Серік Қирабаев Өмір тағылымдары

Серж К ,И Р А Б А Е В терагасы Н.Д.Оцдасыновтьщ окуы туралы» каулы алдырып берд!. Мэскеуден уш белмел: уй берг131п, алып журген жалацымды еактады. Ук1мет гаражынан келш мшу1ме руксат етт1, - дед) Нурекен. Одан эр! Молотовпен каз1р де кездесгп калып журет1н1н айтты. - Б1р рет поликлиникада кездест1м. Мен барсам, дэр1герд)ц алдында юру кезепн кут)п отыр екен. Сэлемдесш, «Казакстаннан Ондасынов кой» деген!мде: - Ес1мде, жолдас Ондасынов, ес)мде, - деп жауап бердг Аз отырып, дэр1герге к)руд)ц кезег1 жеткенше эцпмелестж. Мен: «С)зд4ц мемуарлык к)табынь[3 шыкты деп естн: едгм», - дегенде: - Жазып журген мемуарым бар екен) рас. Б)рак оны менщ кез)м Т1р1де баспайды гой. Шыкканы бекер, - дед1. Тагы б]р рет В.И.Ленин атындагы К1тапхана залында кездест)рд1м. Онда жазып жаткан естел1ктер1не мате­ риал карау уш]н барады екен. - Мен1ц ук1мет басшылары 1Ш)нде кенм!М13 жакын, уй-;иимен араласкан адамым - А.И.Микоян болды, - дед1 бф сезд1н кезег1нде Нурекен. - Молотовты унем) мазалай бермейм!з. Сонда мэселен: Микоян шеш1п берет1н. Бегде сез1 жок, Т1К айтып, шаруаны тез б третгн . 1948 жылы Цазакстанга келгенде жаксы танысып калып ед!м. Кей;н Мэскеуде де араласып журд:к. 1962 жылы эйел! елш жатканда, оны жерлеуге мурсат бермей, Хрущев Кубага, Кариб дагдарысын басуга ж)берд! гой. Сонда шыгарып салып ед!м. Киналып кетт!. Зейнетке шыккан сон Мико­ ян одактык дэрежедеп зейнеткерлер когамын баскарды. Мен де Мэскеу калалык зейнеткерлер уйымыньщ жумысына катысып журд1м. Сонда да еск1 бедел1мен кеп мэселелерд)н шешшу]не кемектесш журд;. Кез1нде Нурекецн1н Казакстанныц хальщ шаруашылыгын кетеруге, мэдениет1н еркендетуге С1щрген енбег; жен!нде кеп айтылган. Ол согыстыц киын кез!Н1н ез1нде талай енд:р1с пен мэдениет ошактарын ашуга кемектескен. Тем)ртаудагы алгашкы курыш, магнитканын салы- нуы, Мойынты-Шу тем]р жол курылысы, Консерватория мен Кыздар институтыньщ ашылуы, Опера мен балет театры ушнщ 1ске косылуы, Улттык Тылым академиясы уЙ1Н)н [ргетасын калау сиякты улы :стерд]н басы-касында Нурекен болган. Ж.Шаяхметовпен акылдасып, бюро- да к ел ю т алганнан кеЙ1н осылардьщ орындалуына тгкелей 031 журген. Сонын б)р мысалы рет)нде ол Л.П.Бериямен сейлескенш еске алды. - Мойынты-Шу жолынын курылысы жон!нде эуелде Мэскеуге хат жазып ек, «Мунын жерг1л:кт1 гана манызы бар» деген кыска жауап алдык, - дед! ол. - Енд1 оньщ еонына тусу керек болды. Жолдьщ картаеын тус1рт1п алып, Казакстан ук;мет! атынан жол катынастары министр:н1н атына хат жазып, Мэскеуге бардым. Министр мен) кабылдады да, б;рден: «Мемлекетт1к жоспар бек)п кетт). Менде басы артык акша да, техника да жок», - деп жылай бастады. Мен одан акша да, техника да 232

О м ф тагылымдары сурамайтынымды айтып, кагазга кол койып беруд1 сурадым. Ол: «Го­ сплан конбсйд! гой», - дейд1. Мен тагы да: «Мынаган кол койып бер, госпланды ез!м кецщрем», - деймш. Акыры кол койгызып алдым. Одан сон бш елн адамдармен акылдасып ед)м. Олар: «Жоспарга Сталин кол койган жок. Ол Берияньщ колында. Сонымен сейлесу керек», - дед). Мен Берияга телефон соктым. Ол: «Ертец сагат 6-да кел», - дед:. Б1рак сртец!не де, оньщ ертещне де кабылдаган жок. Уш кун тостым да, езше тагы телефон соктым. - Мунда канша боласьщ? - дед1 ол б]рден. - Узак журет1н уакытым жок. Самолет кут:п тур. Барлык мэселе шеш)лд). Б1р-ак мэселе калып тур. - Ол кандай мэселе? Сол-ак екен, мен Мойынты-Шу жолын салудын кажетт1гш, онын Оцтуст1к пен Солтустш Казакстанды жалгайтынын, жол болса катынас улгайып, экономикага зор ьщпал етет:н!н айта бастадым. Мен: унс)3 тындаган Берияньщ сез[мн!ц аягын б)т)ртчей: - Бэр)н де тус1нд1м. Барлык кужаттарды менщ кемекш1ме жетк13)ц- дер. Мойынты-Шу жолы калтамда деп есепте. Уйщ е кайта бер, - дсмсс) бар ма? - Мен Орталык комитет пен ук1метке Мойынты-Шу жолы бесжылдьщ жоспарга К1рд1 деп айта алам ба? - Айта бер. Рахмет1мд1 жаудырып, елге кайттым. Он терт куннен кейш беюген жоспар келд1. 10 миллион сом белЫ п п. Эрине, ол акша жетпейт!н ед]. Б13 курылысты «хальщтык» деп жариялап, п и т мумк1нд)кгер)м1зд] пай- даландык. Ал, курылыстыц 1шк: киындьщтары да аз емес ед1. Курылыска кажет су табу да онай болган жок. Кептщ комеглмеч оны да шешпк. Нурекенн1н Мэскеуден окудан келгеннен кеЙ1н 1954 жылы Казак КСР Жогаргы кснес) президиумынын торагасы болып сайланганын, б1рак онда узак ;стетпей, Гурьев облысына ж)берыгенш б)лет!н ед[к. Саяси бюро мушелер;мен таныстыгы жайлы айта отырып, онын себеб!н де Нурекен ез1 тус)нд1рд[. - 1961 жылы Н.С.Хрущевтщ усынысымен Оцгуст1к Казакстаннын макта ес!рет1н уш ауданы Озбекстанга бер!лген1н бшес!ндер. Бул эцг!ме мен Жогаргы кенесте [степ жургенде кетершген. Оган мен карсы бо­ лып, кенбегем. Хрущевтщ маган еш1г1п журген: сол. Мен Гурьевте )степ жургенде, 1961 жылы Хрущев Казакстанга келд;. Республиканьщ 4 0-жылдыгына арналган жиналыска катынасты. Кешюсш, ук]метт!н № 2 демалыс уЙ1нде болган кабылдауда, колында арагы бар маган таяп келш: «Сен макта ес1ретш уш ауданды Озбекстанга беруге унем! карсы болу- шы ец, ертец Жогаргы кецестщ мэж)Л]С]цде соны шешемп», - дед!. Мен орнымнан турдым да: «Егер мен у т м е т басында болсам, буг!н де карсы 233

