Серік Қирабаев Өмір тағылымдары

С ер т К ,И РА БА ЕВ да марксизм-ленинизм классиктер:н аударуга катысты. Ж урт ек: аякты адам дэр1ст1 булай оки алмайды, уш аяк болган сон сондай болган деп ацыз кылатын. Егер мае болмай, аздап йнш келсе, кец:лден1п дэр:ст: т!пт: эдем: окитын. М аркс:1, «Капиталды» жаксы бшет1Н), оньщ узын- узын уз!нд:лср:н жатка айтканы тыцдаушыларын риза ететчн. Б:рак кеп кенпкпей барлык жерден де жумыстан босап калды. Никольск базарында халыкка карап: «Вы находитесь на рынке, а что такой рынок, не знае­ те?», - деп рынок такырыбына дэр:с окыганын талай ел керген. БЬдщ жатакхананыц алдында агашка суйен1п сейлеп турганын керген Цай- некей Ж армаганбетов б:зге хабарлап, бэр:м:з уЙ1не апарып салганымыз ес:мде (КазПИ-дыц касында, бурынгы кепнпл]к ютапханасыныц кораеында турады екен). Мае адамды алакезчмен атып, сызданып карсы алган эйел1не риза болмай кстт:к. Ушаяков кеткен соц, кыс ортасында оныц дэр:с:н жалгастыруга Ж аксыбек Тем1ралин деген к:с: келдг К аз!1И-д:н алгашкы тулектер)Н]ц б1р) екен. Сол кезде Кыздар институтында директордыц орынбасары бо­ лып 1стсд1. Кулш туратын, м:незд], жайдары адам ед:. Б]рак дэр:ст: сыл- быр, тус:н:кс1здеу окитын, сез:н:ц логикалык жуйес: элс:здеу болатын. Сойлем:н:ц аягында еттегзк болмайтын. Сез1Н1н бэр)н «не етчп, не кылып» деп б1т1рет:н. Уш аяковтан кейчн аудитория оны кабылдай коймады. Дэр:с уст1нде б1р бала сезш бел1п: «Агай, С13Д1 бул институттан керген жок ед1к. Бчр жактан келдййз бе?», - деп сурады. - Мен Кыздар институтында не кылушы ед:м, сендерге не етей:н деп келдчм, - дед: Жакац. Ж урт ду кулд:. Оз: де коса кулд:. КеЙ1н Ж акацмен мен талай кездеелм. Б1рге демалган кездерчмчз де болды. Кепт1 керген, лцчменйл, казакы адам ед1. Социализм экономикасын бпге С.Толыбеков окыды. Эр1 орысша окыды. Ылги басшы кызмегге жур1п, ресми тшде сейлеуге уйренген адам саяси экономиканыц терминдер)н казакшалауга мойынусына коймаган болар (Б4рак Уш аяков казакша окыды гой). Казакша лекция дайындауга уакыты да жок шыгар деп уктык. Ол кезде Толыбеков директор болатын. Кызуканды адам гой, дэр:ст] жаксы окыды. Арасында казакша эцг1ме ай­ тып койып, каркылдап кулчп алатын, эйтпесе жалпы тус1 суьщ адам ед:. С.Толыбеков КазПИ-ге уш рет директор болып кел1п, жалпы саны 20 жылдай ютед]. Соцгы келгенш де ( 1963) мен КазПИ-де кызмет [стей'пнмйк Он жылдан астам б:рге ецбек етт:к. Оныц тусында мен докторлык дис­ сертация коргадым. Филология факультетше декан болдым. Кажым елген сон кафедрага мепгеруш: боп сайландым. Кеп жыл парткомда муше болдым. Осыньщ бэршде С.Толыбеков колдауын сез:нд:м. Оз 1сше бер:к, табигаты адал, шындьщты бетке айтатын, жагыну, жагымпаздану, келпрсу сиякты кыльщты мейгннше жек кереззн жэне ондайларга шы- дай алмай шарт сынатын мшез: бар-ды. Оз:м деген, сенген адамына 48

Омгр тагылымдары адал кецшмен карайгын. Цазацтыц халык эдебиетгн, ел эцг!мелер1н кеп бш етш , шеш ен К1С) болды. 1974 жылы зейнетке шыкканда дэргс окыган устазым екен1н айтып, ез1мде сакталган сынак к)тапшамдагы ез колымен койган «отлично» деген бага мен колын кер сеткетм бар. Риза болып бет1мнен суйд). Ом;ргс куштар, белсенд], енбеккор адам эл! де картайып турган жок едк машина кагып, мезплс1э арамыздан кетт!. Тшшг Сэрсен Аманжолов пен Ахмеди Ыскаковты, эдебиетш) Тем1ргали Нуртазинд;, т]лш)-эд]скер Шамгали Сарыбаевты терен бш1мд), б[зге берген1, уйреткен) кеп ус газдар есеб)нде ерекше багалаймын. С.Аманжолов б]зге ск]шч: жылы «Казак тш ш щ тарихы жэне диалек- тологиясы» деген курс окыды. Бул - оньщ соньщ алдында гана коргап келген ( 1948) докторлык диссертациясыныц материалдары нспзш де дайындалган курс болатын. Эр! бул такырыптагы туцгыш ецбек. Сон­ дыктан мен оны тольщ конспектыеп алдым. Баяу, сылбыр сейлейт!н, б)рак мазмунды, ойлы дэр)С1мен Сэрсекец улкен галым рет1нде ес1мде калды. Оньщ д э р к ш щ мен жасаган конспектгсч кейчн кеп адамныц пайда- сына жарады. Оны студенттер гана емес, аспиранттар, 1зденуннлер сурап пайдаланды. КеЙ1н Эм еди Оралдан келген б;р аспирантты ерт1п келш, кандидаттык минимум тапсырган соц экеп беред) деп сурап алды да, сол Ж1Г1Т с]щр1п кетт1. Сэрсекецнщ ец беп толык куй)нде ез] елгеннен кешн ( 1959) басылып шьщты. Бурыннан мектеп окулыктарынан атын б)лет!н, институтка келгеннен кешн «Казак тш ш щ гылыми синтаксис!» кггабын окыган маган Сэрсекец казак тш 6]ЛЧМ1Н1Н улкен ецбеккор кайраткер1 бо­ лью керчнечн едг Мен оныц басшылыгымен курстык жумыстар жаздым. Тш мэселелер] жен!нде жазган макалаларымды керсет!п алып журд1м. Ондай жагдайларда кеб)несе уЙ1не шакыратын. КазПИ -дщ корасында есю ек1 кабат уйд]ц жогаргы кабатындагы у ю белмел) пэтерде турды. М1нез1 ж умсак, унем] кулш туратын К1С) ед). М ен тичш галымдардыц сол тустагы айтыс-тартыстарын да тыцдаган адаммын. Сонда баскалары ашуланып, катты сейлеп, айгайлап жатканда, Сэрсекец кулю турып жау­ ап беретш . М ен оны ашулана бш мейтю адам керетш мш . С ей тсем , 1штей куЙ1Н1п, куйш журед! екен гой. 1958 жылы кенет ж урек талмасынан жур!п кеттг А хм еди Ы скаков «Казак т!Л[Н[ц морфологиясы» деген курс оку у ш 1н б1зге уыйнпй курста келд1. Б4рак онымен одан бурын таныстым. Б1р куш Э м еди Х асен ов А к ац женгнде айтып, сол юс) морфологиядан докторлык диссертация жазуды жоспарлап жур. Соган казак жазушыла­ ры шыгармаларынан мысалдар терш берег)н адам )здеп отыр. Баска да кемекшшер! бар сиякты. Мен оган с е т усындым. Ецбекакыцды гелсйд[ дед1. «Карсы болмаса, ерт:п кел», - дептг. М ен кел[С1п, А кац уйш е бардьщ. КазПИ-д]ц касында Дэулет Эл1мжанов, Кайнекей Ж армаганбетов - бэр) бгр уйде турады екен. БЬ тускг тамагыныц уст!нен тустгк. Жатыркамай, устелге шакырып, шай [шгп отырып эцпм елеетж . М ен акы дэметпей- 49

Серж К,ИРАБАЕВ ТШ1МД1 айтып, ж ум ы сы на кем ектесуге уэд е бердчм. Б1р жылдай сол уэдемд] орындап, Акаца б:рталай материал жинап берд1м. Кейтн сол енбеп жарык кергенде, Акан жумысын жазуга кемектескен адам- дар !Ш1нде м е т и де атымды атапты. А кан дэр!С] д е ты н зерттеуден тураты н ед!. Ол жазып ж урген докторлык сц бегш щ нег ;з;нде окыды. Сондыктан онда еск) сурлеу емес, морфологияга деген жаца кезкарас, тужырым молтын. Осыны ескерш, мен бул дэр)ст! де толык жаздым. Сол дэптер)мд] А кан 80-ге келген жиналыста сейлеп, езчне тарту егп м . Аканмен де агалы-ш)л1 болып, сыйласып етт1к. Мшез1 кызык, ТЭЛ1МД1 устаздьщ б]р! Ш амгали Сарыбаев болатын. Ол К1С1 «Цазак тш!н окы ту эд1стемес1н» жург!зд). Ш ынында да улкен эдюкер устаз ед). М атериалды тусшдчру, оны есте сактау жолдарын салыстыр- малы эд)стермея уктыратын. Сол кезде Кытай революцнясы болып, Мао-цзе-дунн1н аты шыга бастаган. Оньщ атын умыта беретш Шэкен «май Т1зеден» деген сез аркылы гана сактауга болады деп уйреткен. Ж т тапсырмалар берш, рефераттар жаздыратын. Жазганыньщ кателер:н Кызыл карындашпен белгшеп, оз!не керселп , оны дурыс жазудыц жо- лын ершбей тус1нд)рет1н. Егер б:р сездчн жазылуына куд)Г)н болып, жазып койганьщды устш ен ж ендесен, бэр1б1р оны категе санайтын. «Оньщ калай жазылуын б1лмейс1ц, бш сец басында дурыс жазбайсын ба?» - д ейпн . Кейб4р жаттап алгыш студенттерд1н ережен) жаттаганмен, оньщ н еп з1н нашар гусш стш ш тез устап алатын. Емтихан кез1нде арткы партага отырып алып, конспект актарып отырган б!р кызга: «Карай бер, кеш1рш алсан да, бгпм ейптнд! бэр]б]р тауып алам», - деп кезшд)р!пнщ уст:нен караганы есчмде. Ж аксы окитын балаларды 1Ч[ тартып, манына устауга тырысатын. КеЙ1н институтта б1р!м)з мугал1м, б!р1М)з аспирант болып калган б]р тобымыздын бас косуымызга катыскан Шэкен: «М)не, жаксы окитын, адам болатын балалар б]р)н-б1р] шскеп табады», - деп мэз болып сейлеген1 де бар. Ш экен ерте картайды. Ж ас мелшер1 онша улкен ем ес сиякты ед1, алпыска жетер-ж етпесте журю) ауырлап, таякка суйен!п, кез) де дурыс кермей калды. Оз11ш тартып журген балалардын б)р4кез!не тус1п калса, уй]не апарып сал деп ерт)п кететчн. М ен де талай рет уйш е апаргам. Эуелде институттьщ касында турды да, кейш Комсомол мен Талгар кешелершщ бурышында, трамвай жолыньщ б1тет)н жер1не таяу уйге кешт1. Оган да талай апарып салып, шайын пнкенбп. Кейде апарып салу- дан кашып, кезге туспей кетуге тырысатынбыз. И нститут б т р ш , баска жакта кызмет )степ ж урген кезчм болатын. Касымда 4-5 жасар балам бар, Ф урманов кешес1мен келе жатыр ед1м, Шэкен карсы кездест1. Амандастык. - Балан ба? - дед г - Иэ, балам. Шэкен оц колын усынды. Бала колын бсрд[. Енд: сол колын усынды. 50

Ом)р тагылымдары Бала да сол колын берд1. Е ю кол кигаштап айкасты. Будан кей)н Ш экен баланьщ он аягын ез]не таяды да, оны тумсыгынан басып, ек!ннп аягын да солай ет1п кигаштап айкастырды. С е й т п де «Кеп жаса, азамат бол» деп батасын берд[. М уньщ не ырым екен;н мен тус!не алмадым, сурау ойыма келменч. Содан к е т н Шэкенд) кере алмадым. О юс1 кайтыс болганда мен Алматыда жок ед!м, кайтып келген сон е с т т барсам, Шора кагаздарын актарып отыр екен. Талай студентт)к дэптерлерд: тауыпты (оньщ 1ш:нде мен!ц де дэптерлер;м барын керсетт:). Б13 окып ж урген кез­ де Шэкен жатакхананьщ ш ш д е турды да, Ш ора КазМ У-да окыганмен, сабактан тыс уакытын б)збен б)рге етк;зет)н. Оньщ КазПИ студенттер1мен таныстыгы, жакындыгы сол кезден басталган. Тем1ргали Нуртазичд; мен сыншы нег131нде институттан бурын б)лет1нм1н. Макалаларын кеп окыгам. Эс1ресе, согыстан кеЙ1нп алгашкы жылдарда ол кеп жазды. Бгр «Эдебиет жэне искусство» журналыньщ ез1нде Ж .Саин, К-Эбщ адыров, Э .Т э ж 1баев, Г.С ланов, тагы баска жа­ зушылар шыгармалары жайында улкен-улкен макалалары басылды. Эбд)лда Тэж)баевты символиопк шыгармалары уш1н катты сынады. Ойлы, бЫ мд:, керкем эдебиетт! талдауга шебер сыншы есебш де ес)мде калган. С ол Темкен КазПИ -де )стейд1 екен. О л 01зге унннпн курста « X X гасырдьщ басындагы казак эдебиет1», тор гшш) курста «Эдебиет теория- сы» сабактарын журпзд1. Тагы «Сын тарихынан арнаулы курс» (Сын тарихыньщ нег!зг! курсын бурын Л.П.Малинковский окыган) окыды. БЫ1МД1Л1Г1 ез алдына, адамды ойлауга уйретет!н, керкем шыгарманы талдауга жэне оны тусш уге жетелейт!н ерекше кабшет1 бар галым ед:. Оны ол кеЙ1н зерттеу ецбектер1мен дэлелдед1. 1950 жылдардын бас кезшдеп ултшылдьщты эшкерелеу науканы Темкенд! де айналып етнед]. Бурын усталып, барып келген онын енбектср; сынга уш ырай бастады. 1951 жылы орыс тЫ н д е шыккан «О творчестве Сабита Муканова» деген монографиясы Жазушылар одагында талкыланып, одан ултшылдык, саяси кателер )зделд1. Оньщ бурын «халык жауы» рет)нде усталганы бет!не басылды. Алдында гана Тем;ргалидан катты сын ест!ген Э бдш да Тэж1баев1ын сол жиналыста: «Б13 эдебиетт1 жаулардьщ колына бер!н коймауымыз керек», - деп сейлеген] ес1мде. Ол КазНИ-дег) кызмет1нен босады. Эдебиет - идеологиялык пэн. Оны саяси сен 1.мс)3 адамдар окымауы керек деп шешт1. А лайда б]Л[МД1 Тем1ргали таза жумыссыз отырып калган жок. Орыс тпй кафедрасына ауысып, институттагы казак балаларына орыс т)Л)н уйретт1. 1954 жылы Ж азушылар одагынын П.К.Пономаренко катыскан б 1р пленумында Казакстандагы адамды жазыксыз кудалап, жумыссыз калдыру зардапта- ры жайлы Темекец ащы бгр сез сейлед). С онда ол: «Казак, орыс т]лдер1н жет)к б1лет!Н]м ез алдына, мен агылшынша, нем)сше, тур 1кше, парсыша, тагы баска тшдерд! бы ем », - деп 6-7 тшд] атады. Пономаренко да жалт карады, бэр]м)з де кещ л аудардык. 51

Серж К ,И РА БА ЕВ Ушшш1, терт!нш1 курстарда кецес эдебиетшен б1зге Цайнекей Жармаганбетов сабак бере бастады. Мен)н сыншылык кабш елмнш калыптасуына, кеЙ1н гылымга келчп, эдебиет черт*геунт1С) болуыма осы устазымныц ец беп кеп С1цген ед:. М ен1н эдебиет кумарлыгым, К1тапты кеп окып, соган сын кенм ен карауга тырысушылыгым, екшш] курстан бастап макалаларым баспа- сезде жариялана бастаганы бурын жазылган естелш терде (М.Иман- жанов, Ц.Жармаганбетов, Б.Сокпакбаев туралы естелштсрд) карацыз) жазылган. Жас адамныц акыл-кецес сурар, жазганын керсет]п алар устазы болганга не жетс)н! Цайнекей маган осындай устаз болды. Мен О рдене жазсам, Цайнекейге керсететчн ед1м. Ол: «Кешке уйге кел», - дейтш . У ш ЦазМИ-д1Н ж атакханасыны ц касы нда (каз!рг1 Цонаев пен Цазыбек би кеш елерш щ киылысында, жатакхананыц бурышында еск1 ецсел1 уй эл1 де тур). Ек1 белмел1 кец уйдчц кора жагынан ж алгастырып б1р ш агын белм е кылып салган кабинет: бар. М ен соган м р ш , жазганымды окимын. Ол ершбей тыцдап, акылын айтады. Мен жендеп баспага усынамын. Сол жылдары ол Жазушылар одагы баскармасынын жауапты хатш ы сы эр1 « Э д еби ет ж эне и скусство» ж урналыныц редак­ торы. Макалаларымды кейде алып кетш журналына бастырады. Кей­ де: «Сейтжанга апарып бер», - дейди Сейтжан Омаров - редакцияныц жауапты хатш ысы, елгезек, бастыктыц айтканын ек) етпейт)н жэне жастарга ьщыласпен карайтын адам. Кайнекей аркылы мен Жазушы­ лар одагына К1рд1м. Онда талай баяндамалар ж асады м. О л жайында Э б у Сэрсенбаев жайлы естелштерде айтылган. Устаздарыма карыздармын. 1950 жылы тертш ии курста окып жур)п уйленд1м. Элиямен 1948 жылы таныекам. Э з 1м1зд1ц елдщ кызы. Ж ацарка ауданыныц о ц ту сп к батыс бет:нде ертеде Батые Цазакстаннан болнпп кеткен К1нн жуз рула- ры (Алшын, Жагалбайлы, Тама) турады. Олар К.Маркс жэне Ж опе сов- хоздарына (эуелде колхоз болган) б 1р)ккен. 1929 жылы каз!рп «Жегпс» шаруашылыгы турган Ту[тскен деген жерде Сарысу ауданы болып курылыпты. Жазда Арканы жайлап, кыста Бетпакдалага кетет)н кешпел; ел отырьщшылыкка кенбей, ауданды ки13 уйде уйымдастырган. С о ­ дан 1932 жылы аштык кез!нде б)р тунде букш ауданымен кеш]н кеткен. Каз1рг: Ж амбыл облысындагы С ары су ауданы солай келген. Азын-аулак белег1 Созак жакка бурылып, Ш олаккорганда калып койган. Цаз1р осы ек1 ауданда да Элияныц туыстары бар. Элияныц улкен экес! Цойшыбай елге беделд1, ауызы дуалы болган екен. Б1рге туыскан 1Н1С1 Торжан бо- лыс болыпты. «Цойшыбай-Торжан» атанган. Туган агасы Сэрсен Бейсе- нов (Бейсен Цойшыбайдан туады) жас кезшде Сэкенмен б)рге Акмолада окыган. «Жас казак» уйымына катыскан. Сэкенн1н «Бакыт жолында» пьесасын ойнаушылардьщ б]р). Ол ж енш де «Тар жол, тайгак кешуде» бар. Бурынгы болыс, би болган тукымдарды кудалаудыц болатынын ерте сезш , Сэрсен эке-шсшсс!н кош1р!н алып кеткен. Э у ел п жылдары 52

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы елден шыгып, б!рац тым алыска кете алмай, Кецг1р езенш щ Сарысуга куятын жер!нде («Куйылыс» деп аталады) кыстау салып, б:раз жыл турыпты. «Бейсен цыстауы» деген мекен атауы кеп жылдарга шеЙ1н сацталыпты. Жас кезшде елец шыгарып ел аралап журген Иманжан акын (Мукан Иманжановтын экес]) сол ауьыга келш, ойын-сауыкка катыскан. КеЙ1н М уканмен араласып ж ургенде апам (Элияныц шешес1) маркум екеу1 б!р1н-б1р1 танып, жас кездерш естер1не тус:рген! бар. Содан сон Сэрсен эке-шешес1н Ш олаккорганга орналастырып, ез) кашкыльщты- кугыльщты болып Кызылорда, Шымкент, Жамбыл, Талдьщорган жактарын тугел кезген. Соньщ аркасында кугындаудан да, ]937 жылдыц лацынан да аман калган. )937 жылы Кызылордада устауга к)С) келет!н1н бш1п, тун 1Ш1нде кашып к е п п л . С огы с кез1нде эскерге кеткен. С огы стан соц Талдьщорганда турып кайтыс болды. Улкен улы Бэр]мбек Элиямен б]рге эжес!Н1ц колында тэрбиеленген. Ол да эскерге барып, кайтып кел­ ген соц, Зан институтын б т р : п , тергеу орындарында кызмет :стед1. КеЙ1н аспирантурага тус!п. кандидаттык коргап, Казак университетшде про­ ректор, [[нк] [стер министрл]1]н1н Царагандыдагы жогаргы мектеб]нде бастык болды. С ол мектепт1 уйымдастырып, 16 жыл баскарды, генерал- майор шеншде зейнетке шыцты. Цаз:р Цараганды зац университет1не айналган мектеп генерал Бэр1мбек Б ейсеновчц атында. Ек1нш1 агасы (Сэрсеннен юпн) С ейш бек - Казактын А бай атындагы педагогикальщ институтын алгаш б]Т]руш]лерд]н б]р]. Э .С ем баев, С.Толыбековтермен б]рге окыган. И нституттан кеЙ1н Сем ейге кызметке ж]бер)Л]п, сондагы коммунист1к жогаргы оку орнында (Комвуз) директор болып туры п, 1937 жылы усталган. 5-6 жылдай отырып келген. К еп жыл Кызылордада туры п, сондагы пединститутта сабак берд1. Ом)р1н]ц соцгы шагында Алматыга ауысып, осында кайтыс болды. Ек1 агасынан кеЙ1нг1 апасы Дэмеш те КазПИ-д1 б]т1рген. С огы с кез1нде партия кызметшде Талдьщорган, Алматы облыстарында 1степ, партия- ныц жолдамасымен сауда кызмечне ауыскан. Кеп жыл Сауда минис- трш щ орынбасары болып ]стед]. Согы с кезшде курылган Талдьщорган облысына эскердег1 Сэрсеннщ отбасын алып барган да Дэмеш. Сэрсен эскерден келген соц бала-шагасын колына тапсырып, Шолаккорганнан шешес1 мен сщ Ы сш (экес1 сол жакта елген) кеш]р1п алган. Апам да ел адамдарын кеп б 1лет1н, конакжай, кеппнл адам ед1. Жацаркадан келген- дер соны пайдаланып, бул уйге кеп келген. Акмагамбет пен б]зд]ц экей де 1947 жылы келгенде осы уйде кона жатыпты. Жацаркадан келш окуга тускен б1здщ аталас туысымыз Бэдер деген кыз туган кун1н осы уйде уйымдастырды. Сол аркылы осы уйге мен де б 1ршын рет бас суктым. Дэмеш к у щ ц з -т у т кызметте. Ол кезде ту н п кызмет бар гой. А пам жастардыц сауыгына араласпай, ек!нш1 белмеде жатты. О сы кеште мен Элияны туцгыш керд)м. 12 м ектеплц тогызыншы класында окиды екен. Б]р кергеннен-ак ]ш]ме ш ок тусш , кеЙ1н мектеп-

