Серік Қирабаев Өмір тағылымдары

Серж К ,И РА Б А Е В шошцаны жалгыз жеген1н керд)м. Цатар жаткан орыс селосыньщ б)р шошкасы б]чд]ц ауылга К1р)п кетшт). Одан шошынган б]р казак мылтыгын алып атып тастапты. Ел жиналып, орыстар 1здеп келсе, кырып кетед1 деп коркып, шошканы жерге кемш тастамак болады. Оны керген жепш: «Орыстар оны бэр1б)р тауып алады, акысын берсендер мен жеп кояйын», - депт). Казактар соган келкшт]. Элг] жечш шошканы тугел жеп, тер!С1 мен бас-снрагын ертеп ж]бередЬ>. Сэбен кул)п койып, мэз болып ез) де осыган сен)п айтады, б!ЗД1 де сенд]ред). Жазушы адам гой, жегнчтш май- ды шнк)дей сорганын суреттеп айтканда, ез; тамсанып кызыктаганмен, тыцдаушыньщ журег]н айнытпай коймайды. Б]рде Сэбенн)н Мангыстауга депутат болып барып, жогалып кеткен1н сурадым. - Ой, ол б]р кызык, - дед1 Сэбен. - 1947 жылы Казак ССР Жогаргы Кецесше Мангыстаудан депутаттыкка усынылдым. Сайлау алдындагы кездесуге бардым. Аудандык партия комитечйнн хатшысы карсы алды. УЙ1не алып барды. Жаздьщ кун], ыстык, уй: салкын, терезелер1н карацгылап койыпты. Шай шпп болган сон: - Ал, Сэке, демала турьщыз. Мен жиналысты уйымдастыру жагын реттеп келеЙ1н, - деп кетш калды. Маган уЙ1Н1ц терм белмесше тесек са- лып берд1. Кнсайып жатып ем, уйкым келмедI. Ес1кт!н алдына шыктым. Узынша орындыгы бар екен, отыр сд].м, етш бара жаткан б:р егде адам бурылып, сэлем берд]. Мен) таныды. Жен сурасып, сол жерд]ц адайы екечпн, ауылы аудан орталыгынан сэл сырттау, кум ]ш4нде екен!н айтты. Сэбен соган ерш, энпмемсн ауылы на келген1н б]р-ак бшед1. Ауыл адамдары Сэбенд] танып, б[р уйге юрпзш, мал сойып, ел жиналып, мэз болысады. Эшлме-дукен курады. Аупартком хатшысы жиналысты уйымдастырып, ерт)п барайын деп уйше келсе, Сэбит жок. Эйелн «Жана б)р эз)рде сыртка шыгып сдЬ>, - дейд]. Олай )здейд1, булай 1здейд1. Милицияга хабар беред). Депутат жок. Саскан аупартком хатшысы облыска, Еурьевке хабар беред]. Олар «табындар» деп буйырады. Акыры милиция ауданнын сырт жагындагы ауылдарга шыгады. Барса, б!р уйде толган халык ортасында мэз болып энг!ме айтып отырган Сэбитп табады. Кулюл1 болганмен, бул энпме Сэбенчпн халыктыгын, карапайым- дылыгын, кеп 1инне С1Н1МД1Л)Г)Н танытатын шынайы шындыкка толы. Сэбен энгчмелершен оныц ем)рд! терец б)лет)Н1, адамдарды керемет та­ нып, образга айналдырып суреттей отыратыны, керген)н умытпайтын, бэрш де жадында сактайтын уцыптылыгы бшппп туратын. Оныц карапайым адамдар чш)нде досы кеп болатын, б)рге ескен курдастарын ерекше сыйлайтын. КеЙ1н улкен жазушы болган кезшде езш кут;п алып, конакуйден орын дайындагандарга кенбей, еск! б)р досынын уй)не гуске!нн б!р естел!ктен окыган ед!м. 182

Оьпр тагылымдары - Мен улкен болдым деп, онын уй<не туспесем, достыгым кайда? - депт) Сэбен. Сондай жас кезшде б[рге болып, киын кундсрд! б)рге етк)зген достарыньщ б1р1 Тел)байдын Сарысы ед1. Б]зд]ц елдщ ж[Г1Т1, б:збен кудандалыгы бар. Сары Алматыга келген сайын Сэбен умне сокпай кетпейпн. Оз1мен де, Мэкенмен де эзш-калжындары жараскан курдас ед]. Цызьыжар байларынын б!р]нде жалшы боп журген Сарыны Кенес ек1мет1 келген кезде Сэбиттер босатып, сауат ашу мектебше бер1п, партияга тус!р)п, кецес жумысына тарткан. Б;р] елде, б1р1 Алматыда журсе де, ара- цатынастары узшмеген достар ед[. Ол жен1нде, Сарыны 1здеп Жанаркага барганы жайлы Сэбен «Сарыаркада» ( ! 956) атты очерк!нде жазган. - Эй, Сер!к, - дед! б[р кун! Сэбен телефон согып. - Мен Арка жагын аралап кайттым. Сен)ц елще бардым. Сарыны б!лес!ц гой, конак болдым. Сол жолсапарым жон]нде б:р очерк жазып ем, саган Ж1берем. Ол кезде мен «Социалиста Казакстан» газет;н]ц редакциясында эдебиет пен енер бол!мшщ мецгеруцпс! ед1м. - Макул, Сэбе! Очерк кеш:кпей газетте басылды. Сондай жас кезшде б;рге ескен достарыньщ б)р! - атакты акын Жакан Сыздьщов болатын. Улкен, К1Ш1 кезшщ бэр:нде де онымен катынасын узген жок. Ом;р1Н1н сонгы кез1нде Жакан аздап 1ннмджке салынып, шыгарма жазуын элс4рет]п алды. Соньщ ез(нде Сэбит одан кол узбей, акыл-кснесш, кемег1н аямады. Екеу1Ч)ц арасында болган б]р кулкш! энг!мен1 мен Жаканньщ аузынан есч п ед!м. - Мен кеп уакыт уйс)3 журд1м, - дейд! Жакан. - Б1р белмел; еск1 уйде турдым. Кыста суык. Сэбит - одактьщ терагасы. Уй алып берем деп уэде жасаган. Б1рак кепке дейш ойын ;ске асыра алмай журд). Алматыда са­ лынып жаткан уй де аз. Согыстан кейшп ауыр жылдар. Б1р куш уйге кел- сем, пеш тартпай, уй ш ш туззндеззи, Китира ренжш жур екен, мен1 кер1п сейлей бастады. - Улкен акынсьщ, Сэбитпен доспын дейс)ц, сол Сэбитщшн колынан келмей ме, эдеЙ1 [стемей журген шыгар! Жолдастарыммен аздап урттап келш ед)м, шыдамай шыгып кетт1м. Одакка келсем, Сэбит жок екен. Ес)ктщ алдында 01р жцзпермен бегел[П, баспалдактьщ уст]нде тур ед)м, Сэбитт]ц машинасы корага К1рд) де, Ш[1нен шыккан ол б1зге карай беттед1. Баспалдакка аягын сала бере, ен- телеп,елпелектеп: - Э , Жакан, амансыц ба? - деп колын соза бергенде, жогарыдан турып !шке теуш калдым. - ЕЬ, дурыс! - дед) де ет<п кетт). Турган журттыц бэр! ан-тан, маган карайды. Мен1ц оларга карай- тын бе пм жок. Сэбит - одактын терагасы, Жогаргы Кенест)н депутаты, 183

Серж К ,И РА Б А Е В Орталык партия комитепнщ мушес1, атакты жазушы. Соны 1шке теуш калганым ес!ме жана туст1 де, жылап, тер1С айналып жур!п кетпм. Уйге кел1п, Кагнрага не 1сгеп келген!мд[ айттым да, жатып калдым. Ол одан сайын ренж;д]. Танертен турып, шай 1нпп отыр ед;м, уйге Сэбиттгц маши- насымен Фаина Иосифовна (Жазушылар одагы )с баскарушысы болып [стейнн) келд]. - Сабит Муканович шакырады. - Мен; тепн шакыртпаган болар, кешеп 1С1М уннн турмеге Ж1берет:н шыгар, - деп Цатирамен коштасып кетт4м. Фаина Иосифовна б1рден Сэбитт1ц кабине;1не к]рг!31п Ж1бсрд[. К)рсем, Сэбит томен карап, б1р кагаз жазып отыр екен, элден уакытта басын котер1п, маган карады да, амандаспастан: - Жакан, осы сен кеше не ктедщ ? - дедг Айтар жауабым жок, агыл-тегш жыладым. Сэбит мен1 жубатып эуре. Элден уакытта кез жасымды тыйып, кеш1р:м сурадым. «Ку арактьщ кырсыгы гой» деп басымды кетерсем: - Ей, Жакан-ай, сен кетсен м е т ш к е тебет!н адам да болмайды гой, -деп Сэбитчм ез1 коса жылап отыр. Жакан осыны айтып, Сэбитке кад)р!нщ барлыгын мактан етед). Досы- нын адалдыгыиа, карапайым, аккец!л, сез1мталдыгына ризалык б;лд)ред1. - Эй, Жакан, ес)нде ме, - дед: де, еск1 б1р К1таптагы елсндерд) жатка айтты. Сонсон турып: «Мен бала кез1мде жаттаган жырларымды эл; умытпаппын. Буг)нг1 акындардьщ б)р жол елец! де ес!мде жок. Бул калай? - деп маган карады. Мен: - Сен ескшнлсщ, жананы эл: бойьща с)Ц1ре алмай журсщ, - деп калжындадым дейт1н. Мунда да оган батыл айта аламын деген мактаныш бар. Соньщ бэрш ол еск] достыгынан деп тусшетш. Екеу] эдеби кызмет1н б:рге бастап, Цызылжарда (Петропавлда) облыстык газетте б:рге )стеген гой. Сол катынастары узшмеген калпында кетт!. Сол кезде Солтустш Цазакстанда 01рге ес)п, эдебиетке б)рге келген Жакан тектес достары Мэжит Дэулетбаев, Еалым Малдыбаевтар да жас мелшерлер: шамалас болганына карамай, Сэбитп устаз тутатын. Ол шын магынасындагы устаз ед: гой. Жаца эдебиеттщ жас кадрла- рын дайындауда Сэбиттен мол енбек с)н)рген адам жок. Ол облыстарга барып, онда эдебиет утрмелерш курып, облыстык газеттер редакция- лары мацына жас эдебиетшшердг уйымдастыруга Т1келей катысты. Эз1 баспасез мацында )стеген адам олардьщ шыгармаларыньщ жарык керуше кемектест;. 20 -жылдардыц ез]нде эдебиетке келген Аскар мен Эбдшда да, Еали мен Жакан да, Калмакан мен Мэжит те оны устазындай мойын- дайтын. Оныц колы узын, пеЙ1Л! кец ед:. КсЙ1н б)з керген кезд)Ц ез!нде Сэбит осы мшсз!мен согыстан кеЙ1н эдебиетке келген жастарга камкор болды. Сырбай мен Жубан, Хамит 184

Ом[р тагылымдары пен Музафар, Гафу мен Токаш, Туманбай мен Кадыр, Есет пен 1зтай, тагы баскалары алгашкы жырларын Сэбитке окыды, соньщ алдынан огг). Солардьщ алгашкы жинактарын окып, талкылауына катысып, куанып макалалар жазган да Сэбец болатын. Одакка мушелжке етк!зем деп талайын суйреп журген]н керд[к. Эб;пжэм!лд1н алгашкы романын калай колдаганын, уй)не жаткызып кемектескенш елд1ц бэр1 б)лед), Эбд1жэм1лд1ц 031 де жазган. Эдебиетшшер ортасы да б1ртектес емес кой. Б]реулер1 Сэбецнщ кемег)не, акылына разылык б1лд1рсе, енд1 б]реулер1 !шш кел!п, ренж)Т!п кеткен кездер: де болган. Сондайларга Сэбен: - Д уры с! - дей'пн де кала берет1н. Ондайлардьщ талайын 613 де корд!к. Ол к:с1 кеньн калсын демеуш1 ед1. Кз.мгс болса да кол ушын беруге да- йын туратын. Ауыл адамдарына кемег1н аямайтыны жайлы естел1ктерде де мол мэл:мет бар. - Эй, Серж, -дед) Сэбец «Алматы» шнпажайында демалып жаткан кундерд!ц 01р1нде, - сенде Серж Макпыров деген бала оки ма? - ОКИДЫ, 6ИЫЛ б1Т)реД1. - Калай окнды? - Жаксы. - Аспирантурада окып кетуге шамасы келе ме? - Келед). - Онда соны аспирантурага алып калсайшы! - Ой, Сэбе, колымнан келмейд1, - дед!м мен шынымды айтып. - Каз;р б)зге аспирантурага орын бермейдг Облыстардан арнаулы орын алып келгендерд! гана кабылдаймыз. - Мен орын алып берсем ше? - Алып берсещз, аламыз. Сез жок. Шипажайда бЬбен б4рге ерте кезде партия, кецес, кэс1подак кызметтерш аткарган Шэрипа Таева деген эйел жаткан. Сэбецмен та­ ныс екен, сейлесш журепн. Мен1мен таныстыгы жок сол К1с: арага Сэбенд] салыпты. Сэбец акыры Оку министрл1Г1не барып, сол бала уинн аспирантурага орын алды. КеЙ1н ол Ж1г4т «Ботакез» романынын шыгармашылык тарихы» атты кандидаттьщ диссертация коргады. Б)рак оны Сэбец кере алмады. Сэбенчнн камкорлыгымен окуга тускен, гылымга келген, жумыска араласкан мундай жастар кеп. Сэбецмен талай кештщ конагы боп та кердж. Ойын-тойдьщ, жиынньщ гул: ед) гой. Конакпын деп сызылып отырмайтын, ез1 билеп-тестеп, эцг1ме айтып, кулд1р4п, кенгп баскарып кетет1н. Арасында Мэкецмен косылып эн де айтып коятын. Димяйдь; екен кез керген екен соз^е ер<?ен, - 185

СерЬ< К ,И Р А Б А Е В деп келет1н энд1 жаксы керетш, жи) айтатын. Сырт елдерде жургенде «б:р казак эн)н айтындар» деп сураганда осы энд] косылып айтканын еске тус!р)п отыратын. Конакта отырып, кел)ндер;н мактап койып, «Б1зд<н ауылдын шал- дары баягыда келшдерш мактап отырганда, танданушы ед)к, сейтсек, ертенгз 1шет1н шайын ойлап отырады екен гой. Каз1р басымызга тускенде тусшдж», - деп кулд)рет!н. Сэбен «Ет асату)) дэстур[н жаксы керепн. Цонак устгнде, ет жел1н:п болган кезде, табакты алдына тартып алып, конактарга кезекпе-кезек аса- татын. Е'п мен майын араластырып, алаканын толтырып алып, конактьщ аузына таяп, бармагымен итерчп тус!рет1н. Ешкашан колына бермейтш. Сэкецн1н 70 жылдыгы аталган туста (1964), тьщ олкес; партия комитеп- н)ц б)р]нш1 хатшысы Коломиецке ет асатканын кызык кып айтатын. - Олкел;к комитет б1зге конакасы берд!, - дейд1 Сэбец. - Жылкы сойылган, мол ет жел1нбей калды да, мен конактарга асата бастадым. Мундай дэстурдщ барлыгын орь!С жолдастарга да тусшд]рд)м. Майы мен ет!н толтырып аузына таянганымда Коломиец: - Ой, Сэбит Муканович, я умру после этого. Я жирное не ем, - дед:. Мен оган карамай: - Это - традиция казахов, прошу уважать традицию, - дед!м. Коло­ миец аузын тоса берд;. Мен толтыра асатып Ж1берд1м. Т у тм е н «шы- нында ауру болса, майды котере алмай ел!п калар ма екен!» - деп ойлап шыктым. Тацертец турып, ел келIк комитетке барганда, ол 6)ЗД1 карсы алып: - «Удивительно, Сэбит Муканович, нормально перенес это», - дед) - дейпн. Эз1лшы ед]. 1957 жылы М.Эуезовтщ «Ецлгк-Кебек» пьесаеы койылып, соныц соцгы репетициясына барганымыз бар. Мен - газет кызметкер1мш. Спектакль женшде макала жазуга тапеырма алгам. Репетициядан ксшнп талкылаудагы п1К)рлерд1 тындау уш]н жиынга калдым. Сонда Сэбен пьеса, спектакль ж отн де жаксы шмрлер айтты, ризалыгын б)лд]рд). Соцында Енл1к релшдеп Шолпанныц ел-журтымен коштаеу эн!н айткан кездег) даусындагы жарыкшакты кулдфе турып сынады. «Баягыда энд1 дурыс бастап, артын булд]р1п алган б4реу: «Менщ даусымнын басы ше- шеме тарткан да, аягы атама тарткан», - деген екен. Сондай-ак Шолпан эшн анасынша бастап, экес!нше аяктады», - деп кулд]рдг Сэбец - улкен жазушы. Эрине, буг1н оныц жазушылык ецбег1не эртурл1 кезкарас болуы мумкш. Эрк1мн1ц кунгей: мен келецкес) бола­ ды. Соныц езшде Сэбешпн унем1 ]здсн1стен туган, жацашыл рухтагы, б т к муратты туындыларын ешк!м де жокка шыгара алмайды. Ол ем)рд1 терец б[лд]. Адамдарды Ж1Т1 таныды. Казакстан территориясында ол араламаган ауыл, кермеген жер жок шыгар. Одакты, шетелд; де кеп аралады. Бэр1Н1ц де 13) бар - керкем туынды, очерк, суреттеме куйчнде 186

0\\пр тагылымдары хатка тускен. Онын шыгармалары сол заманньщ ез:нде такырыбымен, керкемдш )зден)стер;ндег1 жаналыктарымен, т)пт) турл1к, елещцк тын бояуларымен ылги айтыс тудырып отырган. «Жумбак жа- лау», «Адаскандар», «Ак аю» манындагы айтыстарды еске алсак та жетк1Л1кт:. Ол кеп жазды. Оз;: «Шамамен елу томга жуьщтайды, соньщ 1р:ктеп 30 томын басуга болады», - деуш; ед1. Шыгармаларын сол 30 том келемшде дайындаган. Б:рак ук1мет 16 том гана шыгаруга руксат етт:. Оньщ да толык басылып [ныкканын жазушы кере алмады. Сэбещпц 01р мезгш жумыстан босап отырганын ешк1м керген жок. Оньщ жоспары да кеп болды. Сэбец елгенде Габен: «Б1р ез) б1р к]тапхана кггап жазган, б]р ез) б]р елд1н басынан кешкен бар дэу1р1н камтуга кулаш урган, эр дэу1рдег1 елд!к- ерлж т1рш)л!Г1Н, ой-ер!С1н, сез)м терецд)Г1н керсете алган, тендесер] си- рек кездесет)н калам спбскш1с]», - деп бастап, теб1рене турып сез сейлеп ед). Сэбенн1н бар ецбег1 осы б1р кыска сезге сыйган. Ол казак халкыньщ аргы-берг1 тарихын, салт-санасын, эдет-гурпын терен 6)ЛД1, керкем шыгармаларына сыйгызды, зерттеулер жазды. Шынында да, «калам ецбекш:сЬ>, енбеккор ед1. Мойнынан ецбек камыты шешшмеген куйде кез жумды. Онын алып ецбеп, алып тулгасы оны Алып адам етт), Алып жазушы болды. Сэбецнщ Алып тулгасын сез еткенде, оньщ касындагы Алып Ана Мэкецд], Мариям анамызды естен шыгаруга еш болмайды. Ол юс! ом]р!нде Сэбеце лайык, ез!не тартып туган, кепшш, елге камкор Ана, Апа бола бщдт Б<з керген жазушы эйелдершщ жаца тип)н Мэкец калыптастырды. Сэбеце эдеби жумысына жагдай жасап, босап кеткен кезшде демалысын уйымдастырып, даетарханын кец жайып, конагы мен достарын мацына жинап, жаркын да шабытты т!р[Н1Л1кт]ц жасаушысы сол юс1 болды. Мэкен улг[С[ баска жазушылар отбасына да эсер етт). Казак жазушылары Сэбенд: кандай ага, устаз тутса, жазушылар эйелдер!н1н кесем) - осы Мэкец ед!. Мэкецнщ Аналык кец пей]Л), бауырмалдыгы, жа­ зушылар ортасымен достыгы Сэбец дуниеден еткеннен кейшп жылдарда ерекше танылды. Ол - б)ЗД]ц кез: Т1р: Сэбец!м[з. Сондыктан да Сэбенн1н кезш кер1п араласкан урпак жыл сайынгы Сэбец жейчн сыбатаны Мэкене тартып кследт Мэкец жазушылар ортасыныц куанышы мен кайгысына ортактасып, солармен б1рге ем:р кешуде. 0\\нрд1ц кныншылыктарына (Сэбещц, Ботажан мен Бакытты, куйеу баласын жогалту, т.б.) карамастан Мэкецд! алга, ем:р суруге суйреп келе жаткан да Сэбеце деген ел курмет; деп б)лем. Сэбецдей Алып Атасы, Мэкецдей Алып Анасы бар казак жазушыла­ ры жечм емес. /999 187

С ер.к К ,И РА Б А Е В ГАБИТ МУС!РЕПОВ Ом)р1мен де, ецбепмен де туган халкыньщ штипатына беленш, оньщ еуй)К1]С[не айналатын улдары болады. Б13 керген туста жазушы­ лар ортасындагы оеындай улы тулгалар Мухтар Эуезов, Сэбит Муканов, Габит Мусчрепов, Габиден Мустафин болды. Олардьщ жазушылык енер!н казак халкы гана емес, элем мойындап, шыгармалары кептеген шет тмдершде басылды. Оздер) де елшщ еркес1ндей шалкып ем)р сурд:, партия да, мемлекет те багалады. Олардан бурынгы улылар заманыньщ ауырлыгынан халкымен дэл солардай кояп-колтык бола алмады. Ахмет, М]ржакып, Жус:пбек, Магжандар ел е с т жия алмай жаткан заманда ем]р сурш, жасаган енбепнщ кызыгын да кере алган жок. Сэкен, Бешмбет, 1лияс та емчрдщ ауыртпалыгынан ет[п, халкымен енд1 табыса бастаганда мерт болды. Халкымен, окырмандарымен узак б1рл)кте ем!р сур1п, кызыгын керген де жогарыда аталган тортеу]. Б13Д1Нэдебиетке араласа бастаган кез)м:зде акын-жазушылар кеп бол- майтын. Сондыктан да, сол агаларымыз эдебиет айналасындагы эр жасты кез алдарына устап, юмнен не шыгатынын байкап журетш сиякты ед1. Жазгандарынды окып, акыл-кенестерш берет!н. Атагы улкен болганмен, ездер) карапайым, к1Ш1пейт агалар колтыгына б!з ест1п жур!п калай К1р)п кеткен)М!зд! байкамай да калдык. Жазушылар одагы манында, Керкем эдебиет баспасы мен «эдебиет» журналы редакциясында кызмет 1стей жур!п жакындап, олармен ресми емес, отбасымызбен де араласып кетт1к. Мукацньщ акыл-парасаты, Сэбенн)н кепшм эцг1мепплд)г1, Габецнщ мангаз тулгасы, Г абекенн!н аксакалдык даналыгы б1р1н-01р1 толыктырып, олардьщ ез тобындагы орнын да айкындап туратын. Сэбен мен Габенд] мен б)р]нш1 рет 1947 жылдьщ куз)нде еткен жас жазушылардьщ кенесшде корд!м. Сэбещпн баяндама жасап турып, б:р сезд)н орысшасын сурап, Кайнекейге (Жармагамбетов - Казакстан ком- сомолы Орталык Комитет1Н1н хатшысы) караганы, Кайнекейдщ: «Анда Габен отыр гой, баягыда достобрен жазып берген», - деп Габитке жумсаганы, Сэбеннш «Ей, Габит, айтып ж]берш), баягыда достобрен жа­ зып берш ен гой», - деп кулд4ргсн[ ес)мде калыпты. Сэбит президиумда, Габит залдьщ алдьщгы катарында отырган. Сэбен кенееке бастан-аяк ка- тысты, Габен баяндамадан ксшнп уз4л]сте кет1п калды-ау дейм!н, кайтып кезге туспед). Мукан мен Габиден сол кенесте болмаганга уксайды, ес!мде калмапты. Кей[н оларды мен театрда ксздеспрд[м. Ол кезде журт театршыл болатын. Жаца спектакльдерге билет та- былмайтын. Кундел1кн койылып жургендершш ез1нде де халык кеп болушы едг 1947 жылдьщ куз1нде казан мейрамына арнап Опера жэне балет театрында А.Жубанов пен Л.Хамидид1н «Телеген Токтаров» атты операсы койылды да, студенттер болып таласып-тармаеып, билет алып 188

