Серік Қирабаев Өмір тағылымдары

Серж К ,И РА БА ЕВ ерюмен кетуге можбурлед). Ол «Сэтбаев курган академияны ез колым- мен кирата алмаймын. Керек болса, мен кететн . Реформаны ездер1ц журпзщдер», - дед1 кетер)нде. Президентт1кке жаца сайлау жург131лд1. Демократияньщ жаца жузеге аса бастаган кез). Презпдентт)кке сайлауга Ом1рбек Жолдасбеков, Кенжегали Сагаднев, Едш Ергожнн ушеу1 туст1. Оган ел президент! катынасты. Кеп дауыс алган К.Сагадиев академия президент! болып сайланды. Сагадиев бурын кеп жыл жогаргы мектеп жуйес1нде кызмет )стеген кЫ ед), б1раз уакыт академияга бас гылыми хатшы болып келш, Баскару академиясына ректор боп кайта кеткен. Б1рак оныц президентт!к ем1р1 узак болган жок. Ол каржыдан кысылган академияны Еылым жэне жаца технология министрлМмен косу аркылы каржыландырамын деп ойлады. Ол уннн екеу1н косуга усыныс берд1. Ел- басы бул усынысты кабылдады да, «Еылым министрлнл - Еылым акаде- миясы» деп ею атпен курылган мекемеге оны басшы етш сайламады. Ол би ткке бурынгы Еылым жэне жаца технология министр) В.С.Школьник келд1. Жалпы алганда, осы туе гылымныц дамуында 6слпспд1к белец алган, ауыр кезец болды. Еылым мен академияныц келешег; жайлы туракты кезкарас болган жок. Елбасы б)р жолы академияны, оныц басшыла- рын тукырта сынап, жуйен1 езгерту кажегппн айтса, ск)нш) жолы ака­ демия мен академиктерд)ц бедел1н кетеру, оган жагдай жасау кажеттчп жон!нде мэселе койды. Осындай б)зд!ц умтм 1зд1 жалгаган б1р зшлме - ел президентш кызмепне референдум аркылы кайта сайлау карсацында ( 1995) етт1. Академиктерд1 жаца резиденциясында кабылдаган Елбасы оларга Президент сарайын ез1 бастап, аралатып керсет)п, жылы кабак танытып эцпмелссп, бэр)М13 б4рге отырып ас )шт1к. «Академиктерд1 613 багаламай журм13, ол жараспайды. Б1здег) барлык саладагы юке академиктерд1ц акылы, кенес) керек. Э р саладагы жиналыстыц тер1нде сол саланыц академиг! отыратын курмегч орын болуы кажет», - дед1 ол. Академиктердщ материалдык жагдайын жендеу унпн Президент арнаулы грант («стипендия деп атау ыцгайсыз болар, оны грант деп атайык», - дед) Президент) берет]н болды. Ол б1зд)ц бурын академиядан алып журген гонорарымыздыц уелне косымша бер;лет)н кемек болып саналды. Б)з бэр]М13 мэз болып, «Прсзидептт)ц саулыгы уш)н» деп тост кетерд1к. Б1р-ек1 куннен кей)н премьер-министрд)ц орынбасары И.Тасмагамбетов келш, академиктерге уш айга грант улест)рд). Академияга «Улггык гылым академиясы» деген статус бершд1. Гранттыц еюнпн кезег)н тосып журген кезде Президент сарайына шакырылган академиктер министрл1к пен академияныц косылуына куэ болды. Бул эппменщ жацгырыгы сол жиыннан б)рер кун бурын шыккан. Бэр1М13 к)рш жайгасып отырган кез)М)зде колында б1р бума кагазы бар, Президент юрш келд1 де, б)рден сезге к)р]ст). Кабагы катулы кер)нд). «Осы эцг1мен) бастаган ездер)цс)цдер, м)не, академия мен министрлжт) косу жайында берген Сагадиевт)ц усынысы», - дед) ол колындагы 148

Ом:р тагылымдары кагаздарыньщ бет:ндег: б:р хатты устелд:ц устш е койып жатып. Содан кейш ек:нш: бетке уц1л:п: «Мше, мынау - осы усынысты колдап акаде- мнктер Зиманов пен Щерба жазган кагаз (оны да устел устш е койды). М:не, мынау кагазга тагы б:р топ академиктер кол койган», - дед:. Содан к е т н басын кетер!п, кепке карады да: - Мен С1здердщ усыныстарьщызды кабылдаймын. Кэне, мен:ц буйрыгымды окы, - деп ук:мет терагасыньщ орынбасары, Эд:лет министр: Н.Шэйкеновке карады. Н.Шэйкенов буйрьщты окыды. Кетер:нде Президент: «Бурс:гун: мен академияга барам. Жаца пре­ зидент женшде сонда энпмелесерм!з», - дед:. Сонымен 15 минуттьщ :ш:нде жиналысты б:т:р:п, тарадьщ. Уэдел! кун: Президент Гылым академиясыньщ Галымдар уй:не келд:. К1Ш) залда жиналып кут:п отырганбыз. Тек академиктер гана. Муше-корреспонденттер мундай жиындардьщ б:рде-б:р:не катысты- рылган жок. Президент ю р т кслд] де, б:рден тердег) устелге барып сейлей бастады. - Ал, буг:н президент эр: министр кызмет:не адам сайлаймыз. Усынылган адамды мен тагайындаймын. (зздер кел1С]м беруге гана кол кетерес:здер. Ею рет дауыска коям. Ек: жолы да карсы болсаныздар да, бэр:б:р бек!ту мен:ц колымда, - дед: ол. - С]здерд1ц к[мд] усынатындарьщызды мен б:лем)н, - дед: ол тагы да. - К:мд1 усынады екенб:з, - деп ангайлады залдан б:реу. - С1здерд1н ойларьщызда Ошрбек Жолдасбеков болуы мумк!н. Алайда, оныц рет: жок. Омекец кеше гана алпыс беске толды. Министр болган соц ол мемлекетпк кызметке жатады. Зейнет жасына келген адам мемлекеттж кызмет аткара алмайды. Одан к е т н Сагадиевт:ц ез!н коюды жактайтындарыцыз бар. Ол да болмайды. Ол: «Академия мен минис- трл:кт: косеацыз, мен болмай-ак коюга да кел:сем:н», - деген, упннпн кандидатура - Ед:л Ергожин. Ол да болмайды. Б:р рет президентт:кке сайлауга тускен». Осы сиякты сылтаумен тагы да 2-3 адамныц атын ата- ды да, оныц б о р те ез: карсы тусппк берд). - Енд: баска к:м бар? Ешк;м жок. Мен:ц ойымша, осыган ец лайьщты адам - Владимир Сергеевич Школьник. Министр болып :степ келед:. Екеу]н1ц жайын да жаксы б:лед:. Осыны айтты да, казакшалап: «Бас бузып бара жатса, оз!мп бармыз гой, караймыз гой. Мен де академияньщ мушес1м)н», - дед:. - Карсы емессгздер гой, - дед: ол даусын кетерш, - Баска усыныс бар ма? - Жок, - дест) эр жерден сиреп шыккан дауыс. - Ендеше, дауыска коям. Владимир Сергеевич Школьник Казакстан Реепубликасы Гылым академиясыньщ президент: эр: Гылым министр: болсын дегендер:ц:з кол кетер:ц:здер. 149

Серж К ,И РА БА ЕВ Карсы болган ешюм болмады. Осымен тарадык. Обалы неш1к, В.С.Школьник академияга жаман караган жок. Бурынгы бар курылымдарды нег!31нен сактауга тырысты. Каржы тапшылыгынан кыскартуларга ушыраганмен, академияныц инсти- туттары сол калпында сакталды. Кейб1р институттарды косу сиякты усыныстарды да кабылдамады. Академиктер 1Ш1нен Аксакалдар кецес1н курып (торагасы А.Абдуллин, орынбасарлары - З.Кожабеков пен мен), гылым жайын, оны нарык заманынан аман алып шыгудыц жолдарын акылдасып отырды. Академиктерге деген кур мет те, олардыц ецбегш багалау жагы да заман кысымына лайык болганмен, нег)зг1 ниетте кагажу болган жок. Акыры, ол осы кызметтен абыроймен Энергетика министрлйше ауысып кетт:. Осыдан кейш Елбасы Улттык академияны кайта куру жен1нде жарльщ жариялап, президентт1кке Нагима Айтхожинаны бек)Т1 ). Куанып калдьщ. Эр1 академияныц курылганына, эр! белгш1 галым кызды елеп котерген!не. Алайда, курылым гылымды баскару 1С1нен алыстатылган куыршак академия болып шыкты. Институттардыц барлыгы мннистрлжтщ карамагында калды. Академияга гылымдык багдарламаларды карау, экс­ пертиза м]ндепер) гана жуктелд1. Оныц бурынгы бол!мшелерден тыс жарытымды штаты да болган жок. Н.Э.Айтхожина осы жагдайларды езгертем!н деп б1раз жуг1рд1. Б)рак басшылык тарапынан колдау таба ал- мады. Сейтш жургенде ез! орнынан калай босап калганын бьчмей калды. Улттык гылым академиясыныц президент) болып Дэукеев кслдк Дэукеев бурын республика келем1нде эртурл! басшы кызметтер аткарган, министр, облыс эюм1 болган, пысык ж:г1т есебшде белгш) бо­ латын. Оньщ осы пысьщтыгынан ум1т еткен академия мушелер) жаца нрезидентт] жылы кабылдады. Оркайсымыз сейлеп, оган академияны калпына келт1ру туралы мчндет арттык, ум тм чз акталса, колдаймыз деп уэде бердчк. Алгашкы келген бетшде ол б1раз жумыстар 1стед1. Академияга косымша штат алды. Сол туста кабылданган гылыми жумыстыц 1р1сл: багдарламаларын сараптау жумысын академия журпзд1, оган бел! нет) н каражатты да министрл1ктен Дэукеев алып, улесирд]. Бш1м жэне гылым ми][истрл:г)не ет!п кеткен институттармен байланыс орнатып, оны жартылай (зацдастырылмаган болса да) академияга багындыру сиякты мэселелер койды. Алайда, муныц барлыгы гылымды баскарудыц нег;зг! мэселесш шеше алган жок. Академияга ж :берт, оган колдау керсеткендерд1ц ешкайсысы академияны калпына келт1руге муддел1 емес ед). Бул жагдай женге келт!ру багытында б]раз талаптар жасаган Дэукеев'п де тыгырыкка Т1ред1. Акыры, басшылык оныц алдына акаде- мияны когамдьщ уйымга айналдыру туралы мэселе койды. Ел басына жакын азаматтар Дэукссвп Француз Академиясыныц улпсЙ! кабылдауды усынып уг]1тед]. Алматыга кайтып келген Дэукеев акадсмиктерд) жинап, осы усыныс жайлы эцг!мелед1. 150

Ом)р тагылымдары - Менщ байкауымша, - дед; ол, - жогаргы басшылык академияны когамдык уйымга айналдырудын жобасын жасап жатканга укеайды. Осыган бпдщ ез ерюм1збен кену1М13д1усынады. Егер 613 осылай шеш1м кабылдасак, 613Д1 мемлекетт)к бюджеттен каржыландырамыз дейд1. Ака­ демия Т1келей ел Президент1н1н карамагында болады. Сайлаудан еткен жаца академиктерд1 Президент ез! б е к т п , куэл]к тапсырады. Академия мен академиктерд!ц тагдырына ел басшысыньщ ез] камкорлык жасайды. Егер осыган кел1ссек, Президентке хат жазу керек. Академиямыздыц басшылары да, бурынгы президент Ом1рзак Султангазин де, аксакалымыз Салык Зиманов та осыган кенш калыпты. Эртурл1 куд]ктер;м1з бен сурактарымызды солар араласып баеты. С о­ дан кейш бэр1М1з де усыныстарды тольщтыру багытында п1К1р айтып, нег131нен хат жобасын колдадьщ. Хатка кол койдьщ. Академиктер 1нннен жалгыз Айтжан Абдуллин кол коюдан бас тартты. Кепнкпей академияны когамдык уйымга айналдыру женшде ел басыньщ жарлыгы шьщты. Ьнрак жогаргы усыныетардьщ 01рде-б:р)н кабылдаган жок. Б13Д1Н хатымызды газетке басты - оньщ мазмунына, академиктерд!н ечн1Ш1не кещл аударган ешюм болмады. «Казакстан Республикасы Улттык гылым академиясы» деп атала- тын улкен мемлекеттгк гылыми мекеменщ тагдыры осылай шеш1лд1. Бурынгы одак келемшде Ресей мен Украинадан кейшп уш1нш1 орынды алган, гылыми табыстары элемге белг]л] академия, Сэтбаев Академия­ сы эр) карай когамдык непзде жумыс 1стейт1н болып етатусын езгерттг ОТБАСЫ ЖЭНЕ ОНЬЩ ДОСТАРЫ Отбасы дегенде, алдымен, оньщ уйыткысы - эйел еске тусед1 гой. Менщ Элиямен таныеканым, уйленгсн!м, эртурл1 ем1р еткелдер1нде оньщ маган суйеу болганы, гылымдагы 1зден1стер1 алдынгы тарауларда айтылган. Элия - шын магынасында, менщ шанырагымньщ иес! гана емес, оны курушы, мен)н букы ом!р)мд1, турмыс-т1рнпл)Г!мд1 жасау- шы жэне уйымдастырушы. Ол отбасыньщ кызыгын, екеум!зд1ц жаца ем1р!м1зд! де ез) жасады. Мен)н жалгыз есш, анасыз, баска отбаеын- да тэрбиеленгешм белг!л! гой. Бауырына салган ата-анам ешнэрседен кем кылган жок. Бет1мнен де каккан емес. Ки1м:м бут1н, тамагым ток - Смайылдыц баласы деген атпен, елге белгЫ азаматтыц атын малданып осп м. Оку, бЫ м жолына тусу)ме де экемнщ ьщыласы ерекше болды. «Эке балага сыншы» деген гой, маркум менен б1рдеце кутеяндей ед;. Алайда жалгыз туып, анасыз ескен баланьщ рухани ем1ршде орны тол- майтын б1р жет1мс:зд1к, Iшк) мун, кещлмздж болады екен. Мен осыны бала кез1мнен сез1п ост1м. Бала боп ойынга беринн, б!рденеге кызыгып, 151