Серж К,ИРАБАЕВ болар ед1м», - дед[м. Ол ашуланган калпы кабылдаудан келп калды. Осыдан кей)н Хрущев менщ сонымнан калмады. 1962 жылы Казакстанга келгенде мен1н сез1ме жармасып, Гурьев облысын еркендету жен1ндег1 усынысымды кулюге айналдырды. Онда мен Мангыстаудагы мунай кезш кецейту, барлау мен енд1руд1 катар жург<зу, Мангыстаудагы турл1 туст: тастар корын курылыска пайдалану, осы М1ндеттерд) орындау уш)н оган темгр жол салу мэселелерш кетер1п ед)м. Хрущев: «Сен, Ондасынов, озгермеген екенс!н, жана жагдайды тус]нбейс]н», - деп балагаттады да, мен]ц усыныстарыма карсы шьщты. Мен мэжш!стен кеЙ1н зейнет- ке кетет:н1мд1 айтып, арыз берд!м. Алайда, ем1р менщ айткандарымды дурыска шыгарды. Цаз:рг1 Мацгыстауды ездер!ц бшес1цдер, - деп аяктады сез1н Нурекен. Консерваторияны ашарда Нурекен К. Е.Ворошиловтьщ кабылдауында болган. Согыс кез!Н)н жет1мс[зд1Г1не карамай, Нурекещи сыйлаган Кли­ мент Ефремович Консерваторияны ашу ж енш деп усыныска кол койып берген. Б]р сезд)н ретшде мен Жумабай Шаяхметов жен)нде сурадым. Кез1нде абыройлы басшы болганын бшетш ед)м. Алайда, орнынан тускен кезде Мэскеуден келген басшылар мен кейб)р жерпл1кт) адамдар эртурл] сездер айтып журд1. Нурекен!пц ук)мет басшысынан кстуш Жумекеннен керген де эцг1мелер естщ1к. Алайда, Нурекен Жумекеннщ атына б)р ауыз тер)с сез айткан жок. - О к!С)мен мен 13 жыл б:рге кызмет )стед1м. Кояр к)нэм жок. Уйым- дастырушылык кабшет) кушт1, карамагындагы адамдарга талап коя б)лет1н, ез кызмет)не зор жауапксршипкпен карайтын, [скер адам ед;. Ел камын кеп ойлайтын. Оз басына, денсаулыгына кон!л белген емес. К е т н аурулы болды гой. Ол кезде бэр!М13 де ез жайымызды ойламай, ук1мет, халык жумысы деп шаптык кой. Б;р кумары болатын. Ол - карта ойнау едг Оны да тандап, талгап, сенген адамдарымен ойнады. Маган да уйренуд! усынатын. Б)рак мен уйрене алмай кетпм, - дед; Нурекен. Уш кунд!к энг]ме арасында Нурекен замандастарын, Казакстанда кызметтес болган, сыйласып енбек еткен достарын еске алды. Каныш Сэтбаевтьщ б!Л]мд]Л)[1н, акыл-парасатын жогары багалады. КСРО Еылым академиясы казак филиалынын жумысын еркендету кажетт1Г1н ойлаган туста Канышты )здеп тапкан ез! екен!н айтты. Жезказган геологиялык партиясыньщ жетекш!С1не Алматыдан гер) Мэскеуге бару онай е к е н т ескер]п, ез: [ссапарга барганда, Мэскеуге шакырткан. Екеу1 республика екы д1г]нде кездесштг Канышты ол КСРО Еылым академиясыньщ президент} Комаровка ерт1п барып, фи­ лиал терагасыньщ орынбасары ет)п етюзген. Кей1н терага кызмет1не усынган. Оньщ Академияга муше-корреспондент болып ету: жагдайын сейлескен. Казак КСР Еылым академиясын уйымдастыру ж ен1ндег) 234

Ом1р тагылымдары комиссиянын бастыгы ретшде оньщ ашылу салтанатын баскарган. Академияньщ материалдьщ жагдайын кетеруге кемектескен. Сойт)п, каз1рг] академия уй{н)н !ргетасын каласкан. Ел пшндеп Нурекен туралы эцг1мелерде ол халыкка жакын адам рет1нде бейнеленед1. Нурекещпн ез айткандары да оны бек1те тусед1. Жауапты кызметтерде жургенде ол елге кеп шыгып, карапайым адам- дармен эцг!мелес4п, заманньщ киын, ж епспеуш Ы п кеп кезде )с тет]Г1н аксакалдардан тыцдаган, хальщтык тэж1рибе[е суйенш шешкен. Эк1м боп дауыс кетерш кермеген, байсалды, касындагыларды ойын еркш айтуга уйреткен басшыньщ мацына ел утрш ген. - Мойынты-Шу жолыньщ курылысын «хальщтык» деп жариялаган- нан кейш басталган жумыс жагдайын керуге келд1м, - дейд: Нуре­ кен. - Келеек, жумыс кайнап жатыр, адам кеп. Устьбастары шацнан кер1нбейд1, кездер] гана жылтырайды. Сурасам, жуынуга су жок екен. Ауыз судыц ез1 арбамен алыстан экел!нед1 екен. Бпгс дайындалган кешк1 аска аксакалдарды, ецбек озаттарын шакыртып, эщ1мслсст1м. Елд)ц суга муктаждыгы алга шыга берд). Мен олардан осы жерд1 бу- рын коныстанган адамдардьщ малды калай суарганын сурадым. Далада кудык болган гой. Соларды 1здеп тауып, аршып, тазартуды усындым. Бурын казак байлары да езен жагаламай-ак кеп малын кудьщтан суарган. Ел кудьщ казып, суга кенелд) де калды. Кудык казушылардьщ ецбег1не ти:ст: акшасын колма-кол телетпм. - Жаксы ойлар мен пайдалы идеялар хальщ 1Ш1нде гой, - деп жалгас- тырды сез!н эр: карай Нурекен. - Ел аралау, озат ецбек адамдарымен, аксакалдармен эцпмелесу - мен1ц жаным суйет!н, эдетке айналдырган 1С1М. Солардыц эцг]мелер1нен юке пайдалы ой сабактаймын. Гурьевте жургенде осыны ерк!н пайдаландым. Облыста езщ би, езщ кожа. Респу­ блика басшылары 1здеп калса, аудандарда 1ссапарда жур дейд!. Облыс ецбеккерлер[н, малшыларды кеп араладым. Мацыма кажырлы, бастама- шыл жас Ж11тперд1 жинадым да, оларга тапсырма бер)п, ездер1н 1ске жег1п, ел аралауга шыгып кетем. Курмангазы мен Динаныц ел! домбырашы, енерге бай. Б:р жагы - соларды тыцдап, кецш кетерем. Энерппл жастар- мен танысам. Солар облыста хальщ аспаптары оркестр!н уйымдастыру идеясын берд1. Энд]р1С мацындагы тэж!рибел) жумысшылар Каспий тец131Н1ц жагалауында жаткан улу кабыршактарын куска жем ет1п пай- далануды, мунай калдьщтарымен араласкан киыршьщ тасты жол салуга жумсауды, улутасты К1рп)ш сиякты курылыска пайдалануга болатынын уйретт). Нурекепд! халык сол упнн де, карапайымдылыгы, елмен етене та- бысып кете[)Н1 ушш жаксы керген. Ол бастьщ екен]н б1лд1р!п, мшез б]лд!рмей, ез)н жиындагы кепт!ц б]ршдей устаган. Еск< досы Эбдшда Тэж1баев осыны: 235