Омчр тагы лы мдары бара калдьщ. Мухтар, Сэбит, Габиден ушеуч де барыпты. Ушеучнщ узчлчс кезчччде катар эцг!мелесчн журчснйч керчп, олардьщ нар тулгасыиа суйс;нген!М1з де есчмде. Ол кезде узчлчсте казчргчдей ацтарылып, топ-топ боп туру емес, астьщгы кабаттьщ кец вестюблчнде айналып, эцгчмелесчп журу салты болатын. Бул менщ театрдан алган алгашкы тэрбиемнщ бчрч едч. Екч-уш студент уш жазушыньщ артынан ере ж у р т , эцпмелерш, эзчл- калжыцдарын тыцдауга тырысканбыз. Габит ол кеште болмады. Сол бчр жылдары Караганды такырыбына роман жазып журген ол Алматыда аз болып, кеп уакытын комчрлч калада еткчздч. Бул жайлы эцгчменч бчз устазымыз Кайнекей Жармагамбетовтен еститчнбчз. Кайнекей Габеннчц серчлчгчн, мапгаздыгын, шешендчгчн, тагы баска касисттерчн анызга ай- налдырып айтатын. 1950 жылы Казактын мемлекеттчк керкем эдебиет баспасы ашылды да, мен сол баспага кызметке бардым. Баспага Жазушылар одагы ез: отырган шагын агаш уйд; босатып бердч де, ез: сонымен катарлас турган кендеу уйге к!рд]. Онда бчрер жыл 1степ, кейчн «Эдебиет жэне искусство» журналына ауыстым. Редакция одактыц ез уЙ1Н1ц чшчнде болатын. Менщ жазушылармен, оньщ чшчнде ага жазушылармен жакынырак б1Л1С!п, таныскан тусым да - осы кез. Баспада мен Габиденнщ «Караганды» атты романыньщ алгашкы нускасыныц редакторы болдым. Журналда Габиттчц «Оянган елке» романыньщ басылуына катыстым. Кайнекей бул кезде Орталык Комсомол комитепндеп кызмет)нен ау- ысып, Жазушылар одагы баскармасыньщ жауапты хатшысы жэне «Эде­ биет жэне искусство» журналына редактор боп келген. Эрч мен окитын КазПИ-де сабак бередч. Мен: журналга ауыстырып алган да сол едч. Редакция кызметкерлер1Н1ц курамы шагын болатын. Жаппар Омчр- беков - редакцияныц жауапты хатшысы, Айкын Нуркатов - сын белчмч- нщ, Аманжол Шамкенов - поэзия белчмчнщ, мен проза белчмчнчц мец- герун[1.пер1 болып саналамыз, бчр белчмде бчр-бчр кызметкермчз. Бчр кунч Кайнекей бэрчмчздч жинап алды да, жаца жылдан ( 1952) бастап, Г.Мус)реповт1ц Караганды туралы жазган жаца романын басатыны- мызды айтты. Колжазбаны танысу упйн бчзге бердч. Бчздчн кызмет!м;з шын магынасында танысу гана болды. Оган пчкчр айту кайда? Окып, тацыркап, мактап, баспага жчберумен токтадык. Тек скч-ак нэрсе ойлан- дырды. Б1рч - шыгарманыц аты «Караганды» екен. Габиден Мустафиннщ осы аттас романы басылып кеткен. Екеучн де бчр атпен атау калай болар екен?! Екчншчсч - роман аякталмаган, жазылып бчтпеген. О жагы калай болар екен? - дестчк. Бул мэселенчц шешчмчн редакцияга келген Габецнчц езч айтты. - Мен басында бул романды «Караганды» деп атап едчм, аздап созып алдым, солай бара берсчн. Журт кай «Карагандыны» калар екен, корей- 4к, - дедч. Жэне романды аяктау ушчн уздчксчз жумыс чстеп жатканын, 189

С ер:к К ,И РА БА Е В алды басылганша, артын аяцтайтынын айтты. Сонымен 1952 жылдын ба- сынан б[з журналга «Караганды^ деген атпен Габит Мус)реповтщ жаца романын баса бастадык. Тек аягы б!ткенше соза туру максатымен аздап- аздап б[рнеше нем1рге беруге уйгардык. Роман 1-5 нем1рлерде шьщты. Б4рак аягы б)тпей, уз1Л1п калды. Окырмандардан хат келе бастады. Кызык басталган романньщ «соны кайда, кашан басылады» деп сурайды. «Б1т[[еген дуниен! басып, неге окырмандарды эуре кыласыцдар?» де­ ген ашулы б4р хат тускен) ес1мде. Бул жагдайдан шыгу уинн Кайнекей Бабенмен кел]С1п, кундел!кт1 жазганын алып кел1п, машинкага басты- рып, дайындап отыру жэне Бабецнщ жумыс )стеу!н асьщтыру жагын ойластырды. Айкын маркум екеум13 кунде танертен кезекпен Бабитт1ц уй]не барып отырамыз. Бп отырган сон ол жумысын уз1п кете алмайды. Тусте б!ткен жагын алып, редакцияга цайтамыз. Ал, Бабен тустен кеЙ1н жазбайды, кыдырады, демалады, ертсщч жазуына керек материалдарды дайындайды. Бул б[зд[н Бабенмен, онын отбасымен жакын танысуымызга себеп болды. Ютапханасы бай, соны карап, калаганымызды окып отыруга руксат етт1. Оки отырып, оньщ жумыс 1стеу эдет1н бакылаймыз. Бабец ез!Н1н жумыс усте.'ннде емес, соныц алдына келденец койган шагын устелде отырып жумыс )стейд) екен. Устелш щ уст1нде ез;н)н керек жабдыгынан баска ештене болмайды. Ал, жабдык деген1н кэд)мг1 бетт1к форматты еюге бел)п (одан сэл ж]н)шкелеу ме, калай?) дайындап койган ак кагаз, калам сауытына толтырып койылган ушы етк]р гып ушталган карындаштар, еппрпш кана. Сол кагазга царындаштын ушын баспай жец)л, анык ет1п жазады. Бетте б:рде-б1р сызылган, уст1нен оипршген сез болмайды, тап-таза. Егер белг1л) б:р сезд1 еш)ру кажет болса, ол жазуын токтатып, элг) созд] ош1рг1[]1пен еш1рш, дабын ур:п ушырып, орнын та- залап, эр! карай жазады. Егер опнретш сез кебейш кетсе немесе сойлемд! кайта куру кажет болса, беттщ бэр)н кайта кечпред). Асыкпайды, онын жазуыньщ онбейпн) де осыдан сиякты. Жалпы мундай баптылык Бабенн)н букш о.\\пр стил)нде калыптаскан эдет екен!н кей)н байкадык. Бабен коб!не жумысын туске карай токтатады. Туе болып калганын хабарлап, Кусни апай ес!кт1 ею рет тыкылдатып кетед1. - Ал, б!здщ бэйб1ше шайга шакырып жатыр гой, жинактайык, - деп Бабец асьщпай кагазын жинастыра бастайды. - Жур, шай 1нгеЙ1к. Бп улкен КЮ1Н1Ц шай 1шу1не бегет болмай, эр1 ьщгайсызданып, колымызга тиген кагазды алып кет!п калуга тырысамыз. Кейде Бабен зорлап устелге отыргызады. Куснидьщ устел1 бай, тамагы дэмд1 болатын. Мен беляши, чак-чак сиякты тагамдарды алгаш сол уйде жед1м. Ондай тамактар эл) казак ортасына кен жайыла коймаган, оньщ уетше б!зд]Ц елде, таза казак [пннде, п1С1р1лмейд1. 190

О м:р тагылымдары Согыстан кеЙ1нп жудеушш1к кез гой. Жалгыз гана бут<н костюм1м бар. Оны конакка, театрга, жиналыстарга гана кием. Габен уйше ки!п барам. Эйткен! шеш:нш отыруга тура келед1. Цалган уацытга, эмресе, жумыска барарда шалбарыныц куй рык жагы жыртылган ескшеу костюм кием1н. Кецсе суык. Жумыста пальтомен отырамыз. Б]р кун1 осы куЙ1ммен кеш[Г]цк)реп, туске карай жумыска барсам, Бабит уйше баратын Айцын ауырып калыпты. Редактор м ет: «Габен тосып отыр, жазгандарын алып кел» деп жумсады. Барып ала салып кайтам гой деп ойладым. Ес)к кагып юрсем, уй 1НПН1Ц бэр1 Бабен бастап шай устш де отыр. Б1р топ адам. - Кел, кел, Серж, шайга кел, - деп шакырды Г абен м е т к ор т. Ш еш тш 1шке К1рд1м. Кысылмай к;рд1м, ктм !м ескшеу болганмен, алдынгы бет: бут1н, таза. Шет жагына отырып, б)р-ек] кесе шай ]шт)м. Б1р беляши жед1м. - Бул Ж1111 -б;здш жас сыншымыз, Сер1к Кирабаев - журналда :стейд1. Мен1н романымды басып жатыр, - дед1 мацгаз сейлеп Габен. Отырган К1сшерге таныстырганы. Отыргандары непз1нен ез балалары екен. Соныц алдында гана Роза деген екшпн кызынын Шэбал Бейсекованын 1Н1С1 Бабаска турмыска шыкканын ест:гем. Шэбал - б1здщ елд1ц кызы. Сыртынан бшем. Ел адамдары айтып отырады. К,аратайдьщ Бейсе; ) деген бел[Ъ[] адам болган, ]нкш де коргем. Терде отырган сол екешн ангардым. - Ал, болдьщ ба, болсац тур, кетл к, - дед) Габен. Алдымен батыл к]рген маган артыммен шыгу киын болды. Шалбарымньщ арты жыртык. Дегенмен артыммен шег)ншектеп ба­ рып, сс4ккс таянганда бурылып, кабинетке тез юр1п кетт1м. Бабец уйше барганым еске тускен сайын эрдайым осы окига ойымда турады. Цолжазбасын осы жолмен жинаган романньщ аягын сол жылдьщ Ю- 12 ном!рлсршдс жарияладьщ. Маган романньщ аягы аеыгыс б)ткендей кер}нед1. Басы асыгыссыз, эпикалык кенд!кпеч, улкен суреткерл)кпен басталган романнын соцгы жагында оцига жуйес1 тым тез ерб!п, уацыт жылдамдыцпен дамитыны осыны ацгартцандай. Егер бас жагын жа- рияламай тура турып, тутас кушнде б)ткен сон жарияланса, оцырман кысымына туспес пе ед] деп ойлаймын. Елу4нш1 жылдардьщ басындагы идеология манындагы айгай-шу Бабенд! де айналып етпед1. Т)келей сынга сылтауы болмаганмен, эркилы макалаларда Ш1п-тартып сыналып журд1. «Цазак батыры» повес1нде («Казак солдаты» эуелде осы аттас повесть болып жазьшган) согыс шындыгы нашар керсетшген деп сынаганы ес1мде. Согыс кезшде жазган «Желкелер; неден кышиды» деген б1р очерк)нен «ултшылдык» 1здед1. Осылардьщ салдарынан 1952 жылдьщ соцгы кезшде еткен жазушыныц елу жылдыгы тым жудеу уйымдастырылды. Куттыктаулар да аз болды, орден бермед], баяндама да сынга курылды. Ырак казак драма театрында 191

С ерж К .И РА Б А Е В эдебиетсуйпш халык кеп жиналып, жазушыга курмет керсетт]. Ен бас- тысы - ел суй:спеншш1Г1 гой. Будан кеЙ1нг[ жылдары Габенмен карым-катынасымыз ресми гана от*[[ десе де болады. Мен баспасез манында 1стед1м. Улкен жазушыга, онын шыгармашылыгына деген курмет1м езгерген жок. «Социалиста Казакстан» бег1нде ол юс) жайлы б:р макала жариялаганым да бар. 1957 жылы БеЙ1мбет акталган соц Еабец партиялыгын кайтып алып, кайтадан атка мше бастады. Бей)мбетт] устаз тутып, оган жакын журген жас жазушыныц оныц адалдыгына коз: жеткен туста «Б етм бет жау бол- са, мен де жаумын» деген соз: оны осы уакытка шеЙ1н партиядан да, жа- уапты кызметтен де ысырып кел]п ед1. Сондай киын заманда усталмай калганыньщ ез1не шук!рш!л)к. Оуел] жацадан ашылган «Ара» журналы- на редактор болды да, к сй т Казакс ган Жазушылар одагы баскармасыныц терагасы болып сайланды. Бул туста мен Цазакстан Компартиясыныц Орталык комителнде ]стсд)м. Ол кезде мэдениет бел)М) болмайтын, мэдениет жумысын уг1т жэне насихат беупм! мецгеруш]С)Н1ц б:р орын- басары баскаратын. Маган сондай М1ндет жуктелд). Сыпайы, кел[С1ч жумыс 1стеген сияктымыз. Мен1н де тореш]лд;к м1нез)м жок, Г абен ал- дында баягы куйде балаша сез)нем]з. Ол юс!мен сойлесу керек болса, шакырмай ез!м барам, оны-муны асыгыс шаруа болса, одактын жауап- ты хатшысы Сейтжан Омаровка тапсырамын, елгезек Секец эркашан керек кагазды уакытында дайындайды. Осы жолмен одактыц пленум- дарын етк1зуге, тагы баска шараларды жузеге асыруына колгабысым да тиген] ес!мде. Эк1мипл1к кызметпен коса сыншылык кызмет)мд1 де жалгастырып журд]м. Сэкен акталып, б!р томдык шыгармалары шыккан кезде, «Ленинппл жас»газет!Н1ц б1рнеше санында «Сэкетнн поэзиясы» атты улкен макала жариялагам. Осы жэне баска жазгандарымды жинап, б]р сын макалалар жинагын бастыруды ойлап, «Жазушы» баспасына усынгам. Ол баспаньщ 1959 жылгы жоспарына да юрд;. Ол кезде сын жинактарын шыгару дэстур1 б)зд)ц эдебиет]М13де калыптаса коймаган ед1. 1958 жылы ез1 баспага директор боп барган Мухамеджан Каратаев «Туган эдебиет туралы ойлар», «Рожденная октя­ брем» деген атпен ею тшде макалалар к]табын жариялаган. Соны керш, б)зд1ц де талпынганымыз гой. 1958 жылдьщ тамызында мен баска кызметке ауысып, Орталык коми- теттен кетт!м. Кеш)кпей м етн жинагымньщ жоспардан т у с т калганын ест)Д)м. Сурастырсам, Габит баспаньщ жоспарын алып карапты да, кеп нэрселерд1 сызыпты. !ш1нде менщ де ютабым кеткен. Оган келген кез­ де: «Ондай макалалар эрюмде бар, меи1ц де жазгандарымды жинаса, б)р жинак болады», - депт). Мен ез]м сыйлап журген улкен жазушыньщ бул М1нез)не эр! тандандым, эр) ренжщ]м, б)рак алдына баргам жок. Алда жа­ зушылар съез! тур. Сонда б:р есес)н кайтарармын деп ойладым. 192

О м 1р тагы л ы м д ар ы Мше, мен]ц алдымда сол съезде сейлеген соз!м жатыр, колжазбам да, съезд!н стенограммасы да бар. Бул - м е т и ем1р1мдег1 ен б)р катты сейлеген сез1м. Габитке: «Мен1ц ЦК-м Сер[к болды», - деп айткызган сез. Бул сездщ кандай жагдайда айтылганын, онын мазмунын б)лмейт1н кей{нг! урпактьщ кейб)р екшдер: Габеннщ сезш тжелей туе)Н]п, ЦК-да )стеген кез:нде Сер)к Габи п щ сонына тус1п, тыныштык бермеген екен деп угады. Солай деп жазгандар да бар. Шынында, бул сез б1рге жумыс !стес1п, мен кызметтен кеткен кезде мен)н киабымды жоспардан сы- зып тастаган адамга екпеден туган ед]. Ашумен автор одак жумысыныц кептеген кемшинктер!н ашып, бэр1и одак басшысыньщ жауапкерш)Л]Г1не арткан. Сезд1 тугелдей ке.тпрш жатпай-ак кояйын. Ол эр! узац, эр1 орыс- ша жазылган. Оцырманга тус1н:кт[ болу уш1н оньщ непзп кагидаларына токталу кажет болар деп ойлаймын. Сол кезд1н салты бойынша сезд; партияньщ эдебиетке жасап отырган камкорлыгы мен талаптары жайында айтудан бастаппын да, б)зд[н эдебиеттщ кемш1н тустарын керсетуге кош1нп]н. Алдымен буг1нг! за- ман такырыбына арналган шыгармалардьщ жет1мс:зд1г1 жэне коркемд)к сапасыньщ теменд1Г], жазушылардьщ ем:рмен байланысыныц элс!здн ], сынньщ эдебиет дамуына кемектесе алмай отырганы туралы сез бо- лыпты. Сынньщ агайыншылыц М1незден арыла алмай отырганы жа­ йында айтцан Г.Мус!реиов сез1н цолдай отырып, баяндамашыньщ ез] де батыл, етк1р сынга барган жоц. Эрк1мн)ц аузымен сейлед) деп б1р туйреп ет[пп)н. Баяндамада талдаудьщ жет!мс13д1Г1нен эдебиет табыста- ры катарындагы шыгармалар ти!сл багасын алмады. Т.Ахтанов романы ЖОН1НДСГ) Н.Тихоновтьщ, М.Каратаев штабы жоншдсп Г.Ломидзен1ц п!К1рлер]н коштайтынын ескертумен баяндамашы тындаушыларын алданкыратып кетт1. «Казак эдебиет])) газетшщ бет:нде сыналган К.Беккожин мен Х.Ергалиев шыгармалары жен:ндег[ кезкарасын ай- тып, сонгы ек! акынныц к:таптарын эпербакан сыннан коргауга ты- рысыппын. Осыдан сон Казакстан эдебиет сыныньщ дамуына жагдай жоктыгына, шыгармашыльщ 1ссапарга сыншылар Ж1бертмейт:н)не (мен;ц де 1ссапарга сураган ет!Н1Ш1м канагаттандырылмаганына), сын­ шылар ютаптарыньщ шыкпайтынына арнайы токтаппын. Б)зде жалгыз эдебиет журналы бар. Колем! сепз-ак баспа табак. Казакстандагы букш эдебиет жаналыгы осы журнал аркылы етед1. Ондагы ен келемд] орын прозага бершед1. Олец-позмалар да басылады. Ал, сын журналдьщ ец соцгы беттер1ндег1 артылган орынга гана орналасады. Сондыктан редакция сын макала колем т шагындауды ескертед: де журед]. 5-6 энг!ме жазган жас прозашы не он шакты елен жазган жас акын жинак шыгарады. Сыншы К1табы шыкпайды. Эдеби сынга ем1рш арнаган Б.Кенжебаев, Е.Ысмайлов, Т.Нуртазиндер осы кунге шеЙ1н б)р жинак шыгарып керген жок, - дей келш, «Бул мэселеге Мус1репов жолдастьщ

Сер1к К ,И РА Б А Е В тер1с карайтыны мен) танкалдырады. Осы такырыпка эцг)ме бола калса, ол ез1н келденен тартады. Менде де б1р К1таптык макала бар дейд). Ол рас, жолдас Мус]репов, с)зде эдебиет такырыбына арналган макалалар кеп. Оларды жинап бастырам десещз, ешк!м кольщызды каклайды. Ойткен) эдебистт; жасаушы жазушы тэж!рибес; - 613 уш!н улкен сабак. Онда эдеби ше6ерл1ктщ мэселелер) де сез болады. Мундай ецбектер С.Сейфуллинде де, М.Эуезовте де, С.Мукановта да бар. Оларды жи­ нап бастыру керек. Мэскеу баспалары осылай етед). Олар Фединнщ, Гладковтын, Исаковскийд1ц, Чуковскийд1н жинактарын шыгарды. С)ЗД1Ц де бутан кукьщыз бар, Мумрепов жолдас! Кукыныздь! пайдаланьщыз. Ал, пайдаланбайды екенс!з, баскага бегет жасаманыз. С)з одакка басшы боп келгенде, бп куанып ед[к. С1зден кеп ум!т куткем13. Онымыз акталмады. Бул Абайдьщ «дэрежен ескенше, т!леу!НД! езщ де, ел де Т1лейд], дэрежен ескен сон ез Т1леу:нд' езщ тшейсщ» деген сез)н еске тус:редЬ>, - деппш. Жоспардан шыгып калган тагы да жен жас акынньщ тагдырлары жай- лы айтыппын. Габене баткан осы сездер болса керек. Ышкынып кегп. Мундай создерд], эс1ресе, менен куте коймаган болу керек. Зал толы. Жазушылар съез!не халык кеп жиналатын эдет). Жазушьыардьщ ездершен баска шакырумен келгендер кеп. Олар мен сейлеп болганда, ду кол шапалактады. Сездщ оларга жасаган эсерш басу керек болды да, Габен мен сейлеп болысымен, б1рден жауап беруге умтылды. Бэрш де жумсартып, екеум13Д)ц арамызда бурыннан келе жаткан б:р кик!лж!н бар сиякты керсетуге тырысты. «Мен1н ЦК-м Кирабаев болды», - дед!. Журтка бул сез кер1 эсер ет1п, кайта кол согылды. Орине, мен дэл осы тустагы Габен психологиясын тус1нем1н. Ом1рдщ азапты, ауыр сокпагынан кеп еткен юсшер гой, ем1рлер< куреспен егп . 20 жылдардан бастап казак окырмандарынын ез;н ек; Ж1кке бел)п, ауыр тагдыр айтыстырып койды. Улкен жиындарда к)мд]-к!м жецед! деп ка- райтын. Сонда жалган да болса, халык козше ездср]н ектем керсету уш)н алдап кетуге де баратын. 20 жылдар тарихын кеп караган маган ол мшез мэл[м ед). Габен осы жолы сол кэр) эд:с1н колданды. Аудиторияны алдап кетп. Муны мен кей[н съезд сонында кайта сез сурап алып айттым. Б[рак ол кезде залда жазушылар гана калган. Сез терген кеп журт Г абен сезше иланып кеп). Ал, Габен болса, мен сейлегеннен кешн: «Ал, мен койдым, б]р[М)зден сон б]р]М)з справка берш жату жараспас», - деген сезбен токтады. Осыдан б1раз кун кешн Сафуан Шаймерденов уЙ1не конакка шакырды. Барсак, Сэбен, Габен бэйб!шелер]мен келшт). Баска адам жок. Кой сойган екен, б1рден ет экелд1. Сэбеце бас тартты. Мэкен (Мариям - Сэбиттщ жолдасы) алдына т<л койды. О тсм ерм ен катар отырган Габен калжьщга суйеп: - Сен екеущ, 01р1ч - бас устап, екшшщ тш жегенде, б)з не жейм]3, 194