С ерж К ,И РА Б А Е В ж упрш ойнамаганымды, жалгыз ез1м балалардьщ ойынына карап отыра­ тын мшез)мд1 апам (эжем) маркум айтып отырушы ед1. б е е келе, ермепм К1тап болды. Окуым ез у тм н ен тыс жерде, ылги юс! уйшде жатумен етт1. Осындай жалгыздьщ жалыцтырып, ем)рге гуц;ле караган кездер!м де болмай цалган жок. Э с 1ресе, согыс кезшде «окимын» деген ойым 4ске аспай, ум!тс]зд!кке коб1рек бер)лген)м де бар. Сол туста Магжанныц «Батыр Баянына» ущл!п, «Журег1м, мен зарлымын жаралыга, Сум ем]р абакгы гой саналыга» деген жолдарын жаттап, энге косып айтып журет1н ед1м. Ом)рде ешнэрсеге кызьщпай, кумартпай, енжар карап ескен басым, эп-эдем) даусым да бар ед1, соны туншьщтырып, дамытпай тастадым. Осы кен'л куйден Алматыга келгенше айыккан жокпын. Ансаган оцуыма тускен сон, жастардыц жел1гу:не ермей, алацдамай, окуга бершд1м. Осындай б1р нызыгы жок суркай ем!рден мен: суйреп алып шыгып, шын ем1рдщ кандай болатынын, «ем1рд1ц цызыгы)) дегеннщ не екен1н таныткан, сойт)п, менщ ем1р1мд1 жанарткан, жацгырткан осы Элияшым ед1. Алгашкы кергенде кун сэулесшдей жарк ет4п, жабыркау кон1л!ме жан б1Т1рген оны мен кергенше, кездескенше асыгушы ед)м. Ом1рге куштарлык деген осылай оянды. Элия экес)з ескен, агасы мен апасыньщ колында тэрбиеленген, бчрак анасы бар, сол отбасыныц кенжес1 ед1. Соган карамай, кент) керген дана карияша емчрдщ сырын жет1к б1лет)н, алды-артын багдарлап, ойлап ка- райтын, ем!рге шексп куштар адам боп шыкты. Ол б)зд]ц ем!р1\\пзд] ез колымен жасады. «Б1реу кемектесед1» деп туратын мшез оган жат ед1. Жумыстан келе сала бшегш сыбанып ж]бер:п. уй шаруасына К1р1сет1н. Балаларын жайгайтын. Кэр: анасы б!здщ колымызда турды, Дэмеш апа- сы да кеб1рек бЬде болады, мен бар - бэр1М13дщ кен)Л)М]ЗД] тауып, елд1 жаткызып, тунде отырып студент кез)нде сабагын окыды, кеЙ1н диссерта­ ция жазды. Уй)м1зден конак уз1лмейд1. Апамды, мен1 )здеп елден келед1, Алматыда дадостарымыз кеп болды. Солардыц бэр]н кабылдап, риза кып аттандырады. Турмыска кажет дуниен1 де б1ртшдеп талгаммен жинады. Бу11нг[ бпдщ уй-куй1м13, турмысымыз - соньщ 50-60 жыл бойы кураган т)ршш!Г1. Дуниенщ кат кез!нде ерте турып кетш, кезекке турып, керег1н тауып алатын. Турмыска кажетт) заттарды калай болса солай емес, талгаммен, жарасымын тауып жинайтын. Муны е.\\нрге куштарльщпен катар эсемдж'п тану, багалау деп айтуга болар ед1. Канша айтканмен, табигат танушы гой, эсем тастарды да ерекше танитын. Ынталылык, кайра) -Ж11срд1н молдыгы, шаршау дегенд1 бшмейт1н \\пнез) де Элекецнщ ем!р суйг!шт1г1нен туды. Ол ойына алганын 1стемей, кке асырмай тын- байтын. Б13Д1Н ем1рде тапкан лайьщты ез орнымыз, ецбекте тапкан абы- ройымыз, ос1н-оркендсген бала-шагамыз, атак-лэрежемп - бэр: де соныц ынтасы, табандылыгымен келд]. Оз1не де, езгеге де талапшыл болды. «Алла тагала нес^бен; эйелге беред1, соньщ берекес]мен дуние куралады» дейд! екен шаригатта. Элия колына тускенд! берекеленд)р1п устаган 152

Ом1р тагылымдары эйел болды. Оныц конакжайлылыгы, дастарханы ез:м13 араласкан жо- ра-жолдастар, жазушылар, гылым адамдары арасында ацыз ед1. Ол ерте «апа» атанды. Б1зд1ц курбыларымыз гана емес, жасы улкен агалардыц б1разы оны «Элия апай» дейт4н. Анасыз ескен маган да ананыц кызмет1н аткарды, ерекше сергекпкпен карады. Онда экес13 ескен кыздыц экес1не, агаларына, ертерек ерС13 калган анасыныц, согыс жес1р еткен апасыныц ер адамга деген сетм 1 мен ум1Т1, сез1М1 жаткандай кершстш. Осы курметг1 мен апамнан (Элияныц анасын 01рден «апа» деп атап кетпм) да, Дэмештен де, алдымен Элияныц езшен керд1м. С е й т т , м е т ерте-ак «Сер1-ага» атандырды. Жагдайымды жасады, уй шаруасына араластыр- мады, артымнан 1здеп келген адам болса, жылы кабакпен карсы алды. Элияныц ерекше б1р касиет! - оныц мшезшде бгреу туралы сез айту, гайбат сейлеу, кызганыш, кереалмаушыльщ сиякты кылык жок ед1. Ол эйел боп кызгану, калта актару, менщ жумсаган акшамды санау дегенд1 бшген жок. Адамды суюге, оган сенуге тырысты. Керген к е м ш ы т болса, бетке айта салатын. Мен! де, балаларды да осыган уйреттг Менде жалгыз ескен жалкы Ж1ПТТ1Ц кекнпл М1нез1 барын байкап, содан сактандырды. Мен1 ылги татулыкка, кецпейшд1 болуга шакырып отырады. У й [ппнде, тамак уст1нде менщ кеп сейлемейпн м)нсз)мд] жадыратып, эщлмеге тар- тады. Б1р эщзмеп) ез! бастап, аягын маган тастап, менщ сезге араласуы- ма мумк)нд1к тудырады. Оньщ сырт елге де, жора-жолдастар арасындагы бедел1, курмет: осылай жиналды. Б13Д1Ц уйде канша адам болса, солардыц ки1м-кешеп, баска []рш1Л)Г1М1зл1Н таукымет1 тугелдей Элияныц мойнында болды. Ол ез1 соны калап алды. Апам маркум да, Дэмеш апай да, мен де, балалар да дукенге барып кермеген екенбЬ. Ки:м1м1зд1 - кундел)кт) киет!н кейлектен шулыгымызга дейш ез: алып берет! н. Сыртка кеткен балалары да осы кезге д е й т анда-санда уйге согып, к т м л е р т жацартып кетед1. Эрине, мундай масылдьщ мактанатын 1С емес. Б1рак 613 ескен ортаныц шындыгы оеындай. Бэр]н ез мойнына алу улгайган кез!нде оган оцайлыкка сокпай журген1н де сезем. Устаздык, галымдык кызмет1нде де Элияныц езше тэн би1к орны бар. Цазакстан Республикасы Улттык гылым академиясыньщ академиг) болу - осы биж дорежен) дэлелдейт1н атак деп бшем. Оны Экология ака­ демиясы, Жогаргы мектеп академиясы, БЫ м академиясы академик етш сайлады. Олар да осы салалардагы Элияныц ецбеггн багалай бш дг Оз1 окыган, аспирант болган, 1стеген, 1степ журген Абай атындагы универ- ситетте де жан-тэн1мен адал кызмет етт1, жацалыктарга мурындык бол­ ды. Жаца мамандьщтар ашты. Казакстандагы экология деген гылымныц бастауында турды. Жогаргы мектепте «Экология» мамандыгынан кадр дайындау туралы усынысы республикада колдау таппаган соц, КСРО Жогаргы жэне арнаулы орта бинм министр! Ягодинге деЙ1н барып, мэселен! шешгп кайтты. Бул да оныц ойына алганын гстемей тынбай- 153

Серж ^И РА Б А Е В тын М1нез1н1н кер]Н1С1 сияцты. Кандидаттьщ, докторльщ диссертациялар коргауды да ол осы табандылыгымен атцарды. Оз) декан болып турганда, экология жэне география факультет)нде Цазакстанда тунгыш ретту- ризм, хальщаральщ туризм мамандьщтарын ашты. Б1р сезбен жинацтап айтцанда, оньщ ем1р жолы мазасыз, таусылмайтын жиермен енбек етуд!н нэтижес! деп айтуга эбден болады. Кулшынып, жулкынып 1стеген ты- нымсыз енбек оны дегенше жетк1зд1. Б13Д1 де тынымсыз козгалыска са- лып, енбекке Ж1герлснд1рд1. Балалары мен кел)ндер), немерелер!не деЙ1н осы талапты коя быд1. Экелер1м уш агайынды ед;. Соныц бэр1 де Элияга риза болып, бата- сын бер)п аттанды ем!рден. Эс1рссе, Смайыл экем кел]н)не оте )лтипатпен карады. Онымен тец отырып сейлесет)н. Шаруасы болса, соган тапсыра- тын. Элия да аталарыньщ сен!м:н актады. Алдынан кес1п еткен жок. Элия терт курсак кетерд:. Б:р кызымыз ертерек кайтыс болып кст'п де, уш улымыз ер жет!п, катарга косылды. Рылым жолында, ат усп н де журген эйелге бул - аз емес. Олардьщ тэрбиес! де непз]нен анасыньщ мойнында болды. Калалы жерде ер бала устап тэрбиелеу онай жумыс емес е к е т белг!л:. Оларды адалдыкка, ецбекке баулу да кажет. Кудайга шук1р, осы ецбег) де далага кеткен жок. Балалардын бэр: де мектеп- те узд1к окыды. Жогаргы оку орындарына ез беттер;мен, еш тм нщ колдауынсыз туст1. Каз[рп ецбек )степ журген жерлер1нде де абыройлы, уйл!-барандь[. Улкен улымыз Нур 1951 жылы туган, мектеп б1Т1рген сон, Мэскеу мемлекепзк унивсрситстшщ философия факультелнде окыды. Сонда аспирантурадан ечи , кандидаттьщ диссертация коргады. Эуелде Ха- льщаральщ катынастар институтына барамын деген оймен ол мектеп- те окып жургенде-ак агылшын Т1Л1Н уйрен1п, шет тмдер институтында ею жылдьщ курстан еткен. Кейш философия кафедрасыньщ аспиранты болып журш, Мэскеу университетш1ц Азия-Африка институтында араб мамандыгын окып 61т1рд1. Сейт1п, орта гасырлардагы араб философиясы жайлы диссертация жазды. КеЙ1н докторлык коргады. Ресейдег1 белгш1 шыгыстанушы галымдардыц б]р]. Кандидаттьщ диссертация коргаганнан кеЙ1н оны Ресейдщ Хальщтар достыгы университет! шакырып, философия кафедрасына мецгеруш] ет1п сайлады. Курамында 9 гылым докторы бар кафедрага жаца коргаган жас кандидатты апарып коюдьщ да ез1нд1к сыры бар ед). Оны сол б:р туста мен1мен телефон аркылы сейлескен КОКП Орталык ком и тен та Хальщаральщ катынастар бел!М1 мецгеруш]С)н1ц орынбасары Ульянов­ ский айткан. «С13 саясаттан хабары бар адам деп естим щ - дед: ол. - Б13ДЩ араб елдер1ндеп саясатымызга сызат туст1. Арабтар орыстарга с с т м керсетпей жатыр. Араб балалары кеп окитын университетте улт кадрларын кобейтуд] жоспарлап отырмыз. Университетке испан, араб, унд! Т1лдер;н бшет:н уш жас маман шакырылды. Соныц 61р1 - мздщ 154

(Эьпр тагы лы мдары баланыз. Мен осы юке жауап беремен. С Ь балацыздьщ жумыска келугне карсы болмацыз. Пэтер дайындап койдьщ, б1рден берем)з». Булай сейлесудщ де себеб1 бар. Орыс кызына уйлен1п койган балама мен: «Орыска уйлендгц. Енд1 сонда калсан, таза орыс боп кетесщ. Елге кайт», - дегем. Ульяновский баламды шакырып сойлескенде, ол мен;ц айтканымды кайталап, «С:рэ, елге баратын шыгармын, экем «кайт» деп жатыр», - дептг. Ульяновскийд1ц меш'мен сейлес1п жургенI сол. «Баланыздьщ келешег: жаркын. Кедерг! жасаманыз», - дед1 ол маган. Сонымен бала Мэскеуде калды. Кеп жыл кафедра баскарды. Оншакты жыл декан болып гстед). Каз1р - проректор. Университеттщ жумсауымен шетелге кеп шыгады. Онда окуга балалар тартады, карым-катынасты жаксартуга кемектеседг, гылыми конференцияларда баяндамалар жа- сайды. Ел ЭК1МШ1Л1Г! мен Ресей Бшгм жэне гылым минисгр.гппнщ ше- телдермен байланые шараларына жи1 катынасып турады. Ресей Саясат- тану академиясыньщ, Хальщаралык жогаргы мектеп академиясыньщ академии. 2001 жылы елу жаска толуына байланысты «Курмет белпс!» орденш алды. Б1р кыз, б;р улы бар. Екеу1 де Мэскеу университетш б1тгрген. Кызы Куралай - экономика магистра Ондай атакты оган Мэскеу университет: мен Канададагы Оттава университет берген. Каз1р Амери- када докторантурада окиды. Улы Темгр экес1нгц жолымен Азия-Африка институтыньщ араб мамандыгын бгпрген. Ресей Сырткы 1стер минис- трл!п жариялаган байкауда узд1к шыгып, дипломатиялык кызметке кетт1. Каз1р Тунисте елпплжте 1стейд). Келйнм Лиза Е[урмен университетте б1рге окыган. Еылым кандида­ ты. Теп жуас бала екен - б;здщ кас-кабагымызга карайды. Оздер) де, ба- лалары да б)з;нн ынтымагымыздан шьщпай, жи1 хабарлаеып, кел!п-кет!п журедг ЁК1НШ1 улым Эд)л 1956 жылы туган. Ол 1шк] ктер министрл1г)н1ц Карагандыдагы жогаргы мектеб1н бгт1рген. Алматыда, Бостандык (бу­ рынгы Калинин) ауданында, калальщ баскармада, министр.'нк аппаратын- да жауапты кызметтер аткарып, есш келе жаткан, майор атагы бар бала ед]. Шолпан-Атада демалыста журген жер1нде машина соктыгысуынан кайтыс болып кетт1 ( 1989). Кел1ншеп Шолпан, балалары Ержан мен Сан- жар кудай сактап аман калды. Каз1р ею баласы да жогаргы оку орнын бМрген. Ержан Мэскеуде окыды. Хальщаралык кукьщ мамандыгын игер- ген. Санжар Улттык каупгепдж комитетгн1н академиясын бЫрд:. Екеу1 де мемлекетт1к кызметте. Келппм Шолпан жолдасынан жастай айырылып калганмен, бала- ларын багып, б1здщ касымыздан шыккан жок. Шешес1: «Карагым, жас калдыц, егер бгрденеден ойьщ болса, 613 карсы болмаймыз. Балаларды б1зге калдырып, жолынды таба гой», - деген екен, «Мама, ек1 баламен, счздерд] тастап кайда барамын. Не болса да С1здермен б1рге керем», - деп, касымызда калды. Сол уггнн Шолпанга ризамыз. Алдымыздан келденен 155