Серж К^ИРАБАЕВ тен кайтатын кезде жолын тосып. кинога шакырып, б1рт)ндеп бой уйрете бастадым. Айы рылыса алмай, т у н т ц б1р уагына ш ейш кыдыратынбыз. Театр, кинога барамыз. «Гашьщтыц т]Л1 - Т1ЛС13 ты , кезбен кер де ннпен бш» демекш1, 1штей тус]н)с)п, дос болып журд)к. Ек) жылдан астам сыпайылыктьщ шег)нен аспай, сыйластык. Ыр жылдан кеЙ1н от- басы жагдайымен бе, элде денсаулыгын сылтау етт1 ме, бшмейм!н, Цызылордадагы агасына кет)п, сондагы педучилищсн) б)Т)рд]. Екеумп- Д1Н б]р-б)р1М13ге уйрен!С)Г[ калганымызды айрылыскан кезде байкадык. Оган жазыскан хаттарымыз куэ. Телефонмен де жи) сейлесетш б)з. 1950 жылдьщ жана жыл карсанында ол Алматыга келд[. Кездест1к. Жана жыл- ды студентт)к достарымньщ ортасында б:рге карсы алдык. Шыгарып салганда бурынгы эдепт1ц бэрчн аттап, б)ршнп рет кушактап суйд!м. Жазда окуын б т р ч п кел)п, ол медициналык институтка тустг Б)рак онда кеп оки алмады. Ол1 денелсрд[ц анатомиясын зерттеу устш де шошынып, ауырып калды. Дэрнерлср б)р жылдык академиялык демалыс алуга кенес берд). Б1р жыл бойы бос журем бе деп болмай, КазПИ-дщ география факультет!не ауысты. Енд] жи1 керчсш туратын болдык. Акыры кумар кон!л б)рт!ндеп уг)ттеп, бф1нш! курстыц студент1н, уыздай 18 жастагы кызды уйленуге кенд!рд]. Уэделескеннен к е т н ол енд)п жумысты агасымен таныстырудан бас­ тады. Уэдел! жерге Бэр1мбект1 ерт1п келд]. Ол да оз!мдей студент екен. Зан институтында. Уш еум!з «Алатау» мейрамханасына (Горький Красин кеш елерш ш киылысында) бардык. Тамак )Ш]п отырып, энпм елесттк, таны стык. Бэр1мбек экес1не (С эрсенге) айтпак болды. Элия экес: елген сон осы ккш щ колында тэрбиеленген. Оны «папа» дейтш. Эр; шешуни сезд1 де сол айтады деп шеигпк. Ш ынында, Сэрсекен кызыньщ бет] бурылганын бш ген сон шешес[н де, карындасын да кенд]р]п берд]. Дегенмен, ер адам сиякты, ез ыктияры болмаса, оны-муныга кене берм ей л н Дэм еш б[раз тулап барып басылды. Онымен сей л есуге мен 2-3 студент жолдастарыммен (Эмеди Хасенов, Мукаш Сэрсекеев, Ныгмет Еабдуллин) келд!м. Елге хабар айтканым жок. Экей зейнеткер, улгайып, ж урк-туры сы ауырлап калган. Оз) ауру. Оларды эуре етюм келмед]. Дэмешт1н мшезш бы ел н Бэр)мбек Жаролла Сагынтаев пен Фазила Гу- марова деген отбасылык достарын дайындапты. Дэмешт1ц согыстьщ алдына б)рге окып, турмыска шыгамын деп журген ж п М болган екен. Ол эскерге алыныпты. Кетер:нде апасына (Фазила Гумарова): «Сол кызды тауып ал, манында уста», - деп к е тттн Содан Фазила Дэмешт1 тауып алып, сщ-'псшдей камкор болган. Куйеу1 Ж аролла - 1944 жылы Талдыкорган облыс болып курылганда, облыстык аткару ком итеттщ терагасы болган адам. Д эм еш обкомда чстеп, Талдыкорганда бэр) б 1рге турган. Эбден ю р кш , сыйласып кеткен адамдар. Алайда, дэм устш де Дэмеш не «олай» деп, не «булай» деп ештеце айтпай, кешк1 жумыска кеттт де калды. Б1з бэр!М1з ол кайтканша, тун г: уш ке деЙ1н тостьщ . Ол 54

Олпр тагылымдары келгеннен кешн Ж аролла маркум каЬарьнча М1Н1П, куш теп, Дэмеш т[ц кел1С!М1н алып берд1. Енд1 ек! жагымыз да тойга дайындалдыц. Уйленет1И1ме кез1м жеткен сон мен жаца уйымдасцан Цазацтьщ мемлекетт1к керкем эдебиет баспасына кызметке тургам. Студентт1к соцгы сабактар мен мемлекетпк емтиханга уакыт калдыра отырып, баспа 1С!не уйренд1м. Ж аца ашылган баспа кызметке журналист)к каб1лет1 барларды 1р1кчен, эртурл! сынацтан е т т з ш жатыр екен. Баспаньщ директоры Еалым Ахметов те, бас редакторы Еали Орманов та менщ макалаларыммен таные адамдар болып шыцты. «Айналайын, Сер:кжан, еенг бшемгз гой, каламыц жуйр;к баласыц» деп Еали агам мен1 б1рден кызметке алды. М ен проза редакциясына редактор бо­ лып ж умысца К1р1ст1м. А уд ар уга б;р К1тап алып (В .К авери ш н ц «Ерл)к мектеб!» деген жинагы), оган алдын ала телейпн каламакы алуга кел)ст[м. Ж иган-тергетм бар, кундел1кт1 шэк1ртакым да эжептэу1р, азын-аулак каражаттыц басын курадым. Цалганын карыз алдым. Ол кезде буг1нг:дей мейрамханалатып тойлау дэстур] жок, Дэмеш ез уйш е ж ора-жолдастарын шакырды, 6)3 баягы тертеум1з (Э м еди, Ныгымет, М укаш , мен) келд1к. Ертеи1не 15-линияда 15-уйде, мен алдын ала жал- дап алып койган пэтерде тойладьщ. Ыдыс-аяк, ки1м-кешек, тесек-орын дегендерд1 жатакханадан алдык. Карпенко деген комендантымыз бо- луш ы ед1, б1р жарты эпер1п койып, айтканымызга кенд:ре беретчнбчз. Той болган жерде артьщ-кем 1Ш1С болады. Б1реулер ерте кетед1. Кел)с;п, акшасын телеп, 2-3 таксид] байлап койдьщ. К е т н карыздарымды телеп жургенде, апам маркум: «Осы балам акылды, карызданып катын ал, катынын калар жанында деген», - деп кулетш . Сейт1п, 1950 жылдьщ 15 казанында б1здщ некел1к ем ]р!м13 басталды. Сэрсекец б)здш экейд] б;лед] екен. Жас кездер1нде б)р елде катар ескен курбылар гой. Ол б!р жагынан. Екшип жагынан, Элияны экес1Н1и кенжес1 деп сыйлап, ез: тэрбиелеп е м р г е т тагы бар, б1зге камкор бол­ ды. Тектпнк деген жаксы гой. Б!рш-6)р] тус:н!п сыйласа бш у де - сол ТСКТ1Л1КТ1Н белг1С]. Б)р жолы С эрсекец Талдьщорганнан кел;и, б]зд)ц уйде конып жатыр е;н, ею карт адам ес!к кагып, мен1ц атымды атап, К1р)п келд1. Таныдым. Ж огарыда айткан, Ж айма байдыц тэркш енген ба- лалары, немерелер1 А к тебе жагына жер ауып, содан Т1ршш1к таукы м сп- мен сыргып, Ф рунзеге кел1п коныстанганын ест1гем. С тудент кез!мде Мукейд1ц Кусайынын (Жаймадан Мукей, Эубэк!р, Цасым, Ракымжан туады ) елге барып журген жерш ен кергем. Б 13Д1Н уйде болган. Сол, касында Э у б э ю р д т Х ам зе деген баласы бар - екеу) Алм аты га кел1п, со ­ дан мен: 1здеп согыпты. У стел басына отыра берген1 сол ед), Хамзе терде отырган Сэрсекеце ун)ле б!р карады да: - Апыр-ай, сен Сэрсен емессгц бе? Бар екенещ гой, мен с е т жок шыгар деп ойлаушы ем. «Орттен де б1р туп ши аман калады» деуш1 ед1, - деп бас салып кушактасып керют!. Булар да солай жас кезшде бгрге 55

Серж К ,И РА БА ЕВ ескен гой. Заман айырып ипберген. 30 жылдан ас канда б)рш-01р) танып жатканы. Ушеу1 катар тесек салдырып, тунчмен эцг1ме сокты. Б13 линиядагы жалдап алган белмеде уш айдай турдьщ. Сол туста Дэмеш куйеуге шыгып, куйеу1мен б1рге баска уйге кешт1. Апамньщ колына 613 кел[п к1рд1к. Б]зд)ц 7 жыл турган, уш баламыздьщ, ез1М1зд1н кутты мекен1м13 болган уЙ1М13 К.М аркс к еш есш деп 63 уй (кеЙ1н кайта немерлеп 75 уй болган) кейш Арасан моншасыньщ астында калды. Апам сол кезде алпыстьщ шамасында екен, б:рак куатты. У йге, нег!31нсн, ез1 ие болды. Жарьщтык, б1р езгеш е адам ед г Б]збен 36 жыл б]рге турып, 1986 жылы 96 жасында кайтыс болды. Соцгы б)рер ай гана тесек тар­ тып калганы болмаса, кеп салмагын салган жок. Арманы да сол ед:. Элияга: «Саган бейнет болмасам, жарар едЬ>, - деп отыратын. С ол узак жылдарда ез анамдай болып кетп. Цамкорым болды. Элиядан бурын аузына мен1 алып отыратын. Араласып туратын кернн кемп1рлер б]рде: «Балац ба?» десе, - «иэ», - депт!. Екшнн б 1реу1: «Элия кел!н;н екен гой», - д еп п . Соны сст!ген Элия: «Сен немене мен! кел1Н1м дей с1ц, кызыц болуга такияца тар келш отырмын ба?» - деп дауласатын. Ундемей коя салатын. 36 жыл б]рге турганда эйел болып ренж:геп, сейлеген, шацкылдап даусы шыккан кезш естчген де, керген де емеепш. Б 1рдецеге ренж1се, кез)н жыпыльщтатып, шайын ыстьщ-ыстык урттап отыратын. «Мына К1СШЩ кез1 жыпыльщтап калыпты. Б:реу б1рдеце дед: ме?», - деп сураймын. Ешк1м мойындамайды. «О сы к)С1 ренж1тет1н К1С1 емес. Б:зд1ц т1леукорымыз гой, ешк)м сейлемес:н», - деймш тагы да. Сейт!п, кутт1к. Тэубеннл, тагдырына риза адам бойында улкен бэйб:шел)к мнтез басым болатын. Б1збен араласкан елд)н бэрпян ол к:с!ге деген курмеиг де белек ед1. Оз1 де кепке ана бола бшд1. Сэлем бергендерд: бет!нем, колынан суй:п, елгезек кабылдайтын. Кепт) керген, елге дэм берген адам гой, Элияны да дастархан дайындауга уйретп. Ом[р бойы етт1 туратып берпзген емес, жас кез)нде Аркада уйренген эдсп бойынша етт: муше-мушес1мен тутастай улкен табакпен тартатын. Осы дэстур 01здш уйде сакталып калды. Дукенн1ц ет)н жемейчтн, мумк1нд1г1нше базардан болса да, тутас алып, ез1 бузып жайгайтын. Элияны ет бузуга, казы айналдыруга, 1шек- карын тазалауга уйретп. Сол меш щ ьщгайымен кыста согым союды да ерте эдетке айналдырдьщ. Б1зге тамакка ие боп, уй кузетш отырганынын ез1 куат ед), кайтканда жет)мс1реп калдьщ. Уйд1ч калган ш аруасы Элияныц ез мойнына Ы нд1. Ол да б 1р уйд1ц кенже, ерке кызы болганмен, кайратты, ем)рге куш тар, ез Т1рш1л1г1н ез1 ж асауга епт: адам боп шьщты. Окуынан да калган жок, география мамандыгын уйренет1н студенттерд1н эркилы тэж1рибел1к жумыстарын аткаруга да улгерд]. Оте жаксы окыды. Окуынан келе сала, кш мш ауыстырып Ж1бер1п, уй шаруасына араласа- ды. Б{реу кел1п кемектесед1 деп турмайды, кажет болса уй де агартады, К1лем-10сеч1штср]н де кагады. Оларды б:рт:ндеп жацартуды да мойнына 56

Ом)р тагылымдары ез! алады. 1951 жылдьщ желтоцсанында улкен улымыз Нур туды. Оны да багуга уакыт табады. 1951 жылы мен институт бгтгрд1м. Олия б)р)нш) курсты аяцтады. Екеумчз елге барлык. Э кей Сарысудьщ жагасында ки13 уйде отыр екен. Б:зд)ц барганымызга, мен1ц уйлен1п, оньщ 1Ш1нде Элияны алып келген1ме катты куанды. Сез)\\нн сыртка шыгара бермейт1н адам ед1, соган карамастан келген-кеткен конакпен энг!мес1нде, жалпы кец)л куЙ1нде б 1р кетер1цк1 сезчмде болганын байкадым. 1947 жылы барганда уйлерш де болган. Элия ею шалды опера театрына ертш барыпты. Б)рак 031 шалдардан белек отырып, спектакль б1ткенде кастарына барып, уйге алып кайтыпты. С онда кызыгып кеткен эдем1, суйк!мд! кыз бугш келгн1 болып, уй)не тускен1 экемнщ кепчл куЙ1н кетер!п ж)бергендей ед1. Оныц уст1не Элияныц ата тегш б:лел1, куданыц белг1.ч1 тукымнан болганы да казак уш1н мактаныш кой. Б]з келген соц кел;мд]-кеч!мд1 К1С1 кеп болды. Смайылдыц баласы ксл1ншск ЭКСЛ1НТ1 деп даурыгып келет1н казактар да аз емес. Сондай жиынныц б1р1нде б 1р аксакал (к!м екен1 ес)мде жок): - Смайыл, кулан к)м? - деп сурады. - Койшыбай-Торжан, - дед) кыска гана экей. Даусынан мактаныш сезшд1. Койшыбай-Торжан аты о жакта косымша тусппк беруд) кажет етпейд1. - Ой, ес1ктег1 басьщ терге шыккан екен гой, - дед) аксакал. Б:зд1ц аталарымыз кедейден шыккан. Б1рак к)С1 ес1гп;де журмей, ез шаруаларын оз) куй гп сгсн . Экелер)м кецес заманында ауыл, аудан келем]нде кызметтер аткарды. Ш алдыц тег1ц кедей ед:, енд) атакты тукымнан кыз алдыц деп нускап отырганы айтпаса да тус1Н1кт1 ед1. Экем ундемед). Б:з алдымен ауданга тускенб1з. Бэкен апамыз К1Ш1 кызы Улбикен)ц колында, МеЙ1ржан деген куйеу] бар - ауданда туратын. Солар 613Д1карсы алган. Апатайым да Элияны бетш ен суЙ1п, кетер)нде уйш е барганда басьщ а орамал салып бар, атац бар, улкен эжец бар деп уйретш Ж1берген. Элия сол юснпц айтуымен уйге тускенде басына орамал байлаган. Аккем ез колымен орамалын алып тастады да, «Орамалыц не, карагым-ау, осы уйд1ц кыздары калай журсе, еолай ж уре берм, - дед1. Орамал байлап келген)н унатып калган эжем б)рдеце дей)н деп ед1, оган урсы п тастады. Кейш Аккем шыгып кеткенде, оцаша эжем маркум: «Элия-ау, сырттан келген юсг есек кып кетед), олар келгенде орамалыцды байлап отыр, кет­ кен соц алып тасгарсыц», - деп сыбырлап кояды. Туцгыш келш1 болган соц Аккем Элияны еркелетш уетады, онымен тец сейлеселн, шаруасы, тапсырмасы болса, маган емес, езш с айтатын. - К)С] улкен кел!гнмен тец сейлесед1. КеЙ1нг1 балалармен олай сейлесе алмайсыц, - деп отыратын жарыктык. Элия да атасыньщ алдын кес:п отпей, ецбеггн актады. 57

Серчк К.ИРАБАЕВ Кузде мен аспирантурага т у с п м . Бчрак аспирантураньщ жагдайы мен келеш еп кумэндч болып калган кез ед1. Казакстанда ултшылдьщ деген айыппен кугындау басталган. Кажым Жумалиевт) Карагандыга жер аударып, сондагы пединститутта сабак беруге жчбергенш мен емтихан тапсыруга келгенде ест[д:м. Кафедраны Мэл1к Габдуллин баскарып калыпты. Ол маган «Казакстаннын Ресейге косылуы тусындагы эдебиет» деген такырып усынды. Саясаттан туган такырып е к е т н тус1нд1м. А м ал жок, келчсчп, бчраз материал да жинадым. Н]рак жаза койгам жок. Сол кезде жинаган материалым эл) бчр папка болып, архивчмде жатыр. КеЙ1н Мэл1кпен к е л к е отырып, оны мен «Спандияр Кобеев11ц эдеби кызмел» атты такырыпка айырбастадым. X X гасырдыц басындагы агартушыльщ эдебиетте елеул1 орны бар, алгашкы казак прозасын калыптастырушылардын б!р], педагог-жазушы Спандияр шыгармашылыгы жайлы бурын мектеп окулыгындагы к)шкене тараудан баска ештеце жазылмаган екен. М экец ьщыласпен кел!С11. Аспирантурага тускен соц Кайнекеймен кел1С1п, баспадан «Эдебиет жэне искусство» журналына ауыстым. Баспага Караганда, журнал жумысы жещлдеу жэне ужымы да шагын. Оз)м катарлы жастар. Бул кез­ де редакцияга жауапты хатшы болып Ж аппар Омчрбеков келген. Белчм мецгеруш]лер1: Аманжол Шэмкенов (поэзия), Айкын Нуркатов (сын) жэне мен (проза). Ойнап-кулш бэр1М13 б)рге кызмет 1стед]к. Бул кезде журнал ом 1ртдеп улкен жацальщ - Г абит Мус]реновт)ц «Оянган елке» (журнал- да «Караганды» болып басылган) романыныц жарьщ керу1. Оныц мэн- жайын мен Г абит туралы ес т е л т м д с жазгам. Оныц басылуы журнал уш1н абырой болып калды. Калганы агымдагы материалмен тольщтырылатын. Журналда 1стей жур:п мен одакпен, баспамен (бурын ютеген) байланыс- тарымды улгайттым, кеп агаларыммен, замандастарыммен таныстым. ! 952 жылы Айкы н маркум сксум!з Жазушылар одагына мушелчкке оп гк. Сол жылдары жазылган сын макалаларымызбен танылып калган б1зге ьщылас жаксы болды. Колдаушылардыц )Ш!нде М ухтар Э уезов болганын бурынырак жарьщ керген о К1С! ж ен ш деп естел1Г1мде айткам. БАСПАСЭЗ КЫЗМЕТ1НДЕ Менчн институтта окыган жэне алгашкы шыгармашылык кызметке араласкан тусы м - Качакстандагы саяси-элеуметтн< ем 1рд1ц ец 01р ауыр кез1 ед1. 1946 жылгы партияньщ идеология саласындагы каульыарынан басталган бул наукан 1947 жылгы Казакстан Компартиясы Орталык Комитет1Н1ц «Казак С С Р Гылым академиясыныц тш жэне эдебиет институтыныц жумысындагы саяси-ерескел кателчктер туралы» каулысына уласы п, эдебиет пен гылым саласындагы жумыстарды б1раз аударып-тецкер]п, тексеруден етю зш барып токтаган-ды. 1950 жылдьщ 58

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы 26-желтоксанында «Правда» газет1нде басылган «Казакстан тарихыныц мэселелер! маркст:к-ленинд1к тургыда баяндалсын» деген макаладан кеЙ1н ол цайта ершгд]. Казакстан Компартиясы 1951 жылдьщ 20 сэугршде жана каулы кабылдап, «Правданыц» макаласын колдап, Казакстан тарихындагы 1эуелс1зд;к идеяларын тугелдей жокка шьнарып айып- тады. Кенесары козгалысы орыска карсы, реакцнялык, монархист1к к етер Ы с есеб!нде багаланды. Сол жылы 24 тамызда жазушылардьщ калальщ жиналысы етш , онда Жазушылар одагынын терагасы Сэбит Муканов «Казак эдебиет!ндег1 улкен кател1ктер туралы» баяндама жаса- ды. Партияньщ жогаргы каулылары мен «Правда» газетнпн макала- сына суйенген баяндамашы казак акын-жазушылары шыгармаларынан ултш ы лды к кател!ктер 1здед1. К А м ан ж ол овгы н , К-Ш ацгытбаевты н, Э.Тэж :баевтын елецдер1 сыналды. Ж иналыста Е.Мус1репов, М .Эуезов, Э.Тэж1баев Е.М устафин, Т.Жароков, Т.Ахтанов, Орталык Коми­ тет хатшысы !.Омаров сез сейлед1. Барлыгы да «ултшылдык» деген кубы ж ьщ тан коркып, партия талаптарыньщ ыцгайына кенб)СТ1к та- нытты. Осыньщ артынан эдебиеттег ! ултшылдыкка карсы курес деген уранмен республикальщ газеттер бет1нде макалалар уйымдастырылды. Алдьщ гы ксзектегг сынга К-Аманжолов, Э.Тэж1баев, К Бскхожин, тагы баскалар 1Л)ктг. Бул кездегт наукан мен оган катысым туралы буры нгы естел1ктер1мде, К. Аманжолов туралы макалаларымда жазгам. Улгш ылдыкты эшкерелеу науканы эр салада дуннегнн бэр1н копа- рылыстырып еттг. Соньщ б:р) - Абай шыгармасын зерттеу 1С1ндег1 «кател1ктер» мен «Буржуазияшыл-ултшылдьщ кезкарастар» туралы бол­ ды. Бул таласты 1951 жылдьщ кацтарында «Лениншш жас» газет; нде жазылган макаласымен С.Нурышев бастады. Абайдыц жас кезшдеп б)раз елецдер) ез!Н1К] емес деп санап, акынныц шыгыс эдебиет]мен байланысына кудгк келт1рген ол зерттеушш ерге, алдымен М .Э уезовке ТИ1СТ1. М .Э уезов оган (« С оц и ал и ста Казакстан», «Ленинннл жас» - 4 акпан) колма-кол жауап бер1п, ез тужырымдарын айтты. С ол жылы К.М ухамедханов «Абайдыц эдеби мектеб!» деген такырыпта кандидат- тьщ диссертация коргады, осыган байланысты Нурышев тагы да шу кетерш , Кекбай, Эргп сиякты акындарды кертартпа, еск1Ш1л, Абай шэкгрт1 деуге лайьщсыз деп даурьщты. М.Эуезовт1н колдауымен К.М ухамедханов диссертация коргап кетсе де, бул эн пм е басылмай, ек1 жылдай дауга тусгп, аягы К.М ухамедханов- тыц КЖ умалиев, Е.Ысмаилов, Е.Бекмаханов, Б.Сулейменовтермен б1рге «буржуазияшыл ултшылдык кателер1» уш1н сотталып кету1мен тынды. 1951 жылдьщ 13-14 маусымында Еылым академиясы залын­ да «Абайдыц эдеби мектеб1» туралы пМ рталас еттг. К-Сэтбаев ашып, соцында корытынды сез сейлед1. Жиында «Абайдыц эдеби мектеб! мен ш эк1рттерг» (С .М уканов), «Абайтанудагы кейбгр талас мэселелер туралы» (С.Нурышев), «Абай шыгармаларыньщ идеяльщ бастау- 59