Серж К,ИРАБАЕВ Аар<?ем амес се?/н яулбам, ^4лблмам/иын кезшем я .жмлнылЭля. А/ол ?иану^о, биу^е ^у.кар/яа/мым, Кженнн? де, сезш /им^Эая. /Сам аралая кеметя/н ке^ елкес/н, Деру уш;'н бамя^а^ ж'ер берекесм. Д^/ни/лмен ^ыр^мамба б;р?е /яунея, Аызы^тяас^ан %оми/ыны?( .мер<?А*ес/н. /{лам-булем а^ борам со/^ан ^арба, ^ мбалаба ^ос яя'^м ж'а/я^нбар^а. Сзламбесе бара/иын, .ж'дрбе.мбесе, С ары ар^бан С'ь;р<?а ж?ол /яар/и/уа/м)ар<?а, - деп елен жолдарына тус)рген. Энеб]р жылдары Сарыагашта демалып жаткандар 1Ш)нде ест1ген б:р энпмем бар ед]. Нурекен ел аралап жур!п, кешк1 аска б1р колхоздын бастыгыньщ уЙ1не туседг Облыс, аудан басшылары бар - б1р топ адам. Дэм алдында арак куйылатын салт бар гой. Соны жасауга уй нес! бата алмай, аудан, облыс басшыларына сыбырлап, солардьщ руксатымен арак куяды. Нурекен энпмемен отырып, оган кен!л аудармайды. А с келед;, Нурекещпн энг!мес1н беле алмай эр; улкен к!С)ге «арак альщыз» деп айта алмай, ел бегелш калады. Осы тыныштыкты тамак аларда Нурекен ез] бузыпты. «Ал, Ж1пттер, кун! бойы ат устшде журс1цдер, демальщдар, мынаны алып ж)6ер:цдср», - деиг!. Сонда колхоз бастыгы сасып калып: «Альщыз, Нуреке, С13 альщыз. Б[зд)н кунде 1Ш1н журген арагымыз гой», - депт!. Журт ду кул!пт1. Осыны сураганда, кулш отырып, Нурекен растыгын мойындады. Осында да каншама карапайымдылык, казакы М1нез кенд'Г! жатыр. Эщзме Нурекецн1н зейнетке шыкканнан кей;н[1 кэс)б]не ауысты. - Мен зейнетке алпыска толмай, Хрущевтщ зорлыгымен 58 жасымда шьщтым. Жумыс 1степ калган адамга бос отыру корлык кой. Жас кез!мде гылыммен шугылдансам деп армандаушы ед)м. Енд! кол босаган сон, сол арманыма жете алмасам да, талап жасауга 6ск1нд]м. Содан арабша, пар- сыша сезд1к жазуга К1р1ст]м. - Нурекен каз1р де баягыдай танертенгз шайын сепзде 1Ш1п, тогызда жумыска кетед1, тусте уз!Л1Ске кел:п, тустен к е тн кайта келп, сагат алтыга шейш жумыс 1стейд], - дед! Эбекен сезге араласып. - Зейнетке шыкканнан сонгы не жумыс? - деп антарылып калып ед!к. Оньщ мэн1н Нурекен ез1 тус]нд)рд]. - Мен ом!р бойы уакытты сыйлап, багалап ескен адаммын. Бара- тын жерге дэл уакытында барамын. Маган келетшдердщ де уакытында келген]н калаймын. КСРО Еылым академиясыньщ президент: Комаров- пен уэделесш койып, бес минутка кепнккетм бар. Ол ренж!п тур екен. 236

Ом)р тагылымдары «Кремльде уетан калды», - деп кеннр!м сурадым. Жумыс режимшс де бер)кп1н. Ерте турам. Гимнастика жасаймын. Сагат 8-де шай 1шуге отырам. Шайдан сон ки!Н]п, сагат 9-да ез1мн1ц жумыс белмеме юрш, сечд!Г)мд1 айналдырамын. Туск! тамакка сагат б1р мен ек]Н1ц арасын пайдаланып, сагат 6-га дей]н жумыс 1стеймш. Бул - мен1ц ем1р бойгы эдет1мд1 бузбау уш1н ойлап тапканым. Егер ол режим бузылып кетсе, эр1 карай сактау киын болады гой. Осы ецбеккорлыгы Нурекецн1ц зейнеттеп ем1р:н де мэнд[, магыналы етп. Ол «Арабша-казакша тус)нд)рме сезд1к», «Парсыша- казакша тус1нд1рме сезд)к» жасады. Кейш алгашкы енбегш ек! том ет1п толыктырып кайта жазды. «Араб текп казак ес1мдер1», «Шыгыс ха- льщтарыньщ макал-мэтелдер!» атты к4таптар бастырды. Бул енбектер Нурекешпц жас кез]ндег! галым болу арманынын шынайы нег!3! ба- рын, б[рак уакыт баска жумыска ьщгайлап кетт; деген1!нн шындыгын дэлелдейд]. Улгайган кез)ндег1 осы енбектер! мен ол казак тш бЬ[)М1Н1н белглл] б)р саласын тольщтыруга елеул! улес косты. Нурекен ем1р! мен ецбепн барлап, эцпмелерш тьщдаган к]с) оныц халкыныц тарихы мен еткен 1н жаксы бшетш, буг)нг) [с;н б;рге аткарган, болашагын болжай алган, кереген адам болганын танитыны даусыз. Ол жаца заман кайраткер! 1нпндег1 нагыз хальщтык тулга ед:. 2 0 0^ ж'. НУРЫМБЕК ЖАНДЩДИН Он жылга жуьщ Казакстан Коммунист! к партиясы Ортальщ комитет1Н1н хатшысы болган, идеология жумысын баскарган Нурымбек Жандшдин туралы кезкарас кайшылыкка толы. Онын б Ы м д Ы п мен партияльщ принципт1л:г1н, адалдыгын керген адамдар ол жайлы жылы п!К1рлер айтса, енд1 б]реулер оны казактьщ улттык мздениет!н]ц жауы, домбырага карсы шыккан адам есеб)нде туешедн Соцгы угым хальщ ара- сына кен тарап, Нурымбект)ц енн бшмейтш кеЙ1нг) урпактыц екшдер)н де оган карсы койган. Осы п!К]рлерд]ц кайсысы шындыкка жакын? Нурымбект] кеп бшетш, онымен )стес болган адам есебшде мен буг!н ез угым-тусш[[1мд] алдарыцызга усынуга бек1[нп отырмын. Нурымбекпен мен 1951 жылы таныстым. Кайынбикем Дэмеш Бей- сенова, сауда министр)н)н орынбасары, б!р кун; маган телефон согып: «Мен1н б1рге окыган б1р жолдасым партия мектеб1не кызметке кел1пт1, ертец соган барып амандасып кайтайьщ», - дед). Кел1ст1к. Ертен1не кун демалыс ед]. Жаздыц аягы, кузд]ц басы дерл!к мезг]л. Бара жатканда бшгешм: Нурымбек Жанд1лдин согыстьщ алдында КазПИ-де окыпты. Содан Карагандыга кет:п, комсомол кызметшде болган. Одан Мэскеуге жогаргы партия мектебше окуга кеткен. Окуды узд]К б)Т]ргсн оны мек- 237

Серж К,ИРАБАЕВ теп басшылыгы мен партияньщ Орталык комитет! Когамдык гылымдар академиясыньщ аспирантурасына калдырган. Аспирантураны б1Т1р:п, кандидаттык диссертациясын мезгш1нде коргап, Качакстанга, Партия мектебше мугал4мд1к кызметке келген бет) осы екен. Партия мектеб1 ол кезде Киров (каз;рп Бегенбай батыр) кешес1, 19 уйде болатын. Каланын шыгыс бет1нде, каз)рг1 Кецсайга бара жаткан жол усччнде. Бурын б)р коргем. Сонда окитын жерлес ж нптергс барганым бар ед1. Кеше бетте ек: кабат оку корпусы мен асханасы болатын. Кораныц 1ш жагында ек! кабат мугал1мдер туратын уш бар-ды. Б1з корага К1р1п, сол уйге карай аяндасак, уй алдында орындьщта Нурымбек ез1 жалгыз отыр екен. Орта бойлылау, мумк!н одан да аласалау ма, калай, кезшдгрж ки- ген, кара шубар жн п екен. Кыска шашын шалкасынан кайырган, б!рак ол жатпай, к1рп1Н!н тшенепндей 1[к)реЙ1нк1реп тур. Ощнде жылылык жок, б1рнэрсеге ренжгп турган сиякты. Б13Д1 кор!н кул1мс1реген болды, б!рак шын сез1мге уксамайды. Амандастьщ, таныстык. Ол бастап ушне алып к1рд]. Ею белмел! шагындау, жупыны уй екен. Уй гпннде жиЬаз жок. Жанадан, Мэскеуден, окудан оралган жас жубайлар екеу1 ек) чемодан- мен гана келген кез; гой. Эйел1 ушнде жок екен. Нурымбек ез: туйьщтау, кеп сейлемейт1н адам сиякты кершдг Дэмеш сксу; оны-муны айты- сып, студентт1к ем1рлер!н еске тусгрген болды. Кепнкпей Дэмеш оны уЙ1не шакырды, Зоя (шын аты Зулкия) деген эйелш сонда керд1м. Кул:п сойлей'пн, шапшацдау, Нурымбекке керегар адам сияктанды. Одан кеЙ1н б1зд1н уйде болды. Сейпп, араласа бастадык. Кеп кепнкпей Нурымбект] Орталык комитетке кызметке шакырды. Ол жацадан ашылган Жогаргы мектеп жэне гылым бел!М1не менгеруш) болып барды. Нурымбектщ бул кызметте ютеген жылдары б4зд1н когам тарихындагы ец б1р ауыр кезен ед1. Ол - эйгпн казактардан ултшылдык пдеу мезпл1 болатын. Оеындай кым-кигаш тартыста Нурымбек ез!Н1н кайрагкерлнчн керсете алмады. Ол жогарыдан болган кысымнын ьщпалында болды. Оньщ уст!не, ылги окумен журген адамнын емгрден алган сабагы, тэж!рибес1 аз боп шьщты. Кггаби бш1ммен гана шскчел1н келген)н керсеттг Ол журтпен карым-катынаска да саран болды, журтпен араласпай, тындамай, ез1мен-ез! отырды. Мен! б1р шакырып, Казакстандагы эдебиет, мэдениет, баспа жумыстары туралы сураганы ес1мде. Сонда оньщ бул салалардыц жумыстарымен таныс емест1пн сезд!м. Мен[ Качакчын мемлекетт1к керкем эдебиет баспасына (кей]н «Жазушы» атанган) бас редактор кою женшдеп Мэдениет министрл1гшщ усынысы барын айтып ед1, мен кел1спед1м. Ол кезде бул баспа мацында эцг!мелер кеп ед), шыккан К1тапгардьщ бэр!нен ултшылдык 1зделет1н. Баспага директор да, бас редактор да кутаймады. Оеындай от ортасына баруга м е т зорламауын сурадым. Кеп кепнкпей ол кызметшен босап калды. Еылым академиясыньщ философия жэне кукык секторына мецгерунп боп барды. Онда бу- 238