С ерж К ,И РА Б А Е В етпей, 613Д1Ц кас-кабагымызды багып, касымызда жур. Нур Мэскеуде, Эл1м Астанада, шетелге кетед1. Сонда б1зге суйен1ш болып журген - осы Шолпан. Казф Шолпан Астанадагы Дарынды балаларды окыту орталыгында директордын орынбасары болып жумыс ютейд1. Оган ез1М!з Ж1берд1к. Ортальщ директоры осы кызметке ш ак ы р га н екен. «Мен бара алмай- мын. Кэр) эке-шешем бар, баска балалары сыртта, мен оларды тастап кете алмаймын», - депт]. Орталык директоры осыны айтып, Олиямен сейлест1. Б:з акылдасып, баруына кенес берд1к. «Ек: балан сонда. Солар­ ды уйлещцр. Б:з эз1р тугырдан тус1п отырган жокпыз. Оз шайымызды 031М13 кайнатып 1шет1н шамамыз бар», - дед1к. К1Ш1 улым Эл1м бул ек1 баладан кештеу туды. Еылыммен айналысып, диссертация коргаудыц камымен сырт жерлерде кеп журген эйелдщ бала кетеруге шамасы келе ме? Араларында б:раз жыл (16 жыл) уз1Л1с бо­ лып барып, Ол1м туды ( 1972). Бул заман казактардын узак жылдардагы кысымнан босап, казак тЫ не бет бурган кез1 болатын. Эл1мд: казакша балабакшага, мектепке берд1к. 12-казак мектеб1н алтын медальмен б1Т)рд). Оз ецбепмен университетке туст1. Сол жылы онда «Колданбалы социология» деген мамандьщ ашылып, соган алгашкылардыц б1р1 бо­ лып 1Л1КТ1. Жаксы окып, студенттер алмасу тэрт)б1мен Америкага ба­ рып, жарты жылдай окуын жалгастырып келд1. Бурын да шет Т1Л1Н окуга ынта танытып журген бала агылшыншасын жс[злд)р1п кайтты. Сол б1лген)н умытып калмау уш)н соцгы курста журш, Жапонияныц «Иточу» деген фирмасына кызметке турды. Окуын бгпрген соц сон­ да калды. Иточудагы кызмет бабымен кеп жерлерд! керд), ел таныды. Содан Сырткы ютер министрл]г:н]ц шакыруымен соган ауысты. Б1р кун! маган: «Папа, мына кызмет1м жаксы, ецбекакысы да тэу:р, б:рак келешег1 жок. Сырткы ютер министрли) шакырып жур, соган барсам Кайтед1?» - дед:. Мен келюпм. Содан бер1 министрл1кте 1стейд1. Египет, Жапония елдершдеп елш1л1ктерде жауапты кызметтер аткарып кайтты. Кел1ншег1 Рима, Дэмеш пен Эм1р атты ек1 баласы бар. Астанада турады. Б1збен отбасьшьщ дос болып, узак араласкан адамдар студенпзк жолдастарымныц арасынан 1р1ктел1п куралды. Жалпы, ол орта жайын­ да естел1кт:ц бас кез1нде жазгам. Солардыц :чпнен 613 уннн айрьщша жакындары Эмеди Хасенов, Иманбек Уйьщбаев, Берд1бек Сокпакбаев, Мукаш Сэрсекеев, Айкын Нуркатов, Ныгмет Габдуллин, Онуар Дербюалин сиякты ж1Г1ттер ед:. Бэр1М1з де жатакхананыц кара нанын бел1п жеп есззк, катар уйлендж, балалы-шагалы болдьщ. Берд1бек пен Энуар институт б1Т1рген соц елдер1не кетш, 01раз уакыт етк131п, кайта келш косылды. Калганымыздыц :ргем13 ажыраган жок. Айкын талант- ты жЙ1т ед1. Ом1рден ерте озды. Цалганымыз 61р1м1зден б]р1М]з бел1нбей, узак уакыт достыгымызды сактадьщ. Соныц кеб: каз1р жок. Кудай оларга иман берс1н! 156

О м 1р тагы л ы м д ар ы «Эдебиет жэне искусство» («Жуддыз») журналында 1степ жургенде Аманжол Шамкеновпен таныстым. Жаксы ж)Г1т екен. Араласа бастадьщ. Сол араласымыз достьщка айналып, еле-елгенше б1рге болдьщ. Аманжол аркылы Саттар Имашевпен кездест1м. Дасчархан, кещлд1 эцг!ме жас адамдарды тез табыстырады гой. Ол да 613Д1Н тобымызга косылды. Кей)н республиканьщ басшы кызметтерше дсй;н кетершген табигаты адал азаматпен ол арамыздан кеткенше ( 1983) дэмдестш, сыйластыгымыз уз1лген жок. Саттар аркылы бпдщ тобымызга онын еск1 достары (партия тари­ хы институтында кызметп бгрге аткарган) Хамит Хасснов, Турсынбек Кэк1шев кел)п косылды. Хамит Саттардьщ кемекш1С1 болды, кеЙ1н Орталык Комитетте жауапты кызметтер аткарды, радио жэне теледидар комитетшде терага болып ютедг Жолдастыкка адал, жаксы ж М т ед1. Уакыт жас кез1м1зде басымыз косылган осы достар тобын да ыдыратты. Солардан каз;р Турсынбек екеум1з гана калдьщ. Осыдан кеЙ1н есейген кез)М)зде жакын араласатын дос топты 613 Сагындьщ Кенжебаев аркылы таптьщ. Сагындьщпен мен1ц алгашкы кездесугм, оньщ Цазакстан комсомолы Орталык комитст1Н)ц хатшысы болганы, мен! «Пионерге» редакторлыкка шакырганы жайлы жазгам. Жаны жайсац, бннмд1 жэне устамды, агалыкка лайьщ кеп мшезд! осы ж^птпен мен тез табысып, сыйласып, араласып журет1нм:н. Олардьщ да ез достарыньщ тобы бар екен. Оны «колхоз» дейд! екен. Мен осы колхозга К1рд1м. Сагындьщ ушнде кездескен колхоз мушелер! мен1 бчрауыздан то- бына косты. Бар койган шарты - колхоз мушелерш жинап шакыру бол­ ды. Ол шартын тез-ак орындадьщ. Менен кей]н колхозга Бэйкен Эпнмов агамыз кел1п косылды. Оны катардагы муше етпей, «курметп терага» ет)п сайладь!к. Катары сиреп, уйде отырыцкырап калган Бзйекещпц жана дос-шшер тауып, араласып, тец1рег]н кецейткеш оныц да кецш куЙ1н кетерш, ага еыйлаган б)зд]ц де ьщыласымызды толтырды. Колхоздыц терагасы - Сагындьщтыц ез]. Эйел; Нагима - терапа. Билпсп терапа жург1зед1. Колхоз мушелер!Н)ц жиналуы, кезект1 шакырысу терапаныц кел1су1нен кеЙ1н гана )ске асады. Терапаныц колы тимесе, конак шакырылмайды. Алайда терапаныц колы жомарт, алды­ мен ез) шакырады, сонсоц баскаларга кезек бередг Терапа - кец мшезд:, журтты тарта б]лет)н, елд!н бэр)мен хабарласып, амандьщ-саулык б].ч[С1п туруга пешлд] адам. Колхоз мупгелер;н1н б)р-б)р]мен байланысыныц уйыткысы. Колхоз нег!3)нен терага мен терапаныц жакын, дос адамда- рынан куралган. Тераганыц орынбасары Сэкен Салтыбаев деген агамыз болды. Улы Отан согысыныц ардагер:, кеп жылдар партия, кецес кызметтерш аткарган, Орталык Комитетте бол!м баскарган, ек1 б1рдей министрд1ц орынбасары болган, журтка кец танымал К1С1 ед:. М1незд], байсалды адам болатын. Сэкец кайтыс болган соц Сакыш жецгем1зд: орнына сайладьщ. 157

С ерж К ,И РА Б А Е В Сэкен мен Сацац жараскан бацытты отбасыньщ иес[ болды, балалары Айдар, Сэуле, Элия - ете тэрбиел1, конакжай жандар ед1. Сэкенмен немерелес туыс, тем1р жол генералы, сол ж у й е т кеп жыл басцарган, Улы Этан согысыныц ардагер: Рымбек Тургамбаев агамыз да колхоздьщ белсещц мушес1. Рекен - 613Д1Ц жиынымыздьщ гул!, эз1Л1мен, калжьщымен журтты кещлдещцрш отыратын К1С]. Ол катыспай калган жиын кулк1С13, кец]лс)3 етсд). Оркашан оны 1здеп оты- рамыз. Мэрия женгем!3 - мэнт:с! дэмд], елтлдеген конакжай адам. Колхоз мушелерннц )нннде Яхия Оубэк1ров пен Мэрзня жецгейдщ де улкен орны бар. Яхня - белгЫ галым, академик, экономист. Аты республикада гана емес, Одакка белпл1 адам. Мэрзия - Ленинград университетшщ араб тш; мамандыгын бгпрген, узак жылдар Казак университетшде сабац бер}п, осы оку орнында араб тпнн б!р!ннп оцыткан устаз. Эуелде шет т!лдер1Н1]{ б!р1 ретшде окылган араб тш1 Мэкецн1ц жем!ст! ецбеп аркасында тутас шыгыстану факультет1не нег1з болды. Филология, журналистика, шыгыстану факультеттерш бгг)рген ()нннде буг1н кепке танымал акын-жазушылар, галымдар бар) адамдардьщ бэр] - Мэкецнщ шэк!рт1. Оз атак-абыройлары аздай, булардьщ дацкын кызы Жэния Эубэюрова т!пт! аспанга шыгарып ж]берд]. Яхан мен Мэкеце осыньщ бэрш кепс1нбес:н! Колхоздьщ кад!рл1 азаматтарыныц б1р1 - Орынбай Ыскаков. Ол Мэскеуд1н тамак онеркэс!б1 технологиясы институтын бгпрш, осы жуйеде кеп жыл ецбек еткен, Алматы Шампан комбинатын баскарган. Жас кезшде терагамен керш1 турып, жарасып, туысып кеткен. Эйел) Бигайша узак жылдар Кычдар институтында сабак бер1п ед:, кайтыс боп кетп. Акылды, сезге шешен, конакжай адам едг Орекен казчр балалары- мен, колхозымен (достарымен) б:рге. Колхоз мушелер: Тэц1рберген Жалмаганбетов пен Кадыршат Шулембаевтьщ да аруагын кад:р тутады. Мемлекеттж кау:пс1зд:к комитет жуйес1нде узак жылдар басшы цызметтерде болган генерал Жалмаганбетов жалпы республика келем1не белпл) азамат болатын. Б:з онымен достыгымызды кад1рлейт1нб13. Эйел) Жупар да кеп жылдар ком­ сомол, кецес, партия кызметтершде болган. Согыстан кеЙ1нп кезенде Сагындык Каркаралыга аудандык Комсомол комитет1не хатшы болган жылдары Жупар Карагандыда облыстык комсомол комитет!Н1ц хатшысы болыпты. Сэкен сондыктан оны «менщ саяси басшым» дейд1. 1946 жылы басталган Сэкен мен Тэкеннщ, Нэкен мен Жупекецн1ц достыгы кепке улг1 болгандай. Бэр1М1здщ жасымыз Кадыршат пен Мэнура улгайып калган колхоздьщ жастыгын устап тургандай кер]нуш1 ед). Кадыршат - Казактьщ Абай атындагы педагогт!к институтын бгпрш, сонда узак жылдар кызмет 1стед1. Философия кафедрасын баскарды. Мэнура ком­ сомол, партия, кецес жумысын аткарды. Министр, министрлер кецес1 терагасыныц орынбасары кызметше деЙ1н кетер]лд). Буг1н Кадыршат жок болганмен, Мэнура эл! де ез орнында, колхозымыздыц гул;. 158

Ом}р тагы лы мдары Тагдырга карсы ештене ютей алмайсьщ. Сэкец де, Тэкец де, Цадыршат та, Бигайша да ел4м тугш, екпеге кимайтын жандар ед1. Осыны тус1нет1н, дос кецш колхозшылар Сакышты, Жупарды, Мэнураны, Орынбайды ортага алып, суйеу болуга тырысады. Солардыц отбасыньщ амандыгына Т1лск косады. Колхоздыц баска мушелер1 катарында Сагындыктыц кудасы Э убэк1р Опеев (эйел1 Гулжанат), Сэкеннщ кудасы Эбсадьщ Эуезов (эйел) Марфуга), дос ппмп Совет Исатаев (эйел1 Гулжан) сиякты азаматтар бар. Эубэю р - курылысшы. Кез1нде ауыр енеркэсш курылысы министрл]Г1нде жауапты жумыста болган. Эбсадьщ - Аграрлык университетнпц про- фессоры. Совет - Казак улттык университетшщ профессоры. Бэр1 де эл! тугырдан таймаган, ез салаларында бедел1 улкен, маман адамдар. Советт1 Казакстан физиктерг устаз тутады, кез1нде факультетте декан, кафедра мецгерушю) болып, кеп шэюрт тэрбиелеген. Колхозымыз ешнэрсе енд1рмейд1, оныц мушелер1 - тутынушылар. К ездест, эцп'мелес]н, шуласып, эзшдес1п калганымыздыц оз< егде адамдарга б]р жасаганмен б [рдей. Б13Д1Ц ем1р жолымызда кездес]н, достаскан осы ею топтан езге де тшектес, аралась[п журет1н жолдастарымыз аз болган жок. Узак жол- да кеп тшектестер таптык. Олардьщ 1Ш1нде Султан Жиенбаев, Сагадат Нурмаганбетов, Шайдахмет Сергазин, Канапия Ахметов, Каскатай Конакбаев, Кайдар Арыстанбеков, Эбдгразак Елгбаев, Ахмет Тумарбеков, Аманжол Каль[ков, Эбд:манап Илеулиев, Аида Унгебаева, Мактай Сагдиев, Макан Есболатов, Аманолла Рамазанов, Хамза Жумабеков, Балгабек Кыдырбекулы сиякты агаларым мен курдастарым бар. Эрине, мен сыйласып араласкан агалар 1Ш1нде Бэйкен Энпмов пен Сагындьщ Кенжебаевтыц орны ерекше. Олар жэне тагы баска кейб:р жолдастар ту­ ралы арнайы жазгам да. Бекет Тургараев, Аманкелд) Ермегияев, Есенгелд1 Мукыжанов, Та- лап Кабденов, Токтархан Кожакапанов, Эбшфайыз Ыдырысов, Рымбек Жун1сов, Сэл1м Курмангожин, Хамит Б1ржанов сиякты ]Н1лер]М!пц б1зге деген штипатын, сыйластьщ кен)Л1н зор багалаймын. Эрине, мен уннн гылым адамдары мен акын-жазушылар кауымы- ныц ьщыласы аса багалы. Алдыцгы ортада мен Сальщ Зимановпен, Айтмухамед Абдуллинмен, Ом1рзак Султангазинмен, Кенжегали Сагадиевпен, Манаш Козыбаевпен, Эбшкас Сагыновпен, Зейнолла Мол- дахметовпен, Аманжол Кошановпен, Зейнолла Кабдоловпен, Эмгрбек Жолдасбековпен, Камал Ормантаевпен, Баян Ракышевпен, Еренгайып Шайхуддиновпен, Уахит Шалекеновпен, Бакытжан Жумагуловпен, Эбдуэли Кайдаровпен, Гайрат Сапаргалиевпен, Султан Сартаевпен, Ом1рзак Айтбаевпен, СеЙ1т Каскабасовпен, Марат Кенжегозинмен, Рабдолла Кулкыбаевпен, Телеген Кожамкуловпен, Нургали Мамыров- пен. Жумагали Ысмагуловпен, Шерияздан Елеукеновпен кеп сыйлас- тым, дэмдес болдым. 159

С ерж К ,И РА Б А Е В Жазушылар ортасында менен аз да болса жасы улкен, б]рак катар ескен Сафуан Шаймерденовпен, Эбд1жэм1л НурпеЙ1совпен, Тахауи А х- тановпен, Калтай Мухамеджановпен катар журген кундерд1 еске алам. Туманбай Молдагалиев, Кэюмбек Сальщов, Фариза Оцгареынова, Э61Ш Кекшбаев, Султан Оразалин, Акселеу Сейд1мбек сиякты ш - карындастарымды жаксы керд1м, сыйладым, шыгармашылык енерше табындым. Энер адамдарыныц ага урпагымен де таныс, сыйлас ед1м. Ал буг)нг] урпак ]нннен Асанэл! Эппмов пен Шота Уэлихановтьщ б)зге деген курмет1не бас иемш. Менщ колымнан шыккан шэк1рт кеп. Кеб1 канаттанган сон ез жол- дарын тауып кетт1. Соган карамастан, кун1 буг1нге шеЙ1н хабарласып амандьщ-саулыгымды сурап туратын, байланысын узбеген, ездер1н шэюрт санайтын Бакытжан Майтанов, Бейб1т Мамыраев, Жумат Тшепов, Дихан Камзабекулы, Шэюр Ыбыраев, Турсын Журтбаев, Балтабай Эбдназиеп сиякты балаларым мен 1Н1лер1ме аганьщ ак кещл1нен ризальщ б1ЛД!рем!Н. Узак о,\\пр жолында мен керген, кездескен, араласып сыйласкан адам- дар тым кеп. Бэр1н еске алу мумюн емес. Сондьщтан аты аталмай калган достарым, замандастарым болса, алдын ала кеннр1м ет1немш. Мше, курметт1 окырман, мен!н «Эм1р тагылымдарымда» еске алар уз1к-уз1к сырларым оеылар ед!. 2003 160

КР Президент! Н.Э.Назарбаевтыц кабылдауында. 2007 ж.