Серж К ,И РА БА ЕВ лары» (М.С.Сильченко), «Абай мурасын зерттеудщ табыстары мен олцылыктары туралы» (М .Эуезов) баяндамалар тындалды. Жарыс сезге Э.Ж иренш ин, 3.А хм етов, М .Габдуллин, Е .М усабасв. М .Ацынжанов, К.Турганбаев, К.Райбаев, М.Жангалин, Ш .Ю супов, Э.Тэж)баев, Тэукенов, К.Жармаганбетов, Э.Турсынбаев, К.Мухамедханов, Ж екенулы, К.Ж умалиев, Э .Э б ш е в , Г .М у с 1реповтер цатысты. Абай шыгармашылыгын зерттеуш1лер тарапынан айтылган эды тужырымга карамастан, дэу]рд)н ыркымен эдш етс13 сын басып кеттч. Ж иын «Абай мектеб)» деген буржуазиялык угы м , онын шэкчртч деп жургендерд1н кебч сскш пл, кертартпа, Д1ни акындар деген тужырым жасады. «Вестник Академ ии наук Каз С С Р » журналында ( 1953, №4) «Абай творчествосын зерттеудег1 буржуазиялык-ултнгылдык бурмалаушыльщтарды жерше жеткчзе эшкерелечйк» деген С .Н уры ш сви н мацаласы басылды. 1952 жылдьщ 11 сэу 1рш де «Фольклорлык жэне тарихи такырыптагы пьесалар туралы» улкен жиналыс еттк Оньщ баяндамашысы М .Акы нж анов «Цыз Ж 1бек», «Козы Керпеш - Баян сулу», «Акан сер1 - Ацтокты», «Ер Таргын», «Айман-Ш олпан», «Аманкелд1», тагы баска фольклорлык жэне тарихи такырыпка жазылган казак пьесаларын идеялык жагынан тексерш, кебшен еск! салт-сананы, эдет-гурыпты уагыздаушылык «тапты». Онсыз да сынга ушырап отырган казак сахнасы- на бар репертуарынан айырылып калу к а у т тендч. Сондыктан жиналыста К.Жандарбеков, С.Эбж анов, К Б ай сси ю в. Ш .Айманов, М ансуров сиякты казак театрларыньщ санлактары мен драматургтер М .Эуезов, С.Муканов, Г.Мус1репов, Э.Эб1ш св, Ш .Хусаинов жэне галым Э.М аргулан, жазушы С.Бегалиндер сейлеп, талай керермен сынынан еткен жогаргы пьесаларга ара тустч. Мен койын дэптерчме осы жиналыстагы М уханньщ «мсзпл сы- найды, тарих талдайды, сын саралайды» деген сезчн жазыппын. Осыны айтып, улы жазушы казак фольклорыньщ ом)ршсн сюжетчн, хальщтык туындыларды сактау жагында сейлепт1. О сы бчр тужырымда асыгыс корытынды жасамай, уакыт сынына жуг1ну сиякты данальщ ой жатканы белгш1 ед1. Жазушы жогаргы шыгармаларды орыс эпостарымен салысты- ра отырып, сакталу жолын, хальщтык нускаларды пдсу кажстт]Г]н айтып- ты. «Цол коркак, 'с шоркак» екен1н мойындапты. 1952 жылы кузде еткен калалык интеллигенцияньщ улкен жиналысы да мен1ц есчмде. Оны Ж .Ш аяхметов ашып, I.Омаров, «Правда» макаласы мен Кенееары козгалысын багалаудагы кател1ктер жеч:ндс баяндама жасады. Кеп адам сейлеп, б1рте-б1р] жармасып, ултшылдьщтан ез бой- ларын алып кашып, ек1нш1 б1реуге тануга тырысты. Е.Бекмахановтьщ, М .Эуезовт:н сездер1, тус!нд1рмелер1 есепке алынбады. Эцг1мен1н бет: соларга бурыла берд1. К.Сэтбаев пен М .Э уезовке т:келей кадала сейлеуш1лер табылды. Ен соцында Ж .Ш аяхметов сейледг Ол да партия саясатынын ыркынан аса алмады. 1953 жылдьщ 12-15 сэу 1рш де Еылым академиясында еткен казак 60

Ом1р тагылымдары эпосына арналган пгк1рталас осы айтылгандардьщ жалгасы ед). М уны Академияныц сол кездеп президент! Д .А.Конаев ашып, казак батырлык эпосы жеччндс М.Габдуллин, турмыс-салт дастандары жайлы М.Акынжанов баяндамалар жасады. Бул баяндамалар да казак эпосын каралап, оларда казактыц еск1 феодалдык е\\пр1ч асыра мадактау бар екенш «дэлелдегенс1п», оларды зерттеген галымдарды айыптауга кошт;. Тагы да М .Э уезов алдыцгы нысанада гурды. Сол кездеп сынньщ М .Эуезовке кадалганы сонша, оньщ тнгп Б1ршшг дэрежел1 Сталинд1к сыйлык алып, элемн1ц кеп тыдер1не ауда- рылып кеткен «Абай» романы туралы калыптаскан п;к1рд] кайта карау талабы да болмай калган жок. «Правда» газетш де басылган (13 кацтар 1953 жыл) П.Кузнецовтыц «Сынау орнына мадактау», «Казахстанская правдада» жарияланган «М .Эуезовтщ романы туралы» редакциялык макалалар Эуезов романыньщ багасын кемгтуге тырысты. Алдыцгы макала М .Эуезов пен С.М уканов шыгармашылыгы туралы зерттеу кгтаптар жазган З.Кедрина мен Т.Нуртазинд1 сынау орнына мадактау айтты деп юнэласа, соцгы макала «Абай» романынан кате.'пкгер (саяси, ултшылдык) гздеуге умтылысымен ерекшеленедг. Оеындай таластар, ай- ыптар нег)31нде М .Э уезов «буржуазияльщ ултш ылдык кателер) уш1н» университеттен, академияныц Ты жэне эдебиет институтынан жумыстан шыгарылды, Академия президиумыньщ курамынан босады. Жазушылар одагында «Правданыц» макаласын талкылауга арналган ек1 жиналыс еттг. Эуелг1 жиналыста Т.Жароков баяндама жасап ед1, оныц баяндамасы басшылыктьщ кецшгнен шыкпай (М.Эуезовтг сы­ нау орнына мактады деп), жиналысты таратып Ж1бердг (17 акпан 1953), Б1р жетгден ксЙ!н 23 акпанда одактьщ президиумы кайта жиналып, Э.Ж аймурзинн1ц баяндамасын тыцщап, макаланы кайта талкылады. Бул жолы Т.Жароковты кайта сейлетш , оныц аузымен М .Э уезов пен С.М укановты сынатуга тырысты. Олардьщ кейб)р кайшылыктарын айта отырып, Тэкец созн) кебш есе М ухтар шыгармаларыньщ сыншыларын (Т.Нуртазин, З.Кедрина, А.Нуркатов) сынауга курды. Сейлеуннлердщ кеб1 солай етт). Жазушылардьщ «кателгктерш» керсетпей, мадактады деп еынады. Жазушылардьщ ездер1 де сыншыларына риза смсстн ш айтты. Ал, макаланыц н епзп кездеген; - жазушыларды сынату болганы да дау- сыз едг. М1не, институт бгпрщ , жаца ж умыска 1Л1ге бастаган туста мен керген, куэ болган Казакстандагы эдеби-шыгармашыльщ жагдай оеындай ед1. М ен солардыц бэр1не дсрл!к катысып тындадым. Касым жечппдегг б1р макаладан соц ойланып калып, бул наукандарга катыспадым. Тек тыцдаушы, кез алдымнан етюзунн болдым. Кеп нэрсен1 ацдауга, кайта ойлануга тура келд1. Бпдщ партияльщ еен1М1М1зд1ц кайда алып бара жатканын ацгаргандай ед!к. Оньщ ез1 де бгр мектеп болды. 1952 жылы тамызда мен жумысымды езгерттгм. Комсомолдыц 61

Серж К,ИРАБАЕВ Орталык Комитет1 мектеп окушыларына арналган «Пионер» атты журналга редактор етш шакырды. Мен!мен сейлескен Орталык Комитеттщ идеология ж ен ш деп хатш ысы Сагындык Кенжебаев ой-ер!С) кен, каз!рп жагдайды жаксы б1лет)н, интеллигенциямен байланысы мол, беделд] азамат боп шыкты. Бэр]м1зд1 б]Л1н, оны-муны жазгандарымызды окып журед) екен. Эдебиет, шыгармашылык мэселелер] жайлы кен шюр алысып, сезге тартты. К анрп жагдайга, ултшылдьщ 1здеген науканга сын кез[мен карайтынын жасырган жок. «Улттык интеллигенцияга б:р сын болып тур гой» деп койды. Осы науканды коздырып отырган ез агайындарымызга, арызкойльщка наразылыгын ашьщ айтты. «Шынын айтайын, - дед1 ол. - Б)з бул ж умыска С1зден бурын Зейнолла Кабдоловты шакырып ед)к. Ол юсш) бек)туге М эскеуге, ВЛ К СМ Орталык Комитет!не ж]бергенб13. Ол жактан комсомолдыц басшыларымен сейлес)п, кел:с!п, кеткеннен кейш артынан арыз барыпты. Оны жазгандар да ез!М)здщ Ж1пттер. Оку-педагогика баспасында редактор боп )стеген жылдары Зейнолла эдебиет окульщтарына редактор болган, окульщтарда кет­ кен ултшылдьщ кателерге бул да ортак деп жазыпты. Арыз тускен сон Орталык Комитеттщ ж)пттер1 конакуйден тауып алып, жагдайды тусшд)рш, бек1тпей кайтарыпты. С[зд;н артьщыз таза сиякты гой, ондай арыз ту се коймас. Б)з С13Д) осындагы партияньщ Орталык Комитетшдс бек!Т]п, М эскеуге содан кей)н Ж1берей]к деп отырмыз». М еш мен сейлес:п болган сон Сэкен бф еуге телефон сокты да: «Теке, менде Кирабаев жолдас отыр. Каз1р с)зге барады», - дед). Сонсон маган: «С]зд] Орталык Комитетт]н кадр ж енш деп хатшысы Шалов жол­ дас кутш отыр», - деп, оган баратын жолды керсетт1. Б]р кабатта екен. Мен барып кабылдау болмес!не юре берш ед!м, б:р кыз орнынан турып, маган: «Юрнпз», - дед]. «Теке» деп сейлескен)не карап, мен Шаловты казак кой деп ойлап калыппын. Барсам, сап-сары орыс. Менщ таныркап калганымды байкады ма, бш меймш, б[рден казакша сейлеп кетт1. — Жогары шыгьщыз, кел!Н1з! - Рахмет. Ол К1С1 де жаксы, жылы кабылдады. А ш ы к энг!мелес1н отырып, езннн Солтуст)к Казакстанда туы п ескен)н, казак мектеб1н б1Т1рген1н айтты. Одан кейш екшнн хатшы Николай Васильевич Дыхновта, б1р1шн) хат­ шы Хиуаз Доспановада болдым. Содан кейш меш партияньщ Ортальщ Комитет!не, уг]т-насихат бел!М) менгерунненнн баспасез ж ен]ндеп орын­ басары Байдабек Элимановка Ж1берд). Элимановта мен б)рер ай бурын болгам. Ол К1С1 мен] шакырып алып, «Пионер» журналыньщ б)р жылдьщ санын бер!п, осыган п:к!р жазып беру)мд1 сураган. Онда мен оган мэн бер- гем жок-ты. Бел]мн]ц кезекг! б)р тексср!с1 шыгар деп ойлагам. Жеке б)р к!танка немесе жазушы енбепне байланысты шюр айтып беруд1 сураган етннштерд] бурын да талай орындаганым бар. Сондай б)р кезектег! ша- руа гой деп койгам. М ен барганда Бэкен б]рден 1ш тартып: 62

Омчр тагылымдары - Е, келдщ бе? Д уры с болды. Ж урнал жумысымен таны ссыц, нчкчр жаздыц, - дед1. Б1реулерге телефон согы п кер1п едч. Ешюм табыла цоймады. Бел1м мецгерушчсч чссапарда екен. Хатшылардын ешкайсысы кабылдамайтын болды. Содан сон барып, Байдабек: - Ещц бю рога бчр-ак келесчн, - деп, келегчн кунчм мен м езгЫ н айтты. Орталык Комнтетт1н бю росы н Ж умабай Ш аяхметов езч баскарды. 1ст1 Байдабек Элиманов хабарлады. - Оздерчцчз бчлесчздер, - дед: ол, - «Пионер» журналы жарты жылдай редакторсыз отыр. Комсомолдыц Орталык Комитет: бул орынга Кирабаев жолдасты усынып отыр. - Мен женшде кыскаша айтты. - Ж умыспен таные па, оны игерш кете ала ма? - деп сурады бгреу. - Ж умыспен таные. Журнал ж умысы ж е т н д е пчкчр жазган, - дед1 Элиманов. Баска сурак болган жок. «Беютчлсчн» дед1 бэр1 бчр ауыздан. Жумабай Шаяхметов орнынан турып: - Царагым, жас ж :птс!ц. Ж ум ы с тэж1рибец аз. Бастык болган сон, кызметкерлер)н аз ба, кеп пе, бэр[ бч р -уж ы м баскарасьщ. Карамагындагы адамдарга камкор бол. 1с четете бш. Талап ет. Б1рак бастык екенчччдч мчнезчнмен бчлдчрччч алма. Табы с тчлеймчн, - дед1. Экемдей жылы б1р камкорльщпен айтты. Партия басш ысыньщ осы кыска созч менщ ем1р бойы есчмде калды. М енщ езчм 1стеген уж ыммен тш табы сы п кетучмччччч непз1 Ж умекец сиякты улкен аганыц камкор тчлеучнде калангандай сезчнем. Бюрога Х .Доспанова катыскан. - Ертец Орталык Комитетке кел, М эскеуге барасыц, - дедч ол. М эскеуде мен1 Еылым академиясында аспирантурада окып ж урген Э бутэл ш Ж убаев пен Бекет Ам антаев кутччч алды. Бчрчничч рет баруым болган соц, соларга хабар бергем. Комсомолдыц Ортальчк Комитетчне де солар ерч ччч барды. Онда уг1т-насихат белчмчнчц менчерушчеч (аты-жен1н умыттым) кабылдады. Ресми гана эцгчме болды. Тек «Казакстан Компар- тиясы Орталык Комитетшде ешюм сей л ееп ме?» деп сураганы есчмде. М ен бю роныц бекчткенчч айттым. М енщ бею п келген1м себеп болды- ау деймчн. Кайта еш нэрсе сурамады. Хатш ы да кабылдаган жок. М ен келсем, С.Кенж ебаев хабарласып отыр екен. «Бекчттч, ертец ж умыска келчцчз», - дедч ол. Ертещ не менч С.Кенж ебаев редакцияга алып келдч. Уж ы м ы кеп адам ем ес екен. М ен: редактордыц орынбасары эрч жауапты хат­ шы М ухам ед Нуртазин, болчм мецгеруччччлерч М укан Иманжанов пен Музафар Элчмбасв, тагы баскалар (техникалык кызметкерлер) карсы алды. Муканды бурыннан бшем. «Социалистчк Казакстанда» жургенде барып жургем. Менщ алгашкы макалаларымды баскан. Денсаулыгына байланысты газеттен суранып кетчп, осы журналга ауысканын да бчлет1н едгм. М узафарга да Айкын маркум екеумчз елец апарганбыз. Тек 63

Серж К,ИРАБАЕВ М ухамедт: б 1р1нш1 рет керу1м. Ол да б1р жаксы журналист, аяулы аза- мат екен. «Ленинннл жастан» ауысып кел1пт1. Бэр1де м е т риза кещлмен кабылдап, редакцияныц :шк: ж умысымен, журналмен, материал жинау, дайындау, жариялау жолдарымен таныстырды. Улкен эдеби журналда :етеген тэж1рибем бар гой, ез:м де аз уацытта жумысты игере бастадым. О сы агаларымнын бэр1мен де жатыркаспай, еск! таныстарш а, туысып кетт1м. Б1р отбасыньщ муш елерш дей болдьщ. Бэр1М13д 1н б}рл1Г1М!зд1, тутастыгымы зды устап туратын ортак ЮНД1Г1М13, уйыткымыз М укан маркум болатын. Онымен мен 1948 жыл­ дан таныстыгым, кармм-катынасым. сыйластыгым ж ен1нде ол елгеннен кеЙ1н жазган естслптмде жазгам. Ж аксы жазушы, адамгсрш:л::т би1к адам ед]. Оз урпагыньщ барлыгы М укан алдынан тарайтын. Жазуда да, ем:рдс де оньщ кенес:н, ацылын пайдаланбайтыны болмайтын. Денсаулыгын куйттеп эр; шыгармашылык ж умы с 1стеу унпн «Пионерге» 031 суранып кел1п, ол 1952-55 жылдары м е т м е н б1рге кызмет 1стед1. КеЙ1н «Пионер- ден» ауысып, «Социалиста Казакстанга» кеткен кез:мде де ол юстмен карым-катынасымды узгем жок. Агалы-:н:л: дос болып, сыйласып еттж. О сы достыгымыздан 1958 жылы М уканньщ ол:м: гана айырды. «Пионерд:н» бурынгы редакторы Токен Эбдрахмановты кызметтен босатарда, Комсомолдыц Орталык Комитет: журнал жумысы жайлы арнайы каулы алган. Б:з снд: сол «кател1ктерд!» кайталамау унпн жаца шаралар кабылдау жен:нде акылдастьщ. «Пионерд:ц» эдеби-коркем, публицистикалык сыпатын сактай отырып, оныц окырмандарыньщ аукымын кецейтуге, оны пионерлерге гана ем ес, жалпы кип: жэне ересек мектеп жасындагы балаларга арнап шыгару жайын ойластык. Мэскеуде ол кезде эр жастагы балалар уш:н «Веселые картинки», «Мурзилка», «Пионер», «Ю ность» деген журналдар шыгатын. Б]з н е п зп багытын пионерлерге арнаганмен, аздап баска жастагы балалардыц муддесш камту мэселестн карастырдьщ. Оны Комсомолдыц Орталык Комитет:мен ксл:сттк. Ж урналга балаларга арналган эдеби шыгармалар, мектеп пен ба­ лалар ем 1р1жайлы очерктер, ел мен когамдагы жацальщтар, публицисти­ ка, окушылар хаттары, балалар унпн танымдык мацызы бар баска да ма- териалдар бершет1н болды. М уны ц бэр! балалардыц ой-ер1С1н кецейтуге, б:л:м:н толыктыруга кемектесет:н: даусыз ед:. Бул дэу:рде балаларга арналган азын-аулак шыгармалар болганымен (оны да эдебиетт1ц белгш1, ересек кадрлары жазатын), балалар эдебиет1 деп болш атайтын улкен эдебиеттщ саласы болмайтын. Мундай эдебиет 50 жылдардан ж асала бастады. Балалар эдебиетш кэс1п еткен арнау­ лы балалар жазушылары туды. Осы процесте «Пионер» улкен кызмет аткарды. Б.Сокпакбаев, С.Саргаскаев, КМ ырзалиев. Э.Дуйсенбиев, М.Жаманбалинов, Н.Сералиев, М.Гумеров, С.Баязитов, Ж.Карбозин, Ж.Смаков, тагы баска балалар унпн жазатын жазушылардьщ алгашкы туындылары «Пионер» бетш де басылды. О сы ж урналда поэзия бол!М1н

Омчр тагылымдары баскаратын М .0л1мбаевтыц ез1 де балалар упнн жаксы, тапкыр елецдер жазды. Ара-тура М укан маркум да жазып коятын. Шыгармашылыгында пег!31нен жастар ем:р!н кетерген ол тум ы сы педагог, устаз адам ед1. «Ауыл мугал1м1» деген понес!н журналга бастырып, кейш кпаи боларын- да атын «Алгашкы айлар» деп езгертт1. М укан мен Музафарды сагалап, жаца жаза бастаган жастардыц кобч осы журналга келетш. С.Ж ун1сов, Т.Молдагалнев, Н.Габдуллин, М .Дуйсенов, М.Э6д1хальщов, З.Шуюров, К.Баянбаев, Э.Табылдиев, О.Жайлауов, Е.Мырзахметов, Э.Нэбиев, К.Баялиев, З.Иманбаев, С.Алдабергенов, М.Рашев, тагы баска авторлар алдымен осы журнал аркылы танылды. Сол аркылы улкен эдебиетке отт1. Балалар эдебиетш щ бедел1 кетерш е бастаганын керген, бурын эр тарапта кызмет етш журген ага эдебиетпнлердщ б1разы осы жанрга карай ойысты. С.Бегалин, О.Турманжанов, Ц.Эбдщ адыров, С.О м аров ксЙ1И[ ! ецбсктер)п балалар такырыбына арнады. Журналга катысатын авторлар келем! булармен гана шектелмейт!н. Арнайы редакцияныц тапсырмасымен Г.Мусчрепов пен С.М уканов езекп такырыпка публицистикалык макалалар жазды. Т.Жароков, Г.Орманов, Э.Сэрсенбаев, К.Бскхожин, С.Мэуленов, Ж.Молдагалиев, Х.Ергалиев, Ц.Жармаганбетов, А.Ш эмкенов, БМ эмбетов, Ц.Мукышев, Ц.Боранбаев, т.б. олецдер!н бастырды. Еылым жаналыктары жайлы Т.Дарханбаевтьщ (ол К1С1 редколлегия муш ес: болатын), А.М аш ановтьщ , М .Акынж ановтын макалаларын бастьщ. Орыс т)Л]нен эр саладагы кызьщты енбектер ауда- рылып жарияланды. Бершетчн материалдардыц сыпатына карай тапсыр- ма бер!п, жазуга кабш етп журналистерд1 кептеп тарттьщ. Осыныц бэр: м е т ужым баскаруга гана уй реп п койган жок, сонымен бчрге журнал кетеретчн мэселелерге кец кезбен карауга, ез каламымды теселдчруге тэрбиелсд!. Редакторльщ кызмет жауаиксршч.йкт) тус1нуге жэрдемдест1. Республикадагы баска да газет-журналдардьщ редакторларымен б1рге мен де жиналыстарга, Ортальщ Комитеттщ пленумдары мен съездер1не катынасуга м ум кш дж алдым. У К1метт1ц Орталык ауруханасына )1ркслд[м. Мейрамдарда трибунага руксат кагаз берет1н. Осы мумк:нд)кт] пайдаланып, мен 50 жылдардыц бас ксз!ндс еткен таласты-даулы жиындардыц, ел басшыларымен кездесулердщ, пар­ тия мен комсомол уйымдары пленумдары мен съездер1Н)ц кеб!не катыстым. Солардыц [ийндс 1954 жылы Ж .Ш аяхметовт1 орнынан алып, П.К.Пономаренко мен Л.И.Брежнев келген пленумга, содан сэл кейш еткен Казакстан Компартиясы съез1не катысканым ес1мде. Пле­ нум Ж .Ш аяхметовп б1ршнн хатшыльщтан босатып, б1рак бюроныц курамында калдырды. Ол бюро мушес} ретшде бурын ютеген жумысы жайлы съезде баяндама жасады. Съезден соц оны Оцтустж Казакстан об- комына б1ршнн хатшы ет:п ж]берд;. Улкен партияльщ газет-журналдар редакторларымен бгрге журу унем! 65