Ом1р тагылымдары рын Тайыр Култелеев деген зацгер ктеген ед), докторантурада жур)п Мэскеуде кайтыс болып, соньщ босаган орнына Орталык комитет Нурымбект1 ж)берд1. Ол кезде бук1л когамдык гылымдар саласын- да б]р-ак диссертациялык кецес болатын. Соган муше болып, менщ кандидаттык диссертация коргауыма катынасты. Нурымбек ек! тшге б1рдей сауатгы, бЫмд1, шешен, ойлы фило­ соф галым ед1. Б1рак онын галымдыгы ем1рден емес, ютаптан уйренген б)Л1мге непзделген. Дуниен1ц гепн ойлап жур1п, аяк астына карамайтын, сейт)п кудьщца т у с т кеткен философ туралы б:р грек ацызы болу- шы ед). Ол осындай галымдар тип1нен болатын. Соган карамастан, ол партияга унады. О й тк ет ол коммунизм ережес)н, партия нускауын жаксы б1лет1н. Сондыктан 613Д1Ц Орталык комитет эуелде бел1мнен бо- сатып тастаганына карамай, оны кайта кетердг Колдан колга тиг!збей, б)р кызметтен ек1нш1 кызметке жогарылатты. Ол академиядан партия тарихы институтына директор боп барды. Онда б1р-сю ай гана )степ, Орталык комитетке хатшы боп шыга келд]. Л.И.Брежнев Мэскеуге кетш, бурынгы ек!нш1 хатшы И.Д.Яковлев б1ршпн болган кез ед1. Улт мэдениетннн дамуы тартыска тус1п, одан ултшылдьщ 1здел1п жаткан б1р туста Нурымбек эдем] сез сейлеп, партияльщ нускауды колдап шьщты деп естщ!к. Соньщ ертецшде-ак Яковлев оны хатшыльщка усынды. Осылардыц бэр! Нурымбек!1н эртурл1 кызметте ысылып, ем1р керу1не, елмен танысып, хальщпен карым-катынасты кецейту1не мумк[нд!к бермед1. Орталык комитетте 1стеген алгашкы жылдары да ол осындай куйш езгерткен жок. Менщ б]раз уакыт оныц карамагында, уг!т жэне на- сихат бел1М1 мецгеручпс1Н1ц мэдениет жен!ндег1 орынбасары кызмелн аткарганым бар. Теменг! ем1р б;зге таныс, кер4н, араласып отырамыз. Ал, олар ездерш тым жогары устайды, оныц устш с ез: карым-катынаска сарац адам сырткы чрш1Л[К1Сн мэл:метс13 отырады. Осыны 01Л1П, мен хатшыны жацальщтармен таныстырып отырайын деп б)р эцг1ме баста- сам, ол ез1ме: «Осек тер1п отырасыцдар, сез тыцдауды койыцдар», - деп урсып тастайтын. Мен ундемей шыгып кетт!м. Ештеце айтпайтын болдым. Б1р кун; тагы шакырып, «Ест1ген-бшгендер1цд1, керген1цд! неге айтып турмайсын?» - деп тагы урысты. Теменг1 адамныц жогаргы адамга айтатын эц[1мелер)н!н сыпаты, эрине, эртурл]. Оныц басшылар- ды жацальщпен таныстырып отыруда пайдасы да мол. Нурымбек осыны тусшбейтш. Ол айтылган эцг1мен1 «есек жинау» деп угатын. Содан таяк та жед1. Оз1не тиет1н соккыныц кай жактан келет!нш тус!нбед1. Кызмет 1стеу стил1 де адамда унем1 б;ркелк1 бола бермейд!. Ол аткаратын кызмет1цн1ц дэрежес!не сэйкес езгер1п турады. Партияньщ басшы кызмет1не (бел)м мецгерупнс! де басшыльщка К1рет1н) кумп етш тусе калган, одан б)рер жыл 1Ш1нде б1рнеше орын ауыстырган Нурымбек хатшы болган тусында да байсалды жумыс стилш калыптастырып улгермеген ед1. Ол тустагы басшыларда болмашы нэрсеге ренжу, айгайлап 239

Сер1к К,И РАБАЕВ кету, коркыту, кушке салу сиякты мшездер жи] кездеселн. Мен Орталык комитетте )стеген жылдары осыны Ф.Кэр1бжановтыц. И.Тэжиевт1ц жумыс стильдер!нен аньщ байкадым. Ф.Кэр)бжанов ез айтканы болма- са кенбейт)н, еркек1ректеу, айгайшылдау ед1. Егер о К1С1 алдындагы ак кагазды байкамай кара деп калса, кагаздын шын ак екен1н дэлелдеу киын болатын. Оз жумыс стшн калыптаспаган Нурымбек осыларга ел1ктед1. Ол карамагындагы адамдарга шакылдап, б!лмсген)н уйрету орнына урыса бастайтын. Ал, езшен жогарылар алдында моп-момакан кер)нет1н, кей- де ез п:к1р1н ез1 коргамайтын. Мен ктеген туста Нурымбекпен келюш, бюрога, секретариатка алып барган мэселелер1м1здщ етпей кайткан факт1лер1 кездес1п журд). Сонда не б)р]нш1, не ек1нш1 хатшы ескертпе жа- саса (орынсыз болса да), Нурымбек ундемей калатын ед[. Оз) кол койган кагазды оз! коргамайтын. Ал, И.Тэжиев, кер1С1шне, батыл к;с; ед;. Ол шырылдап ара тусе калып, ез усынысын ез) алып шыгатын. Сондыктан басшылардьщ ез] Тэжиев кол койып экелген кагазга сактыкпен карайтын. 1958 жылы республикада «Мэдениет жэне турмыс» атты журнал шыга бастады. Мэдениет саласына катысты болгандыктан ба, кайдам, онын уйымдастыру жумыстары маган жуктелдг Баспа )С1 болган сон, Саттар Имашев та араласып кояды. Журналга редактор 1здед:к. Нурымбек б!р ккш щ атын атады. «Кер1цдср» - дед]. Б1рак кайткенде соны огк!зу тура­ лы ештене демед:. Мэдениет министр1 Эм)р Цанапин ед1. Ол м сг «Ка'нр уйымдастыру кез)нде редакцияны мен баскарайын, Нурымбек айткан Ж1Г1Т орынбасар болсын. Жумысты сол жург]зс!н. Жаца уйымдасып жаткан журналга уй, жиЬаз-жабдык керек кой. Оларды реттеуге менщ пайдам тиер», - деген ой айтты. 613 министрд1ц айткан сезш макул кор;нк. Нурымбекке де айттык. Ол да карсылык керсеткен жок. Ертецше усыныс дайындап бермек ед1к, тацертен жумыска келеек, б)ЗД] - бел)м мен[еруш1с[н1н уш орынбасарын (А.Ф.Рахманов, С.Н.Имашев, мен) Нурымбек шакырды. Бел1м мецгеруш:с! М.Д.Беленов деген К1С1 болатын. 1ссапарда ед). Барсак, буркан-талкан ашулы. «Ушеу1Н эл! редактор таба алмай журс!ндер ме? Мен айткан адамга усыныс алып ксл]цдер», - дед). Мен: «Кеше ез)Ц1збен кел)С1п ед1к кой», - деп ем, сезге токтар тур! болма- ды. «Министр - редактор болмайды», - дед!. Ушеум)з салбырап шыктык. Рахмановтьщ кабинет!нде отырмыз. Элг! адамды коюга ушеум!з де кулыксызбыз. «Хатшымен сейлесу керек, тусшд1ру кажет», - дейм!3. Ешкайсымыз батпаймыз. Акыры ана екеу1 кашкактап батпаган соц, мен телефон соктым. «Нуреке, 6)3 ушеум:з эл: де ойланып отырмыз. Осыны коя турсак кайтед;?» - дей берш ем, сез)мд] бел;п, айгайлап: «Эй, токтат сезд), каз)р усыныс экелмесец, ознцн редактор ет1п Ж 1бс- рем», - дед). Усыныс бер)лд), ойдагысы болды. Айгайдыц, акылдасудыц кем кезшде м эсе л е т осылай асыгыс шешулер бола беретш. Койган к)С1М13 баскаруын баскарып кетт]. Б1рак редакция уйс)3, жабдыксыз кеп киындьщ керд). Кеп уакыт подвалда отырды. 240