ЕР ! КР Президент: Н.Э.Назарбаев Улттьщ Гылым академиясында

Имангали Тасмаганбетовпен б!рге. 2006 ж.. е.Жэн1беков пен Е.Асанбаев УГА-нын Эдебиет жэне енер институтында. )983 ж.. С.Каскабаеовжэне Д.Мьщбаймен б]рге

Шерхан жэне Туманбаймен б)рге Париж. Н.Оразалин мен С.Кирабасв 1997 ж. Солдан оцга царай: Б.Турсынбаев, А.Цошанов, С.Кенжебаев, Е.Муцыжанов, Б.Эш!МОВ С.Нурмаганбстов

Ортада Б.Эиимов жэне сол жакта М.Сагдиевтермен б!рге Еуразия университетшде. Астана, 2007 ж. Демалыс кезшде. С .Нурмаганбетов, С.Зиманов, С.Цирабаев

бзбек галымы Лэзиз Каюмовпен б1рге. 2002 ж. Касым Кайсеновпен б)рге Рэбига Сыздыковамен б!рге

Академияныц ардагерлер!

Э.Сатыбалдиев, М.Эл1мбаев, О.Батырбеков, СДирабаев, Ц.Жармаганбетов, З.Цабдолов, Т.Эбд1рахманов Ортада: академик - Ц.Жумалиев. 1966 ж.

Вьетнам Республикасы Оку министршщ кабылдауында. 1983 ж. Б.Аманшин, М.Иманжановпен б1рге. Кырым, 1956 ж.

Жазушылардьщ букшодацтьщ V съез]. Мэскеу, 1971 ж.

Цазацстан жазушыларынын Ш съезшде. Ортада С.Муцанов. 1954 ж. Теменде (солдан оцга царай): Дэмеш Бейсенова, 1лияс Омаров, Элия Бейсенова. Жогарыда: Эм]ров пен Серж. Кдрабаев. Ееентуки, 1957 ж.

Ш.Елеукенов, Ж.Ысмагулов, С.Кирабасв. Б.Бейсенов, М.Царатаев, Э.Тэипбаевтар Э.НурпеЙ1совпен сухбаттасуда.

Эбд1жэмш Нурпетсовпен бгрге З.Ахметов, З.Кабдолов, М.Базарбаев, С.Кирабасв Наурыз тойында. 1994 ж.

Казацстан галымдары Кытайда. Ортада Манаш Козыбаев. 1994 ж. Бук]лодактык педагогикальщ окулар. Ортада КСРО Оку министр1 М.А.Прокофьев. Ереван, 1982 ж.

Цазак КСР Жогаргы Кенесшщ терагасы С.Муцашев СДирабаевка «Достьщ» орден!н тапсыруда, 1987 ж. Мухаметжан Каратаевпен б)ргс Султан Оразалиновпен ЭЩ1МС уС'11НДе

Казакстан Гылым академиясыныц Атыраудагы кешпел[ сессиясы. Ортада - Э.Жэтбекои. 1990 ж. ЦазПИ-дщ казак эдебиел кафедрасы. 1983 ж.

Е к ш н н б е л ;м АЛЫПТАР МЕН АРЫСТАР

Серж К .И РА Б А Е В МУХТАР ЭУЕЗОВ Мухтар Эуезовтщ ес;м! мен данкы бул кунде элемд1 шарлап кетт:. Оны бшмейпн ел жок. К1таптары да кец тарап, «казак» деген журттыц К1м екен1н, мэденистигпц денгей! мен прннлнзн Мукаца карап елшейтгн дэрежеге кетерд1. 100 жылдык тойын Ю НЕСКО уйгарымымен дуниежуз1 тойлады. Ол женшде улкен-улкен зерттеулер мен естел!ктер жазылды. Талантын элем мойындаган улы адамнын жазушылыгына коса, К1С)Л1К келбет1н ашу да оцай емес. Оны уеактап алмай, 1р1 тулгалы куй)нде бей- нелеу - киынныц киыны. Сондыктан бул естелж Муканньщ улы бейнес1н ашарльщ кейб;р эпизодтардан, онымен кездескен, энпмелескен, 1счсс болган жайлардан уз1к-уз1к сыр айтуга курылады. Мукан ес1М!н 6Ь бала кун1м1зден б1Л)п есл к. Онын шыгармаларын окыдьщ. «Корганеыздьщ кун1» окульщтардан тускен емес. Е сет п , эдебиет тани келе «Кексерек», «Караш-караш», «Еск1Л1к келенкес1нде» К1таптарын окыдьщ. Мектептег1 керкеменер утрмелерш де Мукан пьеса- лары койылатын, соган катыстык. «Абай» романыньщ б1р[ннн ютабын согыс кез)нде Карагандыньщ К1тап дукен!нен сатып алып, елге апарып, к у ш -т у т окыганым да ес[мде. Колдан колга еткен сол к:тапты бук1л ау­ дан боп окыганбыз. Оеындай аты мен шыгармалары кепке таные жазушыньщ ез1н керу бакытына мен 1947 жылы гана ие болдым. Алматыга кел!п, студентт!к ем1рд1 бастаган жылым е;н. Кузде опера мен балеттеатрында А.Ж убанов пен Л.Хамидид1н «Телеген Токтаров» атты операсы койылды. Ол кез­ де жаца спектакльдерд! Казан тенкср)с1н!н жылдыгына арнап кою еал- ты болатын. Студент достарыммен б]рге таласып-тармасып театрга, премьерага бардьщ. «Таласып-тармасып» деп жатканым - онда театрга К1С1 кеп баратын. Билет табылмайтын. Эсгреее, премьераларга билет алдын ала сатылып койылатын. Б)з де ертерек билет алганбыз. Сол театрда алгаш рет Муканды кез1кт1рд!к. Касында Сэбит пен Габиден бар. С эбитп алдында еткен жас жазушылардьщ кенесшдс, одан бу­ рын Мэжит Сейфуллинмен б[рге Жазушылар одагында к ер гетм бар. Бэр:н1н де суреттерш К1таптарынан кергенб1з. Кез1М1з канык. Сонда да оз!н керуд!ц жен: белек кой. Кез1м1зге оттай баеылды. Оньщ усп н с Муканньщ тулгасы, бас 6111м! таныркатпай койган жок. Оларды б:з сырттай тамашалап турганда, ушеу[ екшш: кабатка кетер1Л1п кетт1. Осы кезде алактап б]зд[ц б)р жолдасымыз келд1 де: «Мухтар мен Сэбит жур дейдз, керд4ндер ме, кайда?», - деп сурады да, 613Д1Н жен С!лтеу:м]збен ек1нш1 кабатка жуг1ре женелд1. Колындагы шылымын да тастамапты. Екшнн кабатта шылым шегуге болмайды екен, ксзекнп оны устап, айып алыпты. КеЙ1н 613 оган: «Мухтар мен Сэбиттщ кер1мдй) гой», - деп 162

Ом1р тагы лы м дары кулгенбЬ. Узш1с кез:нде астыцгы всстюбльд[ц кен аланында айналып, цыдырыстап журген ушеу:ч]ц артынан ере, энпмелсрше, калжындарына кулак туре, б;з де жургенб13. Соньщ артынша кенпкпсй бвдщ студенттер жатакханасында КачМУ- да Мухтар Эуезовпен кездесу болады екен» деген хабар тарады. «Абай» романынын екшнн ютабы шыгып, жаппай окып жаткан кеч)М)з. Соган бардьщ. Ол кезде КазМУ мен КачПИ катар, ка'лрп Цазыбек би кешесшщ бойында (2 6 , 28-уйлер) болатын. Кездесу ек!нш! кабатта, 24-аудитория- да етт). Хальщ сыймай кетт!. Ел керш: ауднторняга юрш, ею белмен1ц арасындагы кабырганын жогаргы жагындагы терезеден карап турып тьщдады. Мукан узак сейлеп, романньщ жазылу тарнхына, ез1Н!ч Абай ем1р1не катысты деректерд) жинау жолына токталды. Элем эдебиетшдеп тарихи адамдар, эс1ресе, акындар женшде жазылган романдар жайлы эцпмелеп, олардьщ жет!ст1ктер] мен олкыльщтарына токталды. Оз;нщ Абайды таныту тужырымдамасы туралы айтты. Кей)н жазушыныц «Абай романынын жазылуы жайынан» атты макаласын ( 1955) окыганда еске густ) - сол макаланыц сурлеу:н Мукац б1зге сол кеште айткан екен. Роман да, оныц авторы да, айткан эцг1мес1 де умытылмастай эсер калдырды. 1947 жыл - Мукац ем{рнпц ец б:р ауыр жылы. 1946 жылгы партияныц Орталык Комитет]Н]ц «Звезда» жэне «Ленинград» журналдары тура­ лы» каулысыныц жацгырыгы Казакстанга да жет1п, казак жазушылары шыгармаларынан саяси кателчктер пдеспры е бастаган. 1947 жылдьщ бас кез1нде Казакстан Компартиясыньщ Орталык Комитет) «Казак КСР Еылым академиясыныц Ил жэне эдебиет институтыныц жумысындагы саяси ерескел кателжтер туралы» деген каулы кабылдады. Мэдени мурага сын кез1мен карамаганы, еткенд) дэр:нтеген1 уш1н деп, кеп адам таяк жед1. Соныц алдыцгы лег1нде Мукац болды. Оныц «еткендеп катсл]ктер!» казбаланып, еске алынды. «Социалиста Казакстан» газет1нде С.Бэй]шевт]ц «Профессор Мухтар Эуезов еткендеп кателердщ шырмауында» деген макаласы басылды. Жазушыныц тарихты жазуга кумарлыгы, буг)нг1 заман такырыбына елеул) шыгарма бермеген1 К1нэ боп тагылды. Сол жылы елуге толган жазушыныц туган кун1 де аталмай калды. Осындай ауыр таяк астында журген жазушыга «Абай» романынын шыгуы, оган окырман кауымныц жылы ыкылас танытуы улкен демеу ед1. Партиялык басшылыктыц кезкарасына карамастан, жазушы бедел1 халык арасында арта чует;. Оныц уетше роман орыс т)Л1не аударылып, одактык келемде узд1к багаланды. Атакты орыс жазушылары (А.Фадеев, Б.Горбатов, В.Иванов, т.б.) жылы лебгчдер б1л;нрд]. 1949 жылы жазушыга бчршнн дэрежел1 Сталинд1к сыйлык (кеЙ1н Мемлекетт1к сыйлык болып езгертшген) бершд1. Романныц сыйлык алуына арналган Алматыда, фи­ лармония залында улкен жиналыс етт1. Онда Мэл:к Еабдуллин баяндама жасады. Жиналыс соцында Мукан сез сойлед!. Романныц жазылуы мен 163

Серж К Д РА БА Е В Абай ом1рт! ц деректер1, оны пайдалану жолдары жайлы узак эцпмелеп, ол ез енбег!н багалаган партияга, Сталинге рахмет айтумен аяктады. Бул - б1р жацалык болды. Бутан дейшп жазгандары мен сейлеген сездер:нде партияга, оньщ кесемдер1не сез арнау Мукан эдетшде болмайтын. Ол - басшыльщка е.'ннлдсп, кошемет сез айтпаган жазушы. Сез Сталинмен басталып, Сталинмен аякталатын заманда Мукацнын мундай мшез] кьщырлык, 1шчей жаца екгме гт! колдамауы деп саналатын, онын басынан таяк кетпеген1 де осыдан. Осы эдегп Мукан бугш бузды. Жазушыньщ жазгандарын окыган, сырын тус!нет1н адамдар (Айкын Нуркатов екеум!з б1рге отырганбыз) тагы да айтпай кетер ме екен деп кипыжыктап отырды. Журт разы боп калды. «Кенес ою меч бэр:н бер1п жатыр гой, касарыса берш кайтед1?» - деп ойладык 613 де. Дуылдап кол согылды. Б1рак Мукан сез:)пц бул бол!г:н созбай, езбей, «рахмет!» деген б1р ауыз сезбен кыска кайырды. Тог)Л1п, шашылган жок. 1946-1947 жылдардагы каулылардын, партияныц идеологиялык саясатыньщ салкыны когамды билей бастады. «Абай» романын мактаганмен, жазушыньщ баска енбектерше сын кебейд1. Ос1ресе, гылыми-эдеби фольклорльщ зерттеулер1 жайлы Ып-тарткан макалалар кобейд). 1948 жылы «Казак эдебиет! тарихыньщ» 01р;нш! томы Мукан редакциясымен шыгып ед) (фольклор бел!М1), ол катты сыналып, колданудан шыгып калды. Муныц аягы 1950 жылы «Правданыц» «Казак- стан тарихы маркст)к-ленинд1к тургыдан баяндалсын» деген макаласына уласып, жазушылар мен эдебиетш1, тарихшы галымдардыц б1р тобы кугынга ушырады. Муканньщ бул тустагы ем)р{, Алматыдан пана тап- пай Мэскеуге кеч кен!, Мэскеу университетшде сабак берген! елд!ц кебше МЭЛ1М. Елу1ннп жылдардьщ басында Жазушылар одагы манында (Казактьщ керкем эдебиет баспасы, «Одебиет жэне искусство» журналында) жумыс 1стеу1м мен1н белгш) ага жазушылармен танысуыма, эдеби- сыншылдык енбепмд1 дамытуга едэу1р кемектесл. Сонда Мукацды да жи: кореин ед1м. Ол юс1 одактьщ президиумы жиналысына келед!, эдеби талкылауларга катысады, бэршде де белсегйл еейлейд]. ТуЙ1нд1 сезд] елдщ сол к!С1ден кутет1И1н бшед). Осы жылдары мен1ц байкаганым - Мукан эдебиетке келген к е т н п жастардьщ жазгандарын окып кадагалап журед: екен. Оларды эпербакан сыннан коргаудан да ол бой тарткан емес. К Шацгьпбаев, С.Сеитов, К.Жармагамбстов шыгармаларын талкылау кез1нде ол жас акындардьщ ( сол тустагы) елецдершен саяси кате )здемей, таза керкемд1к бага беруге тырыеты. Алайда, партия нускауына сэйкес туган эпербакан сын бой бермей, адал П1к)рлерд1 басып кететш. 1953 жылы Айкын маркум екеум1з Жазушылар одагына мушелжке еткенде, Мукан бгзге ыкылас танытты. Сонда б!зд:ц алгашкы макала- 164