Серж К,ИРАБАЕВ пайдалы да бола бермейдк Солармен б)рге б)р рет Ортальщ Комитеттщ бюросына тускен)м де бар. Мен «Пионерге» барганнан б)рер жыл еткен сон Орталык Партия Комитетшщ к баскармасы редакциялардьщ гона- рарды жумеау тэрттб)н тексерд]. Тексеру корытындысымен алдын ала таныстыру болган жок. М эселе б]рден бюрога шыгарылып, барлык ре- дакторларды сонда шакырды. )с баскармасынын бастыгы Артомонов (аты-женш умыттым) хабарлама жасады. Оньщ айтуы бойынша, газет- журнал редакцияларыныц барлыгы да гонарарды унемдеп жумсамайды, ез калауынша, «улесг)ред1», редакторлардьщ ездер) де кеп гонарар алады. М ундай К1НЭН1 алдымен партияль[к журналдарга - «Коммунист Казахста­ на», «Казакстан Ком мунисте» артты. Баскалардыц да кшэс! азды-кепт! айтылып жатты. Маган таккан нег1зг1 айыбы - «Суреттерге гонарар телеу жуйеге койылмаган, редактор кандай сумма койгысы келсе, соны кояды» деген болды. М ысалга б)р-ек! суретке койылган гонарарды корсепн, «дукенде ол заттар сурет)нен элдекайда арзан» деп туйд;. Бюроны Орталык Комитеттщ скшин хатшысы И.И.Афонов баскарып ед:. Ол б1рт!ндеп редакторларды жауап беруге шакыра бастады. Ек1-уш адамнан кейш: - Где товарищ Кирабаев, а ну-ка расскажите, как вы между собой рас­ пределяете гонарар, - деп койып калганы. Кысылып отыргам. Мундай талкылауга б!ршип тускешм. Оньщ устш е Орталык Комитетт1н бюросы. Кыеылганмен жан кала ма, еимд) ез1м устап турдым да, б1рден Афоновтьщ ез сез!н ез1не кайталап: - Б)зде ешкандай гонарарды б е л к у деген жок. М эселе суретшшерге каламакы телеу жен:нде болып отыр. М ундай талап коярда эр басылымньщ ез ерскшелжтерш ескермесе болмайды. Балаларга арналган журнал болган сон, 613 с у р етп кеп берем13. Оган дуры с акы телем есен, суретш ш ер 013Д1Нтапсырмаларымызды орындамайды. 1с баскармасынын келт1рген мысалында ешкандай логика жок. Мен лампочканьщ суретш салдыру уш1н 1 сом 50 тиын (лампочканьщ багасы солай болатын) телей алмаймын гой. Олде радиокабылдагыштьщ сурет)н салган адамга 1500 сом (оньщ да багасы солай болатын) телеу керек пе екен. Бтз эр суретке сщген снбектщ молшер]н аламыз. Мэскеуде шыгатын балалар журналда- рымен таныспын. Олар гонарарга бпден элдекайда кеп телейд!, - дед!м. М ен шыкканда б!ЗД]ц журналдьщ гонарар белгы еп, бухгалтерияга тапсырган номерлер1н алып, кейб!р бюро мушелер! куле карап отырган сиякты едт. Сейлеген кезде бэр: де маган назар аудара калыпты. Алдьщ гы устелде М .А.Сужиков (Орталык Комитеттщ идеология женш деп хат­ шысы) отырган. Сол кЫ менщ соз!мд] ьщыласпен тындап, басын изеп, макулдагандай пейш танытты. Оз;м кысылып сейлеп турган маган ол де- меу сиякты коршдк Содан кеЙ1н мен ерк;ндеу сейлеп барып токтадым. Афонов мэселенщ байыбына онша бара коймаган сиякты кер1нд1. Ол ме!нн С031МД1бел)п, балалар басылымдарыньщ ерекшел1п дегенд; устап 66

Ом)р тагылымдары алып, М.Горькийден б]р мысалдар келт1р:п, б1лгенс)п, б]рденелерд) ай­ тып кетт1. М енен кеЙ1н де эрюмдер тус1Н1ктер берд1. Аягы мэселе «осы талкылаумен шектелс1н» деген М.Сужиковтьщ усынысын кабылдаумен б!тт). 1с баскармасыныц кейб)р редакторларга сег)с, маган ескерту беру жоншдеп усыныстары етпей калды. П.К.Пономаренко мен Л.И.Брежнев келген жылдары жиналыстар мен кездесулер кеп болды. Сол туста еткен КСРО Жогаргы Кецесшщ сай- лауына катысты сайлауалды жиналыстар, депутаттыкка кандидаттар- мен (сол ексу)мен) кездесулер оп т. Мен солардыц б)рде б1р:нен калган емесп1н. Жаца келген бастьщтар елге керек сез айтады деп кугетш ед)к. П.К.Пономаренконы Казакстан жазушыларыныц пленумында жэне съез)нде тындадым. Ылгн жаца сез айта беру де киын гой, эуелп сездер1 кызыкты, ойлы боп кер!нет1н ед1. Кейгн кайталаулары кебейд!. 1954 жылдыц аягында ол казак драма театрында сайлаушылармен кездесу- ге келд). Алды нда талай айткан б 1раз энг)мелер1н кайталап кеп, ез!н;н Акмоладан келген1н, ты ц кетерш ген жерлерд) аралаганын айтты. Б1р сов- хозда конак болганын, уйш аскан ет пен (кыста сойылган согым ет! болу керек) устш с салган казыны тураган адамныц енер!не тацыркагандьщ б!лд]рд1. Ет тураганда колынан быеггне дей)н аккан майды тынмен жалаганын, елдщ бэр! еп т колымен жеген!н атап егг[. «Осыдан к е т н шай 1шпей кер, - дед1 одан эр1. - М ен с е п з кружка шай 1ШТ1М. Украинага барып, Пономаренко сеп з кружка шай пнпгп десе, ел тацкалар ед1», - деп койды. Эрине, бул сездерде казактьщ салт-дэстургн кулк! етуд1ц астары жатканы даусыз. Казак шайды кружкамен бермейд1, кесе, шыныаякты атамай, оныц осылай атауыныц ез1нде кекес1н жатыр ед]. Осыдан кейш сырттан келген басшылардыц сез!н тыцдауга ьщылас та азайды. Кеш 1кпей Пономаренко кетт1. Оны М эскеуге шакырып алып, ш ет елге елнн кып Ж1бсрд). Казакстан Компартиясыныц б!р!ний хатшысы болып Л.И.Брежнев калды. М ен «Пнонерде» 1степ ж урген кезде Казакстан Комсомолыныц ек1 съез1 (1953 - V I съезд, 1954 - V II съезд) етт1. Оларда Орталык Комитеттщ мушес1 болып сайландым. 1954 жылгы Алматы облыстык Комсомол кон- ференциясында обком м уш ели ш е етт!М. Сол жылдары Казакстан Компартиясыныц да ею съез1 е т п . Б!р: - 1952 жылгы кыркуйекте Ж .Ш аяхметовт]ц кезгнде еткен V I съезд, екшпнс1 жогарыда айтылган Ж.Шаяхметовт1 босатып, П.К.Пономаренко сайланган V II съезд ( 1954). Осы съездерге де катысып, тыцдадым. Шыгармашылык )зден)стер)ме де осы жылдар жаца серп:н берд). 1951 жылы О ку министрлйзшц шакыруымен мектеп окулыктарын жазуга катыстым. Ол жайында Э.Сем баев пен Э .Ш эр то в жен)ндеп естел]ктер1мде толык айтылган. Окулыгымыз 1952 жылы басылып шьщты. Кандидаттык диссертациямды жылжыта бастадым. Эдеби сынга 67

Серж К,ИРАБАЕВ белсенд] араласып, макалалар жаздым. 1952-1955 жылдары эдебиетт1н даму нроцсс) мен жеке шыгармаларга, авторларга арналган алпыстан аса макала жариялапппын. Сыншыльщ енбепм кезге !л)пп, одак басшыльиы тарапынан кещ л б]лд)р1ле бастады. 1952 жылы Жазушылар одагына муше боп огпм . А.Н уркатов екеум1зд]ц одакка муше болып ету[м)зге ага жазушылардьщ (М .Эуезовтщ ) ьщыласы жайлы бурын да жазгам. Осы ыкылас 1954 жылы м е т и Казакстан жазушылары одагыньщ съезш де балалар эдебиет! ж о т н д е сез сей леу1ме (эуелде косымш а баяндама рет!нде дайындалган), Жазушылардьщ Одактьщ екшнн съез)не делегат болып сайлануыма себеп болды. Бул окигалар мен!н е\\пр;мде айрыкша )з калдырды. Буч кезде мен Казакстан жазушылары ортасында болып, б)раз бой уйрет1п алгам. Эдебиет баспасында, «Эдебиет жэне искусство» журна- лында кызмет ]степ, одактьщ 1[нк1 ж умыстары на араласып, басшылардыц тапсырмаларын орындап уйренгем. Съезд жумысын дайындау )С!не катыстым. Балалар журналыныц редакторы болып, осы саладагы эдебиеттщ жай-куй1 жайында ой корыта бастаганымды ескер!п, одак маган съезде балалар эдебиет) жайлы косымша баяндама жасауды тап- сырды. Мен дайындаган баяндама нускасын Одактьщ басшылары мен Орталык партия комитетшщ кызметкерлер: (бел)м мецгеруннсшщ орын­ басары 1сламжан Кунанбаев) окып шьщты. Б)рак съезд басталар алдын- да басшылык косымш а баяндамалар кебеш п кетт1 деп, проза, поэзия, драматургия сиякты н епзп уш жанрдьщ дамуына арналган баяндама- ларды калдырып, калганын жарыс сез есеб!нде оку кажет деп шештк М ен алдьщгылардьщ б!р) болып балалар эдебиет1)нц дамуы, жай-куш жайлы сейлеп шьщтым. КеЙ1н бул сез1м (толыгырак, баяндама куй1ндег1 нускасы ) «Эдебиет жэне искусство» журналыньщ 1954 жылгы 12 санын- да басылды. С ьезд)н Казакстанньщ жазушылары гана емес, тшектес журтшылыгы, окырмандары тарапынан кызу колдау тауып, белг)л) б 1р шабытпен еткен! ес1мдс. Казакстан басшылыгы езгерш, 40-50 жылдардыц шекарасындагы ултшылдьщ айыппен улттьщ интеллигенцияны коркыту науканы артта калган кез. Елд1ц бэр; ен;ц калай болар екен деп елецдейд1. О сы тургыдан съезде П.К.Пономаренконьщ катысуынан, оньщ узак сез сейлеу1нен кепшннк куткен сурактарына жауап 1здегендей ед1. Ол арасында б)р уз1Л1С жасап алып, терт сагат сойледг Казакстандагы когамдык-элеуметт]к дамудыц, партия саясатыньщ мэселелерше кец токталды. Эдеби-гылыми журтшыльщтыц кецш куй)н кетеруге, шыгармашылык жагдайларын жаксарту мэселелер)нс кецш аударды. Бурынгы басшылардыц кагаздан бас алмай, жазылган мэтшд! окуынан ыгыр болган журтка жана басшыныц ерк1н, кагазсыз сейлеу1 айрьщша эсер еттг Ол ылги И.В.Сталинец ул п ете сейлеуш) сд). Н .С.Х рущ ев бил!кке келгенмен, жеке адамга табыну салты 68

Ом)р тагылымдары ЭЛ1 сынала коймаган кезде халыкка оньщ да ерекше эсер! болды. Осыны пайдаланып. жазушылар кауымы да ойларын ортага ерк1н, ашык салды. Съезге керш) республикалардан улкен каламгерлердщ катысуы оньщ ж умысы дэреж есш кетер)п кетт1. М .Ш олохов, Л.Леонов, Н.Грибачев сиякты орыс эдебиетшщ майталмандарымен б]рге оган Аалы Токамбаев, Куанышбек Мэл1ков (Кыргызстан), Мырза Турсын-заде (Тэж)кстан), Камиль Яшен (Озбекстан), И.Нехода (Украина), П.Панченко (Бело­ руссия), К.Сейтаков (Туркменстан), И.Нонешвили (Грузия), Х .Сеитов (Каракалпакстан), А.Харисов (Башкуртстан), А.Эбсаламов (Татарстан), тагы баска кернект) жазушылар катысып, куггыктау сез сойлед). Осы- лармен танысу, олардьщ кейб1р)мен суретке ту с у 6)3 сиякты эдебиет табалдырыгын жана аттаган жас уннн улкен мэртебе екеш даусыз ед1. Грузин акыны Иосиф Нонешвилид) мен бурыннан танушы ед:м. Ол, мен сиякты, Грузияда шыгатын балалар журналыньщ редакторы екен. !954 жылдын коктсмш де тын кетер)ле бастаган туста В Л К С М Орталык Комитет! Комсомол басылымдарыньщ редакторларын жинап, б)р кенес етк13Д1. Кецестен сон сонын алдында гана пайдалануга бер!лген М эскеу упиверситет!Н1ц би1к гимаратын керсетуге экскурсия уйымдастырды. О сы экскурсия кезшде маган таянып кел)п, Иосиф езш щ грузин акыны ексн1н, балалар журналыньщ редакторы болып [стейпнш айтып таныс- ты. Тьщ кетеру Ы жайында хабары бар екен, Казакстанга барып, тынды керг!С) келет1[пн айтты. С ей тш турып: «Мен; онда жылан шагып алмай ма?», - деп сурады. Тьщ ж ен ш деп угымы турпайылау, оны тек иес)з, е.чс)з дала, соны игеруге жастар жиналып жатыр деп угады екен. Мен олай емес екенш, барлык жерде коныстанган ел барын, адам журген жерде жылан болмайтынын айтып тус)нд]рд!м. Осы максатпен ол кузде жазушылар съезш е келд). Казакстанды аралады. Тын туралы жаксы елендер жазды. Мен оны уйге конак етш, б)рталай казак жазушыларымен таныс-тырдым. Оларга мен:мен таныскан кезде, оньщ «Жылан шагып алмай ма?» деген сурагын айттым. Оны ылги кездескен сайын ес!не салып журд;м. Иосиф: «Кад)рл) Сер1к, сен осыны еске сала бермеш1, б1зге солай угындырды гой», - деп кысылатын. Бул съезден алган тагы б]р олжам - алдагы К С РО жазушыларынын Ек1нш1 съез1не делегат болып сайлануым. М ун ы кездейсок десем де болар ма ед1, кайтед!? К еп жылдьщ тэж1рибес1 бар ага жазушылардын бф азы 1Л1кпей жатканда, мен!н жэне мен сиякты жазуды жана бастаган жастардыц одактьщ съезге делегат боп кету1, шынында да, кудайдьщ бпге бере салган олжасы ед1. Съезд!н сонгы кун)нде Орталык партия Комитет) Одактьщ баскармасы мен басшылыгына усынылатын жазушылардын, одактьщ съезге еайланатын делегаттардьщ т)31М1н талкылау уш1н партия мушелерш жинады. Ол заманда катысушылар ештене шеше коймаганмен, солардьщ алдынан ету уннн жэне когниЫк алдында олардьщ колдауын алу уш!н партияда бар адамдарды жинау салт бола- 69

Серж К,ИРАБАЕВ тын. Жиынды Орталык Комитеттщ хатшысы Ф.Кэр:бжанов баскарды. Фазыл дек)рлеу, ез айтканы болмаса кене бермейтш, айгайы мол адам ед!. Дайындап экелген Т13!мге езгср;с к1рг1збей, б:раз эк1рендед). «С ен­ дер партиялык демократияны б1лмейс)ндер» деп айгайлады. Непз!нен, ауыл шаруашылыгы жуйес!н баскарып журген Фазылды жазушылардьщ кеб: бшмейд1 екен, онын айгайына б 1раз ел ренж)п те калды. Дегенмен Баскарма мушелершщ тп)мш ол аман алып шыкты. Делегаттар сайлау алдында б[реу Одак баскармасынын терагасы Габиден Мусгафиннен: «Неше адамнан б:р делегат усынылады?» - деп сурады. «Мэскеудеп Одак б1зге бес жазушыдан б1р делегат сайлауга руксат еттг А л, езбектер терт жазушыдан б 1р делегат сайлайды», - дед: Габиден. Осыны естиен ел: «Неге б 1з тертеуден б:реу усынбаймыз. Озбектер сайлаганда б)з неге ейтпейм)з» деген сиякты суракты жаудырып Ж1берд). Габиден: «Оны ездер)Н[з шеш1н!здер», - деп ершт] кепке берд1. Сейт)п, 120 жа­ зушыдан 24 делегат усынамыз деп келген жоба езгерш , делегаттар саны 30-га ж етп. Косымша 6 адам усынылуы керек болды. Эрю м эр жер­ ден айгайлап жатты. Соньщ б1р) болып мен!н атым аталды. Алты адам усынылып болган кезде Фазыл «усыныс токтатылсын» деп, шуды басты. С ей тш , мен косымша усынылган 6 адамнын б)р1не ннкпм. Б)рак (оны Мэскеуге барганда естщ1к) Мэскеудег) Одак будан зансыздык тауып, алгашкы жобаны гана кабылдапты. Съезде сайланып кеткен 6 адамды конак есебш де кабылдауга кел)С1пт1. Барган сон б)здщ колымызга ман­ дат орнына шакыру билеттер1н берд). Б)рак конакуйге делегаттармен б)рге орналастырды. Баска жагынан да кем.щк керсеткен жок. Мен Хамит Ергалиевпен «Москва» конакуЙ1нде б!р ном!рге туст1м. Жазушылардын одактьщ съез1 колына калам устаган адам ушш улкен мектеп сиякты ед;. Оган бук1л Кенес Одагындагы 3695 жазушыньщ аты- нан 739 делегат сайланыпты. Соньщ 720-сы съезге катысты. 1934 жылгы Б]ршнн съезд]ц тусы нда 1500 жазушы гана болган екен. Содан бер! жа­ зушылар катары 2,5 еседей ескен. Делегаттар 1шшде 45 улттьщ окшдер: болды. Б]ршии съезге 4 казак жазушысы гана делегат болып катысса, буи жолы тек делегаттар 1ш!нде 20 казак болды. Конак боп катыскандары каншама. Сондай конактардьщ б 1р] боп Калинин каласынан (сондагы эскери Академияда сабак беретш) келген Бауыржан М омышулымен 6)3 сол съезде таныстьщ. Съезд 1954 жылдьщ 15 желтоксанында сагат 16 00 де Кремльдщ улкен сарайында салтанатты турде ашылды. Оган сол кездеп ел басшылыгы ка­ тысты. Сталин кайтыс болган кез гой. Саяси бюроньщ калган мушелер! тугелдей келд1. А лы стан болса да, Г.М .Маленковты, В.М .М олотовты, Н.С.Хрущевт], Л.М .Кагановичт;, тагы баскаларын керд1к. Президиум устел1не К.Федин Ольга Форшты колтьщтап алып шьщты. Сол кезде сек- сеннен аскан О.Форш съезд делегаттарыньщ ен жасы улкеш екен. Съезд! ашуды соган уйгарыпты. Ол б!р-ек1 ауыз сезбен съезд! ашьщ деп жария- 70

Ом:р тагылымдары лады да, оныц жумысын К.Федин журпзд). Бул ею жазушыньщ ес1мдер! де маган таные ед1. Енд[ ездср!н керд]м. О .Ф орш тьщ тарихи романдарын («Таска орангандар», «Радищев»), К.Фединнщ «Калалар мен жылдар» атты романын окыгам. Тарихи-революциялыкокнгаларды кызык кер!н эр) б]луге кумартып ескен урнакныз гой. Бейдеман деген революционердщ Петропавел камалында етк1зген ем 4р1н, Радищевт)ц патшага наразылыгы уш)н керген кугь[н-сург)н)н, кажыр-кайратын ул п тутатынбыз. К.Фединн1н Ресейдеп революциялык оцигалардыц сырын интеллиген­ ция кез)мен карап туеш у) де кызьщты болатын. 1949 жылы М .Э уезов «Абай» романы уннн Сталинд1к сыйльщ алганда, сол тЫ мде К.Федин де болган ед1. Ол сыйльщты «Алгаш кы куаныш», «Гажайып жаз» романда- ры ун1ш алды. Содан Ьдеп жур!п, бул ек1 романды да окыгам. Эдебиетке жаца араласкан кез;мде сыйлык алган романдарды тугел окып отыруды ез)ме М1нде*1 етш койган ед1м (бул акылды М.Иманжанов бергенш ж азу­ шы туралы сстслнзмдс келт1ргем). Оньщ уст!не орыс классикасын окуга уйренд1к. Адамды рухани жет1лд1ретш, б]Л1М)не бш)м косатын классика гой. М ен сонымен ауызданып ост)м. Фантастика, детектив сиякты жещл эдебиетке кумарлыгым болмады. Сондьщ тан съезд1 аш уга катыскан ек) ж азушыга да курмечзм мол ед1. Соларды кер!п, сездергн тыцдаганыма да масаттандым. Ол кезде Жазушылар одагыныц б1р1нш1 басш ысы А .Ф ад еев бо- латын. Атакты «Тасталкан», «Жас гвардия» романдарыныц авторы. М .Горькийден кей;нг] кезенде Одакты кетерген, эдеби-теориялык б1л!м1мен, революциялык юте еткен тэж]рибес!мен улкен кайраткерлерд1ц катарынан орын алган, И .В.Сталинн)ц де суш кт: жазушысы ед). Улкен ай- ыбы - 1шуге кумарлыгы болатын. Оны Сталиннен бастап, басшылардыц бэр! бшген. Ж ум ыс басты боп ж урет4н жазушы анда-санда он шакты кун жогалып кетед) екен. Оны «Фадеевская декада» дейд] екен. Осы «декада» басталарда жазушыны токтататын куш болмаган. Б13 барганда «Ф адеев калада жок. Ол «декадасына» кет1тт. Съезге катыспайды. Н епзп баян- даманы Алексей Сурков (ек!нш1 хатшы) жасайды» деген эцпм е ест)Д)к. Ш ынында, баяндаманы Сурков жасады, б]рак Ф адеев съезге келд!. Пре- зидиумда К.Ф един сксу) катар отырды. Барлык мэж]Л1стерд) тапжылмай отырып тыцдады. Съездщ тогызыншы кун! (23 желтоксанда) екеу] катар сейлед!. Екеу1не деген курмет те зор болды. Эуел! К.Фединге сез бер- генде, зал кол шапалактап турып кетт). К.Федин есю интеллигент кой, кысылып, басын кайта-кайта изеп турып калды. А л, Ф адеев б)р рет басын шулгыды да, «токтацдар» дегендей, колымен ишарат жасап, сезщ бастап кетт]. Хальщ алдына кеп шыгып, талай кол шапалактау керген кайраткер гой, ысылгандьщ танытты. Нег1зг1 баяндамадан кеЙ1н б1рнеше косымш а баяндамалар тыцдадьщ. Ец алдымен, «Дуние жузшщ прогресш1л эдебиет1» деген такырыпта Н.Тихонов сейлед!. К.Симоновтыц проза, С.Вургунныц 71

Серж К ,И РА БА ЕВ поэзия, А.Корнейчуктщ драматургия, С.Герасимовтщ кинодрама­ тургия, Б.Полевойдьщ балалар эдебиетч, Б.Рюриковтьщ эдеби сын, П.Антокольский, М .Э уезов, М.Рьчльскийдчц (ушеуч бчр!1чп дайындаган, окыган - П.Антокольский) аударма эдебиет жайындагы баяндамалары да эдеби материалдар мен оларды жинактау, корытып айту онер! мен, эдебиет теориясына умтылысымен кызыкты болды. Осылардьщ бэр1н шагын к)1анша куйчнде шыгарган екен. Соны бчзге таратып берд!. Л.Леонов Жазушылар одагы жаргысына езгерчстер снчззу туралы баянда­ ма жасады. Ю . Либединский тексеру комиссиясыныц есебчн бердч. Мандат комиссиясыныц атынан Л.Никулин еейледч. Букчл Одак атынан жасалган баяндамаларда ултты к жазушылар енбегчн тугел камчу да мумкш емес кой, дегенмен казак жазушылары чшчнен М .Э уезовтщ , С.М укановтыц, Г.Мусчреповтщ, Г.Мустафиннчц, К Аманжоловтыц, Т.Жароковтыц атта- ры аталып, шыгармашылыгына жаксы бага берчлдч. Аттары аталмагандар тарапынан екпе де болмай калган жок. Оныц барлыгы бчздчц тэучр шыгармаларымыздыц орыс ччлчне аударылуы жайынын жепмсчздчгчмсн тусчндчрчледч. Жалпы алганда, казак эдебиетч одактык съезде жаман багаланган жок. Баяндамашылардьчц катарында М .Эуезов болса, съезд жумысына терагалык етушчлер чшчнде Г.М устаф ин отырса, съездчц баскару органдарыныц курылымында осы екеучнен (президиумда) баска, С .М уканов пен Р.Мусчреповтчц (мандат комиссиясында), Т.Жароковтчц (редакциялык комиссияда) есчмдерч аталса, несч жаман? Он кун журген съезде республикалык жазушылар уйымдарынын басшьчлары мен аксакалдары кезекпен отырып терагалык еттч. Олардыц чшчнде П.Тычина (Украина), К.Крапива (Белоруссия), В.Лацис (Латвия), М.Ибрагимов (Азербайжан), И.Абашидзе (Грузия), А.Венцлова (Литва), М.Турсын- заде (Тэжчкстан), Б.Кербабаев (Туркменстан), А.К аххар (Озбекстан), Ю .Ш муул (Эстония), Н.Зарьян (Армения), А.Л упан (Молдавия), т.б. бол­ ды. Съезде 146 адам сейледч. Олардыц катарында В.Луговский, С.Щ ипачев, И.Эренбург, М.Исаковский, С.Маршак, В.Катаев, В.Каверин, А.Прокофьев, Ф.Гладков, С.Михалков, Л.Ошанин, В.Овечкин, М.Алигер, A.Яшин, О.Берггольц, С.Кирсанов, Е.Поповкин, К.Чуковский, М.Ш олохов, Г.Николаева, А.Караваева, М.Ш агинян, Л.Соболев, B.Ерпилов, Н.Грибачев, К.Федин, А.Ф адеев, Б.Лавренов, А.Сафронов, B.Кетлинская, А.Б арто сиякты орыстыц сол кездегч эдебиетчнде есчмдерч кец жайылган акьчн-жазушылар мен упттар эдебиетгерчнчц екчлдерч Я.Колос (Белоруссия), М.Бажан (Украина), К.Наджими (Татария), C.Рагимов (Эзчрбайжан), О.Гончар (Украина), И.Абашидзе (Грузия), С.Улуг-заде (Тэжчкстан), П.Бробка (Белоруссия), Н.Рыбак (Украина), A.Каххар (Озбекстан), М.Карим (Башкирия), К.Маликов (Кыргызстан), B.Сабко (Украина), Р.Гамзатов (Дагыстан) болды. Осылардьщ катарында жарыс сезге сол кездегч Казакстан Жазушылары одагы баскармасынын 72