О м 1р тагы лы м дары Сол жылы «Жулдыз» журналыныц шыга бастаганына 30 жыл тол- ды. Осыган орай белгмде редакцияны Жогаргы кенес тералкасынын Курмет грамотасымен, ал редакция мен авторлар тобын Курмет грамо- тасы жэне жай грамотамен марапатгау туралы мэселе кетердж. Алды- мызда Мэскеуде ететгн Казак эдебиет1 мен еиер[Н1ц онкунд1п тур. Соныц алдында жазушыларды Ж1герлеид]ру уинн мундай шараньщ кажетт)Г1н, оныц устш е отыз жыл журнал шыгарган жазушылар мен авторларга да рахмет айту керект1Г)н хатшыга айтып тус1нд]рд1к. Хатшы колдады. Жогаргы кецеспен кел!ст1к (Жогаргы кецес кол коятын указдарды кел!С]п алу салты болатын). Мэселе секретариатта каралды. Журнал редакция- сын Курмет грамотасымен марапаттау мэселес] о т де, ек!нш! мэселе отпей калды. Ф.Кэр1бжанов болмашы б)р нэрсен) сылтау етт)-ау дейм!н, ес!мде калмапты. Эйткен) онын айткан сылтауы дэлелс;з, сен1мс!з едг Нурымбек ундемей калды. Одак баскармасыныц б!р1нш1 хатшысы Рабит Мус1репов болатын. Ол кЫ де катыскан. Б)рак ол баска б1р мэселелерд: айтып кетш, бул эцг)меге сокпады. Жастау кез1М1э гой, кол кетер1п ор- нымнан турып, жогаргы ойларымызды айта берш ем, Ф.Кэр1пжачов мен) узш токтатып, «отыр» деп зек;рд]. Мен отырып калдым. Ертец1не мен1 шакырып: «Сенде партиялык этика деген бар ма? Хатшыц ундемейд:, Мус)репов карсы емес, сен т м с щ мен1ц усынысыма карсы шыгатын!» деп урысты. Айгайлады. Кей:н де Кэр1бжановтыц козкарасы маган женделмедг Муныц аягы мен!н кызметтен кетугме алып келд[. Сол жылы Жогаргы партия мектебш б)Т!рген б]р топ казак ж1Г]ттер: кызметке орналасу мэселес]мен Орталык комитет мацында кеп журдг 1ш1нде мен)ц жерлес1м Галым Мухамеджанов бар. Ол бурын Солтустж Казакстанда облыстык газетт!ц редакторы болып 1стеген. Маган К1рд]. Эцпм е барысында ез)мен б)рге окып келген «Омбылык Хамза Токпанов деген ж М т осында орналасамын деп жур, Кэршжанов бел)м мецгерунпс]н1ц орынбасары боласыц депт). Бел)мде орынбасарлык орын бар ма?» - деп сурады. Бел[мде уш орынбасар болатын. А.Ф.Рахманов, С.Имашев жэне мен. Рахманов бурыннан 1стейт:н, Саттар екеум:з биыл кектемде б)рге келгенб)з. Кетл1мде ештеце жок, мен бул эцпмеге онша мэн бере коймадым. КеЙ1н байкасам, Кэр1пжановтыц маган кадалып журген: - Ш1С1 Токпановка орын босату екен гой. Бел1м бастыгы Беленов Мэскеуге б!р айлык б)Л1м кетеру курсына кеткен. Бел)мн1Ч б:р мэселес)н секретариатка мен мэл!мдеуге ти!с ед]м. Секретариатка, Кэр4пжановтыц кабылдау белмесше жиналып жатканбыз. Б1р мезплде хатшы кыз шыгып, маган таянды да: «С)зд) «К1рс)н» деп жа- тыр», - дед). К[рсем, Кэр)пжанов, Тэжиев, Жандшдин ушеу: отыр екен. Мен К1ргеннен Кэр)пжанов бурынгыдай емес, тым жумсак сейлеп: «Б]з ацылдасып, с е т б!р жерге жумысты кетеруге («укреплениеге» деген тер­ мин болатын) ж)берсек пе деп отырмыз. Капай карайеыц?» - дед:. Мен: «Кайда?» - деп сурадым. 241

Серж К^ИРАБАЕВ - «Социалист^ Казакстанга», редактордыц орынбасары ет1п. Мен б1рден карсы болдым. - Б)р!нш!ден, мен!н келгешме кеп болган жок. Астымнан су шыга- тындай ешнэрсе булд]ре коймаган сияктымын. Ек1ншщен, «Социалист1к Казакстан^ - менщ 1степ кеткен жер1м. Оган кычыкпаймын. Егер менщ орным керек болса, мен босатып беруге дайынмын, ез!м жумыс тауып аламын, - дед1м. Орталык комитет жумыска шакырган кезде мен академияньщ Ты жэне эдебиет институтына ага гылыми кызметкерлжке байкауга кужаттарымды етк131п койган ед:м. Мэселе дурыс шенплмек сд], б)рак Орталык комитет ки1п кеткен. Ойымда осы турды. - Кайда барасыц? - дед: Кэр)пжанов. - Академияга не жогаргы оку орнына, гылымга барам. Баскаларында ун жок. Менщ ез хатшым аузына су толтырып алгандай, темен караган куйде отыр. - Жарайды, акылдасайык, - дед) тагы да Кэр1пжанов. Мен шыгып кс'П1М. Секретариатка К1ргем жок. Цолымдагы кагаз- дарымды Рахмановка тапсырдым да, «С)з хабарларсыз», - деп кет:п калдым. Артынан ест)д;м, секретариатта Кэршжанов мен; «Оз ет)н!ш: бойынша, денсаулыгына байланысты босатылды» деп хабарлапты. Кешке жакын Бименде Садуакасов маркум телефон сокты. Ауыл шаруашыльщ бел)м!нде мецгерупннщ орынбасары болып 1сгейт1н. Керш1, таныс, сыйлас, аралас ед)к. Э л п шенпмд! сол айтты. Не болганын сурады. Ертец1не Кэр)пжанов Мэл1к Еабдуллинд: шакырып, «Кирабаевты сен кызметке шакыр, солай деп хат жаз» депп. Елгезек Мэл1к жазып бер1пт1. Маган б)рден телефон согып: «КазПи-ге кел, б1рге 1стейм]з, до­ цент боласыц», - дед1. Мен карсы болгам жок. Аз куннен кешн «КазПи- дщ ректоры М.Еабдуллинн]ц сурауы бойынша, ез1н:ц келю!м1мен С.Кирабаев КазПИ-ге устаздык кызметке Ж1бер1лс1н», - деген Орталык комитет секретариатыныц шеш!М1 келд1. Нурымбек Орталык комитетте 1965 жылдын жазына деЙ1н !стед1. 50 ш) жылдардьщ бас кез;ндсг1 айгай-шудан арылганмен, бул туста да идеологиялык касацдык эл1 де басым ед1. Дегенмен когамдык п1К)р дурыс калыптаса бастады. Жабылып калган улттык мураларды кайта карау мэселес! кун тэрт!б1нде турды. Орталык комитет 1957 жылы «Казак халкыныц эдеби-мэдени жэне музыкалык мураларын игеруд!Ц жэне сын коз!мен карап пайдаланудьщ жай-куй! туралы» каулы кабылдады. Осы каулы атыныц ез)-ак кеп нэрсеш ацгарткандай ед). Мэдени мураны игеруд)н аргы жагында сын коз!мен карап пайдалану деген угым турды. Ал, сын кез1не коммуниста идеологияга сэйкес келмейтш нэрсен4ц бэр) !Л]кп. Коммунизмнен алые заманда, кешпел: елде туган эдеби, мэдени, музыкалык мура социалиста идеологияга кайдан сай келсш. Сондыктан даусыз нэрселер болмаса, ек! жакты кайшыльщты деген дуниелер ашыла 242