Ом1р тагы лы мдары ларымызды окып жургсн:н, келешепм)зден улкен ум1т кутет1н1н айтып, одакка кабылдауды колдайтынын б1лд1рген. «Айкын мен Сер:ктщ баска жанрга жалтактамай, таза сынмен айналысканы маган унайды. Оскен эдебиетте эр жанрдьщ ез маман кадрлары болуы керек. Есмаганбет, Кджым, Бейсембайлар сыннан алыстап, жогаргы мектепке, гылымга кет­ кен кезде мундай кадрлар бчзге кажет», - деп сей л егет ес1мде. Мукац осы ьщыласын 1954-1955 жылдары есек-жалалардан кутылып, эдеби-гылыми кызметчне кайта оралган туста да танытты. Осы кезде Гылым академиясыныц И л жэне эдебиет институтында Казак кецес эдебиет; тарихыныц очерктерш жазу кун тэрлбш е койылды. 1949 жылгы К-Жумалиев редакциясын баскарып шыгарган очерк сынга ушырады да, енд1 жаца дэу:р эдебис::н:ц жолын гылыми корытындылайтын жаца ецбек жазу кажет болды. Очерктщ бас редакторлары ет:п Мукац мен Сэбенд1 (Сэбит Муканов 1954 жылы академияга толык муше боп сайланган) бек1тт1. Уйымдастыру жумыстарын институт басшылыгымен б1рге Мукац жург1зд1. Эдебиетпн галымдарды жинап, очеркт1ц проспект) н талкылап, эр тараудьщ авторларын, материалдарды тапсыру мерз!м]н белг!лед]. Сонда Мукац сол кезде сынмен айналысып журген Тэкен Эл1мкуловты, Тахауи Ахтановты, Айкын Нуркатовты, Мукаш Сэрсекеевт:, мен: - очеркке авторлыкка тарткан ед:. Маган Габиден Мустафин шыгармашылыгы туралы тарау жазу тапсырылды. Тарауды жазу устчнде Мукацмен акылдасып, б1р-ек1 рет оцаша кездескетм де бар. Ол Габиден шыгармаларын жаксы б тетш , ол жен1нде п:к:р айтып журетчн ед1. Габиден елуге толганда «Литературная газетага» макала да жазган. Сондыктан менщ Габиден туралы жазгандарыма Мукац кеп акыл Косты. Очерктщ жазылуы созылып, ол тек 1958 жылы гана жарык керд1. Ал, мен ез тарауымды толыктырып, жеке кггагпиа ет1п 1956 жылы басты- рып Ж1берд1м. 1957 жылы ол орыс тшщце шыкты. Мукацныц маган деген мей:р:м:, ыкыласы к е т н де жалгасып, улы талантка деген менщ суй:спенш:л:пмд: оятты. 1956 жылы мен «Спан- дияр Кебеевтщ эдеби кызмет1» атты кандидаттык диссертация б:т:р:п, соган оппонент болуын ог:н:н барганымда, «Пэл1, болам, болмаганда ше, б:ркач ар эдебиетке, сынга араласып журген жас ж1Г1ттер, анау Тэкен, анау Тахауи, анау Зейнолла (бэр! де сыннан бастаган гой) - бэрщ де кандидат болуларыц керек, гылымга араласу керек», - деп зор штипатпен карсы алганы ес1мде. Сонда ол очерк жазуга тарткан авторларын енд1 гылымга баулуды ойлаган екен гой. 1956 жылдьщ кузшде коргалуга ти:ст: менчц диссертациям, сол кез­ де Жогаргы аттестациялык комиссияныц ережес1не б:р ечгер:с:ер к:рд: де, жаца жылдьщ басына карай ауысып, 1957 жылдьщ 5 кацтарында коргалды. Ол кезде академияныц букш когамдьщ гылымдар бел:м:нде б!р-ак диссертацияльщ кецес болатын. Терагасы - вице-президент 165

С ерж К ,И РА Б А Е В С.Бэтш ев, орынбасары - институт директоры ЕКецесбаев. Мен осы кенесте коргадым. Мукан б!р)шн1 оппонент болды. Сонда сейлеген сезшде ол менщ сыншыльщ ецбег!ме айрыцша токтап, мына диссертация сол ецбектердщ зацды жалгасы деп, эр! карай жалгастырып алып к е т т ед1. Осылардыц бэр)нде улы жазушыньщ кейшп жастардыц ецбектерчн царап, юмнен не кутуге болады деп байкап журет!Н1 анык ед1. Диссертация коргаган соц, мен Мукацды у т м е цонацца шацырдым. Ол кезде Муцац Телебаев кешес:ндег1 жаца уЙ1не кешкен болатын. Бу­ рын да ею-уш рет баргам. Мукаца диссертациям мен кейбчр басылган ецбектер1мд! апаргам, жазган пМ рш алгам. Муцац ерте турып, 7 мен 8 -Д1Ц арасында далада цыдыратын да, жас галымдарды, аспиранттарын сагат сепзден тогызга деЙ1н кабылдайтын. Тогызда тацертецп асын 1шш, жумысына отыратын. Ес1К'п 031 ашатын. «Ешюмд1 де жумсамаймын. Ойткен1 конак маган келед1 гой» дейт1н. Оз1мен бфге ес)кт]н алдын­ да Дос деген ит1 туратын. Маган эуел1 барганда: «7-де келсец, цораныц 1Ш1нде болам, сепзден соц келсец, ес1к как», - деген. Кантардыц бес1нде, коргаган кун: уйде ере келген жора-жолдастарым болды да, ертец1не Мукацды шакыруга бардым. Ол кезде каз!рг]дей алдын ала б)р жетг, он кун бурын шакырып кою салты жок. Шакырып кел1п, кой сойып, сол к у т де кабылдай берет1нб13. Ерте турып, сагат жетщен ете Мукац уЙ1не барсам, ез1 корада жур екен. Э уелп уй салган кезде Мукац коршаудыц 1ш жагынан жагалай ек1 катар плита тесет1п, соны айналып кыдыратын ед1. Б1р жолы мен ерте барганымда керсетш, осыны б1рнеше рет (еа- нын атап ед1, умыттым) айналып журе;1н1н айткан. Сол эдет1мен жур екен. Сэлемдескен соц: «Мука, кеше жора-жолдастарым ерш журген соц, мазацыз болмай ма деп шакырмап едчм, буг1н э д е т шакыра келд1м, кешк! сагат алтыда бгзд1ц от жаккан жер)м!зд1 керш, шай [пнщз», - дед)м. Мукац ьщыласпен карсы алды. «Бэрекелд1, барамыз, Валентина Нико­ лаевна екеум]3», - дед]. Мен мекенжайымды бер!п, сол мсзплде сыртта кутет)Н1мд[ айттым. Муканньщ ерекше б!р касиет) - уэдел1 жерге дэл келет1Н1 ед1. Бурын да кепнкпей журет1И1н кергем. Бул жолы да дэл алтыда келд1. Мукацмен еткен сол кеш тек нтп-жеудщ, арак ниуд!Н кеш1 емес, эцг)ме-дукен курып, гибрат боларльщ енегес1 мол кеш болган ед1. Оган 1смет Кенесбаев, Нурымбек Жандшдин (ол Орталык К о м и т е т н бел)м мецгеруш1л1г1нен босап, Еылым академиясына философия мен кукык секторын баскаруга келген), Кали Кайшыбаев (партия кызметкер1), Зэки Ахметов (мен!н ек!нш! оппонент:м), Ислам Жарылкапов (менщ жерлесгм, ол юс1 асаба кызмет1н аткарды) сиякты азгана топ катысты. Журттыц бэр! Мукац аузына карайды. Ол К1С1 конакты кешт) ш т -ж е у г е арнамай, мэдениетт1 демалуга айналдыру керекпп жайлы айтып отыр­ ды. «Еуропаныц конак куту дэстур!Н1ц жаксы жактарын кабылдап, оны 166

О м 1р тагы л ы м д ар ы улттык дэстурмен байланыстыру керек. Казактьщ конагы тек 4шу мен жеуден, былапыт арак !шуден турады, оныц ез1 адамды шаршатады, ауырлатады. Мэдениетт1 журт сейлегенде «господа, дамы» деп бас- тайды. Осыны да кабылдау керек. «Мырзалар», «арулар» десе, кандай жаксы. Эсчресе, эдем1 жас келшшектерге, Зня, Элия сиякты, «ару» де­ ген сез кандай жарасады (Мукац жас келшшектерд! кошеметтеп, мактап отырганды унататын. Зия мен Элия аттары аталганда, кысылып калганы ес)М1зде), «ару» деген сезд1 кексе эйелдер де жаксы кабылдайды, оларга да унайды», - дей отырып, сезшщ аягын Т1лекке айналдырды. Отырган арулардыц саулыгы уш!н 1Ш1П коюды ет1нд1. Арасында эзш-калжыцдар айтылып (оны бастайтын 1смет агай), эдем1 де сыпайы еткен кеш болып ед). Откен заман-ай, сол кешпц куэс) болып, буг]н Зэки екеу\\пз гана калыппыз. Агалардыц бэр! дуниеден озган. Кетерде Мукац жаксы кеш болганын, демалганын айтып, б)рге етк:зген азаматтарга ризалык айтты. Б)згс Элия екеум1зд1ц аттарымызды атап Т1лек бшд1рд]. Асыл аганыц ак Т1ле[ ) кабыл болган болар - кейшп ем!р!м]з жаман еткен жок. Будан кей:н де менщ Муканмен дастаркандас болганым бар. Мукацныц конакка кенпкпей дэл уакытында келетшш, уй иес1не, дэмдес жолдастарына жылы сез айтып, кен отыратынын сол туста да байкадым. Б]рде Газиза Бисенованыц (Кей)н Габитке турмыска шыккан) уйшде б)рге болдык. Кеп жыл езчне машинистка болган осы кюшщ уй алуына Мукан кемектесчпт1. Сейфуллин, Виноградов кешелер!Н1ц кнылысындагы ек1 белмел! пэтер1)1е Мукац мен Валентина Николаевнаны шакырып, Газиза апай рахмет айтты. Газизаныц С)Н)Л1С! Гафураныц жолдасы Жиенбек Рсалдин маган жерлес, жолдас ед]. Солар аркылы араласып журет[нб!з. Мукацмен бчрге 613 Жиенбек ексумп гана (эйелдерчмчзбен) болдык. Сол кеште де Мукац Газизаны, оньщ уйш мактап, кошемет жасап отырды. Ара-арасында б)зд[ де еске алып койды. Газизаныц ушн, белмелерш, бал- конын аралап кер]п, ма^таганы ес1мде. - Ой, какой балкон! Валя, смотри какой большой, просторный балкон! - деген кошеметш сстш, Жиенбек екеум!3 кулгенб] ). Б)р жолы Габиденн;ц уйшде дэмдес болганым бар. Онда да Мукан кещлд1 эцпмемен журт назарын аударып отырды, узш1с кез1нде Габит пен Габиден карта ойнауга отырганда, Мукацныц ренжш: - Пэл1, булар сей гед! енд1... Онбес 1ске жандары кумар. Мэдениет- Т1 ортада эдебиет, енер жайлы эцпмелер айтып, акындары болса, елец окып отырмас па! - дегенш ест1гем. Габит пен Габиден картага шакырып, ойынды мактап, Мукацды «С13 613Д1 утып аласыз» деп алдаркатканда да, Мукац кенбед1. - Б:лем сендерд!ц кулыктарыцды. Б1рдеце уткызган болып, артынан алдап, утып алатындарыцды, - дед1. Сондай бчр окиганыц болганын ездер; кул!п еске алысты. 167

С ерж К ,И РА Б А Е В Мен ол кезде «Социалиста Казакстан» газелнде эдебиет пен енер бел1М1Н1н мецгерунгю; болып 1стейт1нм1н. Газетте Муканньщ шыгармаларынан (жазылып жаткан «Абай жолы» романынан) узшдшер, ез! туралы шыгармашылык очерк жарияладык. Жазушылармен байланы- сымыз жаман болмайтын. Елу[ннп жылдардьщ бас кез1нде газет зиялы кауымньщ атына артык-кем создер айтып, олардан кол узш калып ед). Мен эл)м келгенше осы карым-катынасты калпына келт!руге тырыстым. Жазушылардьщ жаца шыгармаларын берш турдьщ. Осы газет бспнде сынга кеп ушыраган Эбдшда Тэж1баев эуелде мен хабарласып, жаца шыгармаларын сураганымда, екпес)н айтып б1раз шамданды да, кеЙ1н сабасына туст1. Оньщ Пушкин улгЫмен жазган шагын трагедияларыньщ б;р-екеу1н басканымыз ес1мде. Осылардыц катарында Мукан да газетке таянып, жи1 хабарласып турды. 1957 жылы Муканньщ «Ещнк-Кебек^ атты пьесасы кезект1 б^р ендеуден етт) де, казак драма театрында койылды. Осы пьесаньщ койылуы республиканын мэдени ом!р!ндег! улкен б1р окига болып ед1. Неге скснш б)лмсйм1н, Орталык Комитет те оган ерекше кещл белд1. Ко­ митет хатшысы Н.Жандшдин корытынды репетицияга барып тыцдады. Олардьщ ьщгайымен б:з де жупретш бп. Мен кундел1кт1 репетицияларга да катысып журд1м, корытынды репетицияга да бардым. Мукац ерекше сергек, кещлд: журд1. Мен оны репетицияга барган сайын кездсст)рет;н ед!м. Театрдыц улы шеберлер: (Калибек, Капан, Серке, Елубай, т.б.) тутас кез) гой, олар да спектакльд1 жаксылап шыгаруга куш салды. Соцгы репетициядан кеЙ1н редакторымыз Касым Шэр]пов мен1 шакырып алды да, ертец койылатын спектакльге сын макала жазу керсктнш айтып акылдасты. Оны жазу маган тапсырылды. Н.Жандшдиннщ кейб:р ойлары бар екен, мен соны ескеру упнн сол к1С1ге к]р!п шыгуым кажетт!Г1н айтты. Мен Жандшдинге К1р)п шьщтым. О к)С1 НСГ131НСН пьесаньщ енделу:, койылуы жаксы эсер калдыратынын, Мукацныц шеберл)11н, артистердщ ойынын мактап шьщты да, жалпы спектакльде ескш1 ацсау еарыны барлыгын, Абыздыц монологтарын- да заманныц азуы деген угымга бой алдыру ацгарылады дегенд1 айтты. Осыны рецензия жазу устшде ескеруд1 сурады. Макала жазатын болгандьщтан мен епектакльд!ц алгашкы ею кун бойы койылган премьерасына бардым. Елдщ эсерш байкадым. Озгм де ойландым. Хатшы партиялык кырагылык таныткан болар, б1рак тутаетай алганда спектакльден еск)Н] мадактау, ацсау еарыны байкала коймады. Абыз монологтарыныц ел басшыларыныц шамына тиш кетет1н жерлер; бар екен, б]рак ол партия жолына кайшы емес кой. Сейт;п, мен спектакль­ ге рецензия жаздым. Ол «Социалиста Казакстан» газет1нщ 1957 жылгы 30 сэу1рдег1 санында басылды. Жанд:лдинн1ц ескертпелер: жайлы Мукаца айтуга корыктьщ. 168