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы терагасы Г.Мустафин катысты. Эркашан созш сынга курып, кьщыр тарта сейлейтш М.Ш олохов К.Симонов пен Б.Рюриковке ти1ст), И.Эренбургт1 сынады. Ол К.Симоновтьщ талантты жазушы бола турып, шыгармаларын асыгыс жазатынын, сыйлыктарды кеп алатынын, эс1ресе, сталинд!к сыйлыцтьщ ез1н б1рнеше кайтара алганын тш ге тиек етт1. «Тарихка ме- дальмен емес, енбекпен юру керек. К.Снмонов елуге келгенде медальда- рын кетере ал мае», - дед г К.Симоновтын шыгармашылык жолында есу жогын, б!р орында турып, сол жерд1 шнырлай беруге уйренгсн)н сынга алды. С ей те туры п, езш де шш, кагытып, «С1здерд1ц алдарьщызда турган кулдарьщ ыз да жаца еш теце бере алмай, бгр орында тур уга дагдыланып кслсд!», - дед:. Сталинд1к сыйлык берудщ тэрт1б1н езгерту кажеттн : жайында айтты. К.Снмонов баскарып отырган «Литературная газета» бетшде сынньщ каукарсыз ек ен т, орта шыгармалар кебей)п, тацдаулы к]таптарды басып кеткен!н, Рюриков сиякты сыншылардьщ батыл емест1Г1н сынады. И.Эренбургт1ц де сонгы шыгармаларында шгершеу жок, кайта б1р адым болса да ш еп н у бар. Енд1 б1р адым глгерш есе, ол орнына барар ед1 деп кагытты. М .Ш олохов сез1 съездгц бгрлМ н, б1р ауыздылыгын бузып кете ме деп каунпенген басшылык дереу оган карсы сейлеуш ш ер уйымдастырды. Ф.Гладковт1 сезге шыгарды. Ол Ш олоховтьщ улкен, беделд! жазуш ы екенд1Г1н айта отырып, «Ол бул жолы ез бедел)н ез! тус)р)п алды. Оныц сыны принципт1 сын болган жок. Ж окты 1Л1п-тартуга, есек-аяцга, жеке есеп айыруга курылды, Ж1кш1лд]кч ен де кур алакан ем ес. М ундай сын когамды к м уддеге сэйкес келмейд1» деп тутн д ед !. Ертен1нс съезд залында шыгатын кабырга газелне М.Ш олоховтьщ «Кннкснтай езендер гана шулы келедг» деген сез)н келлрш ; 7ебе е .молчании мюбленмо.м Д/;м.мал народ - дохну/иь не смел. ^ /им на э?ио?я р а з не /?оно.м, /<гадкой речкой нрому.мел, - деген елец Ы цщ . «Авторы - Е.Благинина» деп керсетшген. В.Овечкин ез сезш де жазушылардьщ кеб1 Мэскеуде, жайлы кабинет- терде орныгып калганын сынап, оларды елге ш ыгуга шакырып ед1. Оган да кабырга газет!нен орын т и т т :. «Валентин Овечкинн]ц арманы» деген Марк Полянский жазган елец мынандай: Доеольно/ Будя.' /7о.жмлм е Москее, Ош заседаний и^имно н ^олоее. Зачем лии/ь на е/иолич/;о.м лироее, Сидяти зее сочини/иелиупрямо? 77оелатмь Ф аЭ еееа о б р а тн о е УЭэ^е, Аа/паееа - назад е О дессу - маму, Сучкое яустиь еде/и е ^орос) Щ ербакое, Он -ры бинский, ?яуда ему путяееку.

Сер)к К ,И Р А Б А Е В Ч/ио е М эскее иоэм Сее/ило^, 77осьмяуиь езо е /ре/;аф' млм е Л\"жоя^у. 77ус?йь 77ереен:/ое еерне/ися н а Лубянь, ^ Трмбачсб - АуЭя ему удобно. См.монойа естпь 7жм?яараА'янь, ЛЗе .мо.ж'но сочмня/иь сеобоЭно. 7оз<)<7,мом план сеерм^м^нся наяеу, ЛозЭо имся/яелем 6 яуиазаряссеэмтнся. № Ау/?СА*й переесу я е М ?скеу Чмобы наммс<ж?ь о буЭнжс стиолм^ы. Сойт1п, «партияньщ басшылыгымен» съезд б 1р ауыздылык таны туга КОШТ]. Съезд)ц хальщаралык манызынын улкен кернпс] есеб)нде оган шет ел жазушыларыньщ кеп катысуын атауга болар ед1. Съезге кептеген елдерд1н прогресннл жазушылары келд]. Олардьщ 1Ш1нде Л.Кручковский (Польша), Нгуэн Ден-Тхи (Вьетнам), Анна Зегерс (Германия), Луй Аро- гон мен Эльза Триоле (Франция), Михаил Садовяну (Румыния), Ян Дрда мен Мария Майерова (Чехия), Павло Неруда (Чили), Жорж Ама- ду (Бразилия), Джек Линдсей (Англия) сиякты элемдш эдебиетте бедел] бар жазушылар, Кытай, Индия, Голландия, Корея, Румыния, Монголия, Ливан, Куба, Иран, Югославия, Уругвай, Испания, Сирия, Туркия, Из­ раиль жазушыларыньщ екшдер! болды. Мао Дунь, Катарина Сусан­ на Причард, Н .Хикм ет кутгыктаулар Ж1бсрд]. Съезд;ц карсацында бейб]Т[][1Л1к жолындагы халыкаралык Комитет Куба акыны Николас Ги- льенге Сталиндш сыйлык берд] де, 23 желтоксан кун п м эж Ы с соцында соныц тапсыру рэс!М1 етт!. Акы н шыгармаларыныц аудармасын орыстьщ жэне улт республикаларыныц белгш1 акын-жазушылары (М.Бажан, К.Симонов, Б.Полевой, т.б.) окыды. Съезден шабытпен, кец!л к у й ] М 13 е сш кайттьщ. 1955 жылы жазда Орталык Комитеттщ у п т жэне насихат бел1М1 шакырып, мен1 «Социалист1к Казакстан» газетш е кызметке ауыстыру мэселсс1н койды. 50 жылдардыц бас кез1нде[ ] «ултшылдыкка карсы курсе» науканы Казакстандагы баспасезд! де колжаульщка айналдырып, улттык ин- теллигенциядан б]раз алыстатып алып ед]. Газет-журналдар бет1нде акын-жазушыларды, гылым адамдарын жазьщсыз жаламен айыптайтын макалалар кептеп басылды. Оган партияньщ идеология саласындагы саясаты жол берд]. Республика басшылыгы ауысып, бул ж уйсдеп асыра сш теуш ш 1ктерге тыйым болган соц, баспасезд! де жаца саясатка ыцгайлау кажетт1П туды. Газет-журналдардыц редакторлары ауысып, редакцияльщ коллегиялар ныгайтылды. Солардыц катарында республиканьщ ец басты партияльщ газет] — «Социалист1к Казакстанньщ» басшылыгын жацарту кун тэр1]б]не койылды. Ортальщ Ком итетт1ц усы ны сы м ен бул кызметте 74

Ом]р тагылымдары бурын к теген , б 1рак наукан кез!нде босап калган Касы м Ш эрш ов редакторлыкка кайтып келет:н болды. Оньщ б1ршнн орынбасарлыгына бурын радио комитетшде бастык болган Кенес Усебаев, ек!нш] орын- басары болып Эды бай Омаров, жауапты хатшылыгына Кабдолла Эбш ханов шакырылды. Редакциялык коллегия жацадан курылды. Оган басшылардан баска, партия турмысы, ауыл шаруашылыгы, эдебиет жэне енер бел1мдср1нщ мснгеруш!лер1 К1рд). С онгы бел[.мн]ц менгеруппс) болып келу маган усынылды. М е т Орталык Комитеттщ уг)т жэне на- сихат бел1М1 мецгеруннс1н]ц орынбасары Э бдуэл и Каракумов шакырып энпм слесп. Оуелде тыныш орнымды кимагандык танытып ед)м, Эбекен баспасездщ жауапты кызметтер!н аткару керектйтн дэлелдеп, бул бол!м Казакстандагы эдебиет пен енердщ жагдайын кетеруде улкен мшдет аткаратьш орын екенд)Г[н айтып конд[рд). Б]рак мен;ц т:келей басшыла- рыммен-Комсомолдыц Орталык Комителмеи ешюм сейлеспепт). Мэселе Орталык партия Комитетшщ секретариатында каралган кезде Орталык Комсомол К ом и тетш т еюнпн хатшысы А.В.Ш алов: «Бул мэселе б1збен кел)С)лген жок. Бгздщ редакторымызды б]зге айтпай алып кеткендерщ дурыс болмайды», - деп энпм е котерш, мен жон1ндег! мэселен! кейшге калдыртты. КеЙ1н партия мен комсомолдыц Орталык Комитеттер! езара сейлес!п, орныма адам дайындап, мен; «Социалисчтк Казакстанга» ж)беру жен1нде кел1ст1. С е й л п , мен «Социалист1к Казакстанга» жыл аягына та- ман, желтоксанныц орта кез!нде бардым. Редакцияда бол!м жумыстарына басшылык жасап, олардан тускен ма- териалдарды карап отыру уш!н редактор мен оныц ею орынбасары езара бел1С1п алатын д эстур бар екен. Мен) редактор тж елей ез карамагына алды. Ж ум ы сты ц нсг1зг1 багыттарын айкындап, жоспар жасап, онымен кел кш алдым. Б]р кезде жазыксыз жала, сындарга ушырап, газеттен алыстап кет­ кен зиялы кауымды, эдебиет пен енер кайраткерлер!н газетке кайта тарту саясатын устандык. Сол уннн олардьщ жаца жазган шыгармаларын (кей­ де уз!нд[), енердщ жана туындыларын басып туру, улкен кайраткерлердщ шыгармашылыгы жен1нде очерктер жариялау, эдебиет пен енердщ даму багыты жайлы макалалар, жаца шыккан кгтаптарга сын тю рлер уйы мдасты ру М1ндепер1н койдык. Осыны б)рт1ндеп 4ске асырдык. Акын- жазушылар, енер кайраткерлер) газетке келе бастады. Б)рт1ндеп олардьщ екпслер) де умыт бола берд]. «Жаца жазып журген шыгармацыздан уз!нд]. шагын болса тугел басайык» деп хабарласканымда, Эбд[лда Тэж1баевгын б]раз окпес!н айтып, тулап барып басылганы ес!мде. Б]3 онын жаца жазып журген шагын драмальщ туындыларыныц б1р-екеу)н алып жарияладык. Бурын сыналган автордьщ б)р1 Калижан Бекхожин: «Бул газет м е т бас- пай к е т т ед)», - деген ескерту1мен шектелд; де, топтама олендер1н алып ж етп. М.Эуезовт1ц «Абай жолы» романынан узш дыер бер!п, театрда кайта койылган «Ещнк-Кебепне» рецензия уйымдастырдьщ. Ол жен!нде М укац туралы сстелнлмде айтылган. 75

Серж К И РА Б А Е В Сол туста эдебиетке келген жастардьщ б!здщ газеттен камкорлык коргсн)1[ мен б у г1н ризальщпен айта алам. Ш она Смаханов кеЙ1н «Ленинш1л жаста» жазган б]р макаласында осыны еске алып ед:. Ол экелген шыгармаларын мен)ц оныц кез1нше окып, умаганын алып калып, пэлен кун: шыгады деп кесш айтатыныма тан калганын жазыпты. «Оны редактор шыгар» деп угагын ед1м д е т ] . «Сониалиечгк Казакстанньщ» баска бел1М][[де 1степ, турак таппай, бп д ш бо.ч1М1С ауыскан Калмукан Исабаев та осындай жагдайларды жазып жур. М ш е, менщ алдымда оныц «Егемен Казакстанньщ» 85 жылдыгына жазган (22 желтоксан 2004 жыл) макаласы жатыр. Озшщ шыгармашылык осуниц осы газетпен байланы­ сты еткенш еске алган ол бпдщ бол:мдег1 жумысын айрьщша атайды. «Тагы б1рде маган Кирабаев кайыра ара густ]. Мен1ц узак жылдар шетте, казак ем1рше бойлай алмай журген1мд1 айтып, оган мысалга нем!с антифашистер] жон)нде жазган очерктер]мнш тэу]рл1пн келт1р1п коргасын мен!: - С 13 территорияцызды койыцыз. Кунде шыгатын газетке республика ем1р]нен материал керек, - дейд] редактор. - Исабаев болашакта жаксы журналист болады. Буган эл] де болса уакыт берей]к, - дейд] Кирабаев. - Ж аксы журналист шыгаратын болсацыз, бел]М]Ц1зге алыцыз, - дед1 Касекец. Осылай мен эдебиет болЬпне ауыстым». Будан эр] ол авторларга хат жазудагы шалагайлыгын еске тус1р1п, «Сер]к бул жолы да араша тустЬ> - деп жазады. Редакторымыз Касым Шэр1пов - тэж1рибел1, ойлы, каламы ж уйр1к журналист болатын. Ом1рл1к тэж1рнбес1 де мол, согыстан бурын «Ленинннл жас», «Социалиста Казакстан» газеттер1нде 1стеген, Улы Отан согысы майданында эскери газеттерде редактор болган, атакты Панфилов дивизиясында ротаныц саяси жстекш1с] кызмечгн аткарган, согыстан к е й т Партия тарихы институтында )степ, марксизм-ленинизм классиктер] шыгармаларын аударумен айналыскан, кеЙ1н «Социалислк Казакстанга» редактор болып келген адам ед1. Кенесары козгалысы жа­ йында зерттеу жазган Е.Бекмахановтыц К1табы туралы ш у кетершген туста Цасым газетке улкен макала жазган. 1952 жылгы шыгармашы­ лык интеллигенциянын жиналысында осы такырыпта сез сейлеген Ж .Ш аяхметов оныц кезкарасында ек] жакты жалтактык бар деп сынаган. Кейш редакторльщтан алып тастаган. Енд1 заман тузеле бастаган кезде жаца басшылык оны редакторлыкка кайта алып келдн Касыммен 613 сен]с]п )стест1к. М ш езш де заман тэж1рибес1мен калыптаскан рее мил Iк бар болганмен, табигаты таза, адал адам едг Ю ммен болса да, «С13» деп, «Пэленше жолдас» деп, ресми сейлесетш . Б)р нэрсеге бер1ле сейлеп, не к у л щ ]Ш1н ашпайтын. К ул кЫ б)р жагдайлар бо­ лып куле бастаса, «бастьщтыгы» е с 1не тус!п, езуш тез жиып ала коятын. 76

Ом1р тагылымдары Оньщ машинасын сшк!м сурап мше алмайтын. «Ол ук!метт1Ц редакторга бек!ткен машинасы гой», - деп, ресми жауап берш кутылатын. Сондай мшездерш бшет1н ел оган кеп таяна алмай, ресми сейлеселн. Б! рак менменд1Г1 жок, К1С1 кабылдан сейлес1п, мэселе шешуге ашьщ болатын. Касым маган сенд1. Ол мен1ц колымнан еткен материалдарга онша шукшимай, карап кана шыгатын, кейде асыгыс болса, кол койып откпе салатын. Редактордан еткен материалдыц эр1 карай жылжуын мен ез)м кадагалаймын. Секретариатка барам, макетке салдыртам. Бэр: де маган штипатпен карайды, тыцдайды. Соньщ аркасында менен тускен матери­ ал жатпайды, тез шыгады. Жас авторлардьщ маган риза болып жазуын- да осындай нег13 бар. Газет-журнал тэж!рибес1ндс авторлар редакторды емес, ез1не хат жазып кол койган, шыгармасын баскан адамды улкен санаушылык бола бере;н. «Пионерде» редактор боп жургенде «Дуниеж ун пионерлершщ кесем1 М узафар Эл:мбаевка» деген хаттар кслеттн. Б13 кулет1нб13. С ей тсек, М узаган оган хат жазады. Жас автор езш е хат жазган адамды гана бшед1, сыйлайды, курмет тутады. Одебиет пен енер кайратксрлср] мен олардьщ шыгармашылыгын насихаттау газет окырмандарын кебейгп. Шыгармашылык интел- лигенцияньщ оган деген кезкарасын ж ендедг 1958 жылгы М эскеуде еткен декадага дайындыкты да 613 ерте бастадьщ. Декадага катысатын кайраткерлер жайлы очерктер уйымдастырдьщ . О сы жылдары 1937 жылы жазьщсыз атылып кеткен арыстарымыз (Сэкен, БеЙ1мбет, 1лияс, т.б) акталды. Газет бул мэселеге де ун косып, олардьщ шыгармаларынан узшдшер, ездер1 жайлы макалалар, тьщ деректер жариялады. Оз!ммен б 1рге [стсген ж урналистер ж енш де б1р-ек: ауыз сез жаз- басам, естел1кт1ц орны толмас деп ойлаймын. Редактордьщ б1ршнп орынбасары Кенес Уеебаев та мен сыйласкан жаксы азамат, бш пр журналист1н б]р1 ед1. Отызынш ы жылдары Казактын Коммуннст1к журналистика институтын б т р г е н ол содан кешшл он жылга жуык о\\нр1н Карагандыда етюзген. Осында «Советт1к Караганды» газет1нде катардагы кызметкерден бол:м бастыгы, жауапты хатшы, редактордьщ оры нбасары кызм еттсрш оттп, редакторлыкка деЙ1н к етер 1лген. М ен елде ж ургенде газет бетш ен «Кецес У еебаев» деген е с 1мд1 жи1 коре:тн\\нн. Содан кейш Акмола облыстык газет:нде редактор бо­ лып, 1952 жылы А лм аты га Казак К С Р М инистрлер совет! жанындагы радиоинформация Комитет!не терага болып келд). Бурынгы дербес мекеме 1953 жылы Сталин елгеннен кейш жаца куры лган М эдениет министрлшшщ карамагына еттн. соныц б)р баскармасы болып калган ед!. Осы кызметтен ол «Социалист1к Казакстанга» ауыеты. Эдш , таза, бура тартатыны жок адам ед1. Талкылауларда редактордьщ ж умы сы на араласып, акыл-кецес беруге бармайтын. Оз гпк1р)н ашык айтатын. А л, редактор жок кезде ез: кол коятын 1азетт : жаркыратып шыгаруга, оган кезге тусер материал беруге умтылатын. Кейш мен баска жумыска ау- 77

Сер1к К,ИРАБАЕВ ысып кеткеннен сон, ол эуел) КазТагка директор боп барды да, кеЙ1н К Шэр)повпен орын ауыстырып, «Социалист1к Казакстанга» редактор болып оралды. Редактордьщ ек!ннн орынбасары Эдш бай Омаров та газетпен кезш ашкан, оньщ 'ш ю жумысынын сырын эбден менгерген журналист ед]. 1955 жылы редакциялык коллегияны тугел ауыстырганда, Орталык Ко­ митет оган тиген жок, орнында калдырды. Эдекен ез жумысыи бшетш, б)рак сугынып кезге туспейт!н мейлшше т э р и п п адам болатын. Кей4н партия оны Онтуст1к Казакстанга облыстык газеттщ редакторы ет4п Ж1берд:. Калган ем)р!н сол жакта етк[зд1. Редакцияньщ бел!мдер1н де тэж1рибел1 журналистер баскарды. Олардьщ нншде Телеубай Ы дырысов (партия турмысы бел!М)), Узак Багаев (ауыл шаруашылыгы бел]М1), Каби М ынжанов (енеркэс!п бел)М[), Эбшмэж1н Ж умабаев (мэдениет бол[М1), Балгабек Кыдырбекулы (фе­ льетонист, кеЙ1н мэдениет 6ел)мш баскарды), Э.Ж эм]ш ев, О .А хм етов, П.Бейсенов, Б.Дэуренбеков, Н.Ш экеев, т.б. каламы жуйрж, дайындыгы мол ж )]п гер кызмет к т е д г КеЙ1н осылардьщ кеб) казак газеттер) мен журналдарыньщ туткасын устады. Узак Кызылорда, Талдыкорган облыстык газеттер1н1ц редакцияларын баскарып кеп, «Социалист1к Казакстанга» редактор болды. Балгабек те редактордьщ орынбасарла- ры кызмет]нен ет!п, осы жумысты аткарды. Эб1лмэж1н «Жазушы» бас- пасына узак жылдар директор болды. П.Бейсенов Алматы облыстык газет;не редактор болды. Н.Шэкеев Баспа жэне полиграфия Комитетшде бас редактор, «Ара» журналынын редакторы болып 1стед). «Социалист1к Казакстанньщ» бурыннан келе жаткан ардагер кызметкерлер!нен 6)3 <стеген кезде Эбд[бек Нурмаганбетов, Кайдар Баймухамедов, Кайролла Касымжанов (Каби Мьщжановты жогарыда атадым), т.б. бар ед г А га урпакпен б 13Д)ц буынньщ жалгастыгын осылармен досты к, сыйластык карым-катынаеымыз жалгастыргандай е/й. Редакциядагы журналист1к кызмет1ми1ц абыройлы журу1 мен! шыгармашылыкка кулшындырды. Сол жылдары одакта жэне респу- бликада журналистер одактары курылып, оган муше боп алдымен «Социалист1к Казакстанньщ» редколлегия мушелер) еткен. «КСРО Ж ур­ налистер одагыньщ мунюс]» деген би лечм эл< де сактаулы. О сы газет- те ]стей жур1п, кандидаттык диссертация коргадым. 1956 жылдьщ бас кез)нде б г п р т берген жумысым талкылаулардан ет;п, сол жылдыц жа- зына карай коргалуга ги)ст1 ед), Ж огаргы Аттестациялы к Комиссияныц шеш[м1мен Диссертациялык кенест)ц жумысына б 1р езгер1стер к]р;п, жыл аягына карай ысырылды. Акыры жаца, 1957 жылга шыгып, 5 кацтар кун) коргадым. Ол кезде Академияныц когамдьщ гылымдар бел 1мш есш де б<р- ак кецес болатын. Оныц терагасы - вице-президент Сактаган Бэшшев те, орынбасары - 1см ет Кецесбаев ед;. Сактаган болмай калды да, мен коргаган кецест) 1.Кецесбаев баскарды. Оппоненттер!м болып М ухтар 78