О м 1р тагы лы м дары коймады. 1959 жылы еткен «Мэдени мура жэне оны игеру» атты гылыми конференция да бутан озгер1с жасай алган жок. Партиялык басшылык ез угымын кайта сол конференцияныц усыныстары тур]нде бек)тт]. Шор- танбай, Дулат, Мурат сиякты акындардыц аттарын атаганмен, шыгарма- ларын окытуга тыйым салды. Нурымбек осы саясаттыц басы-касында болды. Оныц сол туста жазган макалалары мен сездер;нде улттык мэдениет туралы угым бола коймайтын. Ол б1ртутас мэдениет жайлы кеп айтты. Улттык мэдениеттщ бет1н соган буруга тырысты. Ол домбырага карсы деген эцпме де сол кезде тарады. Мен ез басым оны-муны карап журе!1н адаммын гой, Нурымбектщ домбырага ашык карсылыгы жай­ лы пЫ рш ест!ген де, окыган да емеспш. Б)рак улттык аспаптармен шек- тел)п калмай, элемд!к музыка улгшерше бетбуру туралы айткандарын б[лем. КеЙ1н ез4мен болган б1р энпмеде осы жайлы сураганым бар. Сонда ол: «Озщ б)лес1ц, мен домбыра да тартам, елец де айтам, домбырага неге карсы болайын?! Ырак казактыц улттык аспаптарын тым кетере бермей, онымен шектелш калмай, казак мэдениетш еуропалык енегемен туысты- ру жайын сез еткен1м гой», - деген. Алайда, тарап кеткен сезге тыйым салу киын. Нурымбек домбырага карсы деген сез осы кунге шейш ба- сылмай келед!. Сол тустагы идеологиялык жумыстыц улкен б)р олкылыгы - улттык эдебиет пен онерд! жет)лд]ру туралы накты багдарламаньщ болмаганы. Ол кезде партия да ондай кезкарас устанган жок. Нурымбек те кунделжт! т!ршинкт1н ыргагында, партия саясатыныц т1зг1н)н устап отырудан аса алмады. Оныц бул тургыдагы кызмет1 табыссыз болган жок. Б1рт1ндеп елмен сейлесуге уйрендг Оныц марксг1к-ленинд[к теорияга жуйрштЫ, орыеша-казакша сауаттылыгы, саясаттан кателесе коймайтыны оган кемектест!. Оньщ тусында казак эдебиет1 мен енер!н дамытуга байла- нысты б:рсыпыра жумыстар жасалды. Мэскеуде Казак эдебиет) мен енершщ он кунд]п етт). Казак жазушыларыньщ шыгармалары Одакка, сол аркылы элемд)к децгейге шыкты. Керш] халыктар мэдениечмен байланыс кушейд). К.Сэтбаев академняга кайта оралып, гылымныц еркендеу)нде де елеул1 табыстарга кол жетт1. Орталык комитеттен кеткеннен кейш мен кеп уакыт онымен кездесе алгам жок. Оз карамагындагы адамдарга камкор бола алмаган адамды [здеуге мен де кульщсыз ед:м, ол да кашкактап журд1. Ж.Тэшенев ук)мет басына келгенде, мен1 министрлер кснеснпц мэдениет бел!М1н баскаруга шакырып, Нурымбекке сейлес деген екен (оны Тэшенев ез: айткан), ол: «Орталык комитеттен кеткел1 кергем жок, маган екпел; болуы керек, 631Ц13 сейлес:ц1з», - депи. Мен1 Тэшенев ез1 шакырган. Б:рак мен ол жумыска бармадым. Докторлык диссертация жазуга отырып калган кез1м ед1, партия, кецес кызметшщ тураксыздыгын керген соц, кызыкпадым. 1964 жылы мен докторлык диссертация коргадым. Сол кезде б[р кун! Дэмешке телефон согып, «Сер1к эл! де маган екпелей ме? 243

Сер1к К.И РАБАЕВ Докторлык коргап алганы дурыс болды. Бпде журсе коргай алмайтын ед1 гой», - депт!. «Кугтыцтап бара калсак, калай болар екен», - деп Дэмешпен акылдаскан болыпты. Сонын артынша эйел1мен екеу) келш, м е т куттыктады. Дурыс карсы алдык. Кещлден]п, б:раз отырып кетт). Кеп кеннкпей тагы б:р кыдырып келд). Кун демалыс, танертенг! он-он б;рлерд!ц шамасы ед[, ес)кт)н конырауы шылдырлады. А ш са к - Нурымбек пен Зулкия. Кутш алдык. Сол жылдары Э.НурпеЙ1Совт1ц «Кан мен тер» атты романыньщ бфннш К1табы француз т)л)нде басылып, Эбд)жэм1л аудармашысын Казакстанга шакырып журген. Сол аудармашы кел!п, Эбд[жэм;л Нурымбект1н кабылдауына алып барыпты. Ертещне, дема­ лыс куш Нурымбект1 уй]не конакпен б1рге тацертецг1 аска шакырыпты. Аздап мусылмандык К1ре бастаган Нурымбек сол уйде болыпты. Онша жарытымды курмет кере алмаган олар: «Кун демалыс кой, бэр)б1р уйден шыктык, Сер! к пен Элияга барып кайтайык», - деп келшт1. Олияныц дас- тарханын бшед1, тустен1п, асыкпай отырып, эцг1мелесгп кетт1. Осы кез- ден б!зд!ц араласымыз кайта басталды. 1965 жылы ол кызметшен босады. Оньщ кету1не Д.Конаевпен арасындагы дурдараздык себеп болды. Яковлевтен кешн Конаевпен жумыс ;стескен ол Хрущев Конаевты б!р)нин хатшылыктан босатар кез­ де, оган карсылар тобында болып сез сейлеген. Казакстан Компартиясы Орталык комитет)Н)ц бюро мушелер) тугелдей Мэскеуге шакырылган. Сонда б1р1ннп басшы жен)нде эцг]ме болып, Коневты босатып, Юсупов- ты кою туралы сез козгалган. Бюро му[пелер)Н1ц бэр: де бул усынысты колдаган (орталыктыц ш трш ен аса алмауы тус1Н)кт1 гой). Солардыц 1Ш1нде Нурымбек те болган. Конаев окыс М1незге бармайтын, сыпайы, б)рак ойындагысын акырындап )скс асыратын адам ед! гой. КеЙ1н 01рт1ндеп, сол адамдардьщ бэр)н де сыргытты. Нурымбек те солардын катарында б1р жылга толар-толмас 1стед1 де, академияга бас гылыми хатшыньщ М1ндет1н аткаруга кет*п. М1ндет1н аткарушы деген;м - ол кезде Академиянын басшы кызметкерлер1Н)н барлыгы да академияга муше адамдардан сайланатын. Нурымбекте ондай дэреже жок-ты. Сон­ дыктан ол сайлау етк1згенше, уакытша отырып, сайланганнан кеЙ1н зацды бас гылыми хатшы болуга т т с болды. Конаев жаца болган хатшы С.Имашевка: «Кузде сайлау етк]3)п зандастырындар», - деп тапсырма берд). Осыган иланып, Нурымбек демалыска жур1п кетт;. Бп оган тускен кун1 емес, ертец1не курортка журет1н кун1 бардык. Б1зд[ тацкалдырганы - кеше шубап хатшыньщ манынан шыкпайтын топтыц б!р! жок, жалгыз кемекш)С! гана жур екен. Кемекпн мен б)з самолетке шыгарып салдык. Нурымбект) академияга етк)зед< деген сайлау кузде болмай, созылыц- кырап барып келес; жылы етт]. Нурымбек етпей калды. Сайлау кезшде топырлап соньщ ш ш де журет1н эдет)М13 гой. Когамдык гылымдар бел)мшес1Н1ц дауыс беру: вице-президент С.Бэйпневпн кабинетшде етт1. Артынан сол жерде сайлау корытындысы жарияланды. Нурымбек 244