(Эм1р тагы л ы м д ар ы Оз: спектак.чьд!н жаксы шыгуына бар кушчн салып, кецшдч журген Мукана ол жен1нде не айтарсьщ? Оньщ устчне кеш еп 50 жылдардыц бас кез1ндег1 эд1летс!з сыннан жапа ш епп, енд1 ес)н жиып, шыгарма­ шылык шабытына М1нген жазушыга: «Шыгарманда еск[ заманды ацсау бар», - деп айтудыц ез1 де киын гой. Сондыцтан Касым маган рецензия авторы ретшде жалган ат пайдалануды усынды. Эрч сез тарап кетпеу1 ушчн, оны екеум1зден баска ешк1м бшмеуч ти!ст1Г] сез болды. Сонымен мен рецензияга «Б.Дэулетбаев» деп, ез1ммен б)рге окыган 01р мугалчм жылттщ атын цоя салдым. Дерекс1здеу ат цойсам, бш1н1п калар деп ойладым. Рецензияда спектакльдчц жаркын жакгарын кетере айтуга ты- рыстым. Эс1ресе, казак театрыныц сахнасында 40 жылдьщ чнннде (алгаш 1917 ж. койылган гой) бчрнеше нускасы койылган пьесаньщ ом]ршенд!п, бичк коркемд]Г1, айкын идеялык багдары женчнде айтуга тырыстым. Эз1Н1ц шыгармашылык толысцан шагында оны ецдеуге кайта оралып, жацарткан жазушыга ризальщ бшд1рд1м. Соцгы ецдеуде пьесаньщ мазмуныныц байып, элеуметтчк сарынныц терец ашылганын, кешпкерлершщ жаркын жасалганын атадым. Шыгарманыц эуелг1 нускасындагы турмыстьщ драмадан романтикальщ-трагедиялык поэма- га айналганын корсспчм. Жеке орындаушыларга токтай отырып, Абыз релчн ойнаган ККуаныш басвтын актерл1к шеберлМне айрыцша токт алдым. Абыздыц хальщ муцыныц жоктаушысы есебшде улкен элеуметт1к сипатца ие болганын керсете отырып, езчме нускау берген басшыныц п1К1р)н де умыткам жок. «Алайда, Абыз бойынан керуш! торыгу мен ум1т кутуд:ц сарыны араласып, ж:к1елмсй кетет1н1н байкамай калмайды. Эмресе, оныц сахна ашылганда айтылатын, к е т н тттч жи! кайталанатын чакнак сездершен «заманныц азуы» сиякты сарынга бой уру ашарылады. Жазушы пьесаньщ осы тусын б)р шолып етсе, орынды болар ед1, непз1, эдебиет айкындык пен нактыльщты суйед) гой», - деппш. Бчр гажабы - бэр1М13 шуласып, жаеырынбак ойнагандай купиялап журген осы сездерге Мукац кещл де аударган жок. Ертецше, газеттч ала сала редакцияга телефон сокты. Телефонды мен кетерд!м. - Сер]кп1С)ц, - дед[ Мукац. - Мен, Мука! - дед1м сасып калып. «Калай кабылдады, не айтар екен?», - деген ой шошытты. Мукац рецензияны окыганын айтты да, оньщ авторын сурады. Мен: «Б]р мугал)м ж:пт», - дей салдым. - Пэл1, мына мугал1м ж 1гтцн1ц тусчнчп дурыс кой. Сауатты Ж1пт екен, жаксы жазыпты, - Мукац мактай женелд1. Макалага, оньщ авторына, оны тез уйымдастырган редакцияга, маган ризалыгын айтты. Менщ кецЫ м орныгайын дед]. Ырак «Жабулы казан жабулы куй:нде» калды, макала ав­ 169

Сер)к Д И Р А Б А Е В торы жайлы кайта сез козгалган жок. Кей)н б[р кещрек отыратын жагдай болса, тус1нд]рсрм]н деген жоспарым [ске аспады. Макала авторыньщ мен еке!пн 1987 жылы Муканньщ 90 жылдыгына жазган «Б[ЗД1Н рухани экем1з>> атты макаламда гана ашып айту мумк;нд!Г1 туды. Рецензиянын гонорары да Б.Дэулетбаевтыц атына жазылып кетш, баспаньщ бухгал- териясына редакторымыз К.Шэршов кол койып, хат жазып берген сон, барып алганым да ес)мде. «Енл1к-Ксбек» Муканньщ улы шыгармаларыньщ бчр: гой. Ол б:р гасырга кызмет еттЕ Заман еткен сайын эр сез: жанаша естшед!, ел муны, халык трагеднясы эркашан жанаша жацгырыгып еске салынады. Сол кундер1 сондай б)р окыс окиганьщ куэс) болганымды да айта кетейгн. Премьера ею кун бойы журд]. Б1р]ннн куш республика басшылары келе алмай калып, екшнн кун1 Орталык Комитеттгц бюро мушелер1 тугелге жуык кел!п керд]. Мен ек1нш! катардьщ шет жагында (директордьщ кабинет]не шыгатын ес!к аузында) отырдым. Бэр1 де кэукшдес1п, Ещнк пен КебектЬ[, Есенн]ц м]нез-кулкын энпме ет]п, кул!С1п отыр ед], б:р кез­ де сахнага Абыз шыкты да атакты монологын айта бастады. Думры^ы ЭУСбИМЖ'О/у, Дудам кун керер, ^олы .жо/^ Жьман кун керер, - деп бастаган Цаллекей (Калибект! журт солай атайтын) б1рте-б1рте сахнаньщ алдына таянып, б!р!нш] катардагы ел басшыларына тен4п кел!п: йЪр/^н/^ де нэр/'/^ ж'о^, Елш кун корер, - деген1. Теб1рсн)ч, тепс)Н1п турып, кадалып айтты. Б)з коркып кет1п, бугып калдык. Б;рак орнын тауып айтылган сез, рет1н келт:рген улы актер ]сгер!н )степ кетт!. Абыз халык кекей]ндег)н1 айткан, Каллекей оны калай жетмзд; - керермен мен-зец. Журт ду ете калды, узак кол шапалакталды. Улы шыгарма кашан да бупнпш е естшед: деген осы да. Оеындай мэнгЫк сарын Мукац шыгармаларыньщ коб!нс-ак тэн ед]. Ол кесек, кен масштабта ойлайтын. Драмада ол Шекспир устанган улы мураттарды жырлады. Эпос кейшкерлерш т1ршт1п, аныздан ом!р уннн, адам бакыты уш;н курескен кайсар тулгаларды ашты. Т1ПТ1 сахнага шыгып улгермеген «Дос - бедел достын» ез!нде де сахнаньщ тар шецберчне сыймастай тарихтыц кец бейнес! танылатын. Мунда жазушы X X гасырдьщ кайшыльщты тарихын басынан кешкен адамньщ кез1мен заман езгер1стер)н бейнелеуге тырысты. Ол еск) сурлеумен журмеген, ылги жанадан жол салган жазушы ед:. «Абай жолы» романын калай жазганын, жацалыгын ез: де айткан. Зерттеушшер де жазып жур. «Килы заман», «Цараш-караш» та эр дэу)рд)н 170

О м 1р тагы л ы м д ар ы кесек туындылары. «Оскен еркенде» де ол ез заманынын улылыгын ашуга умтылды. Елу1нш1 жылдардьщ орта тусынан Мукац ертеректе жазылып, к е т н кецеспк идеология кабылдамаган б1раз шыгармаларын цайта ецдеуге К1р1ст1. Олардьщ шпнде «Цараш-цараш», «Карагез» сиякты шыгармаларымен катар, ертерек жазган б:раз эцпмелер: бар ед:. Олар «Караш-караш» деген атпен 1960 жылы басылды. К:тапты шыгаруга дайындаган Казактьщ мемлекетт1к керкем эдебиет баспасы осы жинакты маган рецензияга берш, соган алгы сез жазуымды сураган ед:. Мен макулдап рецензия берд1м де, шагын алгы сез жаздым. Б)рак К1тап басы- лар алдында менщ алгы сез!м тусш калды. Оныц К1мдерге унамаганын сурастырган да ем естн . Мумк)н, авторга да унамады. Ойткен1 онда Мукацныц улы жазушы екендйш айта отырып, улы боп ол 01рден туган жок. 1зден1С]щ улкен жолынан етт1. Оган осы ютап куэ деген тезис бар ед:. Реализмге жеткенге дешн Мукац сентиментализм, буржуазиялык объективизм, натурализм, символизм сиякты агымдардыц бэр1н де еткен деп, Мукацныц ертеректе жазган туындыларында осыларды )здеу сары- ны бар-тын. Ол кезд)ц угымы да солай болды гой. Сондыктан ез сездер1м- нщ кайшыльщты тусын еч!м сезд1м де, алгы сезд1ц басылмау себептер1н 1здесч1рмед1м. Осы туста Жазушылар одагы эдеби жылды корытындылау дэстурш К1рг1зд1. Жыл сайын жылдьщ акпан-наурыз айларында еткен жылдыц корытындылары талкыланатын. Осы дэстурге бастаушы болган Мукац ед1. Осы жиындарды ылги ез; баскарып журд[. Ец алгашкы жиналыстардыц б:р1нде: «XIX гасырдыц 30-40 жылдарында эдеби жыл­ ды корытындылау дэстур! орыс эдебиет1нде орын алган ед). Онда жыл бойгы эдебиет б;р макалага сыйып кететш. Ондай макалаларды кеб1несе Белинский жазатын. Каз1р эдебиет ест1. Шыгып жаткан роман, повесть, эцпме, пьеса, елец, поэма, т.б. жанрдагы шыгармалар б1р макала тугин, б)р кчтапка да сыймайды. Сондьщтан 613 оны ужым болып талкылап, корытындылауымыз керек. Ягни 613 «Коллективный Белинский» кызметш аткаруга ти!сп13», - деп сейлеген. Оз) осы жиындардьщ бэр!не катысып, жаца шыгармаларды окып кеп, белсенд! сейлеп журд]. 1961 жыл - Мукац 0м1р1н)н соцгы жылы. Осы жылы мен Муканды ею адамнын казасында керд1м. Ол Жубанныц анасы мен Жумагали Саинныц жсрлеу!не катысты. Жумагалидыц басында кезше жас алды. Екеу! ауру- ханада б:рге жатыпты. Жубанныц шешес)н жерлегенде Мукан Кецсай зиратына б!р:нш] рет барыпты. Ол кезде зират жаца басталган, келемч шагын, каз1рп Шахмет Кусайнов жаткан тебенчц мацында гана болатын. Сол тебен]ц басына шыгып турып, Мукацныц: - Апыр-ау, мынау кандай жаксы жер. Аяк асты емес. Кала аягыцныц астында жатыр. Анау б1р тебен!ц (колымен нускап керсеткен] - каз)рг: 171

Сер1к К ,И РА Б А Е В Сэбит Муканов жаткан тебе ед:) басынан белгы1 адамдарга арнап жай салса, кандай жаксы болар ед!, - деп сейлеген!н 6эр1мп де тындаганбыз. Елд1н кеб: осы сезд1 Мукан кайтыс болганда еске алды. Эуелде комис­ сия Мукацды Кенсайга апарып, ез; керсеткен тебеге жерлеуд1 уйгарды да. Б]рак республика басшылыгына барганда, ол к!сшер: «Кайтесйщср, Ташкент кешес!ндег! зиратка коя бер1цдер», - депт1. Мукан жазушылык улылыгына карамастан, т1рш)Л1кте карапайым, к!ш!пейш адам ед). Менменд1Г], астамшылыгы болмайтын. Кейде алды тар, эцг1мен! ерк!н айтуга мумк1нд1к бермей, адамды жаскап отыратын б1р пенделер болады. Мукан олай емес-т1. Онымен ерк!н, кысылмай эцпмелесуге болатын ед:. Ол к!м болса да ез!мен тен санап, тен сейлесетш. Тек кытыгына ти!п алмасан болтаны. Кытыгына тисе, мурнын жулкып, ашуланып, кап-кара боп тунерш кетет)н, кейде катты сездер айтып тастауга да баратын. Елу1нн!! жылдардын айтыс-тартыстарында оньщ мундай мшезш де керд!к. Эзш сыйлай б)лгенге кушагы кен, мей!р!м1 мол ед!. Уш не барганда, есн ш киналмай ашып, «бэрекелд1, жаксы келд1ц» деп карсы алатын. Сезге с е н г ш т п сондай - кейде бала М1незд) бола­ тын. Юм бурын барып айтса, соньщ айтканына сенш, кеЙ1н барган оньщ карсыласына кырын карап отыратын кез: де болатын. В;рак жаны куймей катты сез айтпайтын. Сыпайы, мэдениетт!, боктау дегенд) бшмеген К1С!. Ен катты айтканы (езшщ б1р карсыласы боктаганда): «Оз1цн]н барлык боктык сездер)ид; ез)не кайтардым», - дегенш ест1генб]з. Ыр кеште конакта кен!лд! куйдег1 Мукац эр!птестер1 мен келшшек- терд! мадактап, мактау сездер айтып отырады. Солардыц 1нйнде езше тете сыйлас ]Н1С) С...нщ эйел] Ж...ныц атына да кошемет сездер айтыпты. Сейт)п, макталган кел:ншек окыс б)р сурак койып, Муканды ашулан- дырып алыпты. Мукац кап-кара боп тунерш, кепнкпей кайтып кетштг Буган мазасынданган уй иес! ертешне тацертец телефон согып Мукан- ныц кецш куЙ1н сураганда, ол: - Пэл], ол - ез1 б;р дек1р, эйелд!к сыпайылыгы, нэз1кт1Г1 жок, еркек сиякты адам. М урт койса, Эбднали Сариевтен (сондай б1р халык акыны болган) аумай калар ед1, - деггп. Бул да бала мгнезд: Мукацньщ сез1мталдыгын, тез екпелег1ш, тез жазылгыштыгын корсетед]. МеЙ1р1М1 мол Мукац катар журген адамдардыц орынсыз рснж!меген)н калайтын. Ондай бола калса, жубатуга тырысатын. Аккал Калыбаева (Ха- сенова) докторлык диссертация коргап, кулап калганда Ахмет Жубанов бастаган б1р топ адамдарды ертн! барып, жубаныш айтканын коргенбЬ. Диссертация коргау сэтс]3 аякталып, ел тарай бастаганда, Мукац б)раз адамды токтатып: - Жур)цдер, Аккалдыц уЙ1не барайык. Жайган дастарканы бар, ез1н жалгыз ж[беру эр! уят, эр! обал гой, - деген. 172