Ом)р тагылымдары Эуезов, Зэки Ахм етов сойлед]. Баска да сейлеушшер болды. Бул жайын- да бурынгы естел]ктер]мде (М .Эуезов туралы) толыц жазылган. Осы туста М укац мен1 «Казак совет эдебиеп тарихыньщ очерктер1н» жазысуга шакырды. Мен оньщ Габиден М устафинге арналган тара- уын жаздым. Очерктгн басылуы кеннкп де, бул тарауды мен кецейтш, «Габиден Мустафин» деген атпен шыгармашылык очерк ег!п жария- ладым ( 1956). Келес1 жылы ол М эскеуде ететш декаданьщ жоспары- мен орыс тпннде басылды. Цоргалган кандидаттьщ диссертациямньщ непзш де 1958 жылы «Спандияр Кебеев» деген монография шыгардым. С .К о б есв ч н шыгармаларыньщ жинагын бастырдым ( 1960). Жана гана акталган Сэкен шыгармашылыгын зерттеуге ден койдым. Алгашкы макалаларым акын поэзиясына арналып, «Лениншш жастьщ» б1рнеше санында ( 1958) жарияланды. Оз)м !стсйт!н газет бетш де де макалаларым узд)кс)з басылып жатты. Газет жумысындагы абыройлы кызмет1м мен шыгармашылык ецбектер1м басшылыктьщ назарына ыйк'п. Партияньщ Орталык Комитет!Н1Н аппаратына кызметке шакырылуым осыньщ нэтижес! гой деп ойлаймын. ЦАЗПИ-ГЕ КАЙТА ОРАЛУ Орталык комитетте мен узак 1стегем жок. Бас-аягы бес айга толмайтын- дай гана - сэу1рдщ ( 1958) басында барып, тамыздьщ аягына таман кетт1м. Онда упт-н аси хат бол!М1 менгеруш]С)н)н мэдениет мэселелер] жон!нде орынбасары болдым. Ол кезде партия ж уйесш де мэдениет туралы ар- наулы бел)м болмайтын. Оньщ кызмс!!н упт-н аси хат бел!М! аткаратын. Ол уинн бол!м мсн!сру[п!с!н!н орьшбасары (мен), сектор мснгсрунпс! (Зейнолла Кабдолов) жэне б]рнеше нускаушы бол!нген. Мен осы кызметке ю ркш , мэдениет мекемелер1 мен шыгармашылык уйымдардьщ жумысымен таныса бастагам. Мекеме басшыларымен сойлесш, олардьщ кейб]р жиындарына катыстым. М эдениет министрл!г!н1ц (министр Э м 1р Кднапин) коллегиясында, Суретшшер одагынын пленумында болдым. Жазушылар одагы ез1ме жакындау. Оньщ да б]р пленумына катыстым, президиумдарына да барып турдым. 1958 жылы М эскеуде ететш казак эдебиет) мен енерш щ онкущ цпне дайындьщ ж ур1п жаткан. Осы 1ске уйыткы болуды хатшы Нурымбек Жандшдин де, бел1м мсцгерунпс! М .Д.Беленов та арнайы тапсырган. Б1ркатар уакытты соган арнадым. Онкунд1к отк!зу жон!нде[ ! комиссияны жинап, Д.А.Цонаевта (Министр- лер ке!(ес!н!н терагасы) б!р рет кенес етюздж. Театрлардьщ онкунд1кке алып баратын репертуарын :р)ктейт1н комиссия курып (терагасы А х ­ мет Ж убанов), соньщ жумысына катысканым бар. Баска да кундслжт! 79

Серж К ,И РА БА ЕВ жумыстар бастан асады - белшемнен батып, жумыска юргсе бастаган кезгмде кызмет)мнен калай босап калганымды езгм де байкамадым. Ол женш де Нурымбек Жандшдин жонгндегз естелгггмде жазгам. С е й т т , мен КазНИ-ге, кеше гана езгм окыган, аспирант болган, жылы уяма кайттым. Лауазымды кызметтен туст1м деп ренж1гем жок (Аллага шын - лауазымды кызметке кызыгып, мансап кууды максат ет­ кен адам ем е стн ), шын ыкыласыммен келдгм. Ойыма келген! - сырт кез «мынау бгр колынан еш тене кедмейтгн ж т т екен» демесгн, докторлык диссертация коргайын» деген талап болды. Сэкен акталган соц соныц шыгармаларын окып, «Сэкеннщ поэзиясы» деген улкен бгр макала («Лениннил жас», 1958 ж. маусым-шшде) жазып бастыргам. Соны окып букш шыгармашылык жолын зерттейт1н ецбекке айналдыруды ойла- дым. КазПИ-де сабак бере ж у р т, соны жылжыта бастадым. КазПИ-де м е т жылы карсы алды. Кезгнде езгме устаз болган, сыйласкан агалардыц тугел кез). Оларга ез)ммен катар окыган жастар косылган. Бэр) де жылы кейш танытты. Казак эдебиет! кафедрасыныц адамдары да тугел та­ ныс. Кажекец (Кажым Ж умалиев) айдаудан кайтып кел!п, жумысына кайта !<1р1скен. Келгенш де барып сэлемдесгп шыккам. Одан кейш де кездесш журет!нб)з. Кафедра мецгеруш1С! - сол кгсг. Мэлгк Габдуллин кафедрада сабак бередг, неггзп кьгзмет) - институт ректоры. Цайнекей Ж армагамбетов баска ж умыстардыц бэргн койып, осында орныгыпты. Т екен Обдрахманов, Ш айхы Кэр1баев та осында гстейд]. Б1рен-саран б1рде кет!п, б1рде келгп ж урген жас жгпттсрд) коспаганда, кафедраньщ туракты мушелер! - осылар. Мен осыларга келш косылдым. Факультет тарих-филология болып бгргккен екен. Казак мектептер1 жабылып, казак тглгнде сабак берег:н мугалгмдерге орын жетпейтш болгандыктан, институт бгтгруиплерд) эр: тарихш ы, эр1 тш маманы жэне эдебиетпн ет)п дайындайтын болыпты. Онын устш е казак мектептергнде орыс тшшен сабак берсггн мугалгмдер дайындайтын белгм (РКО) ашы- лыпты. Ш ет тш дер институты б1зге факультет болып косылыпты. Олар- да казак белгмдерг жумыс 1стей бастапты. Мен алгашкы жылы осы жаца бел1мдерде (РКО, ш ет тглг) казак эдебиеггн окыдым. «Казак тглг мен эдебиет:» бел1М1нде арнаулы курс журггздгм. Ш ет тшдер] факультетшде дэргс окып аяктаган кезгмде б:р баланыц таянып кел)п эцггмелескен] ес)мде. Олец жазатын бала екен. Олендерш окып, акыл берудг сурады. Мен алып кегпм . У й ге барып окысам, эжептэугр талабы барлыгы байкалды. О ныц бгр топ оленгн кгшкене кгргспе жазып, «Казак эдебиет)» газетгне бастырдым. Б[р кунг сол бала Гетенш «Ф ауст» деген шыгармасын нем]с тглшен Т1келей казакшага ау- дарып жургенгн айтты. Аударылган тарауларын да карап, акыл-кецес айт­ тым. Акыры ол сол аударманы аяктап, гске асырды. М едеубай Курманов деген «Ф аустыц» аудармашысымен мен осылай танысып ед:м. К е й т ол ез тэжгрибес! неггзгнде «Ф аусты» казак тглгие аударудыц проблемалары 80

(Эм1р т а г ы л ы м д а р ы ж етн д е менщ ж етекннлтм мен кандидаттьщ диссертация коргады. Та- лантты ж )пт ед1, е.м)рден ерте озганы ек!н!шт! болды. Устаздьщ ем:рд1ц оеындай гибратты уз!ктер! болады. Катарлас окып ж урген кеп ш эю рттщ 1Ш1нен б!реулер! узш ш шыгады. У стаз бакытын асыратын да солар. Осы туста мен сабак берген алгашкы топтарда к е т н кернекп каламгерлер мен галымдар, кайраткер болган азаматгар - Аскар Сулейменов, Кадыршат Ш улембаев, М энура Ахм етова, т.б. окыды. Сейт1п, устаздык кызметт1 кызьщтап, еюнин жагынан шыгармашы­ лык кызмет ктеуге мумк!нд1к алып журген кез1мде, мен[ Мннистрлер кенес!нс кызметке шацырганы женшде Жумабек Тэшенов туралы естелпзмде жазгам. Элиямен ацылдасып, оган бармай калдым. «Колдан келсе, доктор болуды ойлайын, дисеертациямды аяктайын, оныц уст!не маган ьщыласы тус1п кем ектес1п ж урген Кажекецд! де р е н ж т п алмай- ын» деген ой келд1. Бул жылдар менщ шыгармашылык кызмет]мнщ 01рсыпыра ерлеу тапкан жылдары болды десем, артык емес. Сыншы релнде таныл- дым. Жаца шыгып жаткан улкендьюшпп шыгармаларды окып, еоларга п1юр б)лд1руд1 ез]м1зге парыз санаушы ед)к. Э д еб и ет дам уы да Сталин кезш деп ой куйезд!Г1нен босап, жаца каркын алды. Сынга да кецш белш ш , еыншылардыц к!таптары басыла бастады. Ертеден сынмен ай- налысып, бул саладагы ецбектер1н жеке ютап ет1п бастыра алмай журген жазушылар мен ага сыншылар (М .Эуезов, С.М уканов, М.Каратаев) алгашкы к)тантарын жариялады. Соларга ш есе 1960 жылы менщ де «Эрлеу жолында» деген эдеби-сын ецбектер)м басылды. 1961 жылдьщ аягында Сэкен Сейфуллин туралы монографиямды аяктап, баспага берд!м. Ол 1962 жылы басылып шьщты. Сэкен акталганнан кейш п аз уакыттыц 1Ш1ндс оныц мурасын жинактап жазган бул К1табымды ел шын ыкыласпен кабылдады. Бул тургыдагы ел ыкылаеыньщ бэр:н оз!ме тацбай-ак кояйын, онда Сэкенге деген халык кещл!, махаббаты да мол едг Тшектес агаларым мен достарым куана газет-журнал бет:нде мактап жатты. Олар «мундай ецбек кунде туа бермейд!, оны докторлык дис­ сертация речзнде усы ну керек» дест1. Оны Кажым, Мэлгк сиякты дуалы ауызды агаларым да айтты. Сейззн, 1962 жылдьщ кузш де КазПИ-д!ц казак эдебиет; кафедрасы еолай деп шеш1м кабылдап, жумысты Еылым академиясыньщ Эдебиет жэне енер институтыныц Еылыми кецес)не усындым. Онда б]рер жыл жатып, асыкпай талкылаулардан ет1п, коргауга Ж1берь1Д1. Коргау 1964 жылдьщ сэу1рш де Сэкенн1ц 70 жылдьщ мерей- тойы карсацында етт:. Мукац (М ухтар Эуезов) бул туста кайтыс болган. Коргауга Сэбит, Габит, Ахмет, Кажым, Есмаганбет, Мэл1к, Сейдш сиякты агаларым катысып, бэр! де сейлеп, тш ектестж б!лд!рд]. Ол кезде Казакстанда гылым докторы атагы бар эдебиетнн галымдар кеп емес болатын. Кажым, Есмаганбет, Бейсембай, Тем!ргали, Мэл)к 81

Серж К,ИРАБАЕВ кана. Солардан кейш ез катарыньщ 1шшен б]р]ннп болып шыккан маган да агалар кец)л!нде алалык болмаганына ризамын. Бэр1Н1ц де жаны жан- натта болсын! М енен кейш сол жылы ( 1964) маусымда М .Каратаев, келес! жылдьщ ( 1965) акпанында Зэки А хм етов коргады. К еш козгалды. 1965 жылы жазда М ухамедж ан екеум1зд<ц диссертациямыз Жогаргы Аттестация- лык комиссиясыныц 61р пленумында, б)р т[3)ммен бек]д;. А х а ц (А х ­ мет Ж убанов) маркумнын Мэскеуде жур)п, соны бшем деп барып, бекпенш естчп куанып берген телеграммасы м е т ц архив!мде сактаулы. Диссертациямньщ бекиен хабарын алган бчр жиында мен достарыма: «ал б1зге жол ашылды, енд; коргайтындарыц болса, мен)ц ком епм эз1р» деген1м ес!мде. Сонда: «Мен бармын, жумысым дайын», - деп Мырзабек маркум кол кетер1п ед г М ен оган оппонент болуга уэде бер!п колын ал­ дым. Кейш ол уэдемд! орындадым. Содан кей)н[1 кезецде доктор болган замандастарым мен Ш1лер1мнщ (]Ш1нде агаларым да бар) маган сокпай кеткендер! жок шыгар. Олардыц б1разына оппонент болып (З.Кабдолов, Ш .Сэтбаева, М .Х асенов, т.б.), б 1разына Жогаргы аттестацияльщ комиссиясыныц сараптау комиссиясыныц мушес! болып кемег1м тид] (Т.Кэк1шев, Э.Коцыратбаев, М.Базарбаев, Н Е абдуллин, Е.Лизунова, т.б.). 1966 жылы профессор атагын алдым. 1968 жылы мен К С Р О Жогаргы жэне орта арнаулы б)Л)м министрл1п н 1ц карамагындагы Жогаргы аттестацияльщ комиссияныц (ВАК) филология мен енертану саласы бойынш а сараптамальщ комиссиясыныц мушес) болып, 1974 жылга деЙ1н ]стед]м. Бурын оган М .Г абдуллин, М .С.Сильченко муш е болган. Б1рак олар комиссияныц жиналысына сирек барган. Э р : жауапты кызметтег! адамдар, босай алмай калып жур1п г1. Осыны ескере отырып, В А К мушелшке жастау, ж ур кк е жец)л, жи] кел1п туруга мум кш дЫ бар адам усы нуды 6 )ЗД1Ц Ж огаргы жэне орта арнаулы б М м министрл)[ )нен сурапты. Олар мен1 усыныпты. ВАК-ты ц терагасы министр Елютиннчц оз) болатын. Сараптамальщ комиссияны М эскеу университет]н!н профессоры Алексей Иванович Метченко баскарды. Комиссияныц курамында шыгыс хальщтарынан езбек Иззат Султанов, татар Хатиф Усманов, башкурт Еиламдар Рамазанов, казак - мен, тертсум!з болдьщ. Б:з непзш ен Орта Азия мен Е д м бойындагы турк; т]лд] республикалар- дан тускен жумыстарды караймыз. Комиссия айына ею рет жиналады, жол алые болган соц бЬ ге б)р рет кана келуге руксат етшед1. К еб]несе, кезектесш келем1з, кейде тутас жиналып калатын да меэгш дер1м13 бола­ ды. Ол талкылайтын мэселелер1м1зд1ц курдел1л)г]нс байланысты. Тускен диссертацияларды эуел: б 1р рет рецензияга ж :б е р т аламыз. Кчмге ж)бершет1Н1 акылдасып шешшед:. К е б 1несе, мэселен) хабарлаушы усыныс айтады. Кейде диссертацияныц такырыбына байланысты маман- дар !зделед). Ж умыстыц кай тм де жазылганы да ескер!лсд]. Т ер к пЫ р келген диссертация авторлары комиссия отырысына шакырылады. Оз1М)з 82

О м ф тагылымдары оппонент болган жумыстарды карауга да, ол жен)нде пгюр айтуга да рукеат ет1лмейд1. Мен оппонент болган жумыстарды жогарыда аталган лр1птестер)м карайды. Олард1К1н мен караймын. Озара кунк!лдес)п, п]К1рлес!п каламыз. Осы жылдар 1нннде коргалган казак галымдарынын докторлык диссертациялары тугелге жуьщ мен]ц колымнан етт: десем, артык емес. Казакстанда коргалган диссертацияларга арыз да, жаман- дап жазган хаттар да тусш жатады. Соларга дурыс кезбен караудьщ, талкылау кез!нде алдымен сейлеп т ю р тугызудыц да манызы улкен. Ен н епзпс] - жакын тартып, 1Ш1Н бурып турганын байкатпау. Ондай пигыл кезге тез1рек тусед!. Мен бул жагына мейл!нше сак карадым. О зд тм н ен барып, ешк!мн1ц жумысын сурап алмайтынмын. Б1р кун1 В А К -тьщ 613Д1Ц комиссияныц жумысын журпзет1н инспекторы Кира Виталеевна Бахтиярованын: «С13 еш нэрсеге араласпайсыз. Баскалар керек жумысын сурап алып, апарып етк]3)п жатады», - деген) бар. Ондай пигылдар болганымен, шыдамдыльщпен диссертациялар тгймделш алдымызга келгенше кут1п журд1м. Алдымызга келген жумыстарды карап, керспн алу сез[к тудырмайды. Б]рш ез)м аламын да, ек)нш1С1н кершшер)мн4н ал- дына коям. Осы жолмен б1рталай адамдарга кемектескен)м - шындык. Энуар Дербкалиннщ , Зейнолла Кабдоловтыц, Тем1рбек Кожекееитщ, М усш :м Базарбаевтын ж умыстары на тер!С п]К1рлер, арыздар тус1п, олардьщ В А К -та кеп усталып, киыншылыкпен еткен; ес!мде. Б:р ксш[ккен ж умы стьщ оны-мунысын аныктау деген сылтаумен созыла берет1Н1бола­ ды. Осылардыц кеб! оеындай себептермен б1раз жатып калды. Энуар - менщ институтта б1рге окыган, жатакханада б)рге жаткан достарымньщ б:р]. Коргауы кезшде ез1м колдап сейлегенм1н. Зейнолла да, Мусмнм де катар ескен, курдас, сыйлас ж!Г1ттер. Зейноллага ез;м оппонент болгам. М усш!м Мэскеуде коргаган. Бэрше де кол ушын берпм келед]. Б)рак рет! келгенше, асыгыстьщ жасамау кажет. Сейтш жургенде Энуар мен Зейнолланы ВАК-ка шакырды. Элияньщ туган агасы хал уетш де жатты да, менщ отырыска бара алмау каушм туды. Б)р кун! кешке екеу! уйге кел)п, «Сен1н бармай калуьщ жаксылыктьщ бел г)с I ем ес, б1рдене ойлап кауш тенетш болуьщ мумк1н. Сондыктан сен бармасан, б)з де бармаймыз» деп кигылыкты салды. Элия: «...мыналар- дьщ сездер! жаман екен. Барып кайт. СеЙ1лбек кайтып кетсе, жерлеу1н б1рер кунге созармыз», - дед!. Оларга ерш, М эскеуге ксгпм. Комиссияньщ отырыеы, эдетте кешк! 6-да басталады. Оган да ушеумзз б1рге бардык. Э нуар б!р рет1 келгенде, «мен1 алдымен шакырт. М ен сезге шабандаумын гой. Зейнолла сезге жуйр1к. Одан кейш сейлеу киын бо­ лар» деп сскср гп . М ен солай 1стед)м де. Энуар ез жумысына жазылган рецензияньщ ескертпелер)не жуйел!, дэлелд) жауап бердг Бэр)н де кун1 бурын дайындап алыпты. Ара-араеында койылган сурактарга да берш- ген жауабы орныкты болды. С ей тш , рецензенттщ корытынды П)к1р)н тугелдей жокка шыгарды. Комиссия риза болысты. Талас туган жок. Эз<н 83

СерЫ К Д Р А Б А Е В шыгарып ж:бер1п, акылдасып алып, Метченко диссертациясын ВАК-тьщ пленумына бекпуге усыныс бер]лст1н1н ест1ртт1. Зейнолланьщ талцылауы киын болды. Оган да тускен рецензиянын б:р данасы бер!л]п, соган жауап эз)рлеп келу1 тапсырылган. Ол рецензентт!ц пчк!р!не накты жауап беру орнына комиссияныц аты белпл: мушелерш мактап, солардыц ецбектер1н жаксы бшетчнш айтудан, жалпы эдебиечтчк бш1М1Н1ц молдыгын байкатудан бастады. Оры стар жагы мундай мактаудан бчрден секем алып, тыжырына калды. М аган таяу В.В.Н овиков баска бчр ж умыс карап отыр едч, аты аталган кезде басын кетерш алып: «Сер1к Сма- илович, мынау не айтып тур?», - деп маган карады да, Зейнолланьщ сезш бел!п, косымша сурактармен коме салды. Зекец оньщ ецбсктерчнен кейчн Г.И.Ломидзе, А.И.Метченко, С.М .П етров, В.Р.Щ ербина, т.б. галымдардыц енбсктерше токталды. Оз такырыбы далада калды. Оныц диссертация- сы «Казак эдебиеттану гылымыныц теориялык мэселелер!» деп ата- латын. Э у е л п К1табы да осы атпен басылган. Кейчн оны Зекец жендеп, тольщтырып, «Сез онер:» атты окулыкка айналдырган. Рснензентт)н де, сурак койган комиссия мушелер1Н1ц барлыгы да «эдебиеттану деген баршага ортак гылым. Оньщ теориялык непздер!, кагидалары да б]р. Э р халык ез эдебиетшен мысал алып пайдаланады. Сондыктан автордьщ гылымга коскан жацалыгы жок» дегенге Т1релд1. Зекец казак эдебиетш ен мысал келт:рген болады. Бчрак ол ешюмд] сендчрмед1. Д исертантты ц узак сейлеу1, сурактыц кеп болуы, пчюрталасы - бэр! созылып, ел шаршап кетт!. Сездч аяктап, М етченко Зекенд1 шыгарып ж)берд1. - А л, К1мде кандай нчк!р бар? Нп1к:м суырылып шыга коймады. Тек узакунс!зд]ктен кейш В.В.Новиков: - Жацалыгы жок. Теориясыныц бэр! - белгш1 жайлар. Соган казак эдебиетшен мысалдар терген, - дед1. Баска усы ныс айтпады. - Иэ, солай, - деп кош тады оны Метченко. - Ендч не чстсймчз? Сол кезде Ломидзе: - Кайта б:р рецензияга жчберчн керей)к, - деп ун катты. Ол оган дейш у н с 13 отырган. Озчнщ аты аталып жатканда да ештеце демеген. Ал, Зекец маган «Ломидзеге жолыктым, колдаймын дед)» деген. Мен нитей «колдаганы осы болар» деп ойладым. Ондай усыныс болмаса, жумысты бекгтпей тастауы да мумкчн ед1. - Сойтсмг) бе? - дед] Метченко. Бул да бчр кещ лш ек, елге мешр1ммен карайтын адам ед1. - СейтеШк. - Онда К1мге Ж1берем13? - Гули-заде, — дедч Ломидзе. — Гули-заде - эз!рбайжан галымы, эдебиетш1, гылым докторы, Эз:рбайжан Гылым академиясыныц толык мушес1. Сондагы Эдебиет институтыныц директоры. - Ой, Гули-заде рецензия бермейдч, талай жумысты устап-устап, жа- уапсыз кайтарган, - дед) комиссияныц жауапты хатшысы Юрий Лукин. 84