О м 1р тагы лы м дары - дед1 де Мариямньщ алдындагы тшд1 ез1не тартып алды. Оньщ уш жагынан улкендеу кып кес)п алды да: - Мэ, тш1ц етк1р болсын! Осымен кояйык, татуласайык! - дед). Мен рахмет айтып, т)лд) алып жед1м. Габен кылыгын ел макул кор1н, мэз болып калды. - Е бэсе, дурыс, - дед1 Сэбец. - Оз!м де осылай болар деп шакырып ем, Габецн]ц колын ал, - дед1 Сафуан. Мен колын устадым. Осымен екпе таркагандай болды. Сын деген дэр1 сиякты гой. Ащы да болса пайдалы. Менщ сол съез­ де айткандарым ешюм макул деп бас шулгымаганмен, ун-тунс:з жузеге асты. Улкен жазушылардьщ сыншылдьщ ой-п!К)рлер1н жинап бастыру колга алынды. Эуел) Мукацньщ «Эр жылдар ойлары», Сэбсцн1ц «Осу жолдарымыз» атты ютаптары шыкты. Ага сыншылар да ютаптарын бастыру камына К1р1ст]. Мен;н жоспардан шыгып калган к!табым 1960 жылдьщ жоспарына К1рд). Ал, Еабец ез! де макалаларын жинастыра ба- стады. Ол сэл кеЙ1ндеу «Суреткер парызы» деген атпен жарык керд). Осы жылдары Еабецмен меи[ц жакынырак табысуыма, отбасымыз- бен араласуымыз Еабиден Мустафин себепкер болды. Бул к!С1мен мен Мэжит Сейфуллин аркылы танысып, туыс боп араласа бастагам. Ею шал (Еабитт] «Кара шал», Еабидещй «Сары шал» деуш1 ек) карта ойнайды. Оган м е т де шакыратын болды. Элжаппар мен Жубан, - осы топтьщ белсенд) мушелер:. Арапдж баска адамдар катысып ойнайды. Ол кезде Жазушылар одагыньщ Министрлер кецесшщ еюнш! демалыс уЙ1нде ек1 уЙ1 болатын. Эркайсысында сег[з болме (ею жагынан К1рет1н 4 белмел1 пэтер) бар. Барлыгы 16 белме. Жазушылар улкендеу! ею белмеден, жас- тары б1р белме алып, жазды осында огк!зед]. Мукана, Сэбеце, Еабене, Еабекене ук1мет жеке-жеке саяжай болст)н. Демалыс ушнщ корпусы- нан да орын тиет:н. Онда кеб1несе артистер туратын. Жаз бойы ел у-шу, «ойдагы ел, кырдагы елмен араласып», ерлер карта, эйелдер: лото ойнай- тын. Ек] жагы косылып, «тогызыншы балл» деген карта ойынына жина- латын. КеЙ1нг) б1р жылдары ею шал инфаркт алып, тауга шыкпай калды. Б1р жазын калада етк1зд]. Демалыс кундср! тау жакка емес, ой жакка, Талдыкорганга баратын жолдьщ устшде Дмитриевкадан ете, Николаевкага жетпей, езеннщ б)р кен, агашты алкабы болатын, сонда кунузак демалып, карта ойнап кайтады (ол жер кей)н су коймасына айна- лып кегг]). Ею машинамен терт отбасы барамыз. Эйелдер тамак дайын- дайды, энчмелесед!. Б<з карта ойнаймыз. Ек) шал да содан кейш тауга шыгуды токтатты. Каргалыдагы тутыну- шылар когамыньщ демалыс у тн ен саяжай жалдайтын болды. Б]рср жыл- дан кей1н Еабиден сол жерден уй салдырды. Сейтш, сонда орныгып калды. 1960 жылы кузде мен машина алдым. Жекеменнпкке машина алу салтка к)рс бастаган кез. Улкен жазушылардьщ кебшщ машинасы бар. 195

Сер1к К,И РАБАЕВ Кей)нг1 урпак екшдершен эуел] Сафуан, содан сон Эбд!жэмш, упинин боп мен алдым. Б]р куш Жазушылар одагында Габен кездес!п цалды. - Эй, сен машина алды дей ме? - дед1 даусын соза тус)п ьщыранып. - Иэ, алдым. - Оны ели журпзесщ бе, шофер!и бар ма? - Жург) !уд] уйрен1п журм1н, эз1рше шофер)м жок. - Онда мен1н Анатолий деген шофер:м бар, жацсы жнтг. Б[р жылдай соны устай тур. Мен машинамды сатып ж)берд!м. Келес! жылы машина алган сон кайтып алам. Ка'лр баска жумыска орналасып кетсе, айырылып калам гой. - Жарайды. - Онда, мен саган Ж1берей)н. Анатолий кел!п, машинага ие болды. В]р кун1 Кусни маркум телефон согады. - Сер1к, Анатолийд; б[зге ж)берсен кайтед)? - Ж]берей[н. Машинага уйрен!п калган адам колы кыскарып калган болар деп ой- ладым. Кусни базарга, оны-муны шаруаларына барып, кайтарады. Кейде Анатолий келш: «Габен шакырып ед:», - дейд). Сонымен машинаны кезек мше бастадык. Бул жагдай ек1 уйдщ езара жакындасуына себеп болды. Габеннщ бэйб:1чес1 Кусни маган оте тэрбиел) адам сиякты кер!нет1н. Эуел) барып журген кездер1мде оньщ жумыс 1степ отырган куйеу!Н1н уст1не баса кектеп к]рмей, туск) тамак кезшде е а к п ем рет тьщырлатып кеткен)н кор!и ед1м. Осынын ез1нде тэрбиелжтщ белпс[ болатын. Кей[н араласа журш байкаганым - Габен сол уйдщ ерке баласы сиякты екен. Еш уакытта эйелге есеп берген к)С) емес. Келем деген уакытында келед], кетем деген уакытында кетед:. Куснидыц осы м1незд1Л!Г1н, тез1мд1ли]н Габецн!ц пайдаланып кетет1н тустары да аз болмаган. Ол юсш щ сер;л![ [, журк-турысы кепке анызга айналганы белпл!. Кусни Габеннщ еш кш е араласпайды, отбасына, ас-суына гана ие. Куснидьщ тез1мд1Л!Г1н пайдаланудьщ б1р кер1Н1С) ретшде Рая Муха- медияровамен алгашкы танысып журген кездер)нде оны уй[не конакка шакыруын айтуга болады. К4ш1 кызыньщ туган кун1н атап етуге жиналган кешке Рая келед). - Мынау талантты жас - кино актриса, сетм ен курдас, танысып под­ руга болып жур!ндер, - дейд] Г абен кызына. Екеу1Н1н таныстыгы елге мэл[м болып калган кез. Кешке шакырылган Сэбит пен Мариям, Габиден мен Зейне турып кет1п калады. Кусни да тус1нед), той дастарканы бузылады. Бул - елге белпл! жагдай. Мен]ц машинамньщ екеу1!пц кыдыруына да б1раз кызмет еткен1н бшем. Анатолий — анкьшдак ж!пт, керген-бшгенш айтып келед1. Б:рде оны ез!м де кергем. Танертен «Габен шакырып едн>, - деп кеткен 196

О м 1р тагы лы м дары Анатолий туске шеЙ1н келмедг Кун демалыс ед1. Б1р жерге конакка шакырылганбыз. Жандосов, Морис Торез кешелершщ бурышынан авто- бустан туссем, сол кеше бойындагы б!р будканыц алдында мен;ц маши­ нам тур. Таянып ед!м, артында катар отырган Габен мен Раяны керд)м. Анатолий жок. Будкага К1рсем, гемек; сатып алып тур екен, маган кез1н кысты да, шыгып кетт1. Олар кеткен соц мен де шыгып жеи)ме тарттым. Осындай жагдайлар Габец мен Куснидын аракатынасын б)раз шиелен1СТ1рген1 даусыз. Кеп кечпкпей Кусни ауруга шалдыкты. Эуелде емдел!п ед), к е т н 031Н керекс13 ссз]нгендей, емделу)н токтатып койды. Ауруханада жаткан кездер!нде 613 Элия екеум1з б)р-ек! рет барып кайттьщ. Габец Мэскеуде жатып алды. Ол кезде республикадагы Жазу­ шылар одагы басшылары Одактьщ Жазушылар уйымыныц да хатшысы саналатын. Жылына б1р-ек1 ай сонда кезекшш1к кызмет аткаратын. Сон- дай хатшылар уш1н Жазушылар одагыньщ белй[ койган уЙ1 бар. Габен сонда кезекшыпк кь[змет!н аткарды. Касында Рая бары белгш1 болды. Кусни нашарлаган туста жакын жолдастары, туыстары телефон согып, хабар да берд1. Б1рак о К1С) Кусни кайтыс болган кун1 гана келд[. Кусниды жерлеп кайтып, Сэкен Сейфуллинн]ц 70 жылдыгына арналган МЭЖ1Л1СТ1 ашканы (1964 жылы мамырда) да ес)мде. Сол Куснидын артын женелтуге де Габец араласкан жок. Жет1С1н, кыркын, жылын кыздары эйелдерд! жинап кана етк1зд]. Оны бшген!м: б1р кун1 Жубан уЙ1не шакырды. Кун демалыс ед:. Габитт1 шакырганын айт- ты. Шэкен Айманов келед) дед:, тертеум:з отырып карта ойнадык, тамак 1ШТ1К, кешке карай тарастык. Габец, Шэкен ушеумп Калинин кошес!Н1ц (Жубан онда Телебаев кешес1н:ц бойында, Калинин кешесшен сэл темен, каз:рг: Мэл1к Габдуллинге мемориалдык такта койылган уйде туратын) бойымен ТЮЗ-га карай (Алматы конакуйшщ каз!рг1 орны бос турган Абьыай дацгылы жак бурышында жастар театры болатын) аяцдадьщ. ТЮЗ-дыц алдына келгенде, Габец бпге: - Сендер маган б]р такси устап бер1цдер. Балалар шешес<н1ц кыркын берш жатыр ед]. Оларга мешайт етпей-ак кояйын, - дед]. Такси устап Киз- ге кетт1 (каз!рг! Жандосов пен Манас кошслсршщ бурышында ертеректе Казактыц жер шаруашылыгы институты болган. Сол эдетпен ел эл! сол ауданды Киз - Казахский институт земледелия дейд[). Онда Рая туратын. Мен осы энг!мен1 айтканда Мариям мен Зейне Куснидыц кыркын Габитс13 кыздары эйелдерд[ жинап етк]зген!н растады. Жет1С)н де, жылын да солай етк1зген1н айткан. Куснидыц басына да кеп уакыт ескер]к!ш койылган жок. Жалпы Габец мундай :ске мэн бермей ме, салак па, бшмсймш, ез1Н)ц кез) т)р1С1нде елген уш кызыныц да ешкайсысына ескертюш коймады. Б1рде карта ойнап отырып: — Ел моланыц басына улкен ескертюш койганды салтка айналдырып алыпты. Бул дурыс емес. Топырактан жаратылган адамды жер койнына 197

Сер)к К.И РАБАЕВ берген сон шаруа бггу] керек. Бурынгы казактардыц каб1р]н жел айдап, кум, топырак басып калатын, жер койнауына алатын, - дегенш ест1ген1м бар. Мен оны ез жасаганын актап отырганы гой деп ойлагам. Кей)н гана ой токтаттым. «Бул дуниен]ц кысасы о дуниеге кетпсйд!» деген емес пе, Габецн)н ез басы да узак жылдар иес)з жатты. Кусни елгеннен кейш кеп узамай-ак Габен Раяны к]рг]3)п алды. Сол жылдары о кк) Жогаргы кецест1ц терагасы болатын. «Алатау» шипажайыньщ (Калкамандагы «Алатау» емес, Министрлер кепес!Н1н ек)нш1 демалыс уй]Н1и аргы касындагы каз1рг! балалар шипажайы) аргы жагында 15 нем]рл) саяжай сол кызметт1 аткарушыга бол)нген. Бурын Сактаган Баишев турганын кергешм бар. Сол саяжайга шыкканда, жазда уйленд). Уйленер алдында Сэбит пен Габиденд) шакырып акылдасыпты деп ест]д]к. Сэбен тым асыгыс уйлену]нс риза еместн1н айтып кет)п калыпты. Ал, Габиден - курдасы, эзш-калжыцы жараскан, батыл айтатын адам. «Эй, сен пайгамбар жасына келд)ц. Елдщ жас эйел1не зорльщты кеп жасап едщ, алдыма келсд] деп ойламайсыц ба? «К)Ш1 катын К1С1 катыны» дегенд! умыттьщ ба?», - депп. Б1рак оларды тыцдаган Габит жок, уйленд1 де тынды. Раянын сол уйде жургенш 613 кезект! бф карта ойнауга барганда корд[к. Сол жылы сол саяжайда Г абен езбек жазушыла- ры мен енер кызметкерлершщ улкен б1р делегациясын кабылдады. Казак жазушыларынан да кеп адам шакырган екен. !шк) белмеге сыймай, ес1кт) ашып койып, 01разымыз балконда отырганымыз ес)мде. Сонда конакты Рая кутп. Сол жылы Интернациональная (кач)рп Сырбай Мэуленов кошес)) кешес1ндеп, 129 нем!рл) жазушылар уй; бМ п, бэр1М1з содан уй алып К1р[ем)з. Мен де терт белмел1 уй алгам. Жаца уйд1ц курмег!не кершшер жиналып, кезектес1п конак шакырыскан. [ш!не одактыц басшысы, уй белуш1 Габитт! Раясымен коскан. Рая ек!кабат екен. Асык жьпкт1н асыгын тазалап, ырым ет1п Габи ччн калтасына салгандар да болган. 1965 жылы казак жазушыларыныц улкен б]р тобы Батые Казакстан елкес1Н!ц уш облысын (Ацтебе, Орал, Гурьев) аралауга шыкгык. Деле­ гация басш ысы - Габит. Ек! топка белшген жерде б!р]н Жубан баскарып журд). Сонда Шалкарда б4р карт шопанмен эцпме уст!нде Габитт1ц пайгамбар жасына келгент, жас токалы, юшкене кызы барын айтып мактанганы да ес!мде. Раянын келу!мен Габитт!ц компаниясы кецейд], театр, кино, енер адам- дары 1нпнен карташылар да, кошемепшлер де молайды. Жалпы Габец топ курып, шулап отырганды жек кермейтш. Кошеметшш эйелдермен де «тогызыншы балл», лото, карта ойнап отыра берет)н. Уакытын да аямай- тын. Мен1ц сондай тустарда улы жазушыныц боска кеткен есш уакытына !нпм ашитын. Осындай шулы компания кеЙ1н Газизаныц тусында да Габецн1ц кеп уакытын жед[. Кыста «Алматы» шипажайында демалып 198

О м 1р тагы лы м дары жаткаи Габецн)н артынан карта ойнаган эйелдерд1 де к ер гетм бар. Б1р кызыгы - Г абец соларды кабак шытпай карсы алады. Кекала тут1нн!ц ор- тасында (о К1С1 темек!Н1 кеп тартатын жэне отырган орнында тут1ндете берепн) сау адамныц басы айналатын жагдайда ойнап отыратын. Габец мен Раяныц тату ем1рлер1 узакка сочылган жок. Б1р ек! мысал келт!реЙ1н: Раямен косылган кезд]ц алгашкы айларында б)з карта ой- науга шакырылдьщ. Барсам, Габиден, Жубан келшт!. Тертеум1з ойынга к1р!С1п к е т к. Туе мезг!Л 1 болганда, Рая келш устелге шакырды. Турып, кол жуып кайтып келсем, Габиден устелдщ чоменг; арак-шараптар койьыган басында ас-дэмге карап тур екен. Устел мол эз[рлеяген. Бэр) бар десе де болады. Жубан: - Мына шал б:р К1нэрат )здеп тур, - деп кулд1. Айткандай, турды- турды да, ес!ктен к)ре берген Раяга карап: - Лимонад бар ма? - дед). Рая сасып калды. - Агай, ол бала п и етт нэрсе гой деп алмап ед1к, - дед:. - Бул иттщ уй:нде аягы лимонад та болмайды, - дед] Габиден курдасын мукатып. Осындай мол устел дайындап куткен Рая б:рер жылдан кешн-ак осы елгезек, конакжай м)нез!нен айни бастады. 1964 жылы Сэкен, Бешмбет, 1лияс - ушеу)Н1ц туганына 70 жыл толган. Сол жылы Сэкен тойы атап етшд]. Тойларды кабаттастырмау уш1н жэне жаксылап дайындау максатында БеЙ1мбет пен 1лияс тойлары келес!, 1965 жылга калдырылган. Олар сол жылы етт1.1лияс тойы туралы хабар келген. Шакыру алсам да, б;р шаруаларым болып, бара алмайтынымды айткам. Ыр кезде телефон шылдырады. Габиден екен. - Эй, не кып жатырсыц? - дед1 ол б[рден. - Не кылайын, уйдем!н. - Мен мына иттщ уЙ1не келш ед!м (Габи гп айтады). Ертец 1лияс той- ына ерте журем1з. Осында кел1п кон деп шакырып ед: (Габиден тауда саяжайда, Габит калада туратын). Ушнде ешк)м жок, 1ш1м пысып елем гой. Келсецдерпн, б:рдеце айналдырайьщ. Жубан кайда? Мен Жубанга телефон соктым да, екеум[з келе калдык. Габит те уйде жалгыз екен. Тертеум1з ойынга к[р!ст[к. Кешк[ сагат 5-тщ шамасы болатын. Тунг] 12- ге дешн ойнадьщ. Ас-су дайындап жаткан ешк]м байкалмайды. Рая ес1кт1 ашып калып, б[зд] корд: де, амандаспастан жаба салды. Содан кайтып кершген жок, ойын б[ткен сон 6)3 уйлер!м1зге кетт!к. - Эй, сендер уйлер1це барып, шай 1шес1цдер-ау, мен мына иттщ ушнде аш жататын болдым гой, - деп Габиден калды. Габитте ун жок. - Сол калпымызда аш жаттык та, тацертец оразамызды ашпастан жолга шыктык, - дед! кеЙ1н Габиден. Рая сол калпында кор)нбей калган. Куйеу сыйлаган, оньщ конактарын курмет туткан эйел суйте ме? 199

Сер.к К ,И Р А Б А Е В Араларындагы кел:се алмаушылык б1рде жумсарып, б]рде шиелен1с:п жур1п, акыры айырылысып тынды. Габен басшыларга барып, Раяга белек уй эг[ср)п, шыгарып салды. Жас адаммен отаса алмаган Габен енд) ез1н кутетш, егде адам [здед[. Сондатанканы - Г азиза. Газизаны мен кептенб1лем. Ксннде Мукана маши­ нистка болтан. Мукан оган ек1 белмел) жаксы уй эперген (каз1р п Царасай, Сейфуллин кешелер1н:н киылысында). Газиза апай ол уй;не Мукацды Валентина Николаевамен конакка шакырып, рахмет айткан, мен!н соган да катысканым бар. Бпдщ мундайлык дэрежедеп жакындыгымызга м е т н жерлес, б]ргс ескен жолдасым Жиенбек Рсалдин себепкер болып ед1. Жиенбектщ эйел) Гафура - Газизаныц сщмпс). Араласпыз. Бэр1М)з Газизаны апай деп курмсттейм]3. Ет1 пысык, б!рак жес]рл)кт!н зардабын кеп тарткан адам. Куйеу1 эскерден кайтпаган. С)Ц]Л]С]Н]н б1р баласын асырап алган, ол да ержетш, уй болып кетт:. Колында шсшес! бар ед), ол кайтыс болтан. Жалтыз. Осындай куйде Гарифолла Курмангалиевгерд1н таныстыруымен Габитке жольщты. Тез кел1ст1. Бул кел)С]мде де есеп бар ед1. Ол кеЙ1н мэл!м болды. Габит: «Газиза шебер машинистка, араб, казак шрифтер1Н1ц бэр:н жаксы окиды, таза басады, мен1н оны-муны катаздарымды ретке келт1ред!», - деп ойлады. Оны ез1 кей)н айткан. Со- лай ойлап ед!м, ол ойым 1ске аспады деген. Ал, Газиза болса, ем1р бойы жалгыз, же[ [мс1зд1кте ескен эйел картайган шагында Габитт1ц аркасында дурыс ем1р суруд1 ойлады. Бул ойын юке асырды да. Алгашкы кезде Габиттщ кагаздарын басуга кемектескенмен, ет4уйрене келе: «Мен саган машинка басу упнн келгем жок», — деп, машинкасын тастады. Ер4ккен, колы бос эйел жиын-той, карта ойнау сиякты топтын уйыткысына айнал- ды. Оз[ де мундайды жек кермегенмен, шектен тыс режим бузу улгайган Габиттщ басын айналдырып ж:берд1. Конак куту, кабылдау жагына да Газиза жанын ауырткан жок. Габитке барган адамдар кур ауыз шыгатын болды. Бурын карапайым кер]нетш Газиза «Габиттщ эйел1» деген аттьщ буына П1С1П шыга келд). БЬдщ уйде конакта отырып, Мариямга: «Сен Сэбипзн катыны болсан, мен Габиттыц катынымын», - деген1н еспген журт жагасын устаган. Мэкен тез)мд1, м]незд[ к]С1 гой, ундемед!. Б13 бу­ рын жаксы кер1н журген апамыздьщ ерескел сез)не, М1нез)не абыржып калдык. Газизаньщ катыгезд)г1нен кажыган туста Габещнн кыздарын сылтау ет!п, Раяга кет:п калып журген!н, кейде сонда конып та калатынын жакын адамдары каз)р еске алып жур. Ал, елер алдында Г азизаньщ зорлап жинак банк1С)не апарып, бар жиган-тергенш ез атына жаздырып алганы кепке МЭЛ1М, ол жайлы кез! кергендер баспасез бет)нде талай жазды. Габитпен бажа болган сон Жиенбектщ де жалы куж1рейп[ шыга келд:. Экес1 1937 жылы усталып, шешес1 тастап, куйеуге тиш кеткен жег!м ж пп ед). Мектепке б1рге барган ед[к. Мен1 паналап Алматыга келген сон колымнан келген кемег!мд[ аяган жок ед!м. Консерваторияга окуга 200