О м 1р тагы л ы м д ар ы Сол кеште ол: - Коргау деген де б1р кара жарыс. Сен озып келд)ц. Б]рак бэйге бермед), не }стсйс!ц, тагдыр солай, - деп сез сейлеген. Шешен, тапкыр, ойлы сейлейззн. Тш зацын ерк1н менгерген! сондай, кейде сез жасап туратын. Орысшасы да сондай болатын. Б1рак букш ойлау жуйсс!мен казак ед1. «Орысша жаксы бшес13, неге орысша жазбайсыз?» деген суракка: - Пэл1, орысша жазу уинн орысша т)л бы у жетюлжсЬ. Орысша туе керу керек. Мен ылгн тусг) казакша керем1н, - деп жауап берген. Жай сейлегеннщ ез!нде бейнел1 сездерд1 кеп колданатын. Габнтке б!р ашуланганда: - Ой, сен езщ, бузаулай алмай жаткан сиырша ыныранасын да отыра- ды екенс1н, - деген. Шэкен Аймановка бчр ренж!генде: - Ой, сен езщ, бет-аузыц ег1зд1н эукесшдей болып... -деген создер) ел есшде. 1955 жылы казак жазушылары мен журналистершщ б:р тобы ше- телден келетш б)р делегацияны карсы алуга жиналды. Кун демалыс ед). Зейнолла Кабдолов («Эдебиет жэне искусство» журналыньщ редак­ торы) екеум!з (мен «Пионер» журналында редактор) елуге толган Эбу Сэрсенбаевтыц уЙ1нен шыгып бардык. Эуежайда Мукан бастаган б1раз адамдар жур екен. Шетел конактарын куту дэстур1 калыптаса коймаган кез гой, неге екенш 61лмейм1н, Мукацньщ колына гулдесте устатып койыпты (кеЙ1н оны кыздар тапсыратын болды гой). Мукан оны басын темен салбыратып устап тур екен. Кенет уюмет адамдары шыга келд1. Басшысы - Казакстан Министрлер Кецес1 терагасыньщ орынбасары Телеген Тэж1баев. Текен Муканньщ колында басы темен салбырап турган гулдестеп) керд) де: - Мука, устап турганьщыз сыпыргыш емес кой, - деп каткылдау ескерту жасады. Мукан шарт ете калды. - Ой, сен езщ, аузын шымшып Т1ккен кап сиякты, тырсиясьщ да турады екенс1н, - дед). Телеген де каткылдау жауап берчп жатты. Муканньщ образды сез! кез алдымызда калып койды. Муканнан калган мундай утымды сездер кеп. Б1рде Мукан б]р се- бептермен шакырган уйге кеш)пнк1реп келед). Келсе, тардеп орынньщ бэр]не ел отырып койыпты. Карапайым чиновниктер жазушы келд1 деп, ысырылып орын усынбапты. Мукан темендеу отырып калыпты. Уй иес1 бутан кысылынкырап: - Мука, темендеу отырып калдьщыз-ау! - деп, б1р жагы буган, б]р жагы конактарга карап жалтактаганын керген Мукан: 173

Серж К ,И РА Б А Е В - Уакасы жок, карагым! Мен отырган жсрд!ц бор1 тер гой, - деп жубатыпты. Б)рде мезг1лс1э кайгкан жас адамнын уйчне барып отырып, эке- шешесше: - Ол1м арсыз гой. Керчнбей кел!п урады. Жас адамды аямайды. Егер кезге кер1нсе, колыма туссе, мен оньщ осы арсыздыгын айтып, бепн шиедей кылар ед!м, - деп кецш айткан. Мукан - емчр1 канша курдел:, ауыр жагдайда етсе де, бакытты ем1р сурген адам. Эмресе, елу1нш1 жылдардьщ ек!нш1 жартысынан бас- тап, бурынгы киындыктардьщ бэр1 артта калып, шалкып б)р журд1-ау жарьщтык. Шыгармалары шет ел тшдерше аударылды. Оз1нс сен;м корсет!лд]. Казак КСР Жогаргы Кенесше депутат болып сайланды. Ленинд1к сыйлык алды. Мэскеуде Лениндж жэне мемлекеттчк сыйльщтар комитетшщ туракты мушес1 болды. Шет елге шыкты. Онда Кецес жа­ зушылары атынан сез сейлед1. Оз1 де шыгармашылык бабында, шарша- май, кажырлылыкпен ецбек етт1. Казакстан гылымы мен Жазушылар одагы Мукаца суйенд1, соныц беделш пайдаланды, оз!н алга устады. Ол эдебиетт!н камкоры бола б)лд1. «Казак эдебиет: тарихыныц» кеп томдыгын дайындау, «Эдеби мура жэне оны игеру» атты конференция- лар Мукац бастамасымен, баскаруымен етт1. Азия, Африка жазушылар козгалысына белсене катысты. Каз1рп ез атындагы Эдебиет пен енер институтын Тш бш1М1 институтынан белш алып, оныц штатына шей]н ойластырып ецбек етт1. Жаксыга эсерленпш жан ед1, халык, ел сен)М)н ардактады. Жуз1 нурга белен1п, ем1рден рахат тауып журген к е й т эл) де кез алдымызда. Оныц меЙ1р1м:, адамга деген ыкыласы, колпаштау сездер! жалпакшешейл1к емес, байсалды, устамды тшектест:ктен туатын. Осылар оныц адамдык келбет1н де айкындады. Улы жазушы б:зд1ц кез алдымызда Улы адам болып кала бере,п. 2007 174

О м 1р тагы л ы м д ар ы СЭБИТ МУЦАНОВ Кеп жыл эдебиет окып, каламгерлердщ ездер1мен араласта болып, к1тапкумар халыктьщ кецш куйш ангара жур!п. мен Сэбит Мукановтай ес1М1 елге кец жайылган жазушы ест1ген емесп:н. Бала кез1м1зден б!3 Сэбипзн елендер!н жаттап ост!к, «Сулушаш», «Жумбак жалау» («Ботакез»), «Балуан Шолак», «Мен1ц мектептер1м» («Эм1р мектеб!»), «Сырдария» романдарын окумен эдеби сауатымызды аштьщ. Солар аркылы 031М13 кермеген, керсек те дэл сондай сез1нбеген ем1рдщ кат-кабат шындыгын, оньщ керкем бейнесш танып, риза болыстык. С'эбецн1н ха- льщтын эш !мсш1лд;к дэстурчнен бастау алатын стил1, ауыз эдебиет1ндег1 шытырман окигаларды кураетырудан ауыскан сюжет куруы мен оны дамытуыньщ кызыктылыгы оньщ ютаптарын бас алгызбай окытатыны жэне жазушы халыктыгыньщ терец жаткан б1р тамыры екен1н де ацгарткандай болатын. Жалацаш батырактыц 1Ш1нен шыгып, жаца ем1р уш!н куреске ерте араласкан, букш К1таптары езшгендер мен карапайым хальщтыц рухы мен арман-муддес1нен туындаган жазушыньщ курескер бейнес!не де тэнт1 болатынбыз. Оны керу, араласу, эцг1мес1н тыцдау 613Д1Ц тус1М13ге де К1рмеген арман ед1. Сол арманымныц ойда жокта орындалып, Сэбец сиякты «Алыпты» (Габит о юснй «Алыптар тобына» коскан) кер1п, 1Н]-бала болганым упнн тагдырыма мыц мэртебе рахмет айтсам да артьщ емес. Бэр: менщ согыстан кей)н оку 1здеп, Алматыга келу1мнен басталды. Отан согысы кезшде мектеп б1Т1румен токтап, елде жумыс )степ калган мен согыс аякталысымен-ак окуды армандай бастадым. Экем маркум эскерге алынып кету1мнен кау)пчен!и, мектепте мугал)м болып журген жер!мнен 1шк1 1стер жуйсснпц кызмелне ауыстырып Ж1берген бола­ тын. Олар мен1 босатпай, босатса ез жуйесшщ окуына ж1берг1С1 кел1п, б)раз эуре етт] де, мен кайта-кайта мазалап, арыз жаза берген соц 1947 жылы жазда босатуга уэде егп. Баешылыктыц уэдесш алган соц ек{ жыл- дай алмаган демалысым бар ед!, соны пайдаланып окудьщ жайын бар- лап кайту уш1н мамыр айында Алматыга келд:м. Тускен уЙ1м - Мэжит Сейфуллиннщ (Сэкенн1ц 1Н1С)) уй;. Алдында Алматыда болып кеткен экем сол уйдщ мекенжайын берд). Мэкец де, эйел; Эмина да конакжай, коц!лдер) ашык, елден алые журсе де, араласын узбеген, б]р жайдары жандар ед1. Мэкец мен1 КазПИ-га ертш барып, окуга тусуд1н жайын акылдасты, б)рде ез1, бчрде улкен улы Орынбскп косып берчп, каламен таныстырды. Кун демалыс. Мэкец екеум13 базар аралап, б1р кешемен (каз1рг) Зенков, бурынгы Пролетар кешес1 екен1н кейш байкадым) кетер1Л1п келе жатыр ед!к, тусымыздагы б!р кабатты шагын уйд<н терезес: кагылды. Карасак, терезенгц ар жагында б1реу Мэксцд] танып, кол булгады. Таяндьщ. 175

С ерж К ,И РА Б А Е В - Сэбит кой, Сэбит Муканов. Б]ле*[1н бе ед]ц? - дед: Мэкен. - Б]лгенде кандай! К:таптарын окыгам. 1штен Сэбен шьщты. Дэл ез:. Мен керген суреттен айнымайды. Кез1ме жылы ушырап кетт:. Мэкенмен шуй:ркелес:п амандасып, хал-жай сурасты. Мэкен: - Мына бала елден келген ед]. Сонымен базар аралап келе жатыр ек, - деп жатыр. Ал, Сэбен: - Таяуда «Сырдария» деген роман бгпрш ед)м. Соны машинкага бас- тырып жатырмын. Уй тар, бала-шага бар, кенсеге кел:п жумыс :степ отыр ед:м. Сен: кер)п, амандасайын деген:м гой, - дед:. Кецсен:ц «Жазушылар одагы» екен:н мен сонда барып ацгардым. Ек:нш: рет Сэбецд: кузде Жастар мен балалар театрында еткен жас жазушылардьщ кенесшде корд[м. Окуга тус!п, каламен, институт ем:р:мен таныса бастаган кез:м:з. Эдебиет уй:рмес:н:ц б:р жиналысына тьщдаушы боп катыскам. Жас жазушылардьщ кецес: болатынын сонда ест;п, жогаргы курс студенттерше ер)п барып, тындадым. Сэбец баянда­ ма жасады. Баяндама жасап турып, б)р сезд)н орысшасын ]здеп: - Эй, Цайнекей, орысшасы калай ед:, айтып ж!бернп, - деген: ес:мде. Цайнекей: - Эне, Бабен отыр. Баягыда с:зге достобрен жазып берген, сол к:с: б:лед:, - деп баска жакка с:лтеп ж:берд:. - Эй, Г абит, сен бар екенсщ гой. Баягыда достобрен де жазып бер:п ец. Айтып ж:берпн, - дед: Сэбец. Журт мэз боп кул:п жатыр. Уз:л:с кез:нде Сэбецн:н жиналган елд:н ортасында кул:п, эцг:ме айтып, мэз болып турганы кез алдымда калыпты. Одан кей:н театрда керд:м. Сол жылы казан мейрамыньщ курмет:не Опера жэне балет театрында «Телеген Токтаров» операсы койылып, б:р топ студенттер соган барсак, Мухтар, Сэбит, Габиден ушеу: сон­ да жур екен. Ушеуш щ де тулгасына, кесек кеск:ндер:не карап, риза болысканымыз бар. Уз:л:с кез:нде ушеу: эцг:мелес:п, вестюбльде айна- лып журд:. Б:з де ек:-уш бала кызьщтап, эцг:мелер:не кулак тосып, арт- тарынан ере жургенб:з. 1948 жылдьщ куз:нде ЦазПИ-д:ц 20 жылдыгына байланысты ин­ ститутта акын-жазушылардыц улкен б:р тобь: катыскан кеш етт:. Оны эдебиет уй:рмес:не катысып журген студенттер ездер: уйымдастырган. Кешт: Цажым Жумалиев ашып, сезд: Сэбит Мукановка берген. Ол к:с: - Цазакстан Жазушылар одагы баскармасыньщ терагасы. Катысып отырган акын-жазушыларды таныстырып, ез: КазПИ жен:нде сез сейлед:. Сонда отызыншь: жылдардьщ аяк кез:нде КазПИ-да :стеген:н айткан. Ал, жазушымен т:келей кездесу институтта 1949 жылы уйым- дастырылды. Оган устаздарымыз Кажым Жумалиев, Кайнекей 176

Омф тагылымдары Жармагамбетов катысып, Сзбен шыгармашылыгы жайлы сез сейлед1, жогары курстьщ б)р-ек) студент]н сейлетт]. Акырында сезд1 Сэбенн]н ез)нс берд[. Эз: жазушылык енбск жайлы, шыгармаларыньщ жазылу та­ рихы жайлы айтты. Менщ ес)мде «Ботакезд1ц» калай жазылганы, мате- риалдарын калай жинаганы, Сайын болыстьщ тарихы жайлы эщлмелер: калыпты. Образдардьщ прототип: жайына токталды. Аскарды Эл;би Жангелдиннен алдым деп, Эл)бид)н К1м екендЫн, революциялык енбег)н б [раз энг]мелед]. 1951 жылы институт б т р г е н сон, мен Казактын мемлекепзк керкем эдебиет баспасынан «Эдебиет жэне искусство» журналына ауыстым. Ре­ дакция Жазушылар одагы ушнщ 1Ш1нде. Б13Д1Цредакторымыз босап, орны- на адам келмей, кабинет б)раз уакыт бос турды. Осы кезде ез кабинет)нде жендеу жумысы болып, Сэбец осында отырып журд1. Сэбецмен жакын келген1м, тш дескетм , танысканым осы тустан басталды. О юсннц адам­ ды ез1не тартып туратын карапайымдылыгы, к)ш:пеЙ1лдш!Г), арасында эзшдеп койып, ез1 де кызыгып айтатын эцпмеш:лд1п, калбалактаган М1нез1 б}зд] б;рден баурап экетт1. Б:р кун1 сырттан К1рсем, «Эй, Сер:к, сен мен екетм д; айтып койып журме, б:р жас кел;ншек телефон сокты, келш болуы керек, мен аздап эзшдеп Ж1берд1м», - деп ез1 мэз боп кулед:. Бул бчр киын кезец ед). Казакстанда «Ултшылдыкка карсы курес» науканы басталган. 1946 жылгы партияньщ «Ленинград» жэне «Звезда» журналдары туралы» каулысынан баетау алган бул наукан 6)ЗД1Н респу- бликада езгеше б1р каркынмен ер:стед1. Казакстан Компартиясыныц Орталык Комитет1 «Казакстан Гылым академиясыньщ И л жэне эдебиет институтыныц жумысындагы саяси ереекел кател1ктер туралы» каулы ( 1947) кабылдады. Ж.Шаяхметов республикалык активте сез сейлед]. Оныц аягы «Правда» газетшщ «Казакстан тарихы маркст1к-ленинд:к тургыда баяндалсын» атты макаласына ( 1950) уласты. «Ултшылдыкты» эшкерелейт1н макалалар уйымдастыру жедел колга алынды. Сэбец осы кезде Жазушылар одагын баскаратын. Оз1 де сынга ушырап, б1ресе к1таптары, б)ресе одактагы басшыльщ кызмет1 м!нелумен журген. Б1р кун1 Орталык Комитетке барып келд1 де, б:зд1, б1р топ жас эдебиетннлер мен сыншыларды жинады. - Эй, ж!Г!ттер, кызык болып жатыр. Партия «ултшылдарды» табыцдар, эшкерелецдер дейд1. Эбдшда, Касым, Калижан ушеуше ерек­ ше шуйл!гуде. Сендер жассыцдар, осы туста партияга кемектеспесецдер болмайды, - дед). Колына карындаш алып, К1МН1Ц кай такырыпка, кай газетке макала жазатынын нактьыап, ез) жазып отырды. Жасынан жокшыльщта ес!п. Совет оюмсп мен Коммунист1к пар- тияньщ камкорлыгымен 01Л1Малып, енбек жолын, жазушылыгын бастаган Сэбит партия сез), партиялык шара дегенге «так» туратын ед:. Партия уранына ер)п, 2 0-жылдардыцезшде Казакстандагы «ултшылдыкка» карсы 177