Оьмр тагылымдары кеп 1Ш)нен кор!нбеген сон, карсы беттег1 кабинет]не К1рсем, жалгыз отыр екен. - Негып отырсыз, сайлау корытындысын жариялады гой. Этпей калдыцыз, - дед)м. - Э , э.., - деп абдырап орнынан турегелд1. Мен ес г1ген-корген]мд1 айттым. - Шакыратын шыгар деп отыр ед)м. Дауыс беруш]лерд!н бэр] де к[р!п шыгып, сенд]р)п кет1п ед), - дед). Дауыс корытындысы жарияланган сон, ел бет-бетше тарап кетт:. Нурымбекке к)рген б)р адам болмады. Будан кеЙ1н академияда калудьщ жен: болмады. Оны шет тмдер институтына ректор етш ауыстырды. Нурымбемчн ел катарына косылып, адамдармен араласып, адамдык калыпка келген: осы кезден басталады. Акылы бар адам еткен ем!р)нен б1раз сабак алганга уксайды. Осы кезде ол кол умсш кеткен е с т дос- тарымен кайта достасты, бурынгы кезтаныс адамдардын б1разымен жакынырак араласып, достык, жолдастык карым-катынаска туст1. Институтта да жаксы жумыс 1стед]. Табигаты адал, 1скер адам кад- рларды да эд!лд!кпен 1р1ктсд1. Институттьщ оку-материалдык базасын жаксартуга кеп куш жумсады. Еск< таныстыгы мен бедел<н пайдала- нып, кыска мерз!мн!н )Ш)нде жана оку корпусы мен жатакханалар сал- дырып, пайдалануга берд). Институт ужымы оны катты сыйлады. Соган карамастан басшылык оны бул орында узак устамады. Т.Катаев жогаргы жэне арнаулы б1Л)м министр) болып кел<п, муны кызметтен босатты. Ол тем1ржол инженерлерш дайындайтын институтка кафедра менгеру-нпс; боп барды. Дайындыгы бар, дэр)с оки алатын галым мунда да ез!н жаксы жагынан керсетт). Институтта бедел1 зор болды. Муны онын 70 жаска толган тойы мен оны шыгарып салган кундердег! институт ужымынын ыкыласынан анык керд1к. КеЙ1н Нурымбектщ 80 жылдыгын да сол ин­ ститут 6ТК13Д]. Нурымбек жасынан жет!мд1кте ескен, журтпен карым-катынаста бол- май, онашаланып ем:р кешкен адам сд]. Бул оньщ м:нез-кулкына эсер ет- пей койган жок. Берп жагында уакытын окумен, ютаппен етк)зд[. Бул да б1р оцаша ем!р гой. Сондыктан ол туйьщ, к)таби т1рннлжт1 б)лет]н де, б)3 кер1п журген шынайы ем1рд!н кеп сырларын тусшбей, бымей кел)п бас­ шы кызметке шйгп. Оньщ [С1Н)Н халык тарапынан тус!Н1ст:к таппауынын нег1зг) сыры осында. Ом1рге б]рт:ндеп кез1н ашты, жаксы-жаманды керд). Сейт1п жургенде ем]р!Н]н кебш е[К13[п алды. Эйтпесе, табигаты таза, ойы адал, парасаты мол, 6Ымд], ойлы адам ед1. Ол казактьщ «Кемектес1п Ж1бер», «Кол ушын бер» деген сездер;н де бшмед1. Оньщ туган агасы мен 1Н1С! болды. Солардьщ ез:мен араласкан жок. Агасы Айт- бай карапайым жумысшы ед) де, 1Н1с; Ныгмет журналист болды, телесту- дияда кызмет 1стед1. Олардьщ лршингше де хатшы болып турган кезд)ц езгнде кемектесуд) б!лмедг 245

Серж К,ИРАБАЕВ Нурымбектщ сауаттылыгы, галымдыгы журтка мэл1м. «Природа на­ циональной психологии» ( 1971) атты ытабы осы кунге дейш ешк1м кетер- меген улкен б1р гылыми проблеманы б;лг!рл]кпен копарган ойлы зерттеу болатын. Эк1Н]шке орай, кеЙ1н ол кец колемд; зерттеу жасаган жок. Нурымбектщ отбасылык ем1р: де жаркын болмады. Ол эйел]мсн де [нешыпп сейлес1п, оныц тш:н таба алган жок. Эйел! де оньщ айналасын тугендеп отыруга икемс)з болып шыкты. Жолдастардан да ажырады. Б1р кездес1п калганда Нурымбек менен: - Сендер кайда бардындар, жок деп ед1 гой, - деп сурады. - Ешкайда барганымыз жок. Осындамыз. - Зоя айтып ед], сендер б1р жакка кетт1 деп. Б:з Кайыржанды (баласы) уйленд]р1п ед)к, соган :здеп ек. Осы эиг1мен]ц аягы улкен рен1ш болыпты. «Сен м е т достарым- нан, жакындарымнан айыратын болдыц. Неге ет1р1к айтасыц?», - деп Нурымбек улкен ренин шыгарыпты. Олардыц баскалармен карым- катынасында осындай жагдайлар жи; кездесет1н. Оныц успне, жасы- ратын не бар, Нурымбект1ц аздаган суьщ жур)С) де болды. «Нурымбек ана уйден шыгып келе жатыр екен, мына уйге к4рш бара жатыр екен» деген сиякты эцпмелер кез)нде жи) естшет1н. Зулкиямен аралары осы- лай бузылды. Екеу: де б)р-б1р!не катал, бф)н1н айтканын б)р[ ]стемейт!н болды. Ешкайсысы кепнр:ммен карай алмады. Акыры айырылып тын- ды. Улкен уйд1 ек]ге белш алып, екеу: ек! ес)ктен ю р т шыгатын бол­ ды. Кеш1кпей Нурымбекке ерегескен эйел егделеу, эйел1 елген б]р к[с)ге куйеуге шыгып кетт!. Нурымбек Райхан деген баска эйелге уйленд). Бурын шет тшдер институтында 1степ жургенде байланысы болган екен, сонымен жарас- ты. Бул эйел, обалы неш1к, Нурымбект1 кут!п, оныц айналасына еск; жерлестер1н, туыстарын, жолдастарын кайта жинауга б1раз эрекет жаса­ ды. Оныц 70 жылдыгын уйымдастырды. Ауру кундер)нде касында болды. Цайтканда артын кутт1, 80 жылдыгын атап етуге катысты. Нурымбект1ц басына ескертк1ш койды. Адамды жазгыру оцай. Мэселе онын юм екен)н гус1не бшуде. Жацсак баспайтын аяк жок. Ол неге ейтт1. Соган ойлана карасак, ешк!мд1 жазыксыз жазгырмайтын боламыз. Оган кешеп партияльщ жуйен)ц, орталыктыц эм!р!мен журпзшген саясаттыц салкынын косу керек. Оныц дегенш )стемеген адам )с басында отыра алган жок. Цандай мьщты де­ ген кайраткерлердщ ез: партия саясатымен ымыраласа отырып, ойларын жузеге асырган жок па? Сондыктан Нурымбекп казак халкына пайда 1стемеген кайраткер деп угу кате, оныц аруагы алдында обал. Ол хатшы болган он шакты жылдьщ шпнде кол жеткен табыстарымызда оныц да улес1 бары даусыз. Осыны ескере ж уретк. 2002 ж . 246