Ом)р тагылымдары тусуш е кемектест1м, уЙ1мде гурды. Гафурага да колымнан уйленд;рд)м. Сол Жиепбечм Габит екеум1зд1ц арамызга сез айтып, шалды маган тагы карсы койды. Б[р кун) барсам, Жиенбек уЙ1Н1н тор]не Габиттш улкен ПОртреТ1Н ]Л!П койыпты. КуЛД1М. - Баягыда уйде Сталиннщ сурет! гана 1Л1нуш1 ед[. Баска косемдсрд! кецсеге шетгн. Сешн кесем!ц Габит болган ба? Осы Сбч4м алдымнан шьщты. - Сен, немене, мсн!ц сурет!мд[ Жиенбектен кызганасын ба? - дед) б:р кергенде сызданып Габен. Содан кеп уакыт ресми амандыктан аспай журд]. Оньщ сол кецы куй[ мен академияньщ сайлауына тускен кун- дерде де алдымнан шыкты. Жиенбек те хабарласуын койды. Ол осындай отбасыльщ емгрдщ тартысында жур)п ем1рден етт]. Кайтар алдында Раядан туган К1Ш) кызын узатты. Кудасы - ез1Н1н жерлес!, Ауыл шаруашылыгы Гылым академиясыньщ корреспондент- мушес1, белг1л! гидрогеолог Сер! к Мухамеджанов ед:, оны ез1 ризальщпен кабылдап, тойын «Жет1су» (Панфиловшылар г[арк!ндег[) мейрамханада отюзд]. Той уст:нде кецшдг отырды, узак, аягына шеЙ1н отырыпты (б]з ертерек кетш калганбыз), уЙ1не барган жерде приступ болып ауруханага тускен. Содан тура алмады. Жалпы шалдардьщ м)нездер] кызьщ ед]. Мумк)н, заманы солай калыптастырды ма екен? Б1рдене ест)се, колма-кол екпелеп шыга ке- лет!н. Оларды екпелету уш1н жамандау да кажет емес, екшнн бгреулерд: мактаудьщ оз; жеткш1кт1. Цаншама мактау ест)п журсе де, баска б1реудщ атына айтылган жылы сез оган желспей тургандай кор[нет;н, маган неге арналмады екен деп отыратын. Кейде калжьщ сезд]ц ез!н ауыр алатыны да болады. Габит М1нез! баска шалдардьщ бэршен де ауыр ед]. Карта ойнап отырып, быт-шыт боп ашуланып, картаны тастап, отырган уйдщ асына карамай кет1п кала салу ол т с ш щ эдет1нде жи! болатын. Конак уст1нде ашуланып, тустас курдастарына бутылка лактырган да шагы болган. Б1рге журген, Э31л-калжьщы жараскан достарыньщ устгнен арыздар тус!п жаткан кезде оган ара тусу орнына «шок, шок» мшез корсеткен) де жасырын емес. Ленинд:к жэне Мемлекетт1к сыйлыктар комитет1нде казак жазушыларыньщ шыгармалары талкыланганда, оларга колдау жасамаганы да мэл1м. Мен муньщ бэр1не баскаша кезбен, тусшютшпен караймыи. Габит - улкен шебер жазушы. Оньщ енер), алдымен, т)л;нде. Ал, т)л деген аударылмайды. Габит шыгармаларыньщ орыс т)Л1не ез дэрежесшде аударылмай журген1н!н ез1 жазушы тиннщ орнектер)н жеткгзе алмау- дан. Сондьщтан Габит к:таптары орыстардьщ назарына аз ]Л)кт). Казак жазушыларынан орыстар алдымен М.Эуезовт! таныды. Одан кешн 201

Сер4к К,И РАБАЕВ «Шыганак», «Миллионердгн» кез1нде Габиден кезге густ;. «Ботакоз», «Сырдариямен» Сэбит кершдг Оз)н осылардан кем санамайтын, т ) т : кайсыб)реулер1нен тэу4рм1н деп есептейтш Габит олардын табыста- рына, сол себептен, куана коймады, оны 1ШК! кызганыш, чендеппл)к сез]м жепд). Осы жагдайлар оньщ жуйкес!не эсер егп. Оз! Жазушылар одагынын басшысы болып, одактык уйымныц хатшысы болган тустарда орыстар оньщ енн таныганмен, шыгармаларын мойындап улгермед], «Улпаны» Мемлекеттгк сыйлыкка усынылып, кеЙ1н тус!п калды. Оны- мен б!рге усынылган Жубан Мемлскегчк сыйльщтьщ лауреаты болып кетт1. Осындай жагдайда Габенд! пендешЫк мшездердщ жен1п кеткен1 жасырын емес. Оскен, кызмет гстеген замандары да соган тэрбиелеген болар, Габен кайшыльщты, курдел1 К1С1 ед]. Ол К1С1 уэде бсрд] деп малдану киын бо­ латын. Белг1л1 б)р жагдайларга карай езгерш, айнып кете салатын. Крес- лоны жек кермей]1н, креслосы бар адамга жалтактау эдет!ндс бар ед]. Жайшыльщта басшылыкты унатпай, оньщ ксйб)р )стер!не сын кез;мен карап, оппозициядагы адамша кер1ист!п ол бетпе-бет келгенде басшылар алдында сол п1К1рлер)н айтпайтын. Отызыншы жылдардан бастап басшы кызметтерге араласкан ол басшы алдында т ю р ш ашык айту неге апа- рып согатынын жаксы бшген. Сол эдетшен кей]н де озгерген жок. Муны мен Орталык комитетте гстеп журген кезде байкаганмын, кей]н де Жа­ зушылар одагынын президиумында, секретариатында б:рге муше боп журген кездерде де ацдадым. Ек: рет 60 жэне 70 жылдыгымен куттыктап, Д.А.Конаевть[н алдына 01рге барганымыз (секретариат мушелер!) бар. Сол мсш щ алдында да ш епплт сейлеген)н керген)м жок. Кайта Габиден ойындагысын ашык айтатын, жалтак емес ед]. Энуар Эл)мжанов пен Ол- жас Сулейменов одак басшылыгына сайланарда да Габиттщ: «Казак Т1Л1Н б!лмейд1, казакша К1тап окымайды, бул - улт эдебиенне зорлык кой», - деп талай жерде айтканын ест1Д)м. Б<рак оларды сайлайтын пленумдарда сейлемед;. Олжас Жазушылар одагына б)р1нш) хатшы болайын деп жа- тыр деп сстйсн б;р «досы» Габитке барыпты. Габен ол кезде ауруханада жаткан. Осы хабарды айтып, Конаевка барып, токтатуды сураган. Габен Габиденге телефон согады: «Мен ауруханада жатырмын. Сен Конаевка бар, екеум1здщ атымыздан айт, мынау сумдык кой, эдебиет казак эдебиет! болудан калады гой», - депг!. Келген жн п Габиденге барып, оны алып келед!. Конаевка б;рден к;ре алмайды, идеология ж етн д еп хатшыда болады. Ол мэселен[ц шешыпп кеткен]п, енд! ол юс1ге К1руд1н кажетс:зд1пн ескертед]. Салы суга кет1п Габиден мен Олжастьщ «досы» кайтады. Сейткен Габенн!н Жазушылар одагынын кезект) б)р пленумын- да: «Олжастьщ одакка келген1 жаксы болды, оны жгберген Конаевка рах- мет!», - деп сейлеген1н бэр)М13 де естн енб)з. Тагы б[р мысал: Гьшым академиясында сайлау ететгн болып, 202

Ом)р тагылымдары академикт)к орынга Эбдшда Тэиабаев пен Зэки Ахметов таласты. Жогарыда айткан Олжастьщ «досы» эрнэрсеге араласкыш. Сол Габитт1, Эбд1лданы косып конакка шакырады. Эбдшданы колдауын етшед;. Г абит тсб1рсн1п сез сейлейд], Эбдшданын эдебиетке коскан улес1н, элдекашан академик болуы керект)Г1н айтады. Жиналган журт риза болысып, Г абит колдаган сон сайланып калгандай керш, Эбдшданы куттьщтай бастай- ды. Сайлау уопнде Орталык комитет те, академияньщ басшылары да Зэкид! колдайды. Димекеннщ сэлем1н жетк!чед). Осы кезде Г абит сейлеп: «Ал, жн птер, турып дауыс береЙ1к, Димекен айтса, не турыс бар? Зэкид1 колдайык», - деп орнынан турады. Сер1кбай Бейсенбаевка бурьшып: «Сен, Сер1кбай, бура тартпа, Зэкиге дауыс берм, - деп оны упттейд]. С ей л п сол жылы Зэки Ахметов академик боп сайланды. Эбдшда сол сезшен кей;н Еабитпен Т1ПТ1 суысып кетт1. Еабитт;н эдебиет, эдеби шыгарма жен!ндег1 ек1ушты гпюрлер; де аз емес. «Абайм романыньщ алгашкы к;табы шыкканда «Социалист1к Ца- закстан» газет;н1н редакциясында отырып: «Мылжыц К1тап, маган бер- се, тец жартысын кыскартар ед!мм, - дегенш, кеЙ1н сол романды мактап макала жазганын Мукан Иманжанов тацгалып айтатын ед;. Мукан - ет)р1К айтпайтын адам. Габешпц жазушылыгын сыйлайтын, ез; курмет- тейт1н жазушыныц элгшдей ек1 сейлеген;не таныркайтын. Турсынзада Ес;мжановты мактап, оньщ к;табына алгы сез жазып, к;тап Мемлекетт1к сыйлыкка усынылганда, бугып калганын мен кез;ммен кергенмш. Эрине, булардьщ бэр;н мен Г а б и т мукату максатында жа­ зып отырганым жок. Естел)к болган сон, есте калган жаксы-жаман кылыктардьщ бэр1 адал, шын айтылуы керек кой. Тарих мактауды да, даттауды да кетермейдг Барды барша, жокты жокша айтуды суйед1. Б1рт1ндеп улы адамдардьщ пендепил1к кыльщтары умытылады. Артын- да калатыны, узак сакталатыны - олардьщ кпаптары. Г абит те тарихта шыгармаларымен калады. Габитт!н курдастарымен карым-катынасы б;р келк; болмаганын сез етт;к кой, кезшде Сэкенд; окпеленп алганын ез1 де, кергендер де айта­ тын, Мухтармен арасындагы эш 'мен! Элжаппар Эб1шев талай жазды. Сэбитпен де, кудалыгына карамай (Габиттщ улкен кызы Галияга Сэбит- Т1н улкен улы Арыстан уйленген) б;р калыпта калткысыз кещлмен ем1р сурд1 деу киын. Курбыларынып ;ш1нде катты сыйласканы — Еабиден. Екеу] курдас, б;рге карта ойнайды, катты калжындасады. Б1р;н-б;р1 кергенде шыдап тура алмайды, «тазды таз керсе, басы кышиды» деген- дей, м]ндетт! турде б;рдене айтып, кажап отыруды эдетке айналдырган. Солармен б;рге болган кундерде ез;м куэ болган екеушщ калжьщы, эзш:, ойыны жайында кезшде Габиден туралы естел;кте жазган ед;м. Оларды кайталамай-ак кояйын. Еабиден уй;не келгенде Еабит б;ресе арак ннем деп, б;ресе коньяк 1шем деп, «мынаныц екеу! де татымсыз екен, шампан­ 203

Серж К,ИРАБАЕВ ская аш» деп, эйтеучр барлык бутылкаларын аштырып рэсуа ет1п кетет:н. Б1р жолы цызмет еткен мен: «Не куяйын?» - деп сураганымда, «Аганньщ арагын аяйсьщ ба? Эркайсысынан куйып кой, калаганымызды <ш)п отырайьщ», - деген. Габиденд! сараи деп кажайтын ед1, мынасы - соган жасаган кысастыгы. Габиден де акысын Ж1бермейд1. Б1р жерде екеу1 катысып карта ой- напты. Габит «Мизер» десе, Габиден «тогыз» деп басып алыпты. Жер­ дей алган картасы нашар болганына карамастан, Габиден « 10» деп жа- риялайды. Габит картасын тастай салады. Сейтсе, колында «8» ойыны бар екен, соган тэуекел етш ойнаса, жерден карта шыкпайды. Тогыздан кулаган не, оннан кулаган не, тэуекел, буларды коркытайын деп, 10 жа- риялапты. Сойт)н, алдап кет!п, «коркак» деп Габитт) мазак етет1н. Осы мшезш Жубан екеум1зге де б1р кайталагысы кел1п ед1, б]з селп калып, устап алганда «элг1 итт] сейпп коркытып ала беруш: ем» деп курдасын еске алганы бар. Жогарыда айттым гой, алпысыншы жылдардын аяк кез[нде бгр жазда екеу) де инфаркт алып, тауга шыкпай, калада болды. Демалыс кундер)н Дмитриевканын аргы жагындагы б)р озен алкабында, агаш 1Ш1нде етк!зет1н. Бф жолы одактьщ улкен «Зил» машинасынын устшде жеткен- ше карта ойнадык. Габеннщ жана алган б)р туфли1 бар екен, б[реу) аягын кысып, шепнп койып отырды. Габиден оны акырын аягымен сыргытып, машинанын еснтн ашып, насыбайын тук)рген болып, тус)р1п к е т . Ма­ шина токтаган жерде Г абит туфлиш таба алмай, акыры Габиденнен кер1п тынды. Дмитриевка селосына машина ж)бер1п, аяк кшм алдырып, ки)п кайтты. Екшнн б1р жолы, содан б)р жет! кей1н, демалыс кун; тагы сол жерге бардьщ. Габиден, Габит, Гали, мен - тортеуипз ед:к. Ойелдерден Кусни мен Галекен бэйб[шес] Айтбала ерген. Зейне мен Элия бара алмай калган. Ек1 эйел тамак дайындаганша, 61ч карта ойнап, тамакка таяганда, жуынып, бой серптеЙ1к деп езенге суга тустж. Габит асыгыс ки)нд) де, алды-артына карамай ке пп калды. - Ана ит б)рнэрсен1 булд)руге кетт;, - дед1 Габиден. Артынан ере журд). Б)з де аяндадык. Келеек, Габиденн]ц агаш бутагында шул) турган пиджагын тыгып тастапты. Габиден барып, оньщ карта ойнаган жерде жаткан кезшд1р1ктер1н жинап алды. Екеу1 бер1спей б:раз отырды да, енд1 райларынан кайткан кезде, Габит пиджакты кай агаштьщ тубше тык- канын таба алмай калды. Бэр!М13 [здеч таппадьщ. Сол куш Габиден пид- жаксыз кайтты. Мундай эзшдер1 кеп болатын. Габен - темек1н) кеп тарткан адам. Б)рш сенд:р)п, ек)нш1С)н тартып, буркыратып отырганы. Муштуктен тартады. Жайшыльщта жинакы, таза адам, темек1 тартканда, оньщ к у т н б:р жерге тус!р)п отыруды да ескермейд]. Темек] кул; кез келген жерге уплш тусгн жатады. Ол тамак 204

О м!р тагылымдары ниш отырган дастаркан ба, карта ойнап отырган устел ме, бэр:б)р. Сонсон устел уст!не тускен кулд] ур1п, отыргандардьщ уст1не шашыратады. - Ит, жеген богыпды дурыстап жемейс)н бе? - деп боктайды Еабиден. Мен;н б1рде (инфаркт алган кезде): - Осы темек! денсаулыгыцызга зиян емес пе, тым кеп тартасыз, - деген)мде: - Сен бьчссш бе, сурленген ет кепке шыдай ма, жас ет шыдамды бола ма? - деп кер! сурак койганы бар. Суреткер адам гой, образбен ойлап отыратын. Б1рде ауруханада жатканда кен1Л)н сурап барган маган: - Мен пеницеллиннщ образын таптым, - дед;, - ол ерт сенд1руын екен. Ортт! сенд]ргенмен, уй [ш)н тугел талкандап, булд]р1п кетед). Пеницел- лин де сондай, ауруды жазганмен, денецд], 1ш курылысынды ойрандап кетед; екен. Эдем; табылган образ. Ойга келмеген. Габен гана ойлап тапкан. Габец - казак жазушылары !шшде ец кеп жасаган адам. Габиден екеу; курдас ед1. Катар жасады. Габен Габиденнен б;р жылга жуык кеЙ1н кайтты (Габиден кацтарда, Габит желтоксанда). 6-7 айдай улкенд:г; тагы бар. Кеп жасаган адам кеп кередг Казак жазушылары шлнде курметт1 де, сыйды да кеп керген осы екеу]. Кешнп урпак ек1лдер;мен кеп араласты. Улттык эдебиет1М13д)н ес)п жет;лген;н керд;, талантты жаца урпакты та- ныды. Курдастарына жасаган м;нез;н кеЙ1нп жастарга керсеткен жок. Олардьщ жана шыгармаларын окып, кемектест], камкорльщ жасады. Елу1шн] жылдардын басында Сафуан Шаймерденовт]н «Болашакка жол» атты тунгыш романын колдап, Жазушылар одагындагы талкылауда баян- дама жасаганын кез!ммен кергем. Сонда Сафуанга кеп умп арта сейлеген. Мухтар Шаханов пен Мухтар Магауин жон!нде жазган «Ею Мухтар» деген макаласы кепке м атм . Сонда екеу!Н1ц сэтт1 Ьдешстсршс куаныш бшд)рген. Баяндамалары мен макалаларында кептеген жастардьщ атта- рын атап, эдебиет болашагын таныганын байкатады. Озшщ айтуы бойынша, Сэкен усталарынан аз кун бурын кел1п: «За- ман бет1 бузылып барады, 613 кетем13. Сен аман каларсьщ. Сен: мынау уй (елкел)к партия комителн айтады, Габит сонда )стеген) сактар. Кейшп жастарга басшы боп сен каларсьщ, соларга камкор бол», - депп. Шынын- да, сол М1ндетт] тагдыр Габитке жуктед1. Сэбит барда сонымен бел1ст). Сэбен де жастарга кемектесуден шаршамайтын ед1. Ерте кет!п, артын Габитке тастап кетт!. Букш эдебиет кауымы, улкен1 бар, к)Ш1С1 бар, оны ага тутты. Атын да атамай «Габе» дед1. (Габигп «Габе», Габиденд1 «Габеке» деуш1 ек). Ед[ де курмепед]. Кеп жылдар КСРО Жогары кенес1не, Казак- стан Жогаргы Кенес1не депутат сайлады, Орталык Комитетшщ мушес: болды. Ол керген курметт; бутан дей:н б]рдс-б)р жазушы керген жок. Сэкен, БеЙ1мбет, 1лиястар кырыктан жаца аскан кез!нде етсе, Мухтар 205

Сер)к Д И Р А Б А ЕВ алпыстан аса, Сэбит жетгпстен аса кайтты. Сондьщтан Еабитке деген халыцтык курмет арманда кеткен арыстарга деген ел штипаты ед]. Сол агаларына буйырмаган атак та Еабитке ТИ1СТ1 болды. Казак жазушьыа- ры ]Ш]нен жалгыз Социалист:к Ецбек Ер1 атанды. Ек1 рет ( 1957- 1961, 1964- 1966) одакка басшылык жасады. Ол да агаларына ерекше курмет керсететгн. Олардьщ аттарын штипатпен атайтын, кылыктарын суйсшш, сагынып еске алатын. Сэкен, Бетм бет, 1лияс, Мухтар, Сэбит - бесеуш «алыптар тобы» деп атандырган да сол. Олардьщ эркайсысы женгнде естел1к-эссе жазды. Мухтар мен Сэбит кайтканда теб1рен1п сейлеген! кез алдымызда. Оз1 де сол «алыптар тобыныц» арты болды. Сонгы жылдары Еабит Жазушылар одагынын Аксакалдар алкасын баскарды. Сонда эдебиеттщ сапасы, керкемд[к жет!ст1Г], жастарды тэрбиелеу мэселелер!не зор кецш белгенш ерекше атауга болады. Ол тш бшмеген, сезд1 орнына колдана алмаган адамды жазушы деп танымай- тын. Оны талай айтты. Жазушы тцн, керкем эдебиет т)Л1 такырыбына оньщ сейлеген сездер), жазган макалалары, жасаган баяндамалары - ез алдына б1р к)тап боларлыктай. Аксакалдар алкасы керкем эдебиет тынне арнап арнайы конференция етк1зд1. Алканьщ тапсыруымен мен оны уйымдастыруга катыстым. Конференцияны да т р к п е сезбен мен аштым. Рабец сонда керемет баяндама жасап едг Узак сейлед), кеп ма­ териал келлрд!, кеп сын да айтты. (Конференция материалдары К1тап болып басылды). Соньщ бэр1 эдебиетке деген агалык камкорльщ бо­ латын. Аганы еске алганда, булар ешуакыт умытылмайды. Сондьщтан оньщ ецбегш, К1таптарын кандай суйш окысак, сс!М1н де курметпен атаймыз. Капр г; жаца урпакта кетег) кецес дэу1р]нде туган эдебиетке, жасалган енер туындыларына окымай, кермей, бшмей турып, кол сштей салатын «сокырлык» пайда болганын кер:п журм1з. Бул -ултты к мураны еркендетпейд!, оны сыйламауга уйретедг Сол б1р киын заманда юм калай ом!р сурд1, не жазды, калай жазды, оныц ез1 кандай жазушы, акын, енерпаз екендптн б)лу уш1н олардьщ ецбег)н оку, керу керек. Тек осылай Караганда гана юмнщ К1м скен!н тус)нем13. Габиттщ де улы тулга екен1н б[лем!з, мойындаймыз. /999 206