(Эм[р тагы лы м дары - Тагы да б1р и п б е р т кереЙ1к, - деп осы кезде мен де б)р дауы с цостым. Ондагы ойым - Гули-задеге Мехти-заде аркылы эсер етуге тырысу. Мех- ти-заде - 61ЗД1Ц Педагогикальщ академияныц академиг], Эз1рбайжанныц оку министр!, беделд1 адам. Мен1мен таны стыгы мол. Б13Д1Ц министр Кенжалы Аймановпен дос. Оган Кенжалыны жумсау да ойымда болды. Акы ры соган кел1ст1к. Гули-заде кеппкпрмей жаца п1К1р Ж1берд1. Мен де Мехти-задеге айтып, епн!ш жасагам. К е т н М усЫ м Базарбаевтыц (б!зд[ц Эдебиет институтыныц директоры) эз1рбайжандык эр1птес1не айтканы да белг!л1 болды. М ен «Кабдоловка п1К1р келген кезде маган хабарла» деп, 613Д1Ц комиссияныц жумысын журпзетш кызга айтып койгам. Ол маусымныц бас кез!нде телефон согып, айдыц аягында болатын отырыска келузмд! сурады. Мен)н Кырымга дем алуга алган жолдамам бар ед1, М эскеуге согып, эр! карай кетуге бек!нд1м. Комиссия отырысы басталган соц, гылыми хатшы Ю .А.Лукин Кабдоловтын ж умысына сураган Гули-заденгц п)к:'р1 келгенд1пн хабарла- ды. ЕНюрдг кыскарта отырып окып шьщты. - А л, кандай усыныс бар? - дед1 Метченко. Ешюм ундей коймады. - Э уел д е Ж1бермсй-ак коятын жумыс едЕ Енд] унамды п)К]р алып отырып, оны беютпей коюымыз акылга сыймайды гой. Бек1туге усыныс жасайьщ, - дед! ол тагы да. Ж ур т кеЛ1СТ1. Осылай Зекецн1ц масслес! б1раз эуреш ш жпен барып, аман-сау шеш1лд1. М ен «б1р1нш1 сатыдан аман-сау о тп н » деп телеграммамен ха- барладым да, ез!м демалысыма кегпм. Оеындай узак дауга тускен жумыстыц б)р; - МусЕйм Базарбаевтыц диссертациясы болды. Академияныц Эдебиет пен онер институтыныц директоры болып узак ютеген Мус1Л1мн:ц ез уж ымы !Ш1нде жактастары да, карсыластары да болганы эдебиет пен гылым мацындагы адамдарга белгы1. Шиелен1с Шахмардан Есеновтщ академияныц президент бо­ лып келген тусы нда Т1ПТ1 ершгп кеттЕ Ш .Есенов карсы топты колдап, Мусйнм докторлыгын коргайын деп отырган кезде диссертациялык кецест]ц курылымын езгерт1п ж1бердЕ Одан Мусш1мд1 колдаушылар шыгарылып, карсы топтыц екшдер) К)рг131лд1. Егер осы к у т н д е коргауга барса, оны кулатып Ж1беру1 де мумк;н ед]. Осыны сезген М у с Ы м авто- рефератын таратып койып, диссертациясын коргаудан кайтып алды. Сол ею ортада кызмет ауыстырып, Казакстаннын мэдениет министр1 болып кетп . КеЙ1н М эскеуге барып, ш ы гы стану институтында диссертация коргады. Сыртта коргаганына наразы топ арызды кебейтт1. Ол кездеп арыздар кеб]несс уш дана боп жазылатын. Эуел1 - КОКЕ) Орталык Комитеттщ бас хатшысы Л.И.Брежневке, содан соц Е[артиялык бакылау К0МШСТ1Н1Н терагасы А .Я Пельшеге, К С Р О Ж огаргы жэне орта арнаулы бш1м министр1, Жогаргы аттестациялык комиссияныц терагасы Елю- 85

Серж К.ИРАБАЕВ тинге кабат жчбершепн. Соньщ бэр) жиналып келш, 1ске пчлед). Мен кергенде Мус1Л1мн1ц 'с: осындай уш дана боп келген арыздармен кальщ том болган екен. Акы ры экспорттык комиссия Мус1л:мд1 шакыртып энпмелест]. [ст: мен карап, хабарлама жасадым. Мус:л1м арыздарда койылган «К)нэларга» жауап берд1. Олардьщ кеб! усак-туйек, болымсыз ренш тен туган мэселелер ед1. Диссертацияныц мазмунына байланысты дау туындаган жок. Талкылау М ус:л]мнщ пайдасына шепилд]. Кейш п бф барганымда компссияньщ гылыми хатшысы Ю .А.Лукин менен: - С)з Мус1Л1м Базарбаевты керес13 бе? - деп сурады. - Иэ, керем. - Онда Базарбаевтьщ жумысы пэлен куш ВАК-тьщ пленумында каралады. Оны 613 арнайы шакырта алмаймыз. Егер б]рсулер косымш а арыз тус:рсе, кейчнгие калып кою ы мум ю н. Сондыктан рет1н тауып, сол куш пленум етепн залдыц алдында болсын. Мумк]н, кажет: де болмас. Дегенмен, сактык уш1н ескертнйз, - дед1. М ен келчп, М усш :м ге телефон соктым. Оньщ министр кез:. Сылтау тауып, Мэскеуге ушып кетп. Экспертт:к комиссияныц шеш:м:н пленум даусыз бек1т)пт1. М ус:л:мн:ц келуч де кажете 13 болып калыпты. Эдей: келген соц, ол пленумныц аягына шейш к у п и л . Шыккан адамдардан бек:ге:пн естш кайтыпты. Оны маган к е т н ез1 айтты. Осыдан да калыц папка - Темзрбек Цожакеевтчц :с: ед1. Уннверситеттчц журналистика факультет1нчн окы туш ысы, белг:л: сатирик Кожакеев докторлык диссертациясын алые Эз:рбайжанга барып коргады. Рес- публикада оны ешкчм бчлмей калды. Ол да диссертация коргаймын деп ешбчр кецеске усы ны спен келген емес. М ундагы галымдарга, 111ч] гылыми кчтапханага да авторефератын жчберген жок. КеЙ1н бэр: етш кет- кеннен соц барып б:лд:к. Сонды ктан мен оныц 1С)не араласпадым. Оз1 урланып коргаган адамныц ш аруасына бейтарап карауды дуры с кердчм. Тек сараптамальщ комиссиядагы талкылауларда оныц уетш ен арыздар тускен1нен, оларды тексеруге жчберш, кайта-кайта талкылаулар бол- ганынан, сейтш мэселен1ц шешшу1 узакка созылганынан хабардар ед:м. Б]р кун1 маган Кэкен Аханов келд1. КазМ У-дыц филология факультеп- Н1Ц деканы, кеп жылдардан бер п 613Д1Ц отбасыльщ досы мыз болатын. Керни туратынбыз. У й ге келчп отырып, Кож акеевпн диссертациясыныц жайын сурады. Мен оныц урланып барып коргаганын, ешк:мге авторе­ фератын да жчбермегенш, содан кейш оныц :с:не араласпаганымды айт­ тым. Ол мундай жагдайга тан калды. Дегенмен, менщ кемектесу:мд! сурады. Ертецше авторефератын, кчтаптарын алып Кожакеев ж стп. «Ре- фератты кезчнде счзге жчбергем. Калай колыцызга тнмеген)н б:лмейм:н», - деп етчрж мулэйчмейен болды. Дегенмен Кэкеннщ сезш кимай, мен оган араластым. Комиссияныц кезекч: отырысына барганда :ст: алып карасам, оныц устчнен жазылган арыздар уш данадан жчберпнп, калыц 1с куралганын кердчм жэне арыздар эр адамныц колымен, эртурл! мазмунда 86

Ом1р тагылымдары жазылыпты. Олардьщ 1шшде автордьщ орта мектеп б1Т1рмеген1, аттеста­ ты жоктыгы, паракорлыгы, университетте зацсыз ютеп журген1, тагы баска «юнэлары» т 131лш т1. Осылардыц бэр! эр инстанцияда тексеры ген. 1ст) карап отырып, оз!мн!н таныс б:р ш экгрлм кол койган арызга да кез]кт:м. Бул Кожакеевпен катынасы жок Ж1Г1Т ед1. Оньщ не себен п арызшы болганына тан калдым. Б1р кез1м жеткен1 - арыздарды тексеру корытындылары, непз1нен, диссертанттьщ пайдасына жазылган. Соны ескере отырып, Цожакеевтщ жумысын бек)туге болады деген усыныс К1рпзд1м. Ол уш1н эр арыз бен оган келген жауапты салы сты ра комис­ сия мушелер1не хабарладым. Сейтш , Кожакссвгщ докторлыгы уш жылга жуьщ сергелдецнен сон авторыньщ колына тидг Диссертацияны рецензияга Ж1беруд1н де езш дш сырлары бар. Калай болса солай карап, кез келген б1реуге ж!бере салсан, ол узак устап кайтарып ж:беру:, не тер)с п;к!р беру) мумкш. Сондыктан оны кадагалап, керек адамга Ж1берш отырудьщ да мацызы улкен. Ш .Сэтбаеваныц, Т.Кэк]шсвт1н, Н.Рабдуллинн:н, М .Д уйсеновнн, О.Коцыратбаевтыц, М.Бежеевг]н, Х.Эд1баевтыцжумыстарынаменщ осытургыдакемег1м бол­ ды. Т.Кэю ш евтщ ж умысын Зоя Кедринага Ж1беру жен1ндег) уйгарымды бузып, мен эз]р6айжан галымы К.Талип-задеге Ж1бертт]м. Турсынбект1ц ез]Н1ц сураганы да сол болатын. Б)ркатар казакша диссертацияларга мен!ц езбек досы м Лазиз Каюмов п:к1р жазды. Ш .С этбаевага мен оп­ понент болгам. Оньщ жумысына жаксы гйюр тускен1н байкап отырып, комиссияда каралатын кун1 э д е т бардым. Оразай мен Ш эмшияга хабар беруге уэделеспм. Талкыланатын жумыс кеп болды жэне сол отырыска Султанов та, Рамазанов та, Усманов та келмей калды. Менщ оны талкылауга усы нуга хакым жок. Колыма устап отырдым да, мэж)Л)ст]н аяк ксз1ндс катар отырган орыстыц галым эйел! Неупокоевага карап: - Ирина Григореевна, мынау б1р гэу]р ж умыс ед г Хабарлама жасай­ тын адамдар келмей калыпты. Талкылаудан калып кояды гой. Колыцыз тисе, карап ж)бермейс!з бе? - деп алдына койдым. Ол алып керд1 де: - Сэтбаева ма? Енбектер1мен таныспын, - деп ала койганы. Сойт:п, оны да аман-сау еткЫ п ж)берд1к. Мэжш1стен кешю оннан аса шыктык. М ен конакуйге жеткенше 11 болып калды. Алматыда сагат ек]. Кел1п Шэмшияга телефон соксам, уйыктауга жатып калыпты. - Тоса-тоса, хабар болмаган соц, «енд1 буп н болмаган шыгар» деп жатып калып ед1к, - дед1 Оразай. Куаныш ты хабар оларды уйкысынан оятты. Э ди Ш эрщовт]ц докторлык жумысына жасаган кемепм жен1нде Э ди жайлы естел1Г1мде жазгам. С ей л п , менщ ВАК-тагы кызмет1м Казакстандагы эдебиетш1- галымдар дайындау Ы не пайдалы болды гой деп ойлаймын. Ол кезде ВАК-ты ц мушелер1не диплом, аттестат дегендерд] иел)к хатсыз бере 87

Сер1к К ^И Р А Б А Е В беретчн, ягни оларга сснс пн. Соны найдаланып, талай адамнын дипломы мен аттестатын алып келчп цуантцаным да бар. Менчц елу1нш1 жылдардьщ басында орта мектепччн IX сыныбы- на арналган окулыкка автор болып кчргетм, ол жайындагы эцгчмелер Э .С ем баев, Э.Ш эрчпов жайындагы естел1ктерде айтылган. Авторлыкка ие болып, катарга к:рген!М13 болмаса, алгашцы окулыгымыз жудеу, шала жансар болатын. Казак эдебиет: материалдарын «ултшылдьщ» деген цубыжыцтан коркып цысцартып, орыс эдебиет; деректер!мен (мыса- лы, «Белинский» деген тарау косканымыз ес1мде) толтырганбыз. Заман тузеле келе осы окулыкты кайта жазу кажечлчгч туды. О к у багдарламасы езгерд1. Б)зд]ц окульщтын б:раз мэл1мстгср1 Х -сы ны пка ауысты. Жаца окульщца байкау жарияланды. Бчз З.Кабдолов, А.Н уркатов уш еу:м:з жаца окульщты да б)ргс жазуга уэделест1к. Жазатын тарауларымызды болчсш алдьщ. Айкы н екеумчз колжазбаны тапсыратын уакыт таянган соц, Зейнолланы 1здесек, ол Аты рауга кеччнчч. Роман жазып жур екен, эзчр келмейтчн болыпты. Содан оныц улеснч екеумчз бол1п жаздьщ та, колжазбаны тапеырдьщ. Сейтш , жаца окулыкка автор болып Айкын екеум13 калдьщ. Окулыгымыз бэйге алып, 1965 жылы басылып шьщты. Окулыкка туракты автор болганым, оку министрлишщ оку баг­ дарламасы, эд1стемел1к эдебиетпен байланысты тапсырмаларына бел- сендч катысуым министрл1к басш ылыгыныц маган деген ьщыласын тус1рд1. Мен узак жылдар оку-эдктем елж кецестчц казак эдебиет) сек- циясын баскардым. Педагогикальщ гылымдар институтыньщ Былыми кецесчне муше болып араластым. Осылардыц бэр) 1967 жылы К С Р О Педагогикальщ гылымдар академиясы курылган кезде, сол академияныц курамына усынылуыма себеп болганы даусыз. Оныц уст1не академия­ ныц алгашкы хабарлауында муше-корреспонденттчкке елу жастан ас- паган галымдар гана усынылатыны жазылды. Тек бурынгы РСФ С Р Педагогикальщ академиясыныц мушелерч мен одактас республикалар- дагы педагогикальщ гылымдар институттарыныц директорларына жецшдчк жасалды. Олардыц жас мелшерлерч саналмайтын болды. Оеыныц нэтижесчнде академия элп екч топка кчрмейтчндер есеб:нен бфсыпыра жасарды. Менчц жастыгым да академияныц осы есебш е дэл келш, мен Э .С ем баевпен бчрге муш е-корреспондент болып етччм. Мэлчк Габдуллин укчмет каулысымен академияны уйымдастыратын академик- тер катарына кчрдч. Менщ КСРО Педагогикальщ Гылымдар академиясыныц курамына сайлануым республикада да, езчм [счейччн институтта да, араласып ж урген Жазушылар одагында да жаксы ткчр тугызды. Ортальщ комитеттчц мэдениет белчмшчц мецгерушчсч М ихаил Иванович Есеналиев «Кырыкка келгенше барлык атакты жинап алган жичт» деп куттьщтап ксчлч. Баска да куттьщтаушылар аз болган жок. 1977 жылы «Казак К С Р гылымына ец беп счцген кайраткер» деген атак алдым.

Ом)р тагылымдары Бул кезде Мэл1к Габдуллин ректорльщтан ауысып, Гылым акаде- миясыныц Эдебиет жэне енер институтына фольклор бел1мш баскаруга кеткен. Оньщ орнына Сергали Толыбеков келген. Бул - 1963 жылдьщ аягы болатын. Бшем1з: осы институтты б)Т!рген, алгашкы тул еп н щ б)р]. Бурын да ек! рет ректор (ол кезде директор деп атайтын) болып кет­ кен. Б]ршпп рет отызыншы жылдардын соцгы кез!нде, алдьщгы ректор «халыц жауы» атанып усталып кеткен кезде келшт!. Содан 3-4 жыл 1степ, баска ж умыска ауыскан. Ек1нш1 рет 1947 жылдьщ басы нда келген. М ен институтка тусуге к е л гетм д е, сол к)С]Н]ц кабылдауында болгам. С огы стан кей]нг) елдщ окуга жаца бет тузеп жаткан кез1 гой, студент- тер эл: де аз, емтихан дегеннщ аты бар, талабы жок, жаппай алып жаткан. Тамыздыц аяк кез)нде келген мен сол ю сш щ кабылдауына барып, арызы- ма «емтихансыз кабылдансын» деп кол койдырып алып шыккам. Содан мен оку б т р г е н ш е институтты сол ю с! баскарды. 1951 жылдыц басында гана баска жумыска ауысып кегп. Букы студенттж ем!р]м, окуым, когам ж умысына катысым - бэр1 сол к!С1Н1ц тусы нда етт1. 1946 жылдан партия мушес1 ед1м - партия жиналыстарына катысам, жи1 корем, тьщдаймын. Факультетт1н комсомол, кэсшодак уйымдарын баскардым. Кейде осы уйымдардьщ институттык жиналыстарына катысады, сейлейдг Оньщ усчзнс б]зге «Саяси экономия» пэншен сабак бсрд). Дэр1ст1 орысша окитын. Емтнханды да ез: кабылдаган. 40 жылдардын соцы, 50 жылдардын басынан бастап Казаксганда жург !31лген «Ултш ылдарды эшкерелеу» науканы республикадагы ен б]р улкен оку орны - КазПИ-д; де айналып етпед!. Партия жиналыстарын- д а талай тартыстарга куэ болдьщ. Б:реуд:н енбектер1нен б1реу кате )здеп жаткан заман. Бэр: кел1п партия жиналысында сейлейд:. К ом м унислк заманньщ тэрбиес:н алган, тап тартысы куресш щ рухын бойына с!Ц1рген белсендшердщ де талайын корд!к. С.Толыбеков те сол заманньщ рухын бойына спарген курдел1 адам ед:. Ол Бекмаханов ецбектер! жонгнде бел- сенд! сойлеп журд1. Оз1 жен1нде айтылган сындарга жауап беред1. Ол кез­ де «сын жэне езара сынды дамыту» деген уран болатын. Ж урттьщ бэр1 сынампаз. Сы н д есе Толыбеков жанып кетед), отк1р, тапкыр сейлейд1. Баска жакта оньщ атын атап б)реу сейлесе, оган 6]здщ партия жина­ лысында жауап беред1. Оньщ сез!Н1ц ш арпуы кез!нде Орталы к партия комитет[Н)ц 01р)нш1 хатш ысы Ж умабай Ш аяхметовке де тиген десед1. Каз11И-ге б1ршш1-ек1нш1 келу!нщ арасында Цазак К С Р М инистрлер Кецес: жанындагы енер 1стер1 жен1ндег! баскарманьщ бастыгы болган екен, содан сол мшезшен узак отырмапты. 1951 жылдьщ басында ол КазПИ-ден ауысып, Гылым академиясыньщ Экономика институтына директор боп барды. Онда барып, ултшылдыкка Карсы сездерш жалгастырып, К .С эгбаевка урынган. 1952 жылгы кузде опера театрында еткен казак интеллигенциясыньщ жиналысында Ж .Ш аяхметов пен К-Сэтбаевка ти!С1п сейлеген1н ест]генб1з. К Сэтбаев 89

Серж К ,И РА БА ЕВ ол кезде оган жауап беруге дэрмснсгз ед). КеЙ1н заман тузел!п, орнына цайтып келгеннен к е т н Экономика институты жабылады деген сыл- таумен босатып Ж!берд1. Сол кездеп Орталык комитетт!ц идеология жен1ндег! хатшысы Нурымбек Жандшдин - Сергалидьщ шэюрт:, оган курметпен карайтын азамат болатын. Сол тып-тыныш кызмет )степ жаткан М э т к Рабдуллинд] Рылым академиясына ауыстырып, ЦазПИ-ге ректор ет1п Толыбековт[ келт)руге себепкер болды. Бул келген тусы нда оньщ арыны б1раз басылган, белсендЫ ктен, наукандардан босап, елд!п тыныш ж умыска бет бурган кез1 бола­ тын. КазПИ-д1ц еск1 кадрлары тугел. Кеб1С1 Сергалидьщ ез)мен б1рге окыгандары, кеп жыл кызметтес болгандары бар, катарлас курбылары - Кажым Жумалиев, Орынбек Жэут1ков, Халел Эдьтгереев. Садуакас Бакшилов, Базарбай Оразбаев, М.С.Сильченко, Н.С.Смирнова, М.М .Маркович, т.б. Озара сынга уйренген адамдар кейде б[рш-б1р1 сынап та кояды, ек1нппс1 жауап беред1. Б1рак кек туту, душ пан болу деген жок, бэр1 жумысты жендеу максатында айтылган гой деп, шыккан сон к у л т - ойнап кете барады. Непз: таза, адалдыкка тэрбиеленген Сергали бул жылдары елмен сыйласып, жаксы кызмет 1стед]. 6 к тем д ]ч бар, т]Л1 етк1р, ойына алганын, айтайын деген1н кысылмай, 1рк1лмей айтатын м)нез] бар-ды. Кейде сонымен душпан да кебейтш алып журд]. Сынаганды юм жаксы керед! дейсщ. Б]рак оныц сыныньщ артында зЫ болмайтын. Б1реуд1ц арамдыгын, усактыгын керсе, тезбей кететш. Алайда улкен ужымньщ нег)зг1 тобы оны сыйлады. Ректор есебш де де, адам есеб!нде де курмет тутты . Оныц тусы нда ешкайсымыз одан жаманшылык кергем 13 жок. Кайта оныц камкорлыгын сез1нд!к. Узак жыл ел баскарган адам кол уш ын бермей тура ма — маган да талай колгабыс тиг]зд]. Ол ректор бо­ лып кайта келген кезде мен докторлык диссертация коргауга дайындалып ж урген ед1м. Оган т1лектест1к б1лд{рд]. Ф илология факультет1не декан, казак эдебиет1 кафедрасына мецгеруш1 болдым. Б1рнеше рет институттыц партия бю росы на муш е боп сайландым. Оз1Н1ц замандастарымен, лауа- зымы жогары адамдармен карым-катынасы курдел) болганмен, жастарга, ез!нен кш 1, 031Н сыйлай б1лген адамдармен кец сейлесетш , акыл-кенесзн беретш. О г1Н1[1 барган шаруац болса, аяксыз калдырмауга тырысатын. Сол б]р жылдары тарих-филология факультеттср! косылып, б!р оку жоспарымен тарихшы, тш жэне эдебиет мамандарын дайындаганы женшде айттым гой. Алпысыншы жылдардыц екшнн жартысына карай ултты к Т1л, ултты к мектеп мэселелер! кайта козгалып, соган орай факультетп бурынгыша ек!ге белу кун тэрт:бше койылды. Оныц устш е тарихшылардыц мазасыз, айтыс-тартысы 613Д1Н тыныш филологтарды шаршатып Ж1бергендей ед]. Осы жагдайды б1рде министр К Б ы ал о в к а айтканымда, «ректорыца кол койгызып, усыныс экел. Факультета] белш берем», - деген. Сергалига Кажымды алга устап бардым. Катар ескен азаматтар гой, Кажекепд! сыйлайтын. Б[зд{ц шаруамызга тус)!пст]кпен 90