Сер.к К ,И РА Б А Е В батыл курескен. Б1рак бул жолы бурынгыдай бслсенд]л1г) байкалмайды. С)рэ, «ултшылдьщ» бар дегенмен, сынньщ усак-туйект1 термелеп, к)нэ ]здеуге бет бурганын сезелн де болар (е'й де сыналып журд) гой), тапсыр- ма алган сон, амал жок, макалалар уйымдастыруга мэжбур адам сиякты кершд1. Б)рак онымен кутылмады. Казакстан Компартиясынын Орталык Комитет! Жазушылар одагыньщ жумысы жайлы арнаулы каулы алды да, Сэбитт! орнынан босатты. Жазушылар одагы баскармасынын терагасы болып партия кызметкер) Э.Жаймурзин сайланды. Одак басшысы жазу­ шы болуга М!ндетт1 емес, ол одацта партияльщ тэрт)п уйымдастырушы бо- луы керек деген сталиндчк принцип (Щербаков, Поликарповтар одактьщ жазушылар уйымын баскарган) Цазаксганда да 1ске асты. Кейчн бул Кыргызстан мен Туркменстанда да кайталанды. Эрине, жазушылардыц пню жагдайын, психологиясын, шыгармашылык адамыныц сыры мен куй!н 01лмейт]н адамга олармен жумыс )стеу онай емес ед]. Эбекец (Жай- мурзин) бул киыншылыкка кездест1 де. Сейте жур;п адал кызмет [сгеуге тырысты. Аз уакыт 1степ, жазушылармен карым-катынасын бузып ал- май турганда, аман-сау Мэскеуге окуга аттанып к е т . Мен Эбекецн]ц акылдылыгын осыдан керем. Сейт1п, 1954 жылы бул орынга Габиден Мустафин отырды. Кызметшен кеткеннен кей)н Сэбит «ултшылдьщты эшкерелеу» )С)не араласкан жок. Тек эдшстмз сын шокпарынан ез басын арашалаумен журд[ де, республика басшылыгы езгергенмен кеЙ1н эдебиетт!ц кад]рл1 аксакалдарыныц катарында сыйлы ем:р сурд!. П.К.Пономаренко, Л.И.Брежневтер аксакал жазушыларга улкен курметпен карады. Мухтар, Сэбит, Габит, Габиден - торгеу! де Жогаргы Кенеске депутат болып сайланды. Булардан баска б)р орыс жазушысы- на (Дм.Снегин), Жазушылар одагыньщ екшпн хатшысына (Э.Тэж)басв) депутаттьщ орын бер)лд1. Алдьщгы тертеу! ездер] емчрден кеткенше депутаттыгынан айырылган жок, кейни! ек! орын кызмепне карай баска адамдармен алмасып турды. Жогаргы терт аксакал жазда министрлер- мен катар Министрлер Кенес1н)н екшин демалыс уй)нен саяжай алып пайдаланды. Ал, калган жазушылар уш)н у т м е т ею агаш уй (терт белмелж терт пэтер) салып берд]. Ол да б:р кызьщ дэурен екен гой. Жаз бойы агалармен араласып, сол демалыс уЙ1н басымызга кетерш жатушы ек. Балаларымыз да сонда ест). Сэбенмен отбасыльщ араласымыз да осы демалыс ушнен басталды. Сэбен керемет эцпменнл к)С1 ед1. Эцпмеш ез1 де кызыгып айта­ ды, тыцдаушысын да ел1Т1п отырады. Киялы кушт] адам кызыгып отырып косып Ж1берет)н эдет! де болатын. Демалыс ушнщ асханасы- нан тамактанып шыга бере, Сэбен ес)к алдындагы узын орындыкка жайгасады. Елдщ бэр: апыр-жупыр жиналып, сол юс)н;н энпмес1н тыцдайды. 178

Ом)р тагылымдары - Эй, сен де отыр, - дед1 б:р кун: асханадан шыккан маган. - Мен сен- дерге Магжанньщ Алматыга келуш айтып береЙ1н. - Мэскеуде, ц ы зы л профессорлар ннститутында окып журген кез)м ед1, - деп бастады эцпмесш Сэбит. - Мариям, б)р к)шкене балам бар - ушеум1з. Б)р кун1 кешке жакын - апак-сапакта б)ЗД]н елд)ц бчр жгпт! (Сэбец атын айтып ед), умыттым) жетш келд1. Оны-муныга урынгыш, б1рнеше рет сотталган адам болатын. Мен калай тауып келген!не кайран калып ед!м. - Ой, горсправка бар емес пе? Юмнщ кайда туратынын тез тауып беред1? - дед). Мен оньщ кайдан келе жатканын сурадым. - Б1р жумысты болып, сол густ] к лагерьде болып едчм, содан босанып келем. Тамак устчнде эцггмелесгп отырып: - Лагерьде казактар болды ма? - деп сурадым. - Болды. Магжан Жумабаев бар. Мен ойланып калдым. Магжанды жаксы бшем. Бала кез1мде мен окыган курста сабак та берген. Кушт1 акын. Б1рак Кецес ек)метгн мойын- дамай, оган наразылыгын жырлаумен етт1. Сотталганын естш ем, кайда екенгн б;р]нш] рет бшгп отырмын. Ертен;не мекенжайын сурап алып, Магжанга хат жаздым. Хаттыц мазмуны сол кезд!н угымынан туган. Мен уш когамдык курылыс тусында шыккан уш улкен акынды бглем. Олар - феодалдык дэугрде шыккан Абай, буржуазиялык дэугрде туган Магжан, пролетариат дэу1ргнде шыккан Сэкен... - дей келш, С)ЗД] б:з жаксы бшем13. Цашангы кыцыр тарта бересгз, когам дамуыныц беталысы С13Д1Цойыцыздан шыкпаганын кер!п журс)з. Жаца ем1рд1 кабылдап, беттг бер!ге бурыцыз, талантыцызды кор кылмацыз, - деп жаздым. Магжаннан жауап болмады. Келее! жылы окуымды бгт1ргп, Алматыга келдгм. Жа­ зушылар одагы баскармасыныц терагасы болып сайландым. Б1р кун) Магжаннан хат алдым. «Сэбит карагым, хатыцды алып ед1м, кез1нде жа­ уап жаза алмадым. Енд! босанып елге келд1м. В:р мектепте сабак берем. Ол да туракты емес. Кашангы шетке кага берес1цдер. Кеп уакыт огп , кеп су акты дегендей... менг орталарыца алмайсыцдар ма?» - деп жазыпты. Хатты Сэкенге керссгг1м. Ол: «Муны баска ешкгм шеше алмайды, бгрден Л.И.Мирзоянга бар», - дед1. Осы жерде тьщдап отырган Мухамеджан Каратаев сез косып: - Мен спдщ хатшыцыз ед1м гой, Сэбе, эуелде Садык НурпеЙ1совке барып едщ!з гой, - дед]. Сэбец оньщ тузетугн кабылдады да: - Садык оны шеше алмады. Ол да Мирзоянга смтедг, - дед1. Сонымен суранып, Мирзоянньщ кабылдауына бардым. О юс1 мш!пеЙ1л, терешшд1Г1 жок адам ед1, тез кабылдады. Мен хат туралы, 179

Серж КД РАБ АЕ В Магжанньщ сез1 туралы тольщ айтып тус)нд!рд1м. Энгимс уст1нде Ораз Исаевты (Халыц Комиссарлар ксцес)Н1н терагасы) шакырып алды. Сонсоц шеш1М1н айтты: - Ш а ц ы р ы ц д а р . Б;раз корлык керд1 гой, ойланган болар. Бет1 бер: караган шыгар. Б1рак естерчнде болсын, ол - жаца ем1рд1 мойындамаган адам, эр[ карайып калды. Сендерге жаца шыгарма жазып бере алмайды. Классикалык эдебиет улг;лер!нен аударма жасатып алсандар да пайда... Цаз1р онда еыщандай жагдай жок. У й бер)цдер, баспамен кел:с1п, аударма жасауга шарт жасасып, аванс телендер, сейт1п комсктеснщер, - дед]. Осы уэдемен шьщтьщ. Ораз «Кецестер уЙ1» деп аталатын конак уЙ1нен ек] белме беруге эм1р берд1. Барып, К1ЛТ1Н алдым. Баспа ез1 келген сон шарт жасасып, акша бсрет!н болды. Мен телеграмма берш шакырттым. Б]р куш «келе жатырмыз» деген хабар да келд1. Ол кезде машина жок, ат-арбамен барып, 6 )ршин Алматы вокзалынан кут1п алдым. Пойыздан густ;, касында эйел) Зылиха бар. Сэбен Зылиханы унатпайтын. - Мен сыйлайтын акындардьщ 1Ш1нде ек< адамнын эйел! маган унамады, б)р1- осы, - дед!. Еюнш1с)н де айтып ед1, умыттым. Магжанньщ бакытсыздыгын осы эйелден керетш. - Мака, - дед1м кут1п алып турып, - уш нп дайын. К]лт) менде, б1рак иес13 уйге барып туспейс!з гой, бпдщ уйге барайык. Ертен апарып салам. - Сэбит карагым, :н1мдейс;н гой. Колымда окып та ед]ц. Окпелеме, мен С13Д1Нуйге бармаймын. Мен Сэкенге барайын. Бчрге ес]п, б1рге окып ек, заман екеум)зд! ею жолга салды гой. Ол жещц, мен жец!лд)м. Сэкешпц аягына жыгылайын, - дед] Магжан. Е; )Л1Птурып айтты. Жасып калыпты. Аяп КСТТ1М. Б)рак Сэкенге б!рдсн алып баруга бата алмай, «каз!р, тоса турыцыз» деп, телефон соктым. Сэкен: - Алып кел, - дед1 ойланбастан. - Б13 келеек, - дед1 Сэбец эцг!мес1н эр! жалгастырып, - Сэкен уйше сыймай, устчне кара костюм, ак кейлек киш, галстук тагып, та- ранып, багыньщ ншнде эр!-бер] жур екен. Ек: колы артында. Келген бетте Магжанга кушагын жая умтылды. Екеу1 де кезше жас алысып, кушактасып амандасты. Сол кепгп Сэкен уйшде етк1зд1к. А с успнде, эцг1ме арасында болса да, еткен е\\прлер]н1н окпел; жактары, айтыс-тар- тыстары жайлы б1р ауыз сез айтылмады. Кецш кетерерлчк эцг!мелср гана болды. Б1з Магжанды осылай карсы алганбыз, - дед: Сэбец эцпмесш туЙ1ндеп. - Кей1н не болды? - деп сураймын мен, Магжанньщ кейшп тагдырын бшпм кеп. - Кейш б1з ойлагандай болмай калды. 1937 жыл келш араласты. Сэкен усталып кетт). Магжанньщ соныц алдында Сэкен уЙ1не тунделетчп барып конак боп кеткенш, Сэкенн:н акшалай кемек бергенш артынан ест!Д1м. 180

Ом1р тагы лы мдары - Магжанды сонгы рет катан кердщ з? - Кунде жиналыс, кунде эшкерелеу. Сэкен, Бей:мбет, 1лияс усталган сон, маган шуйлгкт1. Жазушылар одагында улкен жиналыс болды. Ор- нымнан алды. Партиядан шьщтым. Енд1 кашан устап экетед1 деп кутумен журд)м. Кешке карай уйге тр у ге журек дауаламайды, шам жакпай, апак-сапакта верандада отыр едгм, б;реуд[н б;здщ уйге беттеген сулбес1 кергндг. Эуелде устауга келе жаткан адамдар ма деп шошынып калсам да, артынан жай адам екенгн ацгардым. Магжан екен, карсы шьщтым. - Сэбит, карагым, — дед1 Магжан, —бэрнг де естщ1м. Сорым арылмаган адаммын гой, мен) шакырганын да саган таяк боп ти]пт{. Кеннр1м сурай- ын деп келд1м, - дед; ол. - Онымен сейлесш туратындай жагдай менде жок сдг Коштасты да гцгр карацгьыыгына юр1п жок болды. Содан кейгн мен Магжаннан кез жазып калдым. Ол1 екен!н де, ггр; ксгкен!н де бшмеймш. Сэбец энггмес: кеп. Гнрнген бгр1н сабактап тугызып, арасында эзш:н айтып, кул:п койып жалгастыра бсрсдг Б13 Сэкен, Бей:мбег, 1лияс ту­ ралы сураймыз. Олардьщ ецбектер] емес, адамдьщ, жолдастьщ карым- катынастарын бш пм13 келед1. - Мен олармен жолдас болып кеп журдгм. Жолсапарларга да бгрге шыгып кердгк. Аккецш, колы ашьщ, далактап БеЙ1мбет ылги алда журе- тгн, мейрамханга тамак 1шуге барсак та, алдымен сол телейтгн. Есепсгз ед1. Одан кей}нп далакбайы - мен. Ал, Сэкен мен 1лияс мелшерден аспай- тын. Кеше сен каншага конак кылсан, бупн сондай гып сыйлайтын. Бул, эрине, сарандьщ емес, есепке жуйр1кт1к, - деп к у т п кояды Сэбец. Сэкен касында кеп болган Сэбец оныц серник емгр1 жайлы да эцпме шертедг. - Сэкен кызьщ ед1, сезгмн1ц адамы гой, кыздардьщ кейде езш емес, б!р мушес1н керш кызыгатын. Мынаныц аягы, мынаныц мьщыны жаксы екен деп отыратын. ГулбаЬрамныц да эуелде Сэкенд! калыц узын шашы - бурымы кызыктырган гой. Сэкен - адамньщ сулуы сдг Тула бойындагы б:р \\Н!П - аягы кнсьщтау болатын. Соны бнинрмсймнг деп, кец шалбар, кыста казакы ет]к киечн. Осылармен катар Сэбец хальщ арасындагы кулкы1 эн!1мелерд1, эр кезде 031 керген, куэ болган окигалардыц кызгылыкты жактарын тер!п айтады. Демалыс кезшде кецш кетеру упнн кец1лд! эцг1мелердг эдейг ай- татын да сиякты. - Мен сендерге бчр жепш туралы эцггме айтайын. Ол бала кез)нде оз; керген б1р ет жег!ш мешкей жайлы энпме шергсдг Оны Тореан бай кудасына ерт)п барып, ту биесгн жепзед1. Торсанныц касында мешкеЙ1 бар деген сон кудасы ту бие сояды. Биен! сойган жерге барган мешкей оныц ездсршс арналып сойылып жагканын естш, «бгзге арнасандар, аспай-ак койыцдар, мен оны шик1 жеймш» деп, аздаган туз септ1р1п, шикгдей жеп тауысыпты. Кудасы Торсанга асатын ет1 бол- май, баска мал сойыпты. «Сол жепш, — дейд! Сэбец - б)зд1ц ауылда бгр 181