(Э\\нр тагылымдары ГАБИДЕН МУСТАФИН Габиден Мустафин - менщ кеп араласкан, ага тутын сыйласкан, сыр- лас бауырым 1эр13Д[, енегел1, устаз туткан жазушым. Онын жазушылык енер1мен б)р) е отбасындагы л р ш ш т , жумыс 1стеу, оз!н устау дагдысы. адамгершш1к М1нез-кулкы, ой-п1К1рлер1 тугелдей маган жаксы таныс. Ол к!С1мен узак араластан ойга туйген)м - Габекен адамдык муратынын 6И1КТ1Г1 мен тазалыгы, енбеккорлыгы мен адамга, ем]рге деген тус1Н1Г1 жагынан сирек кездесет1н жан ед]. Керген! мен т у й г е т кеп, кек!рег) сара адамньщ езш коршаган ортага, кубылыска ойлы кезбен карауы улгая келе даналыкка уласкандай кор)ненн. Оньщ дара тулгасы жазушы есебшде де, адам, азамат есебшде де ез замандастары арасында би)к турды. Габекецнщ осы М1нез-кулкы, ойлылыгы, дуниеге салмакты кезбен карай быу1, адамгернпл)[ [ оньщ шыгармаларынан да анык танылады. Оньщ кей]пкерлер!Н1ц кеб] - ез замандастары, ом[рд! кер!п, тэж1рибе жинактаган, т1рш1Л1кке саналы кызмет ететш адамдар болып келет1Н1 де тепн емес. Жакыптьщ да, Ермект1ц де, Аман мен Сарбаланьщ да ем1ршде биографиялык уксастык барын жазушы кггаптарын окыган, оньщ ез1мен таныс, сырлас адамдардьщ бэр! де байкай алады. Жазушыньщ ез) тэр!зд1 кеЙ!пксрлер1 де бпнм жолымен емес, ем[рд)н ез1нен уйрену аркылы е с т жет!лед1, ойлы, саналы т1ршцпктщ би1г:не кетершед1. Революция жылда- ры Спасск)дег! орыс-казак м ектебтен ек1-уш кластык б!Л1м алып, содан кейшп ом!р:н туган халкы прш пнпнщ жацаруы процес!мен б1рге ел ор- тасында етк1зген Габиденн]ц хальщтык таланты одан кейнп ! туста калай шарыктап ескен [н е с 1М13ге алсак, Шыганак, Жакып, Ермек бойындагы хальщтык данальщты, олардыц эркайсысыньщ ез ортасында ойлы, са­ налы ецбек аркылы ескен жолын айкын тус)нем1з. Шыганак бойындагы диханшылык енер акылды карттыц шаруалардыц коллективт1к шаруашылыкка б1р{гу] тусындагы кажырлы ецбег) аркылы кец ор!с та- бады. Шала сауатты, б;рак ойы жуйр1к Жакып казак даласында колхоз уйымдастырып, оны еркендетуге бар акылы мен 1ЭЖ1рибес1н жумсайды. Агылшындардан кейш жабылып калган шахтаны кузет!п отырган Ер­ мек те когамдьщ дамудыц т^рег) онд1р!ске байланысты екен;н ой кез1мен тус!нед1, жаца Карагачдычыц болашагына хальщтык гэж[рибсс!н косады. Габидешйц ойлы кез1 ез замандастарыныц жаркын тулгасын жаса- умен, олардыц парасатты ецбспн суреттеумен шскгсл)п калмайды. Ол ылги алга карап отыратын, болашакка болжам жасайтын. Бул - оньщ арманшылдыгыныц, когамдьщ дамудыц беталысын ацгара бшетш кере- генд1г1н{ц белг]С1ндей ед]. Жазушы романдарынан да оньщ бойындагы осы касиеп) ацгару киын емес. Ом)р жаксылыкка карай бет алып бара жатыр. Бу[1Н[1 кол жеткен табысымыз эл4 межеден темен. Кьчык алда. Адам арманында шек жок. Жазушы фиолософиясы осыган саяды. Ол жаксыльщ уст1не жаксылык бола тусс1н дейд1, соган сечед). Оныц жас 207

СерЫ К,И РАБАЕВ кей)пкерлер1 - Амантай мен Жанбота, Жомарт пен Жанар, Ахмет пен Мей- рам, Аман мен Сарбала бейнелер1 осы идеяны эр куйде терецдете аша- ды. Олардьщ кеб: буп н п епбечмен гана емес, болашакты жакындатпак болган киялшылдыгымен, арманшылдыгымен ерекшеленед1. Рабиден романдарынын букш проблематикасын айкындайтын да оньщ характерлер! кетер1п турган идеялык жук. Жазушы осы аркылы жана за- ман, когамдык езгер1С алга тартып турган мэселелерд) керегендгкпен кетере бшд1. Оньщ образдары да проблемалы. Шыганак пен Олжа- бек - ем1р бойы табигаттан кеп алуга тырыскан, 01рак жарымаган ша- руа арманыньщ тек жана дэу:рде, коллективт!к шаруашылыкка б)рйу жагдайында 4скс асканын бейнелейт1н характерлер болса, Мейрам - жана К,арагандыны ашып оркендеткен басшыльщтын бейнес1, Щерба­ ков - казак даласындагы ещнрютг ашуга кемекке келген туыс хальщтын екшг. Казак ауылындагы революцияльщ жанаруды орта шаруаньщ калай кабылдап ескенш Аман мен Сарбала бойынан танимыз. Осылардьщ бэр] Габиденн1н керкем эдебиетте заман шындыгын танып бейнелеудеп орны мен енбег!ч би!кке кетерд1, оньщ романдарыньщ проблемалык сипатын арттырды, олардьщ когамдык дамудьщ эр жакты жасалган шеж:рес1 болганын мойындатты. Олардан б]з казак халкыньщ азаттьщ жолындагы курес:н, ауылдагы когамдык шаралардьщ )ске асуын, казак шаруаларыньщ турмыс-т]ршш:пн]н жанарып ергстеу1н, жана беталысын, Казакстандагы жумысшы табыньщ тууы мен калыптасуы жолын кец:иен танимыз. Жазушы шыгармашылыгыньщ осы тэр!зд) ерекшелгктер1н мен тугел- дей оньщ ойлылыгы, даналыгы, адамдык б т к муратымен байланыста караймын. Аз сейлеп, кеп тьщдайтын, жан-жагына Ж) г) кез салатын жа­ зушы ем:р кубылыстарын да сара кек1рекпен укты. Жазу енершде де магыналы ойды бсйнелейпн мэн! зор сездерд1 сурыптап пайдаланды. Онын адамдык бейнес) эдебиетке гана емес, манайындагы адамдарга да зор эсер еттг Оз1н агайыншыльщ, пендсшййк м!нездерден аулак устай бшген ол айналасын да тазальщка, адалдыкка, снбсккорлыкка баули бшд1. Менщ Габиденмен жакын танысуым — 1951 жылдьщ басы едг Одан бурын кгтаптары аркылы гана бшетшмш. «Омгр не ел1м» - жас кез1мде колдан колга типзбей окыган К1таптарымньщ б[р! болды. 1945 жылы ел- ден Царагандыга бгр кел4п кеткенде, к1тап дукен1нен «Шыганакты» са- тып алып окыгам. КеЙ1н студентт1к кездср4мд1 эуел! «Эдебиет жэне ис­ кусство» журналынан, одан сон кггап болган нускасынан «Миллионерд!» кызыгып окыгандардьщ б1р1М1н. «Миллионер» кез1нде шулы, мактаулы шыгарма болды. Газет-журнал беттершде ол жайлы макалалар кеп ба- сылды, окушылар конференциялары етт1. М.Эуезовтщ КазПИ-де болган б]р кездесу1нде оны «казак эдебиетшщ буг!нг] такырыпка арналган жана туындыларыныц елеул1С1» деп багалаганы ес!мде. Шыгарма орысшага ау- дарылып, одактьщ келемде табыска ие болды. 208

Ом[р тагылымдары 1951 жылдьщ кантарында мен институттьщ соцгы курсыныц студент! болып жур1п, ашылганына 61р жыл гана болган Казактьщ мемлекетт1к керкем эдебиет баспасына - проза редакциясынын редакторы болып жумыска орналастым. Сонда мен:ц колыма тиген алгашкы дуниелерд]ц 01р1 - жаца гана аякталып, баспага усынылган Габиден Мустафинн1ц «Караганды» романыныц колжазбасы ед1. Мен оньщ туцгыш редакто­ ры болдым. Романды баспага дайындау кез1нде Габиденмен б1рнеше рет кездесш эцг1мелесуге тура келд1. Б1рак романньщ мен редактор болган нускасы жарык кормед]. Оньщ 01р данасы гана менде сактаулы. Суй)нш1 данасы келген романньщ букш данасы отка жагылып кетт1. Кеннде баспа басшылары ресми кужаттарда оган роман корректурасыныц дурыстап окы.чмай. кеп кате кеткенш тшге тиек етт1. Сол кезде институтга мемлекетт1к емтихан тапсырып жургенджтен, баспа директоры жэне бас редактормен келкш , мен кор­ ректура окудан 631МД1 босатып алгам. Романды оку кшп редактор мен корректорга жуктелген. Солардьщ салактыгынан шыгарма мэт1Н1иде б1рталай кате кеткен болып шыкты. Шынында, романды шыгаруды токтатуга бул сылтау гана бол­ ды. Оныц ар жагында ол кезде ашып айтыла бермеген сырлар бар ед1. Шьщпай жаткан романныц колжазбасы мацында эртурл! эцпмелер туып, арыздар жазылды. Соныц алдында гана «Есеп» деген скетч1 уш1н катты сынга ушыраган Габиденнщ жаца шыгармасына катац талап коя карау ту- ралы нускау алынды. Романда орыс адамдарыныц суреттелу1н кубыжык керген, одан ултшылдьщ 1здеген жалаларга жол бер1лд1. Оныц уст!не ро­ ман кейшкерлершщ прототиптер) болган адамдардыц жакындары мен туыстарыныц арыздары косылды. Елу1ппн жылдардыц саяси-эдеби ат- мосферасы бе.чъп гой - осылардьщ бэрше жогарыдан мэн берш1п, ро­ манды авторга кайтарып, жендету керек деген уйгарым жасалды. Жа­ зушы казакша пэн]н баспага бере отырып, орысша аударылып жаткан нускасына елеул! езгерктер жасады. Осыны да сылтау етш, роман ек; тшде б)р нускамен шыгуы керек деген шеш!м болды. Романныц жаца женделген нускасы 1952 жылы гана жарьщ керд1. Бул кезде мен баспадан баска кызметке ауысып кеткем. Б;рак роман тугелдей ез1ме таныс-ты. Сондыктан «Караганды» туралы арнайы сын макала жаздым. Ол «Ленинпнл жас» газелнде (23 караша, 1952) басылды. Бул - менщ Габиден шыгармашылыгына арнап алгашкы калам тартуым ед:. Кеп кеппкпей менщ Габиден шыгармашылыгын тутастай зерттеу1ме жол ашылды. Казак КСР Гылым академиясыныц тш жэне эдебиет ин­ ституты «Казак совет эдебиет) тарихыныц очерктер]н» жасау мэселес!н колга алды да, маган Габиден Мустафин шыгармашылыгы туралы та- рауды жазуды тапсырды. Осы ецбект1 жазу, материал жинау кезшдеп кездесулер мен1ц жазушымен шыгармашылык мэселелер жен1нде п)К1рлесу]ме мумк1нд1к тугызды. Арамызды жакындастыра туст!. Мен 209

Серж К,ИРАБАЕВ «Очеркке» тарау жазумен шектелмей, жазушы шыгармашылыгына ар- нап алгашкы ецбег!мд] аяктадым. «Габиден Мустафин» деп аталатын сын-биографиялык очерк !9 5 6 жылы жарык корд!. 1958 жылы ол казак эдебисп мен енер1н;н Мэскеуде етет]н онкунд)пне арналып орыс плшде басылып шыкты. Сол жылы «Казак совет эдебиет) тарихынын очерктер)» де (ею тшде) басылды. Сол жылдардан баеталган менщ жазушымен карым-катынасым ол кез жумганша узшген жок. Елушнп-алпысыншы жылдары Казак КСР Министрлер Кенесшщ № 2 демалыс уй)нен ага жазушыларга - Сэбитке. Мухтарга, Габитке, Габиденге арнаулы саяжай бер1лет!н. Олардан баска ею улкен фин уЙ1нде (эркайсысында ек! жактан к)рег!н терт белмеден - ею уйде 16 белме) жазда жазушылар туратын. Демалыс уйшщ корпусы- нан енер кызметкерлер1 кеп орын алатын. Бэр:м13 жаз бойы улап-шулап, араласып журуш1 ед]к. Бул агалар мен жастардын табысуына, отбасылык араласуына кеп жол ашты. Эдебиет пен енердщ кеп агаларын сол кезде 613 жаксы таныдык. Олар да бпд) жаксы кер!п, бауырына тартты. Сол жылдар Габиден екеум1здщ арамызды тым жакындастырды. Зейнел екеу) курортка кеткен кездер[нде б)зд)н онын саяжайына турып калган кездер]М!з де болды. Б;здщ арамызды жакындастырган тагы б!р жагдай болды. «Казак эдебиет)» газетшщ б)р эз;л-анкетасынын «Кумар машыгыцыз кандай?»- деген сурагына Габскентн: «Тек жаксыны кору. Б;рер жаман да машыгым бар, оны айтуга уялам», - деп жауап берген) бар. Буг;н оны купия етуд)н кажет; болмас. Ол машыгы - карта ед]. Б1р кез- дерде казак зиялылары 1ш4нде карта ойнау (эс1ресе, проферанс) кен тара- ды. Оган, эс]ресе, Габит пен Г абиден кумар едг Жогары аталган демалыс уйгндеп жазгы уакыттьщ кеб: соган кетепн. КеЙ1нп урпак ок]лдер!нен ек] шал (оларды «Кара шал», «Сары шал» деупп ед!к) Жубан Молда- галиев екеум)зд1 кеб1рек тартатын. Ойын ует1нде б!здермен курдасындай эзшдесш, 6[ЗД1 де ерюн сейлеуге уйреттг Габиден б1р сезд), айтканынан жалтармайтын, 01реуд]ц нуекауын емес, ар-ужданынын айт деген сез!н гана айтатын, табанды азамат ед;. Оньщ жеке адам жоншде немесе белгш1 б1р мэселе жайлы ез тус)Н)Г], П1кгр1 болатын. Егер ол т ю р ш шындык деп угып калыптастырса, оньщ дурыетыгына коз) жетсе, одан еш уакытта кайтнайтын. Оны мен алгаш рет 1950-1952 жылдардьщ кайгылы уакигалары тусында керд1м. Казак зиялылары ортасынан, соньщ шпнде жазушылар катарынан ултшылдык )здеп сапырылыскан кездер1м1зде, Габиден Жазушылар одагы жанын- дагы партия уйымыньщ хатшысы едг Осы кезде «Ултшылдык кателер1» уинн талкыга тускен талантты акындарымыз Э.Тэж 1баевка, Х.Бекхожинге, К.Аманжоловка ол камкор бола б;лд], олардын партиялыгы талкыга тускен кезде Габиден аталган акындарды партиядан шыгару жен!ндег1 нускауга карамастан КОКП катарында сактап калды. Сон- 210

Ом)р тагылымдары дай жиналыстардьщ б:р1не менщ де катысканым бар. (Онда мен партия есеб)нде баска уйымда туратынмын). Ол 1951 жылдьщ желтоксан айын- да еткен Касым Аманжоловка арналган жиналыс болатын. Сол жиналыс- та мен баяндамашы болдым. Соньщ алдында гана «Касым Аманжолов шыгармашылыгындагы жат пЫрлер» деген макала жазып, ол «Эдебиет пен искусство» журналыньщ № 10 санында басылган. Сол макала сылтау болды да, «сенщ дайындыгыц бар» деп, одак басшылары болмай мен1 баяндамашы ет:п бск!тт]. Макаланы жазуын жазсам да, баяндама жасау тусында катты толкыдым. Касым - менщ жасымнан жаксы кер:п окыган, кеп елендерш, Т1ПТ1 поэмаларына («Жамбыл тойында», «Купия кыз») деЙ1н жатка бшетш акыным ед1. Соган карамастан сол кездеп жагдай менщ ол туралы сынаган макала жазуыма мэжбур етп. 1946 жылгы Орталык комитетт1н «Ленинград» жэне «Звезда» журналдары туралы каулысы мен Казакстан Компартиясы Орталык комитепнщ «Казак КСР Гылым академиясыньщ тш жэне эдебиет институтыньщ жумысындагы саяси ерескел кателер туралы» 1947 жылгы каулысы бпд] тым «сыншылдыкка» уйрет1п те тастаган-ды. Оныц устш е эдебиетке жаца келген б)р топ жас сыншыларды жинап, аталган акындар жайлы «эшкере» макалалар жазу кажегппн дэлелдеген одак басшысыныц «уйытып» айткан сездер) же- келеген елец жолдарыньщ оз)нен кайшыльщты, кател!кт) 1здеп табудыц жолдарын нускап та берген сиякты ед:. Енд1 баяндама тусында мен макалада Ж1бсрген кейб)р П1к1рлер1мд1 кайта карап, жумсарттым. Касым шыгармаларындагы ксйб)р кайшыльщты деген жолдарга токталганмен, оны «ултшылдьщ» деп кес]п-гин[1п айтуга бара коймадым. Акынмен бетпе-бет отырып сейлесуден жасканган да сияктымын. Содан ба, ба- яндамам етк]р емес, еюуштылау, жалтацдау болып шыкканын тус1нд:м. Б]рак оган ек1нгем жок. Оны Касым да тус:нген сиякты. Ол сезшде маган да, мен!н баяндамама да сокпады. Оз: дайындап жазып экелген елещн окыды. «Партияныц жабык жиналысында 1951 жылдьщ желтоксан ай- ында окылган елец» деген атпен ол акынныц барлык ютаптарына к)р!п жур. Касымныц маган риза болганын кейш Есмагамбет Ысмайловтан ест)п 61ЛД1М. Ол Касымныц сол уакигалар жайлы езше айткан сырын «Касымныц акындык ем:р1нен» атты макала-естел1г:нде (К-Аманжолов. Терт томдык шыгармаларыныц IV томы. 1980, 220-бет, уш томдык шыгармаларыныц III томы. 1957, 441 -бет) келт1рген. Сол жиналыста сейлеген жэне мэж)Л)ст) корыткан Габиден: «Касым Аманжолов шыгармашылыгында кемшш1ктер, кейбф ек[уш1ы жол- дар бар, 01рак олар - жат пигылдан, ултшылдьщ ойдан туган кате емес, акынныц ;здену жолындагы олкылыктары. Ол уш!н шыгармашылык ада- мын партиядан шыгаруга нег1з жок», - деп узццц-кесццц туй]п айтты. Ол нускауга суйенген адамдардыц ешкайсысыныц айтканына кенбей, жина­ лыста ез т ю р ш етк1зд1. Касым катац сег)спен кутылды. Жазушылар ортасы Ж1кке бел1нбей журе ме, Габиденмен сыйлас 211

Сер1к К,И РАБАЕВ ескен, онымен жакын журетш б)р акыннын манында сез кетершгеш де ес1мде. Бул алпысыншы жылдардын )Ш] болатын. Габиден - Жазу­ шылар одагы баскармасынын б1р1нш1 хатшысы. Сез кетеручллер оныц Габиденмен арасын ажырату максатын кездеп, одак басшысына б)рнеше рет к]С) барды. Габиден сыйлас 1н1с)ндей, талантты акынды жамандыкка бермед), оны жамандаган сездердщ ешкайсысына кенген жок. - Мен акынды бш гетм ш е жамандап, оны коргауга алудын кажет- С1здггш дэлелдеуге тырыстым, — дейд1 Габиденге сонгы барган адам- дардын б)р]. - Сол туста уйге Габиденнгн Жанар деген кызы кгрд1. - Эй, - дед1 жазушы маган бурылып, атымды атап. - Анау келген - менщ балам. Менщ сондай уш балам бар. Сен айтып отырган адам - осы уйдщ тертшпн баласы. Осы аркылы Габиден маган баласын жаманатка бермейт!н;н сезд!рд1. Мен тусшд:м де кет!п калдым». Габиденнщ ез угым-тус1н!г1не кайшы нэрселерге ырык бермейт!Н] Каз1рг1 Жазушылар одагы уш туралы таласта т!пт) айкын кершдг Бгр кез­ де министрл)ктер тарап, Халык шаруашылык кенес; курылган туста Казак КСР Ет жэне Сут м инистрлтнщ уй)н ук:мет басшыларымен келкш , Габит Мус1репов Жазушылар одагына алган болатын. Габит кетгп, Габиден еюнш) рет одакка оралган кезде Халыктык бакылау комитет1 кушей;н, кайта курылды. Оньщ терагасы эр1 Орталык ком итспж хатшысы, эр1 Министрлер Кецес! терагасыньщ орынбасары болып белг1ленд1. Осы кез­ де комитетке жана уй 1здеп, елд[н кез) жазушылар уйше тусед!. Габиден Орталык комитетке шакырылады. Б1рак ол ешб1р зорлауга кенбей, уйд; бермей кайтады. Осы мэселемен Габидешйн улкен басшыларга б:рнеше рет шакырылганын бшем. Сонгы шакырылганда мен оньщ кабинелнде отыр ед:м, телефон шылдыр ете калды. Габиден кегерд] де, тыцдап турып, «Кандай мэселемен? Егер уй мэселес! болса, бармаймын. Мен1 жумыстан босатындар да, уйлер1НД1 ала бер)ндер!» -дед1 де трубканы ор- нына коя салды. Осыдан кеЙ1н оны ешк)м мазалаган жок. Уй Жазушылар одагында кала бсрдг Габиден Жазушылар одагы басшылыгына ек] рет сайланды. Бул туе жазушылар одагында эдщщк уш;н, шыгармашылык унпн, жаксы к!тап, адал енбек уш1н, шыгармашылык адамыньщ моральдык тазалыгы уш)н куреелн ор!стеген кез; едг Осы курест) Г абиден табандылыкпен журпзд1. Эдебиеттгн шын жанашырлары, таланттылар тобы басшысын коргап, оньщ позициясын жактады. Оньщ мацына уЙ1р]лд). Ал, элеп авторлар Габиден курес)не карсы шьщты, эртурл1 сылтау, тнэлар <здеп, оньщ уст)нен арыздар жазды. Акыры арызкойлардан мазасы кетгп, жогарыдан колдау таппаган жазушы ез ерк1мен кызметтен кетуге мэжбур болды. Габиденнщ Жазушылар одагында гстеген кездер1нде жасы мен бедел:не карамастан кептеген улкен жазушылардьщ шыгармалары кен талкыга туст]. Олардьщ катарында С.Мукановтыц «Есею жылдары)> («Омгр 212