Ом)р тагылымдары карап, усынысты дайындап экелущ ез1ме тапсырды. Мен тез дайындап апарган хатты кол койып, министрлжке Ж1берд1. Содан б1раз кундер еткеннен кейгн мен1 шацыртыпты, бардым. - А л 01зд;н усынысымызды миннстрлж кабылдапты. Факультетт! ек й е бел у туралы буйрык келд1. Тарих факультетгне Н.Ки1кбаевтыц оз[н калдырайьщ деп отырмыз. Филология факультетше сен декан бол, - дед:. М ен ат-тонымды ала каштым. Докторлык атагым бек1ген сон кафедра- да профессор боп ю тейпнм ш . Мецгеруш1С1 - Кджексц. Б1рак бар шаруа- сын мен аткарам. Кажекен кагаздарга кол койганы болмаса, бэр!н маган тапсырып койган. Сенет]н. Кафедраньщ шаруасы женшде сез болса, «Ссрн<кс барыцдар» дейт1н. Т т ч ; оку жумысын уйымдастыру гана емес, аспиранттар мен 1зденуш!лерд1 кабылдау жумысын да мен шешетшмш. Осы жумысымды ез)ме канагат тутып, оньщ уст!не лауазым кууга ьщыласым жок адам - декандьщтан бас тарттым. - Онда факультетт1 неге белд:рдщ, мен сен кенед1 деп калып ед1м, - деп ренж!Д1 Сергали. Осылай тарастьщ. Р.ртен'не мен1 кайта шакырды. - Баска ешюмнщ реп келетш емес. Сен факультетт1 к о л ь щ а алып, б)рер жыл 1степ бастыктырып бер. С ол уакыттьщ 4ш]нде орныца К1С1 да- йында, - дед! Секец эцг1мен1 кайта козгап. Райынан кайтатын тур1 болма­ ды. Цажекец де осы сезд! колдады. А м ал жок, кещцм. Бф ак б 1р жылдан артык устамауга уэдесчн алдым. Ф акультегн 1967 жылдьщ наурызында алып, 1968 жылдьщ науры- зында етк1зд1м. Сергали уэдесш де турды. Оньщ устзне сол туста Цажекец кайтыс болып, кафедра босап калды. - А л, мен уэдем де турайын. М ына кафедра занды сен]К1 гой, енд) соны кольща ал, - дед! Секец. Сейт1п, 1968 жылдан 1988 жылга д е й т жиырма жыл кафедра баскардым. Декан кез1мде ек! орынбасарым болып ед1: б[р) - оку ) с т журпзетш , орыс чьп кафедрасыныц доцент1 Л.А.Ш еляховская, екшннс] - сырттан оку бел1мш баскаратын, казак чзл! кафедрасыныц доцент! А с ­ хат Э бм каев болатын. А схат ез)ммен катар, б!р-ек1 жыл бурын окыган, 6Ш1МД1, М1незд1 жаксы ж йгг болатын. Соны декандыкка дайындап, д е­ кан аткаратын шаруаларга жумсап, бграз ысылдырып алдым. Факультетт1 соган калдырдым. Б1рак институт келем 1ндег1когамдык 1стерге (партком мупчес! рет!нде) катысып, ректормен сыйластык карым-катынасымыз узшген жок. Осылай абыройлы жумыс 1степ журген С.Толыбеков кызмет1нщ соцгы жылдары б 1раз киындады. Ректордыц оку 1с:н баскаратын орын­ басары болып Имаш М адин деген педагог 1стед1. Оз !сш 61лет)н азамат ед1. Б]рак у са к мш езд: болатын. Б:реуге б1рдецеге кем ектессе, соны умытпай, ылги бет1не басып, тгйп отыратын. Б]реуд1ц арамдыгын керсе шыдамай, усакты к керсе тезбей кетет1н Сергали соны б!р жиналыета

Серж К ,И РА БА ЕВ бетке айтып, катты сынады. Муны кек туткан Имаш ректордьщ уст1нен материал жинап, карсы турды. Орынбасарын босату ол кезде ректордьщ колынан келмейлн. Оньщ устш е, Толыбеков пен министр Бшэловт1ц ара- сы нашар болды. Бшэлов Мадинд1 коргады. Институт екп е жарылды. И нституттагы айтыс знгтмест жогары басшылыкка жет!п жатты. М уньщ аягы облыстык партия комитетшщ бюросында талкыланып, акыры екеу! де кызметтершен босады. Толыбеков зейнетке шыкты да, Мадин кыздар институтына педагогика кафедрасына мецгеруш ! боп кетт1. О сы окигадан б1рер жет1 кеЙ1н б1р кун1 ж умыстан сон уй ге келсем, уй деплер маган мен1 А санбай Аскаровтьщ (обкомньщ б!р1нш1 хатшысы) 1здеп жатканын айтты. Телефон соккан обкомньщ гылым жэне оку орын- дары бел1М1 мецгеруш1С1Н1ц орынбасары О льга Трофимовна Ободинская екен, телефонын калдырыпты. М ен телефон согы п ед1м: - Тез]рек кел1щз. С)зд) Асанбай Аскаров кут1п отыр, - дед1. Мен Ободинскаяньщ белмссш с келд1м. Ол б1рден Аскаровтьщ кабыл- дау белмес1не алып кфд). Жаца гана б1ткен жиналыска катысушылар тарап жатыр екен. Ол кездеп обкомньщ идеология ж енш деп хатшысы Байдабек Телепбаев (к е тн академик сайланып, академияга вице-прези­ дент болган) ед). С ол екеу! гана 1ште калыпты. О льга Трофимовна м е т солардыц устш е алып юрд:. Амандьщ сурасканнан кей:н Аскаров б!рдсн эцг1меге к]р!СТ1: - С13 енд1 сол институтта кептен )стейд] екенсп. Ж агдайды бш1п отыр- сыз гой. Ею бастьщтарыц б)рден кет1п, институт иес13 тур. С оган ректор 1здеп отырмыз. Б1раз адамдармен акылдасып кердж. Орталык комитетпен де сейлест1к. Бэр:м[з С1здщ кандидатурацызга токтап отырмыз. Инсти- тутты , адамдарын, оку 1С1н жаксы бшед1 дейд!. Педагогика гылымдары Академиясыныц му шест екенс13. М эскеу алдында да бедел]ц]з бар. Калай карайсыз? - М ен мундай эцпм еге дайын ем ес ед!м. Куткен де жок ед).м. Кабыргаммен акылдасып кореЙ1н. Ертец М эскеуге уш пак ед)м. Ж огаргы Аттестацияльщ комиссияныц сараптамальщ комиссиясыныц отырысына журмск[нн. Барып келейш. Шеш!м1мд1 еонсоц айтайын, - дед]м. Асекец оган конбед;. - Б13 бул мэселен1 тез шсшу)мтз керек. К е л ю се тз , М эскеуге бармай- сыз, - дедг М ен кел1С1м берд1м. - Егер с е т м керсет1п жатсацыздар, 1степ керейш. Институттыц адам­ дарын да, жумысын да б4рсыдыргы б;лет1Н)м рас. Сешмдернпчге рахмет! Асекец Ободпнскаяга карап, мэселен: тездетуд1 сурап, обкомныц бюро мушелерш жагалап кол койгызуды тапсырды. Б.Телепбаев сез коскан жок. Эцпмеге куэ болды да отырды. Ольга Трофимовна: «Тацертец ха- барласамыз», - дед! де калды. 92

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы Уйге келсем, мен: оку министр) Балжан Белт)р)кова :здечт1. Соньщ алдында гана педагогикальщ жогары оку орындары Жогары жэне ар- найы бш1м министрл!Г1нен бел1Н1п, Оцу министрлМнщ царамагына бср!лген. Министрд1н жогаргы педагогикальщ оцу орындарын карайтын орынбасарлыгына В.К.Сидоров келген. Телефон соккан адам: «Тацертен сагат 9-да Белт1р1ковада болсын» дептк Тогызда Б.Болт1р1ковада болдым. В.К.Сидоров екеу1 кабылдады. Вик­ тор Кузьмичт1 бурыннан бшем. Таяуда гана Орал пединститутынан (рек­ тор болган) ауысып келген. Тарихшы Суният Нурмухамедовт]н (тарих гылымдарыныц докторы, Мэл1к Габдуллинт'ц бажасы) уЙ1нде кездес1п журе )1нб!з. Ол кулш, унс)з, мен1ц колымды цысып койды. Балжан жаксы кабылдап, ттек тесл г]н бшд1рш, институтты кетеруд1Н жолдары жайлы акылдарын айткан болды. Балжаннан шьщсам, кабылдау белмес1ндег1 кыз обкомнан Ободинская телефон сокканын, Ьдеп жатканын айтты. Хабарласкан маган ол: «С1ЗД1 калалык партия комитет) к у т т отыр. Олар усыныс дайындауы керек. 1збасар Балтагуловка барыцыз. Шыккан сон маган телефон согарсыз», - дед1. I. Балтагулов калальщ комитеттщ ек1нш1 хатшысы болатын. Облыс­ тык комитетте бел1м бастыгы болушы едк содан ауысып келген. Таныстыгым бар. Кырымда, Фороста б1рге дем алганмын. Ол да жылы карсы алып, калалык комитеттщ б1ршнн хатшысы Петр Иванович Ер- пиловке ертш барды. Ол ресми гана эщтмелесш, Балтагулов дайындап апарган усыныс кагазга кол койды. Олардан шыккан сон Ободинскаяга телефон согып ед<м, ол: «Обкомга кел[ц)з. Осындагы бюро мушелерше К1рем13», - дед;. Б13Д1 алдымен облыстык аткару комитет1Н1ц терагасы С.Д.Елагин кабылдады. Ол институт, онын жагдайы женшде ештеце еурамады. Б1рден бетен эщлмелер айтып кетт). Л.И.Брежневпен таныстыгы, Мол- давияда б]рге кызмет ютеген), сонда Брежневмн инфаркт алганы жай­ ында энг!мелед1. Сол эцпмеден кайта оралды да, менщ денсаулыгымды сураган болды. Сейт1п, бюро усынысына кол койып берд1. Одан к е т н обкомньщ екшын хатшысы Александр Филиппович Клинковка к!рд!к. Оны танитын ед1м. Мен аз уакыт Орталык комитет­ те ютегенде танысканбыз. Курылыс бол:м]ндс :стед1. Кабинет) мен1мен катарлас болатын. Ол б:рден жылы карсы алып: - Куаныштымын керген1ме, жана жумысыцызга т!лектесп)н. Баягыда Орталык комитеттен кеткетщ зде ек1Н1п калып ед!м. Калай кеткетщ зд: артынан естщ1м. Сурак болса, маган хабарласыцыз. Т1келей кел1Ц13, - деп жалпылдап калды. Институттьщ материалдьщ базасы жен1нде сурастырды. А.Ф.Клинковты кеЙ!н де керш журд!м. «Алматы» санаториЙ1нде б)рге демалганым да бар. Зиялы, сыпайы Ж1Г1Т ед1. Курылыс жумыстарын 93

Серж К ,И РА БА ЕВ баскарды. Обкомда жургенде курылыс объект1лер1нде керек адамдарды сагат 8-де жинап, мэселелер!н шешш кетед) деп айтып журетш. Осы жолмен обкомныц бюро мушелерш тугел жагалап шьщтык. Калалык кенест]ц терагасы Есен Дуйсенов аткару комитет:н)н мэж1Л]с;н етк)3)п жатыр екен, кабылдауга уакыты болмады. Шаруаныц асыгыстыгын айтып, Ободинская К1р:п, кол койгызып шыкты. Содан кеЙ1н «енд] бэр1 б]-гг]. Кауль! дайындап, Асанбай Асцаровичке кол койгызып ж]берем!з. С)ЗД1 Орталык комитетте кут1п отыр. Ц.Балахметов (ол кезде Еылым жэне оку орындары бол!М] менгерушгс1нщ орынбасары боп ютейтш) карсы алады, бара берщ з», - деп шыгарып салды. Орталык комитет обкомньщ карсы бет1нде. Арасы таяу. Келсем, ес)кт]ц аузында, шынында да, Ц.Балахметов тосып тур екен. Ол б1рден Турганбек Катаевка (бел!М мецгеруш!С1) ерггн барды. Катаев б1раз сейлес:п, институттьщ жайын, кадрлары жайында сурастырды, бурынгы басшылыгыныц кател1ктер1н еске салып, соны кайталамай, жумысты таза ]стеу, К1ш1пейш болу кажеттнз жайында айтты. Сонында, «енд: бара берщ1з. Хатшылар кашан кабылдайды, бюроны тосамыз ба, элде кабылдауларына барып, тездетш кол койгызамыз ба, оны хабарлаймыз», - дед1. Мен уйге кайггым. Ол к у т , ертещне де, оньщ ертесше де хабар болма­ ды. Оеындай хабар тосып журген кундердщ бгршде Сергали Толыбековт) шыгарып салу жиыны болды. Ол институттьщ акт залында емес, фило­ логия факультетппц оку залында журд1. Узак жыл институт баскарган, Еылым академиясыньщ корреспондент-мушсс), экономика гылымыньщ докторы, профессорды зейнетке шыгарып салу жиыны жет)м кыздьщ тойындай болып отт). Не партия уйымдарынан, не министрл1ктен ешюм келмедг Оны тек институттьщ гылыми жумыстарды баскаратын про­ ректоры Ц.Л.Фридман баскарып, институт ужымы гана шыгарып сал­ ды. Ресми басшылык енжарльщ танытканымен, кызметтес жолдастары С.Толыбековт1 ыкыласты кабылдап, жылы сездер айтты. Сойлеуш1лер кеп болды. Солардьщ б;р] болып, м е т и де сейлегетм туралы жогарыда айттым. Секенн1н шапагатымен институтка тускен1мнен бастап, устаз болганын, алдынан сабак алганымды, емтихан тапсырганымды айтып, ез)мде сакталган сынак кпапшамныц ез: «отлично» деп кол койып бер­ ген бетш ашып алдына тастадым. Ризалыкпен алып, кпаншаньщ беттер)н карап отырганын байкадым. «Еылымда, институтта жеткен табыетарым болса, устазымды соган ортак санаймын. Осы юсннн кез алдында док­ тор, профессор, декан, кафедра менгерушгсг болдым, б1рнеше рет парт­ ком мушес) болып сайландым», - деп, рахмет!мд! айттым. «Еылым ада- мы зейнетке кетпейд:, демалады, жумыс 1стейд1, Еылым академиясыньщ мушес) рет]нде енбек ете берет1Н1Ц13ге сенемш. Енбегщгз табысты, ден1Ц13 сау болсын», - деген тшекпен б11!рд1м. Секен орнынан турып, кушактап бетгмнен еуйдг. Соньщ ертещне Сергалиды Д.Цонаев кабылдады. Ол 94

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы К1СНПЦ цызмет1нен босаткан адамды алдап-сулап, риза гып шыгарып са- латын эдет) болатын. Димашка барып келген куннщ ертен1не Ссксн маган телефон согып, кел1п кету1мд1 сурады. Секец Абай кешесшщ бойында Б ей бтнп пк пен Чайковский кошелер1Н1ц арасындагы уюмет уЙ1нде туратын. Бурын болгам. Шакырган сон бардым. Секец жылы карсы алып, б:рден ас белмеге юрпзд1, Ажар жецгей шай дайындап койган екен, шай ш ш оты­ рып эцпмелестш. Сонда айтканы мынау: - Серж, карагым, мен сен1 жаксы керем, сыйлаймын. Келешепц бар Ж1ПТС1Ц. Саган б!р жайсыз хабар айтайын деп отырмын. Ест1ген соц жа- сырмай ез1м айтканды жен керд]м. Ренж1ме. С е т ректорлыкка усынган кезде «мыналар тауып койды-ау», - деп куанып жур1п ед1м. Кеше сол эщдменщ басылып калганын ест:п, рснж]Д]м. Оны булд1рген - мен!н мына Балжан кед!Н1м. Оз1ц б].чес1ц. оныц жолдасы Ескенд]р - мен]ц жакын 1Н1М. Олар мен кызметтен босаганнан бер1 хабарлаекан жок ед]. Кеше келш кетп. Димашка К1рген1мд1 де еопген болуы керек. Сейт)п отырып Балжан маган сенщ кандидатурацды токтатуга араласканын айт­ ты. Ол с е т Саттар Имашевт1ц жолдасы деп санайды екен. Сол Саттарды мукатпак болып, Асанбайга барып: «Саттардыц маган ю тем егет жок. Ылги жолыма турады. М е т Димекеце жамандайды. Соныц жолдаеын калай усындыцыздар?», - деп токтатуды сурапты. Асанбай Димекеце ба- рыпты. Сейтш, бэр! токтатыпты. Енд1 олар ез адамдарын )здеп жаткан сиякты. Басында кызу басталган эцг1мент токтап калганынан ез1м де сез1К1ен!н жургем. Естиенш жасырмай айтканы уш)н Секеце «рахмет» айттым. Секец кеЙ1н бул эщ тм ет Шахбаз Омашевке де айтыпты. Шахбаз институтта Секеце жакын журетш, маган да кецЫ дурыс Ж1Г1Т ед1. Осыдан кеЙ1н институтка ректор болып Жумабеков Жун1сбек деген Ж1Г1Т келд1. Партия тарихыныц маманы екен, физкультура институт- тында 1степт1. Алып-кашты эщдме жата ма - мен!ц етпей калганымды, Жумабековлц тагайындалуы жайлы неше турл1 эцпмелер тарады. «Сер!кт! Димаш токтаткан екен. Оныц эйел) Сэкеннщ жауыныц кызы екен (Сэкен Сейфуллин шыгармашылыгын зерттеп, мен К1тап жазгам, диссертация коргагам). Димаш б1лмей калыпты, Аскаров Имашевт1ц ай- туымен усынган екен», - деген б)р жуйе эщпме шыкты. Ек1нш] б1р есек - «ез1м1з д т де ж]Г)ттер жетш калды. Баска жактан :здеп нелерщ бар, - деп Дэулет Эл1мжанов (КазПИ-де осындай доцент :стейт1н) Димаштыц экес) Милиахмет аксакалга барыпты (Дэулет - Конаевтыц куйеу баласы Д.Сержбаевтыц жакын агасы, Сер)кбаев уйленгенде куда болып барып, шалдыц касында отырыпты-мыс). Аксакал баласына айтып, Сер1кт:ц кандидатурасын токтатып, Жумабековч ; койгызыпты», - деп шыгарды. Кайсысыныц болса да кисыны бар нэрселер сиякты. Б)р кисынга кслмейт!Н1 - «Имашев Аскаровка айтыпты», - деген сез. Имашевт! мен

СерЫ К ,И РА Б А Е В жаксы 01лем. Жолдас болганы рас. Ол - коркак. Конаевка айтып цояды деп Асцаровка ештеце айта алмайды. Озш1ц кызмег]нен айырылып цалмау принцип1н катты устанган ол б)р жолдасына жаксылык жасаган емес... Жолдасы деп айтады деп, ешюмд] еш жакка усынган да емес. Жумабековч! институтка таныстыруга Б.Белт1р1кова алып келдг Бэр1М13 катыстык. Ел унс13 карсы алды. Б1рак Жумабеков онша акылды Ж1Г1Т болмай шьщты. Ол институтка м етм ен алыса келд1. Ом]р) кермеген, бшмейт1н адамым. Ол да мен1 бшмеуге ТИ1С. С1рэ, б1реулердщ айтуымен болар. Маган «баска жакка кызметш ауыстырып кетс1н» деп юс1 салып- ты. Мен тан калдым. Сонсон езше бардым. - Ж утсбек , катар курбы, т:пт1 курдас екенб13. Оз1м кел1п, ашык сейлескен1ме гафу ет. Маган сэлем айтыпсыц. Мен кайда барам? Бул ин­ ститут - окыган, ем{р бойы кызмет 1стеген жер]м. Ешкайда да бармай- мын. Сен1н ректорлыгьщда да жумысым жок. 1стей бер, б!реуге ксдерп, кастандьщ жасау, пэле теру мен1ц эдет)мде жок. Оз жумысымды гана бшемш. Ал, женге келеек, сенщ маган кандай екпен болуы мумкш? Окпелесем, «орнымды тартып алды» деп мен окпслеу!м керек. Сен неге менен кутылгьщ кел)п отыр, - дедчм оган. Бастырмалата сейлегеннен бе элде тег! жуас па, ундей алмай калды. Б!раздан кеЙ1н ойланып отырып: - Жок, ондай сэлем айткам жок, жумысынызды )стей берщ з, - деп айтканынан танып шыкты. Мен бурынгыша жумысымды 1стей берд1м. Б1рак ректордьщ кезкарасы онша емес е к е т кун сайын сез1Л1п, естЫ п жатты. Еш жерде мен1ц атым аталмайтын болды. Ол кезде Элия физикалык география кафедрасында доцент болып кызмет [стейтш. Ол да осы институтта окыган, аспирантурасын еткен, кандидаттык диссертацнясын Мэскеуде коргаган туракты кадр. 70 жыл­ дары география мамандыгындагы ага урпак тугелдей таусылып, калган б1рен-саран эйелдер (Н.М.Щукина, А.А.Пузырева) зейнетке шыгып, кафедрага бастык болар адам табылмай калды. Осы жагдайды кафедраньщ жас ж:г1ттер1 мен кыздары езара талкылап, Элияга кафедра менгеруш1С1 болуды усынады, кафедраньщ шеш!М1н шыгарады. Оны зейнетке шьщса да, эл) аздап сабак б е р т журген жогаргы ею устазы да колдайды. Со- нымен кафедра мецгеруш1С1Н1н бос орнына жарияланган байкауга кужаттарын тапсырады. Байкауга одан баска ешюм катыспайды. Соган карамай, Еылыми кецесте еткен сайлауда Элияны етк1збейд1. Муньщ ректор Жумабековт1ц уйымдастырган нэреес1 екен] б1рден белг1л) болды. Менщ бар колымнан келген1 - кецестщ соцында Жумабековке карап: - Мен1 куу колыцнан келмеген сон сенщ ютен отырган шаруан гой. Ж1Г1т-ак екенс)ц - эйелмен алысып жецген, - деу гана болды. Муньщ барлыгын аяксыз калдыру мумюн болмады. Жумабековке ба- тып айта алатын адам шыкпады. Бэр: де оны Цонасвтыц ез! койган деп 96

Ом)р тагылымдары жасцанады. Сондыктан Цонаевтьщ сине барып, осы эцпмслердщ бэр!Н айтуга бел будым. Бекежанов (кемекппс:) аркылы 01р суранып ед1м, бол­ мады (С1рэ, Бекежановтьщ ез1 жуытпаган болу керек). Сейтш жургенде кудай колыма Владислав Владимировт1 (ол да кемекпйс]) тус1рд1. Ол М .Эуезов атындагы институттьщ гылыми кенес1нде Е.В.Лизунованьщ жетекш!Л1Г1мен кандидаттык диссертация коргады. Мен сол кецестщ мушес1 ед1м - оныц коргауына колгабысым тид1. Оныц уст1не Мэскеуде Жогары Аттестациялык комиссияныц мушес1 ед{м - сол жактан тез1рек етк:зуге кемектеслм. Ец соцында ди­ пломы колына т и т , маган рахмет айтуга келген Владимировке «Конаевка юрпз» деп о пнйп жасадым. Ол мэселен101р-ек1 кунде гана шешт1. Маган «ертец, тацертецп сагат онда кел!Ц]з» деп телефон сокты. С ей лп, Конаевка колым жетт1. Конаевка баруга алдын ала дайындалдым. Ойымдагыныц бэрй[ ба- тыл айтуга бек1нд)м. Бэр)б:р мен1 енщайда усынып жаткан жок, нес!не жалтактаймын. Ойым шашырамас унпн жэне б1рнэрсет умытып кетпес ушгн тезис куйшде айтатындарымныц бэр1н кагазга тус1р!н алдым. Димекец сырт кезге кшппешл адам болатын. 1шк1 ойларын сыртка шыгара бермейт1н. Мен1 орнынан турып, «Серекелсп» карсы алды. Жал- пы жагдайды, денсаулык, жумыс жагдайларын сураган болды. - С]зд: сыртыцыздан бшем. Сайфуллин (Димекец Сэкснд) осылай атайтын) туралы ттабыцызды окыгам (окыганы бекер, сыпайылык унпн айтканы болар деп ойладым). КСРО Педагогикалык Еылымдар академия- сына еткетщ зден де хабарым бар, - дед1 сез арасында. Мен оган рахмет айттым. Сонсоц: - Ал, енд: кандай шаруацыз бар? - деп сурады. - Димеке, - дед1м мен, - ешкандай егнпш айтпаймын. Тыцдасацыз, керген зэб:р1мд1, киянатымды айтып, е:зге шагынайын деп келдгм. С:з - б:р елд)ц кесемк)з, баскалар С13С13 аяк баспайды, баска юмге барып муцымды айтам? - Айт, айт, жасканба, - дед1 ол к!с1 де. Мен обкомныц, Орталык комитет бел1М1Н1ц мен1 ректор коямын деп эурелеп, аягында далага тастап кеткенш тугел тэпт1штеп айтып шьщтым. Содан кеЙ1н: - Кадр партияныц улес1ндег: нэрсе гой. К]мд1 коятынын ездер!Ц13 шешес1здер, оган екпе жок. Б[рак б]з де адам баласымыз, коммунисп:з, жасымыз да елуге таяп калды, далада жаткан адам емесшз. Акаде­ мия мушес1м:н, доктормын, профессормын. Не Орталык комитетт]ц бол: мшен, не обкомнан б:р адам шакырып алып, «мэселе былай болды, кеннрщ13» деуге болатын ед: гой. Адам тагдырымен осылай ойнауга бола ма? - деп бетше карадым. - Иэ, иэ, солай етуге болатын ед1. Сол кезде неге келмеднпз? - дед: ол. 97