Ом[р тагылымдары мектебшщ» ушшш: киабы), З.Шашкиннщ «Доктор Дарханов» атты ро- мандары бар ед). Г абиден буларды талкылатуда авторларын му кату емес, эдебиетке б т к , керкемд1к талап кою максатын кездед:. Оныц Жазушы­ лар одагыныц кецейтшген президиумында ез туындысын («Кез керген») да талкыга салганы еммде. Жазушылар одагын баскарган жылдары Габиден казак жазушыла­ ры шыгармаларын окуга кеп уакытын арнады. Онын кез! ауырып, ылги кызарып журет:н1н, сондыктан жазушынын кара кез:лд:р:к киет:н)н онымен таныс адамдар жаксы бмед!. Сол себептен де ол ютаптарды жас жЫттерге, колжазба болса, автордьщ езше окытатын, тындайтын. Жумысы кеп бола тура, окуга арнаган уакытын Габиден баска юпен белмейтш. Уакыт режим:н катты сактайтын. Алгашкы жылдары ол оку 1с1не сол кезде Жазушылар одагында консультант боп :стейт:н Сафуан Шаймерденовл пайдаланып журд1. Курбылары Сафуанды «Габиденн:ц кез!» деп эзщ ц ейпт де сс:мде. Оньщ уакытты тэртшпен пайдалана б:ле::н:н Дихан Эб1лсвт1ц «Акын арманы» романыньщ колжазбасын оку ксз:нде де корд:к. Бурын ылги елец жазган акын прозага ауысарда, эс1ресе, Султанмахмут сиякты улкен адам жайлы келемд1 роман жа- зарда катты толганды. Сондыктан ол алгашкы кпаптын колжазбасын тугелдей Габиденге окып бер:::, тындатты. Бул - жаз к у т , Министрлер Кенес!н!ц №2 демалыс уй!нде (Габиденнщ саяжайында) болган ед1. Кейб4р окуларды мен:н де катысып тыцдаганым бар. Элдекалай ки1п кетет1н, уакыт режим1н бузатын жагдайлардыц б:р:не ырык бермей, Г абиден Дихан кслст:н уакытты бос сактайтын. Сырт Караганда калгып- мулг)п, кейде кез1н жумып отыратын жазушыныц п:к:рлесуге келгенде, байкагыштыгын, ой-тужырымыньщ аньщтыгын жэне сезпш ппн тани- тын ед1к. Муныц бэр] одак баскару уш:н ен алдымен жазушылар ецбег:н багалау ксрскт:г:н, оны ылги окып, эдш тереш: болу кажегппн угынган адамныц жауапкер::1:л:г:нен туган ед:. Г абиден жазып журген кездершде де жумыс тэрт1б1н катты устайтын, оны бузбайтын адамдардьщ б1р) болатын. Елу1нш; жылдардыц орта тусында «Дауылдан ксй:н» романын жазып журген кундершде мсн:н б!раз уакыт жазушыныц касында болганым бар. Ол тацертец ерте турып, жазуга отыратын. Содан тацертецп тамак болмаса, баска ешнэрсеге алацдамай, туск: ек:: е дей:н жумыс :стейт:н. Ал, тустен кей:чг: уакытын кыдыруга, газет-журнал, к:тап окуга, баска да ермектерше жумсайтын. Жумыс :стсй'пн кез)нде К1С1 кабылдауга, не б:р жиналыстарга баруга да уакытын кия бермейтш. КеЙ1нг1 жылдары жасы улгайып, одактыц :шк: :стер:не араласудан езш сырт устаган кездер:н:ц ез:нде Габиден Аксакалдар алкасыныц курылуын ыкыласпен кабылдады. Онда одак жумысын жаксарту, жазушы ецбепн багалау жэне оган талап кою мэселелср: жон:нде акь1л-кенес:н айтып журд:, оныц жазушылар жиналыстарында эдеби тш, керкемд:к 213

Серж К ,И Р А Б А Е В шебер.'йк жайында сейлеген создер! кепке белгш:. Накты шыгарма окуга жарамай калган кездщ ез)нде, кещл кез: кырагы адам жазушыны толгандыратын мэселелерд], бут1нг) шыгармашылык )зден1ст]н жспспей журген жактарын тап басып айтып, журт кец[лдег)С1н дэл тауып журетш. Алпысыншы жылдардьщ аяк кез!нен бастап Габиден денсаулыгына байланысты каладан кепнп, Каргалыга коныс аударды. Бул кез­ де ол кундел1кп турмыстын усак-туйепнен ез1н жогары устап, Одак жумыстарына кеп араласпай, денсаулыгын кутт1. Жазуды да азайтты, кей)н Т1ПТ) койып кетт1. «Кез кергенн)ц» жоспарланган уш кггабыныи алгашкысы гана жарык керд1 де, калган екеу1 жазылмай калды. Сол тустын ез)нде Габиден уш жазушылардан бос болмайтын. Оны сыйлай- тын, жаксы кор!Г[, ага тутатындар жиг барып, оньщ хал!н бынп, эцг)мелес1п кайтатын. Кейб1реулер керген зэбгрш, эдшетс1зд!г:н бел]сеин. Жазу­ шы солардьщ бзр!н паналата бшд:. Талантка камкор болды. Эбд1жэмш НурпеЙ1сов шыгармалары жайлы эркилы п)к[р туып, оньщ ез басы жайлы энг1мелер кочершген тустарда Габидечп1ц эдеЙ! барып, эдшетсп жаланы басуга белсенд] араласканын бшем. Ол Эбд]жэм!лд]ц жазушыльщ талан- тын жогары багалайтын, б]рак кейб)р мшездерше сын кез)мен карайтын. Габиден табигатында К1ипней1л, карапайым адам болатын. Не нэрсен) болсын, дабырлатып, шулатып журущ унатпайтын. Эс1ресе, жазушыньщ ез)не жасалган курметт] де шусыз, айгайсыз, жупыны отк!зуд1 унататын. Мен1ц онымен сапарлас болган кездер1м де болды. Ондайда кебшесе Габиден елге салмак салмауга тырысатын, кеп адам жиналып, мадактау тостылар кетер)л;п, дабырласып жатпауын ескертетш. Ел адамдарымен энг)мелесуд], эн-куй тындауды жаксы корет1н. Сэкен Сейфуллинн1н 90 жылдыгын тойлау кундер!нде Жанарка ауданында екеум13 б1рге болдьщ. Конактарды аудан совхоздары бел)п алып куткенде, екеум4з б1рге «Дружба» совхозынын енш!С1не тиген ед)к, Сэкен тойына катысты багдарламадан бос кездер1м!зд1 Г абиден кебшесе езен жагасына Т1гшген ки)з уйде шусыз шагын топ ортасында елдщ сез б!лет!н адамдарымен энг!мелесумен етюздг Эс]ресе, ел азаматтарыньщ эзш-калжындарына кещл белд1. Тапкыр, утымды сездермен б)рш-б1р) кагытып, кажап, эз)лдес!П отыратын мшездерд! керд1. - Осындай эзшдер - казактьщ т<л, сез байлыгыньщ б)р бай саласы. Каз1р азайып барады. Жанаркада бул жаксы сакталган екен, - деп, оган езшщ ризалыгын сезд]рд1. Ел 1Ш[нде аты эйпл) жазушыны кер)п, онымен дастаркандас бо­ лып, эщ)ме тыцдагысы келет:ндер эдетте кеп болады. Габиден он- дай жиындардьщ узакка созылып, даурыкпа кошеметке айналуынан сактандыратын. - Осы елдщ жумысы жок па? Ел жиын куып, жумыстан калып коймасын. Енбекпн кызу кез;, - деп ескерт1п отыратын. «Эр нэрсеи!ц ме- расы бар» дегенд! кеп айтатын («мера» деген сезге салмак тусгре). 214

Ом[р тагылымдары Габиден онша конакшыл да болмайтын. Цонактыц да кеншд] эцпмемен, жупыны еткен1н дурью керет!н. Тамакты талгап, там-тумдап кана жейт)н. Арак-шарап [шпейт1н. Аздап шампанга су косып 1шет1Н[ бар­ ды. Оны «кушейтш )шем)н» деп эзшдейлн. Бас устау, бата беру сиякты эдеттерге мэн бермейт:н. Бас устаудан коб;несе кашатын, ырымын жасап, б1реуге етк131п ж]беруге тырысатын. Ал, бата жасауга ыкылассыз болушы ед1. Конак уст:нде, эс)ресе, ел арасында жас ж:г1ттерд1н б1р! «Эумин!» деп колын жайып, бата тшеп калганда: - Бата дегеннщ оз1 тыек кой. Тшект: баганадан бер1 айтып жатырмыз, сол тшектер кабыл болсын! - деген сиякты жай сездерге айналдырып, б] ]1ре салатын. Оз! кол жаймайтын. Мен оны кез)нде «кажы баласы» де­ ген сезге ушырап, мацында ортурл! эцпмелер кетер1лген, эркилы ауыр заманды бастан кешкен адамныц калыптаскан сактыгы шыгар деп ой- лайтын ед)м. Конак устшде жазушынын ез басына эртурл: тшектер айтылады. Оньщ аксакалдыгына, беделше курметтер жасалады. Узак ем]р тшеген п1К1рлер болады. Сонда Габен: - Узак жасау мурат емес. Адам канша жасаса да, алжымай елу1 керек. Елге кулк1 болып жургеннщ нес[ кызык? - дегенд: кеп айтушы ед). Тагдыр сол тшепн кабылдагандай болды. Жасыньщ едэу)р улгайгандыгына карамастан, Г абен эл1 тьщ, сез1нен, )С1нен, жур]с- турысынан жанылмаган калпында ем]рден етт1. Жай ем]р]нде андап сейлейт)н, сезге саран адам ем[р!Н1ц сонгы кездер1нде сез салмагына ерекше мэн берд1. Аты белгЫ , халык «Сез шебер)» деп кабылдаган жазушы сол угымнан темен туспеуге тырыса­ тын. «Габекен айтты» деп журерл1к акылды, онегел! сездерд] кеб1рек калдыруды ойлайтын. Сондыктан аузынан шыккан эр сезге талаппен ка- райтын. Эттен, оньщ бэрше кез[нде жеткмнкт] мэн бермед1к, еске устап, жазып алу сиякты нэрселер ойга келмед1. Бупн гана, Габенд! еске алган тустарда, ол 1С1М1зге ек1Н1шпеи караймыз. Габиден ки1мд! де жупыны киет]н. Уйде коб!несе байкадан тМлген жылы кейлек, сыртынан жун салып сырылган жилет киет1н. Пиджактарыньщ жагасы болмайтын. Сыртынан кеб1несе жур]С1не жещл (Габен жаяу кеп журет4н, эс1ресе, танертецг! кыдырыста каттырак аяцдауды жаксы керетш: «Дене жыргылады», - дейтш) шолак пальто, баркыт куртка сиякты к т м киюд) унататын. Табигатында карапайым, Т1рш1л)кке жупыны тус)н1кпен карай- тын Габиден ки1м киюд1 гана емес, уй турмысында да дуние жинауга, жылтырактыкка жок адам ед!. Оньщ кабинетшде ертерек кезде ез; жасаткан еск: шкаф-стена болатын. Оны каладагы уй:нен саяжайына кеш1рд1. Кундел1кт1 пайдалануга жарайтын жиЬазды канагат тутатын. Саяжайга кешкеннен кейш улкен болмес)не ез тапсырысымен тутас кабыргага лайык шкаф кана жасатты. Колы 1ске икемд[ болатын. Уй 215

Серж К,ИРАБАЕВ лршмппнде кажет устел, орындык сиякты нэрселерд) ез! де жасап ала салатын. Каладагы уй[нде (Чайковский, Абай кешелершщ киылысында) ерте кезде ез: жасаган жиналмалы б)р диваны болды. Ол кабинетше орнатылган ед]. Керек болса тустрн!, уст]не к1с: отыратын да, К1С1 жокта жогары кетерш, жинап коятын. Ондай ю керлтн айтып кейде мактанып оть]ратын. Сезге саран, карапайым адамнын ондай мшезш кызык кер)п, б!з кейде коса мактасатынбыз немесе касакана сынап сейлейпнб13. Габен мактана бергенде, мен сезш бел)п: - Осыны айтып мен мактайын деп келе жатыр ед)м, озгн:з айтып койдьщыз гой! - деп эзшдегешмде: - ИИрюн, К1С1Н1Н ез1ндей гып кайдан мактасын! Оз)мдей гып сшк;м айта алмайды гой, - деп кулет1н. Мундай сездерд! ол кеб1не кулк! уш1н айтатын. Оз) мактаншак адам емес-т1. Мадакка шашыла да бермейт1н. Шеберханасында оны-муны жасап аларлык сайман-мул;кчер] толык болатын. Саяжайынын к)ре бер1С)ндег] ссй< алдында ез) жасаган устел:, орындыктары, креслола- ры туратын. Таяктьщ неше турл)С)н жасайтын. Б1рак нз! таякка суйен1п журмейт!н. Таякты кыска етш, булд)рг1 салып жасайтын, ойнатып колына устап журемн, «Узын таякка адам суйенш журуге уйрен!п кетед)» дей'пн. Табигатында укыпты, жинакы адамнын уЙ1нде де, корасында да ша- шылып, бейсауат жаткан нэрсе болмайтын. Устелшщ усгзнде кагазы да шашылып жатпайтын. Э р нэрсен1н ез орны болатын. 1здеген нэрсесгн ор- нынан табатын ед;. Багын да ез! купп баптайтын. Одан алынган алмалар- ды да сактауга сорт-сортымен аттарын жазып орналастыратын. Ол уйд[н былтыргы алмасын биыл жаз шыкканша жеуш) ед)к, жеген сайын жаксы сакталганына таныркап, кызыгып энг<ме кылушы ед!К. Жайшылыкта сезге саран адам ез)мс[нген достарымен ылги эз1лдес)п, калжындасып отыруды жаксы керупн ед1. Кейде б!р узагырак хабарлас- пай кетсек, ол кЫ телефон согар ед). - Эй, сен ана Жубаннын айтып жургенш сст)Д1н бе? - Не депт1? - Сен: саран боп кетт1, уЙ1нен су ауыз тиг1збейт)н болды деп жур гой. Будан б)з онын келг1сг, керг)С) келет]н!н ссзунп ек. Кейде Жубанга со- лай телефон согады. - Сен женшде Сер1к пен Элия жагымсыз б[р энг1мелер айтып жур гой, - деп бастайды оган сез!н. У т алые жэне жалгыз1л1кт1 болгандыктан, Зейнел келе алмай, Габекецнщ конакка жалгыз келетгн кездер! болады. Ондайда конакжай уй иелер] Зекенн1н сыбагасын ала кетуш ет;нед). Б:зд:н уйдег! келЫ Элия осыны айтканда, мен касакана: - Ой, улкен К1С1 туйшшск устап журе ме, уят болады гой, - дейт1нм!н. Маган карсы Габекец де дурсе коя берспн: - Ой, сен:н нен бар эйслдерд!ц шаруасына араласып? 216

Ом]р тагылымдары - Кейде сондай экелген сыбаганы екеулеп жеп отырып, «осы с е т и бармаганыннан утылган жокпыз-аум - деп кулетж ед), - дейд; Зекен. Сыйласкан агамызбен солай эз1лдес1п журет!н кездер1М)з кеп бола­ тын. Эс)ресс ол карта ойыны ус;1нде тым сейлеу!к ед]. Жайшылыкта кеп сейлемейтш адам б!здерд) кагытып, кажап отыратын. Кейде ойын журмей жалыгып, шаршап отыратын б)р кездер)н болады. Сондайда ол: - Эй, сен б1рденен1 купп отырсьщ-ау! ЭдеЙ1 б[зд[ арандатып алып, ар- тынан ойнайын деп отырсьщ-ау! - деп онсыз да титыктап отырган адам- ды эзшмен серг!тет1н. Эз1лд) мактанга да айналдырып Ж1берет1н. Егер ойыншыны кулата алсак: - Бэсе... Сср)к екеум!здщ арамызга тускен сон... - деп кетерЫп калатын. Бул сез)не кейде Жубанды косып айтатын. Карта уст)нде кеп эзшдесш, кажасатын адамы - Еабит болатын. Б)рде Еабит «мизер ойнаймын» десе, Еабиден «тогыз ойнаймын» деп ойнын басып алыпгы. Б1рак жерден карта шыкпайды. Соган карамастан Еабиден онга ойнайды. Еабит коркып, картасын тастай беред!. Сейтсе, Еабиден колындагы сег1з картамен он ойнап, Еабитп алдап кетед). Картасын ашып керсет]п, Еабитт1 мазак кылады. Б1рде Жубан екеум[згс осы мшезш кайталамак болганы бар. Оны сезш койып, 613 устап алдык. Сонда: - Екеу1нд! де Еабитке уксатайын деп ед[м, - деп кулген. Еабит пен Еабиденнщ курдастыгы, жарастьщты эзш-калжьщы журттьщ бэрше мэл1м. Б)з соньщ б!ркатарыньщ куэс! де болдык. Бул - казактьщ курдастьщ эзшдер!н этнографиялык зерттеуге кеп материал бе- рер ед]. Ол ылги Еабиттщ бойынан, ]С)нен б)р кемш1Л]к тауып отыруга кумар болатын, соны кулк1ге айналдыратын. Алпысыншы жылдардьщ бас кез!пде Еабит уЙ1нде б1р отырганымыз ес)мде. Кусни кайтыс болып, Еабеннщ Рая Мухамедияровага уйленген кез!. Жана тускен кел1ншек с)рест!р]п турып устел жасапты. Арак- шараптьщ да неше тур! тур. Еабекен устел жанына кел1п, оньщ уст4ндег1 жасауга карап турды. Оньщ б:рдеце 1здеп турганы ондайда б)рден белг)л) ед1. Б1р кезде К1р)п келе жаткан Раянын алдын бегей: - Лимонад бар ма? - дед1. Рая сасып калды. - Агай, лимонад алган жок ед!к. - Бул иттщ уй]нде ен аягы лимонад та жок! - дед1 Еабекен. Б!р жолы Каргалыдагы Еабиден саяжайында б:р сезд)н рет1н келт<р:п, Еабит Еабиденге: ...нететн! - деп калды. - Эй, кольщнан келмейнн )сг] нес]нс ауызга аласьщ? - дед: карсы дау айта Еабиден. - Неге колымнан келмсйд]? Колымнан келмесе, анау не? - деп Еабит Раяга карады. С:рэ, Раядан туган кыздарын да еске алды-ау дейм1н. - Ой, ол - жас адам. Устш е шыбын конса да, бала кетеред). Ал, сен кольщнан келсе... 217

Серж К,ИРАБАЕВ Журттын бэр: ду кулд!. Алпысыншы жылдары ек! курдас демалыс кундер1 тау арасы би!кт1к жасайды деп, кырга, далага карай шыгып демалып кайтуды эдетке ай- налдырып журд!. Кеб)не Талдыкорган жолымен барып, Дмитриевка селосынын аргы жагындагы езен елкесше (каз]р ол жер су коймасына айналып кетт[) токтайтын. Ылгалы мол, шеб) кальщ, езен! касында агып жаткан, агашты осы б[р алкап жаздын ыстык кундер1нде демалуга эбден колайлы жер болатын. Эйелдер ас камдап, еркектер ойын-эзшд) кэсш кылып, далада бой жазып кайтатынбыз. Б;р жолы Жазушылар одагыньщ ЗИМ-! жэне б1р машинамен солай карай бет алдык. Эйелдер ек1нш1 машинада. Еркектер ЗИМ-де. Машина шн кен, жол едэугр узак болган сон, жнтггер картаны ермек етуге К1р!ст]. Габитт)н аягында жана сатып алган туфлю бар екен, аягын аздап кыскан сон шеш1п отырды. Габиден б]лд)рмей оньщ б;реу1н аягымен сыргытып ез1не тартып алды да, машина еспш акырын ашып, тус!р1п кетп. Габит оны машина токтаган жерде б4р-ак жоктап, шептес]н уст)нде жаланаяк журе алмай, отырды да калды. Габидещц боктап жур, б;рак курдасы ештене мойындаган жок. Акыры журпзушш) ж]бер)п, Дмитриевка село- сынан аякка [луге жарарлык баска б]р аяк кшм алдырып кайттык. Келес! жексенбще тагы да сол арага бардьщ. Узак отырып калып, бой жазып, суга тусуге барып ек, Еабит асыгыс-ус!пс ки1Н)п тура женелд1. - Ал, анау б)рдсне булд!руге кетт], - дед! Габиден. Артынан 613 де кайттык. Келеек, Габиденнщ пиджагын тыгып тастап- ты. Габиден Габитт1н жерде жаткан кезшд]р;ктерш жинап, салып алды. Анау кез)лд:р1пн сураса, мынау пиджагын тауып беру)н Т1лейд;. Б;рак Габит кай агаштын туб)не тыкканынан адасып калып, пиджагты таба ал- мады. Бэр)м]з да карадык, акыры пиджагты тастап кайттык. Ек: курдастын осындай эзшдер1 кеп болушы ед1. Габиден кебшесе утымды калжьщдайтын. Габидешнн агалык, адамгерпплж сипаттарын оньщ отбасы, ондагы жарастык ем)р), жолдасы Зейнелмен узак жылдар калыптаскан сый- ластык, татулыгы эркашан толыктырып туратын. Зейнел де аралас агайын-туыска, каламгер курбы-курдаска, 1н1лер1не метр:мд1, кад[рл! ана бола б т д !. Габиден екеу1 езара эзтдес1п, кул1С1п отыратын. Осы мшездер: бул отбасын журтка жарастыкты ет1п керсетт1. Ертеректе (ол кезде Габиден отбасы калада туратын) кешке карай сол уйге элдекалай сокканым бар. Барсам, ала келецкеде, карангы кабинет!нде Габекен диван уст)нде жатыр екен. Мен юрш, кабинетке шам жацтым. Г абекен басын кетерд1. - Карангы белмеде не гып жатырсыз? - Бул эйел халкы сын кетермейд] екен! - дед] Габиден маган жауап беру орнына б;р энг!мен1 бастап. - Не боп калды? - деп мен де дегб)рспденд)м. 218

Оьпр тагылымдары - Унем1 жумыс ктей бермейс!н. Жалгыз отыра беру де киын, сонсон ас белмеге ю р т , Зейнелдщ не )степ жатканын керш, сандыктын усчн е кисайдым (сол уйд:н ас белмесшде улкен б1р сандык болатын). Карап жаткан адам оны-муны кермей жата ала ма, «ананы былай неге жасамайсьщ?» - деу1м-ак мун екен, «сен!н кабинет1цдеп кагазьща мен араласпаймын гой, мен1н ас белмемде нен бар?» - деп Зейнел м е т куып шыкты, - деп шагынды агай. Екеум13 шай ш у ге ас белмеге кайта к1рд[к. «Жана гана агацды куып шыгып ем», - деп Зекен э н п м ет кайталап айтып шыкты. Б1раз кулдж. Улгайган адамдардьщ кулк[л: М1нездер1 кеп болады гой. Кейде мандайына кетерш койган кез;лд[р]Г]н 1зден эуре болады, кейде ютеп жаткан 1С1Н аяктамай, ек1нип 01рденеге ауысып, алданады, умытшактык та жи) жанылыстырады. Габиден мен Зейнел уй пшнде б1р1н!н осындай м)нез)н б[р! эз)лге айналдырып, уй 4ш т кулк!ге толтырып отырушы ед1. Б[з барганда б1р)Н]ц кулкш1 юш б[р] айтып, мэз болысатын. Кейшп жылдары Габиден кулк:ге тым кумар болды. Онын ез) ем1рге деген куштарлыктан туган ед]. К у л ю н т адам жасын узартатыны жайында окыгандарын, улы адамдардьщ ем1р1нен алынган улгшерд1 ол ылги эцпме ет1п отыратын. Габиден - шыгармашылыгын еленмен, газетке усак хат-хабарламалар, эцг1мелер жазудан бастаган жазушы. Каирп ресми мэл1меттерде, ез! жазган ем1рбаянында елен жазганы айтылмайды да, хат-хабарлар, эцмме, очерктер жазганы сез болады. Ертерек жазылган нашарлау елендерге автор болганын ол мойындай да бермейт)н. Мен!н есю газеттерд] карап жур)п, Габиденн)н б!р-ек) елен*не тап болтаным бар. Кеппрш экел)п, ез!не керсеткен1мде: - Сен де кайдагы б:рдецен! тауып алгыш екенс!ц, - деп кул1п, терю айналган. Асылы, Габиден колынан келмеске умтылмайтын, ал келген нэрсен1 укыпты жасайтын, ем:рге шындык шецбер!нен шыкпай карайтын нагыз реалист адам болатын. Ол елецнщ би!к енер екенш бшет!н де, езш!н ерте­ рек жазган елендерше кец)Л1 толмайтын. Сондыктан оны жасыратын. Ал, кеЙ1н согыс кезшде «Жас казак» эншщ мэтшш майданда баска елен жа- зар акын жоктыктан, уакыттьщ кажет ету1мен жазганын айтатын. Содан ба, кейшп жастар Габиденд! елен жазбаган адам деп тус!нед;. Дукенбай Досжанов осылай деп жазды да. Габиден ес1м1 согыстан кей:нг1 дэу]рде, эс;ресе, «Шыганак» пен «Миллионер» шыккан кездерден бастап казак эдебиет1 шенбер1нен шыгып, одактык келемде кен тарады. «Шыганак» та, «Миллионер» де, олардан кейш жазылган «Караганды» да шет тшдерге кеп аударылды. А.Фадеев Г абиден романдарын шетелдерде мактады. Сол б1р туста орыс окушылары унлн Г абиден Мухтар Эуезовтен кейшп ес!М1 кен жайылган казак жазушысы болды. Б1рак ол сол кездегч Казакстан басшылыгы та- рапынан колдау кормедг КСРО Жазушылар одагынын Габиден роман- 219

Серж К,ИРАБАЕВ дарына КСРО мемлекетт!к сыйлыгын беру жен1ндег1 ею усынысын да бпдщ Орталык комитет колдамай алдырып таетады. «Эуезов! жа- ман, Мукановы жаман, Мустафин; жаман, мен Шаяхметов жолдаска тус1нбсйм]н», - дейт) Фадеев жазушымен энг:мес:нде. Еабиденн)н жулдызы 1954 жылы П.К.Пономаренко келгеннен кешн гана жанды. Сол жылы ол Казакстан Жазушылар одагы баскармасынын терагасы болып сайланды, депутаттыкка, Орталык комитетке мушелшке етт1. Рабиденнщ одактык келемде табыска ие болуы оньщ кейбгр тустастары, эс:ресе, орыс окушыларына таныла алмай журген жазу­ шылар тарапынан кызганшактык, кереалмаушылык сиякты м:нездер тугызды. Оньщ «кажы баласы» екен) еске алынып, шыгармаларынан оны-муны 1здеп жазылган арыздар кебейд!. «Караганды» мен «Коз кергеннщ» манындагы энг]мелер мен арыздар елдщ кебше мэл!м. Осын- дай жалаларды уйымдастыруга, оган дем беруге езшщ узак жылдар сыр- ласы болган, б)рге оскен «достары» да катысты. Сол «досыньщ» Казак КСР Еылым академиясына толык мушел:кке етейгн деп турган жершде бегет жасаганын ез; маган сыр кылып айтып ед1. КсЙ1н муны сол кезде Еылым академиясы басшыларынын б]р) болган адам да растады. Габиден академияга корреспондент-муше боп сайланды. Оган М.Эуезов куш са- лып ед1. - «Коз кергеннщ» манында эд)летс)з жала сындар кебейген кезде, - дейтш ед: Габиден, - сол «досыма»: «Бедел1н бар улкен жазушысьщ, мен) жала сындардан коргап, араша туспеймгсщ?» - дед1м. Ол романга ка­ тысты материалдарды жинап беруд] сурады. Б:рак созып жур)п, аяксытып макала жазбады. М]нез4 кен, устамды Габиден сол «досына» еле елгенше сыр берме- ген куЙ1нде егп . Ешк1мге шагынган жок. Ом)рд1Н курделшгг1н жаксы тус1нет1н, оньщ ойы-кырын керген жазушы езше тэн кереген, дана м)нез!мен басына тускен жайларды сабырмен кабылдады. Болган кез)нде аспады, болмаган кезшде саспады. Жай ем]р!Н]н езшде куйгп-п:су, асыгыс сейлеу немесе шапшан шеш)м кабылдау дегенге ол бармайтын ед1. Ерн1н жымырып, ыныранып койып, ойланып отырып калатын. Б)р- ек! ауыз сезбен гана шеш1мш айтатын. Кеп сезге жок-ты. Оньщ кендит мен М1нсзд)л]гтне кайран калушы ед:к. Жарыктык-ай, карта ойнап журген кездер1мгзде кун: бойы колы журмей титьщтаган тустарыньщ ез!нде сыр бермей ойыны - ойын, эз)Л1 - эзгл, кулкгсг - кулкг боп отыра береин. Кара шал ондайда куй ш -тсш калатын. Бул оны эзглге айналдыратын. Габиденд1 б)3, суйген халкы, каламдас дос-бауырлары эдеби енбек- тер)не коса, осы мшездер) уш)н жаксы керучн едгк. Ел де оньщ енбеггн зор багалады. Шынында да, ол улттык мэдениет]М13дег) кайталан- байтын дара да дана тулга ед]. 7РЯД 220

(Эьнр тагы лы м дары !ЛИЯС ОМАРОВ Халык жадында сакталудын жолы эркилы. Ыреу енер1мен, б;реу ерен ецбег)мен, тагы б)рсулер би)к адамгершш1к, азаматтык кылыгымен ел ем!р1нде ешпес )з калдырады. Халкы оларды эркашан есте устап, кейшп урпакка улг! ет1п айтып отырады. Сол аркы.чы кеЙ1нг[лерд; де еткеннщ гибратына баулиды. X X гасырдагы казактьщ сондай кад[р туткан, улы деп суйген азаматынын б:р1 - !лияс Омаров ед[. Онын би)к адамгсршипп, азаматтык, кайратксрл!к енегес;, жан-жакты таланттылыгы мен б1Л!мпаздыгы [лекенд! ез заманыньщ озык ойлы улдарыньщ катарына кетерд]. Оны- мен коштасуга арналган сез!нде Габит Мус1репов: «Тазалыктан гана, бауырмалдыктан гана, айнымас-булжымас меЙ1р1мдм1ктен гана жарал- гандай, азамат, адамгершм1кке, эдшетке, жолдастыкка, достьщка к;р жукть[рмай еткен б]р адам 1лиястай-ак болар. Улкендер катарында к)Ш1 емес, К1иалер катарында улкен емес б)р жан ед:-ау!» - деген ед). Осы сезге имандай иланбайтын, кол коймайтын адам 1лекещц кергендер 1Ш1нде болмас-ты. 1лияс киын заманда ем1р сурген кайраткер ед1. Заман ауыртпалыгын ез1 де аз тарткан жок. Э р жуйеде кызмет аткарган ол кай салага барса да Ы н менгер1п, кепке уйыткы боп, кереген басшы боп кете алатыны елд1ц бэр]не мэл1м. Мацына жаксы жандарды, :с бмет1н, сез тусш епн, уяты-ары бар адамдарды жинады. Онымен 1стес болган ага-)Н1 замандастарыньщ бэр: муны мойындайды. Ол адамды ез) 1здеп табатын. Кеп ш]лер:мен достас, п!К1рлес болды, жанынан орын бер)п, жакын тартты. Солардын катарында !лексцнщ дос [Н1лср]Н1ц б)р) болуды маган да кудай жазыпты. 1лекец ес1М1н 613 студент кез1м:зде кеп еститш ед)к. Ол кезде Орталык партия комитет!н<н хатшысы болган азаматтьщ эртурл) кылыгы, 1стеген 1стер1, сейлеген сез) эдебиетке жакын кауымныц ортасында аныз болып айтылып журд;. КЖ умалиев, С.Аманжолов, А.Ыскаков, КЖармагамбетов, М.Габдуллин сиякты устаздарымыз ол мс1Н1ц б1лг:рл)п, адалдыгы жайлы кеп айтатын. Партия кызметкер1Н]ц мэскеул]к улкен академик галыммен (А.М.Панкратова) б1рге Казакстан тарихын жазуды баскарып, соны талкылау кез:нде сейлеген сездер: де естш1п жа- татын. Сол уш[н «ултшылдьщ» айып тагылып, жазыксыз сезге ушыраган азаматка аяушылык сезшет:н. Ал, оны б]р1нш] рет 1949 жылы Жазушылар пленумында корд;м. Жас- тар мен балалар театрында еткен пленумньщ корытынды мэж]Л1С)нде ол сез сейлед). Кез1лд)р)к киген, жука ецд), шапшан жэне алгыр сейлейтш шешен К1С1 екен. Эдебиегг!, оньщ соцгы жацальщтарын жаксы 01лет1н! ацгарылып турды. 1946-1948 жылдардагы партияньщ идеология 221

Серж К^ИРАБАЕВ саласындагы каулыларыньщ рухы кушейш турган кез гой. Б)рак оган карамай, ол К1С1 устамды сейледг Ешк1мд1 жазгырган жок, тек талап коя 6)ЛД1. Эдебиетт! партия шакыруына жауап беруге шакырды. Осы жауаптын алгашкы нышаны деп Тайыр Жароковтын «Жапанды орман жангыртты» поэмасын атады. Оны «Казак поэзиясынын карлыгашы» д е ге т ес!мде. Осы тустагы «ултшылдык» наукан [лекеце ауыр тиген1 белг;л). «Ка- закстан тарихы» караланды. Е.Бекмахановтыц кпабын айыптаган жи- ындар етт1. Соньщ сонгы б;р тусында, 1952 жылы опера жэне балет театрында шыгармашылык интеллигенцияньщ жиналысы етт1. Осы жиындагы 1лекенн1н баяндамасын, Ж.Шаяхметовт1н корытынды сезш, сейлеуш1лерд)н артык-кем айтылган н!К[рлер1н де тыцдагам. Осындай партиялык белсенд)лердщ айгай-шуына карамай, 1лиясты халык жаксы корд). Ол жен]нде кашан да жылы сез, жаксы п1К1р айты- латын. Касым Аманжоловтьщ калальщ кенест1н терагасына жазган атакты «Бермесен, бермей-ак кой баспананды» деген елец: тарады. Оны 1лияс Ж.Шаяхметовке апарып керсет)п, пэтер алып бершт) деген сез шыкты. Касымньщ 1лияска арнаган «Азамат» деген олеш басылды. 1лияс, бэр)б1р, орнынан алынды. Мэскеуге жогаргы партия мектебше окуга кетт! деп естщ1к. Мен онымен осы окуда жургенде таныстым. 1лекецн1ц ек1 жылдык мектепт]ц б1р жылын аяктап, демалыска шыккан кез1 екен. Ессентуки- ге «Россия» деген шипажайга емделуге келшт). Б)з Денсаулык сактау министрл]гнпн № 4 базалык шипажайында жаткан ед1к. Дэмеш Бейсе- нова деген кайынбикем бар, сауда министршщ орынбасары, «Россия- да» жаткан. 1лекенмен 6)3 сол шипажайдын алдында кездестж. Дэмеш бурыннан таныс екен - шуй)ркелесе кетт1. Б;зд1 таныстырды. К)С1 жатыркамайтын, сызылып турмайтын, ашык К1с; екен - б)рден уЙ1р1п, эцпмеге тартып алып кетт1. Сонда, демалыста жур!п, 1лекен жайындагы кеп энпмелердщ растыгына кез!М)з жетт1. Ол эдебиетт: кеп окиды екен, казак жазушыларыньщ шыгармалары жайлы ой-н1К1рлер1 молдыгын байкадым. «Абай жолы» мен «Оянган елке» жайына кеп токтап журд]. Сгрэ, окып, п1К1р корытып журген кез: болуы керек. КеЙ1н кеп кеш1кпей осы ек1 роман жон:ндег[ макалалары туды. Сондагы [лекенмен отк:зген жаксы кундер1мп эл: ес:мде. Б:рге су- ретке тускенб:з. Ессентукид]н мейрамханасына барып, ол юспн конак жасадык. Жейт1н тамак тандап отырганымызда 1лекенн1н: «Мундагы адамнын т)С! безработный болады (ылги тартылган, унтакталган тамак жейд1гой), Т1с:м]3 т)С1М1зге тис!н, ет жей)к», - деген: бар ед1. Б1р жылдан сон 1лекен окуын бптрш, Солтуст1к Казакстан обкомына идеология ж б тн д сп хатшы боп келд). Орталык комитепзн, обкомнын 222

(Э\\пр тагылымдары б1р]ннп хатшысы болып керген адам усынган кызметт: олкысынбады. Улкен жумыстан жасканбайтын, К1Ш1 кызмепч кораштанбайтын, к]Ш]пеЙ1лд!к [лекеце тэн касиет ед1. Ол ел сен]м!н, партия тапсырма- сын багалайтын. Кай жумыста болса да улкен )ске мурындык болатын. Оны ол Солтуст!к Казакстанда ктеген жылдары да, одан Алматыга, Киностудияга директор болып келген кез1нде де таныта б]лд]. Кезге тусуге тырыспайтын, кер!Н1п калу уш!н колдан мшез жасауды бшмейт1н адамнын ем!р], )С1, сез1 - бэр! табиги екенш ол дэлелдеп етт1. Киностудиядан к е т н ол аз уакыт ук!метте кецеспн болып )стед). Бы- лай Караганда, кецеспнге тапсырылатын м^ндеттер кеп емес. Каз)р де тук 1стемей бос отырып, !Ш1 пыскан сон кетн; калатын кснесш[лерд; кер<п журм)з. 1лекен осындай кызметте де жумысты ез1 тауып алатын. Мен1н б;р К1рген1мде, ол устел1Н1н уст; кагазга толы, улкен б4р мэселен) зерттеп жатканын, сол жон[ндс ук!мет алдына мэселе коймак ойы барын айткан едг Мен]ц 1лекенмен, оньщ отбасымен жакын араласуым осы жылдар- дан басталды. Отбасылык карым-катынаста да ол карапайым болатын. Бурыннан таныс, уЙ1р адамдай К1ммен болса да тез Т1л табысып кетет!н. Элияны «Кызыл берж» дейт)н. [лекендер Алматыга кеш)п келгенде, ерул;к б е р т отырып, койды б]р «кызыл бер)к» шалдан алганымызды естш ед]. Соны ом!р бойы умытпай кетт]. Кей]н Мемлекетт1к жоспарлау комитетше орынбасар, б1р1ннп орынбасар, мэдениет министр: болган жылдары да ол биге агалык кещлщ езгерткен емес. 613 оньщ уй)нде де жи) болатын ед!к. Алматыга кеш1п келгенде ол эуел1 Панфилов-Жамбыл кешелер1Н1ц киылысындагы уйде (Орталык аурухананын корасына кордп) турды. Кей)н Калинин (Каз!рг] Кабанбай батыр) -Телебаев кешелершщ бурышындагь! уйге кештг Осы уйде 1962 жылы 1лекен елу жылдыгын атады. Ол кезде каз!рпдей мейрамханалату салты жок, ек!-уш белмеге ас жасап, конак куткен. [ш!нде жас достарынан Тахауи, Эбд1жэм1л, Зейнол- ла, мен - тертеум!з болганымыз ес1м1зде. Осы жылдары 1лекен эдебиет сынымен шугылданды. Мэскеуден окудан кайтканда, Мухтар мен Габит романдары жайында макала жа­ зып келген ол шыгармашылык шабытыньщ кемелд] б)р кезец:н басынан етк)зд]. М.Шолоховтьщ «Кетершген тьщ» романыньщ ек!ннп К1табы шыккан кезде, осы шыгарманын ек1 томы жайында улкен макала жаз- ды. Оны Шолоховтьщ ез1не Ж1берген1н кейш жазушыга жазган хатынан бм д4к («Толгамдар - Рачдумия», 59-6), Б.Момышулыньщ эскери проза- сы, Т.Ахтановтын «КаЬарлы кундер», Э.Нурпей1совт1н «Кан мен тер» романдары, З.Кабдоловтьщ «Ом1р ушкыны» повес! туралы алгашкы пжрлердщ катарында 1лекен макалалары аталады. Ол ез устазы Бекет Отетшеуов пен акын Сараньщ эдеби мурасы жен1нде де ойлы тю рлер айтты. Осы енбектер1Н1я нег13)нде 1961 жылы «Эдебиет жайлы ойлар» 223

Серж К,ИРАБАЕВ деген сын ютабын курастырып бастырган ед:. Жана шыккан к)таптарды царап журет]н жас, елгезек кез1мЬ гой - К1тап дукен1нен кездес1п калган осы жинакты сатып алып, тез карап шыктым. 1лекен ойлары, п;к1рлер1 байсалды, эдеби талдаулары онын эдебиегп ту с ]ну, угыну ерес!Н)ц б тк п п м е н риза етт:. Казак эдебиет) сыныньщ жана б1р бетбурыс жа­ сап, кауырт орлей бастаган тусында жана б1р сыншынын, бурын аты белгы) когам кызметкер;н)н ойлы п1К1рлер1мен сынга улес косуы мен1 кызыцтырды. Мен кгтап туралы рецензия жазып, «Казак эдебиет;» газет]не усындым. Ол газетте 1962 жылдыц 9 акпанында «Сыншы талан­ ты» деген атпен басылып шыкты. Осыдан аз кун кейш [лекен ез1 телефон согып, маган рахмет айтты да, мен)ц езше кел1п кету]мд: сурады. Оныц сурауы да сыпайы, к1шшейш ед[. «Колын тие ме, маган езще ынгайлы б1р кезде согып кетсен, гпюрлесср ед1к. Тек менгн колым тимей калуы мумк)н, алдын ала ескертш кой», - дед). Мен1 оны кейшге калдырмай, колма-кол кел1С1п, сол куш-ак бардым. Мен1н жазган рецензияма риза кещлш б 1лд)ре отырып, езшщ эдебиет жайлы ойларын жалгастырып, ага бграз энг)мелер айтты. Маган мтабын жазып берд]. «Кад!рл4, ойлы Ы м Сер1кке! Аздаган ойларымнын жинагын еыйлаймын. 1лияс. 20-февраль. 1962 жыл» - деп к)Ш1пеЙ1л жазылган аганын колтанбасы менде сактаулы. КеЙ1н осы К1табын толыктырып, «Глазами читателя» деген атпен ( 1967) бастырды. «Оган да Дорогому Серику! С уважением» - деп кол койган (5 декабрь 1967). 1лекенмен мен демалыс уйлершде де, шипажайларда да талай рет б)рге болдым. Алгашкы кезде жогарыдагы «Алатау» деп аталатын шипа- жайда б]р-ек) рет б)рге демалганымыз бар. КеЙ1н «Алматы» шипажайын- да демалдык. !лекен Мэскеуге операция жасатып кайтканнан кей)н осы жерде узак жатты. Шыгармашылык жумыс 1степ жур)п, менщ де осында кебгрек болуыма тура келдг Сол кундерде де кеп энг)мелес1п ед1к. Ол демалысты кещлд) етк1зу керек дейт!н. Демалушыларды уйымдастырып, эн айткызып, эртурлг кулкын эцпмелер айтып, дуылдатып отырганды жаксы керетш. Кулк1нгц денсаулык уш)н мацызы барын еске салатын. Буг1н ойлап отырсам, осы кылыктарда ем)рсуйг1ш адамныц денсаулык унпн курес! жатыр екен гой. Кейш [лекеннщ кунделгктер1нен оньщ: «Кулк), кулк!, тагы да кулк], куаныш, куаныш, тагы да куаныш. Менщ ецбектен бос кез1мдеп кэс1б1м осы. Бул - ен алдымен, басты, непзп жэне шешуш! жумысымыз — ецбек процесше кемектесед1» деген сездергн окыганда, оган кез!м эбден жеттг 1лекецн]ц достары кеп ед). Оз замандастарынан 613 кергенде ол Белебай Исабеков, Эм1р Ержанов, Мэж1кен Бутин, Гауан Смагулов, Нурдэулет Кузембаев, Аскар Закарин, Эм:р Канапин, Музафар Дай- ыров, тагы баскалармен жылы карым-катынаста болды. Олар жайлы кулк1л] энпмелер айтатын, эз)л елендер шыгаратын. Солардьщ б1разын 224

(Эьпр тагылы мдары мен [лекеннщ ез аузынан ест)гем. Б1раз достарымен 613 1лекец уЙ1нде де кездес)п журд1к. Мен докторльщ диссертация коргаганнан кеЙ1н б]р кун: [лсксц мен! шакырып алып, Мэскеуге бара жаткан Нурдэулет Кузембаевка (ол жоспарлау комитет]Н1н жанындагы экономика институтыныц ди­ ректоры ед:) таныстырып, Жогаргы аттестациялык комиссиядан мен!н жумысымныц жайын бше келуд) тапсырды. Мэжженмен 1лекец уЙ1нде талай карта ойнаганым да бар. Еауан б1зге бурыннан да жакын ага болып журепн, 1лекецмен танысканнан кейш ек] отбасыга ортак дос боп кетт:. Оньщ эйел! Эмлахан уй устауга, тамакка бапты к)С[ ед[. Сол уйге коб)рек жиналатынбыз. Кулагы саран еститш Гауекецд11лекец «Сацырау» дейт)н. Белебайдыц уй)не телефон согып, б1р жет1 су болмайды деп, уй 1ннндеп бар ыдыстарын суга толтырып койганын, шипажайда б)рге демалган Белебайга !ш тазарту процедурасын жасап жатканда, ез!Н1ц туалетке к)р!п отырып алганын, Белебайдыц кысылып айгайлап, кулк1л! жагдайга ушыраганын ест;гем. Алгашкы кылыгын ол Ахметжан Койшыгуловка (Орталык комитетте хатшы болган) да жасаганын айтатын. Эм1р Ержа- нов ЖОН1НДСГ) эцпмелер] тым кеп ед:. Оныц туган кун1не сыцар туфли (Эм1рд!ц б!р аягы жок, мугедек болган) апарганын, бак 1ппнде дема- лып отырганда калпагын шалкасынан тастап, отк!нш] елден тиын-тебен салдырганын (б)р аягы жок адамды мугедек-кайыршы деп ойлаган гой) кулк1 етепп. Ондай эзш энг]мелер!н1н ксй)пкерлер! катарында Сагалбай Жанбаев та, 1змухамед Едшбаев та, Музафар Дайыров та, Эм1р Цанапин де болатын. Орталык комитеттщ б1р пленумында Оскеменнен келген 1лиястан курдастарыныц б)р1: «О жакта епн калай?», - деп сурапты. Сонда 1лияс: «Ег;н эуел! Музафардыц бойындай сорайып шыгып ед:, кун ыстык боп Ом1рд)ц (Цанапин) бойындай тырбиып калды, каз!р Сагалбайдыц басындай эр жерде б:р талы гана бар», - депп. Бул сезд! ол сол достарыныц ортасында турып айткан. Бэр4 кул:п, мэз болыпты. Тагы б)р пленумда сейлеуш! орыс жп птерпмн 01р) кой шаруашылыгын еркендету жайын эцг1ме кып турып: «Едильбаевская порода - это казах­ ская свинья» депт!. Едшбаевка осыны айтып, «Сенщ аргы тег1ц содан екен гой», - деп калжыцдапты. 1962 жылы менщ Сэкен Сейфуллин жайында ютабым шыгып, соныц алгашкы даналарыныц б:р!н 1лекеце апарып сыйладым. Ол мсмлсксгпк жоспарлау комитепне орынбасар боп барган кез1 сд[. Б1р кыдыру энг1мелес!п отырып калдык. Сэкен, Бетм бет, 1лияс жайында, 1937 жылдьщ ылацы туралы эцпмс козгалды. К[таптьщ алгашкы беттерш карап отырып, Сэкенн1ц елген; жайындагы мэл[метке кез1 туст1. Сонсоц менен: «Сэкеннщ осы жылы елгеш рас па?», - деп сурады. Мен онда акын акталганнан кей)н зац орындарыныц эйел: ГулбаЬрамга берген кагазына суйенш, 1939 жылдыц 9 казанында лагерьде елген деп жазгам. 1лекец олардыц ертерек атылып кету! мумк!н-ау деген кудж айтты. Сейт:г[ отыр- 225

Серж К,ИРАБАЕВ ды да, сол кездеп Мемлекеттгк кау1пс)зд]к комитет1Н)ц терагасы Эубэк)р Арыстанбековке телефон сокты. Оган мен жайында айтып, Сэкенгнн 1С1мен таныстыруды от[нд1. «Бул - сабырлы, байсалды, аузына бер<к Ж1Г1Т. Окыганын ешюмге жариялай коймас. Оз1не керек кейб!р деректерд) гана пайдаланар», - дед:. Мен Эукенде болдым. О к)С) жаксы карсы алды. К)табымды корд). Мен одан мумк;н болса Сэкен )С)мен таныстыруды, ек!нш]ден, Сэкенн]н архив)н, одан алынган колжазбаларды 1здест:р)п, кайтаруды сурадым. Эукен б)рер жет)ден кейш хабарласуды от]нд!. Онпме арасында Б етм беттщ ез)не туыс екенш айтып, «оньщ да архивш 1здест1рей]нш)» дед]. Он шакты куннен кеЙ1н мен Эукене кайтып бардым. О к)С1 архивпн табылмаганын айтты. «Оздер: керек болмаганда, олардан калган, арабша жазылган, кагаздарды кайтс1н, ертеп жгберген болуы ке­ рек», - дед). Ол Сэкен )С1н беруден де тайсактады. «Сез тарап кетсе, уят болар, оган катысы бар адамдардьщ кездер! бар гой», - дед:. Тек Сэкеннщ акталу кужаттарымен таныстырды. Онда Сэкенге тагылган айып, оньщ дэлелденбеген), тергеупнлермен Сэкенн1н кактыгыстары, Сэкенн)н уст)нен ею мет ек!Л[не карсы шыкты деп жасалган акт)лер, Сэкенд! урып- согып мойындатканы жайлы тужырымдар, атылган мерз1.м1 (25-акпан, 1938) керсетшген, маган осылар да жетк]Л1кт! ед]. КеЙ1н К1чабым кайта басылганда Сэкенн)н ел1м1н1н анык кунш к1рпзд)м. Осы сиякты жэрдем-кемект) 1лскен елге кеп жасаган адам. Ол ондайга ез1 суранып туратын жэне мшдетсшбейтш. Мэдениет саласында жауапты кызметтер аткарган адамнын шапагаты тиген, араласкан, сыйласкан орыс достары кеп едг Ол Орталык ко­ митетке хатшы болган жьшдары «Казакстан тарихын» жазу уст!нде кептеген орыс тарихшы-галымдарымен п!К)рлес болды, кейбфеулер)мен (А.М.Панкратова, Н.М.Дружанин) достасты. Согыс кез!нде Казакстанда эвакуацияда болган театр мен кино кайраткерлер) Ю.Завадский, С.Эйзенштейн, Р.Кармен, Н.Сац тагы баскалар онымен дос боп кеттг 1948 жылы 1лекенн)н т!келей араласуымен КСРО Жазушылар одагынын пленумы Казак эдебиетшщ каз1рг) жай-куй1 мен дамуыньщ мэселелер<н карады. Бул - М .Эуезовтщ «Абайы» дуниежуз1л4к данк алганнан кейшп дэу<рде казак эдебиет)Н1н табыстарын эйплеу жэне оньщ эр< карай ерктеуж е партиялык камкорлык талап ету саясатынан туындаган )с ед;. Пленум алдында КСРО Жазушылар одагынын хатшысы Борис Горбатов Алматыга келш, казак эдебиет: туралы баяндама дайындады. 1лияс оны Бурабай курортына апарып орналастырды. Оган Кекшетау обкомыньщ хатшысы Х.Байгалиев камкорлык жасады. 1лекен ез! де барып турды. «Б)р жолы Хайь!ргалига тапсырып, Бурабай манындагы б1р казак ауы- лында кабылдау жасаттык. Эз;м де катыстым. Кеш устгнде бул ауылда Б)ржаннын жерлестер] туратынын ест)Д1м. Б]ржан сал жайлы Горбатовка айтып тус1нд]р;п, «Б)ржан ауылында неге эн айтылмайды?» - деп ем, ауыл 226

Ом)р тагылымдары адамдары, кыз-ж11лт)ер) гун)мен эн салды, риза етт1. Горбатов тацка.чып кетт)», - дейт)н ед: 1лекен. Осы пленумды дайындау кез1нде де Н.Тихонов, Л.Леонов, М.Шолохов, П.Скосырев, т.б. кернекп орыс жазушыларымен танысады. Оларды Цазакстанга шакырады, Мэскеуде кездесед). Б]ркатарымен !лекецн)н жазыскан хаттары бар. А.Фадеевпен де ол осы туста танысцан. [лскен Барбиха шипа- жайында демалып жатады. К)тапты кеп окитын 1лекец шипажайдьщ К1тапханасынан алган к)таптарын сызгылап тастайды екен (к!тапты белг) койып, сызып окитын эдет1 болатын). Содан б)р кун) к)тапханашы бул к)С)ге айтуга бата алмай, сонда демалып жаткан А.Фадеевке айтыпты. С о­ дан Фадеев !лиясты ез) )здеп келш танысыпты. Екеу] кеп энг]мелескен. Эдебиеттщ, саясаттьщ кай мэселес)не салсан да муд)рмейт)н [лиясты Фа­ деев жаксы керш, сыйлап еткен. Осы шипажайда к е тн б)р жолы Щепиловка кездескен)н айтып ед: 1лекен. Партияга карсы топка косылды деп, Г.Маленков, В.Молотовтармен б)рге куылган Щепилов та [лекенмен т)л табысып, сыйласып сейлескен. Н.С.Хрущевтардьщ оларга жасаган зорлыгын айта отырып, «Усак адамдар гой, мен)ц уш белмел) пэтер;м бар ед), соны босаттырып, ск; белмел! уйге кенпрд). «Кешей)н, б;рак к)тапханам улкен ед), б)р болмес)н улкендеу кып бср]цдерм, - деп ед1м, тыцдамады», - депп Щепилов. «Б)Л)мд), устамды адам екен», - деп отыратын ед: [лекен. Мен 1лекенмен кеп эцг!мелескен (т)пт) сырластым деп айтуга бола­ ды) адаммын. Оньщ эцг!мес)н)н аукымы тым кен ед:. Саясат, когам, ел ем]р! жайлы кезкарастары, кызмет, елге енбек жасау туралы угымдары, адамдык, сырластьщ м)нездер) - бэр) де оньщ кен масштабты ой жуйесшен хабар берелн ед1. Ол Отанын, ел)н калткысыз суйген патриот адам ед). Оньщ ура- ны - халыкка кызмет ету болды. «Мен б)р нэрсен! бер)к устаймын. Ол - халыкка сатылмай тольщ бер!лу, бул жолдан ешкашан, кандай кнындык болса да бурылмасыма сетмд]мнг», - деп жазды ол кундел)г:не. Ол кереген ед:. Оцаша эщтмелерде бурынгы социалист1к кагида- лардьщ бузыла бастаганын, партияльщ тэрт)пт:н элс)рен бара жатканын уайым етет!н. Кадрлардьщ жагымпаз, ек!жузд), данккумар боп бара жатканын кердн Кундел)ктер)н карап отырсам, осы ойын ол сонда да жа­ зып калдырыпты. «Б13Д1Н партия - батыл, шеш1мд1 адамдардьщ партия- сы гой. Ол осынысымен кушт). Ал, басшы кадрлардьщ жагымпазданып, дэл айтатын нэрсен) айтпай жалтактап, жур)С)нен жанылып, енбектеп кеткен!н, кейб)р жерг)Л)кг) кесемсымактардыц шын ойын жасырып устайтынын кергенде, бул уйым !ри бастаган ба деп ойлайсыц. Б)зд)н Казакстан партия уйымы каз)р осымен ауруда. Окпншке орай, елд)ц кеб) муны байкамагансиды», - депт) ол. 1лекен сезшщ шындыгын ем)р 227

Серж К,ИРАБАЕВ керсетп. Осындай типтер непз) жауынгер партияны )штен ш]р]т)п, акыры партияны да куртуга, когамды да кулатуга жетк)зд). Ол жан-жакты бпнмд: болды. Алган б)Л1\\й жагынан экономист, бас­ шы кызметтерде жур)п, халык шаруашылыгынын барлык саласын жаксы игерд). Оларды ем1рден керген:не гана суйен)п уйренген жок, сол саланьщ ерекшел!ктср] жайлы да кеп окыды, зсргтед]. Зерттеп, окып, эбден коз) жетпей, 1лекен ештеце жасамайтын. Жобамен асыгыс корытынды жасау онын эдет)нде жок ед1. Мэдениет, идеология мэселелер]н)н ол кеменгер б)Л]1р] болды. Кгтап оку оньщ узшмейпн кэс1б] болатын. «Жан-жакты ж сплу адамнын ойлау мелшер]н кенейтед1. Сондыктан канша маман болсан да ез кэс1бщнщ тар шенбер!нде калу адамды мугедек етед1, адам- зат дамуыньщ жалпы жуйес)нен сырт калдырады. Эрине, ез кэс)б!НД' толык игермей турып, кур б!лг)ш болу да киын эр: зиянды. Кандай да болса, ею жактагы шетте калудан сактанган дурыс. Когамга пайдалы болу уш)н кеп нэрсен[ б]лу)н керек. Сейпп, ез кэс]б)нд] жет1лд]р, ен бас- тысы, оны когамга пайда экелетшдей ет», - деген кагиданы ол ем1рде бер)к устанды. [лекен кундел1г1ндег! осы сездер - оньщ адамдык берж кагидасына айналган дуние ед]. Осылардьщ бэр! !лиястьщ би!к азаматтык улпс!н танытады. Онда данышпандыктьщ белплер: мол ед). Сондыктан абзал аганын жаркын бейнес! эрдайым бпдщ журепм1зде ем]р суред]. 2002 НУРТАС ОНДАСЫНОВ 1965 жылдьщ жазыньщ аяк кез1. Белгш: мусшш) Хак1мжан Нау- рызбаев 40 жаска толганын атап етемш деп уЙ1не конак жинады. Б1з де шакырылган ед)к, б)рак сенб1 кун] б;рнэрсе кабаттасты да, бара ал­ май калдык. Ертещне, демалыс кун1, Хак!мжанды куттыктап кайтуды уйгардьщ. Хак1мжанмен б]раздан бер: танысып, жолдас боп жургенб13. Эйел1 Арсангул мешмен институтта б]рге окыган. Оган коса еткен жылы Сочид[ц тубшде Хостада б1рге демалып, жакындаса тускснбЬ. Кырьш улкен жас болмаганмен, ез1 атап етуд1 уйгарып, б1раз адам жинаган соц, елемеуге болмайды. Оньщ устше таяуда гана Педиатрия институтыньщ корасынан (каз]рч Орманов кешес!) ею кабатты уй, ез!не шеберхана са- лып К1рген. Ыз К1р1п, куттыктап, ушн, шеберханасын аралап кер1п, эщтмелесш отырганда, сырткы ес1кт]ц конырауы шырылдады да, Нуртас Ондасынов кел:п К1рд1. Кэд)м;1 бала кез1М)зден жиналыстардыц тер!нен керш, сырт- тай коз!М)з каныккан, 13 жыл Казакстан Министрлер кецесшщ терагасы болып, Жумабай Шаяхметовпен б)рге 1стескен Нуртас Дэнд1байулы. Ол 228

Ом)р тагылымдары мс) орнынан босап, Мэскеуге Жогаргы Партия мектеб!не окуга кеткеннен к е т н кеп керше бермейтш. Окудан ксЙ1н аз уакыт Казак ССР Жогаргы Кецес) президиумыньщ терагасы болып )стед) де, Гурьев облысына кет- кен. Сол жактан зейнетке шыкты деп ест)генб)з. Мэскеуге турактап, тш мэселес)мен шугылданып журген)нен, «Арабша-казакша», «Парсыша- казакша» созд!ктер шыгарганынан да хабарымыз бар-ды. Бурын бетпе- бет кездесш, тшдескен, дэмдес болган адамымыз емес. Енд), м)не, халык суйген казактьщ б;р улкен перзент)мен кездесн] калдык. Б)з орнымыздан тура сэлемдест!к. - Бул К1С1 - мен)н экем, - деп таныстырды Хак)мжан. «Цалай экес) болады. Экес1н б;з б)лет)н ед)к кой». Ойда сурактар кебейд]. Муны сезген Хак1мжан кыска гана Нурекенн1ц ез!не жасаган экел1к камкорлыгын, сол к1С1Н)н аркасында мамандьщ алып мусшпн болганын, содан бер) эке тутатынын, эдеЙ1 шакырып кеше езшщ 40 жылдыгына катыстырганын айтып етп. 1942 жылдыц кысында, Улы Отан согысыньщ нагыз дуршдеп турган кезшде Нурекен Цостанай облысына барады. Онда Узынкел ау- данында болады. Аудандык аткару комитет терагасыньщ кабинет]нде саз балшьщтан жасаган Абай мен Жамбыл мус;н1н, кой, ешк!, жылкы, туйе сиякты уй жануарларыньщ бейнес!н керед1. Оны кызыга карап, К1М жасаганын сурастырады. «Осында б]р 16 жасар ат багушы бала бар. Соныц суреггер:», - дейд[ аудан иес]. Нурекец баланы шакырып сейлесед;. «Осыньщ окуына ж)берсй]н», - дейд1. Саздан мундай мусш жасауды окусыз-ак жасаймын деп уккан бала окуга кенбсйд]. Нурекен оган мус)н деген енерд1ц улкен тур; екен1н, казакта эз1рше мус)нш] жогын, окып, бш1м алса, улкен енер иес: болып кететшш тус!нд1ред1. Эуелде тэтт! басталган энпмен; бала булдана берген сон, каттырак сейлесуге бурады. Бала улкен ю сМ рснж!Т)п алганына ьщгайсызданып: - Ойланып кереЙ1н, - дейд1. Содан келес1 жылдьщ ( 1943) жазында Нурекенн[н тапсырмасымен Хак1мжанды оку министр) Э.Сембаев шакыртады. Ол Нурекене алып келед). Ол сол кезде согыстьщ эсер)нен Алматыга коныс аударган улкен суретш), мусшпплермен таныстырады. Бэр) ацылдасып, Алматыдагы Керкем сурет училищес)не орналастырады. Ольга Николаевна Кудрявце­ ва деген Харьковтен келген мусшшшщ жетекпнлйдмен училищеге осы мамандьщ бойынша жалгыз окушы болып тусед). Училищен) б)Т)рген сон Хак)мжан Харьков Керкем сурет институтына тус)п, Мухинаныц жетекшш)Г)мен окиды. Осыныц бэр)не Нурекен камкорлык жасайды. Сол к)С)н)ц айтуымен Хак)мжан Алматыда, Мэскеуде, Украинада сурет, мусш енершщ кермелер)н аралайды. Нурекецнш Хак)мжанга камкорлык жасау максатымен эрк)мге жазган хаттары сакталган екен. Эцпм е уст)нде Хак)мжан оныц Мухинага жазган б)р хатын экеп окыды. 229

Сер.к К ,И Р А Б А Е В Бул эцг)ме бурын да аты ел аузында журген азаматтын калдырган иг] 1стер1 жен1нде кеп сстнен б:зге оньщ тулгасын 11ПТ1 би!ктет1п керсстт!. Сол кунд] 613 Нурекещйн касында етк!зд1к. Оньщ эцпмслсрш жалыкпай тыцдадык. 031М)3 бурын ест;ген кейб:р эцг!мелерд] сурак аркылы кайта козгап койып, шын жагдайларына каныктык. Асыкпай, баппен эдем! сойлейт!н юс) екен. Илд; де таза, нагыз казакы калпын бузбай, орысша араластырмай сойлейд). Кетерде 6)3 кеп жыл сагынысып кер:с1п, шер таркатыскан бауыр- ларша айырылыстьщ. Нурекене риза болганымыз соншальщ, мен оны конакка шакырдым. - Нуреке, ес)М1Ц)з халык жадында сакталган улкен ел агасысыз гой. Спбен танысып, энг)мелер1Ц!зге каныктьщ. Ризалыкпен, куанып кет1п барамыз. Мына баланыз Хак1мжан - б)ЗД]н досымыз. Б)р уйге кел!п, б)р уйден кайтпаныз, уакытыцыз болса, б!зге конак болып кетщЬ, - дед!м. Нурекен кел!С1м берд1. Ертец оны Хакгмжандар алып келуге кел!ст). Мен уйге кел)п, Эбд)лда Тэж1баевка телефон соктым. Жас кездершде интернатта б1рге окыганынан бастап, карым-катынастарын узбеген дос- тар екенш бшет1н ед1м. Эбекен талай энпме кылатын. Кешег1 Хак;мжан уЙ1ндег) кеште де б)рге болганын ест:д1м. Эбекен мен Сара апам да келу­ ге уэде берд). Сол кешт1 тагы да б!рге етк]ЗД1к. Ертещне Эбекен (Эбдшда) уЙ1 шакырды. Сонымен мен Нурекецмен б1рге еткен уш куннщ (кеш) куэс) болдым. Бэр1М1здщ конагымыз - Нурекен. Нег)зг) энг1мен1 сол к]С) айтады. Б;з энпме такырыбын нускап, кейде сурак берш, козгау салып коямыз. Сол ез:м, ез кулагыммен еелген, бугннз кез1 т]р1 Хак1мжан мен Арсангул куэ болган кейб1р энчмелерд; еске ту с1р т кереЙ1н. Бул эцг!мелер Нурекен!пн азаматтык, кайрагкерл)к, халыктык тулгасын аша тусу)мен б!рге, ол ем1р сурген заман, замандастары туралы угым-тус1Н1кт) кенейте тусед! гой деп ойлаймын. Нурекен кешеп Сталин заманында, еаяси бюронын басшылыгымен, Казакстан Компартиясы Орталык комитет1Н1н б1ршнн хатшысы Жума- бай Шаяхметовпен (осы кызметке казактан шыккан б)р)нш) адам) б)рге ютеген адам гой. Ол Шаяхметовпен б:рге Сталинн;н кабылдауында болган, эртурл) жиналыстарга катыскан. Саяси бюро мушелср!н1н кеб1Н1н кабылдауында болып, Казакстанга катысты мэселелерд! шеш- кен, еоньщ 1шшде ез тусындагы Министрлер кецеснйн терагасы, ез)н!н Т1келей бастыгы В.М.Молотовпен, онын орынбасарлары А.И.Микоянмен, А.Н.Коеыгинмен, Мемлекетпк Жоспарлау комитет)Н1н бастыгы К.Н.Байбаковпен ж т кездескен. Олардьщ басшылык би1к каб!лет1н, адаммен жумыс 1стеудег) эд)С-амалын керген. - Олар, - дед! Нурекен б;р эцг1мес1нде, - адамньщ жагдайын тус!нет)н, 230

Ом)р тагылымдары оныц улкен жиналыстарда ц ы с ы л м а й , шындьщты дурыс тус)нд1ру)нс мумк!нд]к берепн психолог к)С)лер ед) гой. Осыган мысал рсчнде ол В.М.Молотовпен еткен б)р жиналысты сс!не алды. Казакстан ук)мет)не жаца басшы болып келген кезшде оны Мэскеуге, Молотовта ететш мал шаруашылыгын еркендету )С)не байланысты б)р жиынга шакырады. Жиынды В.М.Молотов ез: баскарады. Нурекец сез сейлей бастаган кезде ойламаган жерден И.В.Сталин к)рш келед). Атагы улкен, каЬары катты кесемд) бурын кермеген Нурекен онын айбарынан- ак ссскен)п, абдырап калады. Муны сезген Молотов дереу узЫ с жа- сап ж)бер)п, Сталинге: «Казакстан ук)мет)Н)н жаца басшысы, мал шаруашылыгын жаксы бмед)», - деп таныстырады. Цатысушылардьщ кысылып калганын байкаган Сталин де: «Тьщдайын деп келш ед!м, Вячеслав, артынан ез!ц айтарсыц», — деп шыгып кетед). Осындагы жиналыстьщ атмосферасын тарылтпай, елд) коркытып, урк)тпей, кен устауга, ерк!н сейлеуге жагдай жасаган ек1 басшынын психолог екешн Нурекен риза сез)ммен энпмелед]. Молотовпен карым-катынасы жайлы сураганымызда: - Кызмет бабымен талай кездест:к кой. Оньщ юкерлпш, шеш1мд1Л1пн айтпай-ак кояйын. Ол к1С1Н1ц улкен б1р адамгершыппн, маган жасаган жаксылыгын айтайын, - дед) Нурекен. - 1951 жылы, 13 жылдан кей)н мен Казак КСР Министрлер кепес) терагасынын кызмет)нен босадым. Мэскеуге партия мектеб)не окуга ба- ратын болдым. Мэскеуге барган сон Молотовка телефон соктым. Ол к)С) трубканы ез) кетерд). Амандасып, кабылдауын ет)нд)м. - Кандай жумыспен? - деп сурады ол. - Оз)мн)н жеке шаруаммен. - Онда кешк) сагат алтыда кел)ц)з. Мен) дэл алтыда кабылдады. Ол к)С)лер уакыт режимш катты устайтын ед) гой. Мен кабинетшщ ес)пн ашып к)ре берген)мде, ез) орны- нан кетершш карсы журд) де, кол алысып, амандасып жатып: - Не болды, жолдас Оццасынов, не болды? - деп кайталап сурады. Мен «ешнэрсе болган жок» деп, кызмет)мнен босап, окуга келгешмд) айттым. О к)С) абыржыган калпынан байсалды куйге туст) де: - Мен б)рнэрсе болып калды ма деп коркып ем. С)збен б)з узак жыл- дар кызметтес болдык. Сонда С)3 б)р рет те жеке басыныздын мэселесш козгамап ед)Ч)3. Буг)н «жеке басымныц шаруасы» дегенге б)рдеце болып калды ма деп шошыганым сол ед). Окыганыцыз дурыс. Оку еш уакытта кешт)к жасамайды. Мумк)нд)к берсе, мен де окыр ед)м, - деп кулд). Жаксы энпмелес)п тарастык. М е т ц кызмелме рахмет айтты. Кеш)к- пей И.В.Сталинге кол койдырып, «Казак КСР Министрлер кецесшш 231