О м 1р тагы лы м дары ЖУМАБЕК ТЭШЕНОВ Улттык намысы куши, каны бар азаматтардьщ кенес басшылыгына унамаганы буг^н елд1ц кебше мэл]м жэне олар жон!ндс айтылып та, жа- зылып та жур. Ултжанды азаматтар отаршылдык режимн)ц орыс емес улттарды тежеп устап, улт саясатын бурмалауына кенбед], оган ашык карсылыгымен кезге туст:. Ертеректе, Кенес еюмепнщ алгашкы жыл- дарында Смагул Садуакасов, Султанбек Кожанов сиякты кайраткерлер Голощекин кугындауына ушырап, елден безш кетт1, сыртта жур!п белг!С13 жагдайда кайтыс болды. Кей]н б:з керген туста оеындай кугынга тускен улкен азаматтьщ 01р1 Жумабек Тэшенов ед). 40-50 жылдар- да республнканын басшы кайраткерлер: санатында журген (облыстык партия комитепшц б{р)ннн хатшысы, Казак КСР Жогаргы кенес; торалкасыньщ терагасы, Казак КСР Министрлер кецееннн терагасы) ол 60 жьшдардыц басында Н.С.Хрущевт)н озбырлык саясатына ашык карсы шыгып, кызметшен босап калды. Намысы бар адамга оган карсы шьщпау да мумюн емес ед1. Казакстанды белшектеуге бел шеннп к1р4скен Н.С.Хрущев тын жэне тыцайган жерлерд) кетеру кез!нде курылган тьщ елкес1н (Костанай, Солтуст1к Казакстан, Кекшетау, Акмола, Павлодар облыетарын б1р<кт1рген) Ресейге косу, Шымкент облысын Озбекстанга беру (макта енд]руд1 б)р жерге жинактау деген сылтаумен), Мацгыстауды Туршменстанга етк1зу сиякты адам ойына трм ейтш идеяларды кетерд). Алдымен осы сылтаумен ол тьщ елкес) мэеелесгн койды. Оган ашык кареылык айткан б!рден-б1р азамат Тэшенов ед]. Ол ойы 1ске аспаган Хрущев Озбекстанга букш облысты беруге бата алмай, макта егетш уш (Мактаарал, Киров, Жетчсай) ауданды беруд! уйымдастырды. Оньщ устгне орталыкка жагымпаздана карап, оныц айтканын ек; етпейт:н, Хрущев, Брежнев улпс)мен партия кадрларын ]р[ктеу мен жогарылатудыц принцип1н бузган республиканыц кейб1р басшыларына да ол унамады. Табигаты адал, бгрбеткей, жершыд1кке карсы, айтканын 1стемей коймайтын, сез[не бер!к адам ук1мет басына келген соц, сон- дай кылыктармен де курест). Ук1мет аппаратын колынан 1с келмейт1н, жеке адамдарга гана кызмет етет:н, соларга суйенш кресло кузет!п отыргандардан арьштуга тырысты. Конаев Орталык партия комителне б]р)нш! хатшы болып ауысып, орнына барган Тэшеновчн оныц адамда- рына жайсыз ги)п жатканы жайлы есек дуршдеп кетт!. М]нез[ т)к, тала- бы катты басшыныц кылыгын жамандап, Конаевка барушылар кебейд1. Сол туста сол уйде керш: мекемеде кызмет 1стейпн 613 оны естш жаттык. Акыры )шк], сырткы наразыльщтар б)р)Г)п, Тэшеновт! кулатты. Шым­ кент облыстык Аткару комитет1 терагасыныц орынбасары ет!п ж)берд]. Эуелде терага кызметгн беруге Мэскеу келкшт) деп естгп ек, артынан 247

Сер1к К,И РАБАЕВ Ливенцов (обкомньщ б1р1нш! хатшысы) кенбепт1 деп шыкты. Республи­ ка басшылыгы айтса, Ливенцов кайда барады, соны сылтау еткен болар деп ойладык. Теменг[ кызмет болса да, ол Шымкентте абыройлы :стед1. Ел оны ете жаксы керд1, сыйлады, т)пт] кеп мэселен1 облыс басшыла- рына бармай, Тэшенов аркылы шешкенш бупн шымкентт]ктер ацыз гып айтады. 631Н1Н суйет)н улын эркилы эцпмелердщ каЬарманы стп; алуга уйренген халык оны турлш е кызметтерге коймак болып та есектед[, б)рак ол сол орнынан козгалмады. Сол жерден зейнеткерлжке шыкты. Соцгы жылдары Каракел енд]р)с; гылыми-зерттеу институтына басшылык егч. Докторлык диссертациясын коргауга (бурын гылым кандидаты бола­ тын) да кедерплер кебейд!. Акыры сол кызметте кайтыс болды. Шым- кент халкы ардактап шыгарып салды, турган уЙ1не такта орнатты, атына кеше берд1. Сорлы халыктыц одан баска колынан не келсд[? Эл! де ес!нен шыгармай, улт каЬарманы гып эцг!мелер таратады. Мен онымен 1959 жылдыц басында ол Министрлер кецесшщ терагасы болып келген кезде таныстым. Бурын аты белгпи республика басшыларыныц б:р1 есеб)нде сырттай танитынбыз, улкен жиналыстардьщ тер)нен керет)нб)з. Жумабект)н б)зд)н Алсай (Алтайдьщ улкен улы) деген руга жиен екенш елде б1зд)ц экелер)М]з айтып отыратын. Туган нагашысы Имаш Жанаркада туратын. Бшем. Сол жылы кантардыц бас кезшде елден экейдщ кайтыс болганы жайлы хабар алып, пойызбен жолга шыктьщ. 4 мсш)к жумсак вагонга 01зден баска тагы ек: адам - б]р эйел, егделеу ер адам м)нд1. Олар Акмолага барады екен, б)з Жарык станциясынан тусш калдьщ. Энг)мелесе келе элп эйел Жумабектщ кел1ншег[ Бэтеш болып шыкты, касындагы экес) екен. Алматыга келш кайткан экес)н ерт:п, Бэтеш Акмолага баруга шыгыпты. Жен сурасканнан к е й т б!зге кен)л айтып, жацаркалык Алсай екен1м1зд1 ест1п, Имашты еске алды. «Б)зд]н нагашыларымыз екенс)ндер гой» деп жылы ьщылас танытты. Алматыга оралганнан кеЙ1н б)р кун] Орталык партия комитетнпн партиялык уйымдастыру бел)\\п мснгеруш1с1)пц орынбасары Капият Телекеев телефон согып, жагдайымды сураганнан кеЙ1н, Т1келей теле- фонмен: «Мына Жумекен ук)мет басына кел)п жатыр гой. Кызмет 1стей- Т1н адамдарын 1р1ктеуде. Сен; мэдениет бел1М)н баскаруга шакырады. Соган келсец кайтед1, кемектеспейм1з бе?», - деп койып калды. Мундай мэселелерд1 телефонмен шешуге болмайтынын, телефонный тыцдалатынын айтып б1рден токтаттым да, «ез!м ю р т шыгайын» дед)м. Баруын бардым, б1рак усынысын кабылдагам жок. Соньщ алдында гана Орталык комитеттеи кеткен мен лауазымды кызметт]ц опасыздыгын ай­ тып, докторлык диссертация жазуга отырып калганымды сылтау етпм. Капият ренж1п калды. «Ом1р бойы мугал[м болып журе берес)ц бе? Бул жерден б!раздан кеЙ1н ректор ет1п Ж1беруге де болады гой», - дед1. Мансапкорлыгым жок мен оган жел!; е коймадым. 248

Оьмр тагылымдары Сол куш кеш мезгын ед]. Шымкентте кызмет ]стейт)н Едне Жайсаков деген жерлес азамат кел)п, шай-пай [ш)п отыр ед!к. Телефон шылдыр ете калды. Кетерд[м. А р жактагы дауыс: «Бул Кирабаевтыц уЙ1 ме, Сер1к бар ма?», - деп сурады. - Менм1н. - Мен Жумабек Тэшенов кой. Халщ калай? Экен кайтыс болыпты. Кайырын берс1н! Мен1н нагашым ед1, - дед] даусы санкылдап. Т)п-т1к анык сейлед). - Онда мен де бетен болмаспын. - С'ен1мен Цапият сейлест) ме? - дед) одан кеЙ1н б;рден эцг1меге кош1п. - Сен маган кызмет ктеуге кел. О д е т ез1м телефон согып отыр- мын. Нурымбекке «сейлес» деп айтып ед!м. Ол: «Былгыр б[зден кеткен- нен бер] хабарласкан емеспш. Окпе.ч! болуы керек», - деп сейлесуден жалтарды. Сонсоц ез:м шакырып отырмын, - дед; тагы да езшщ т)келей сейлес!п отырганын ескертш. - Жумеке, рахмет улкен басьщызбен телефон сокканыцызга! Мен ез!м К1р1п шыгайын С1зге, телефонный эштмес) емес кой, - деп токтаттым. - Онда кашан келес!н? Ертец Акмолага журем. Соньщ алдында сейлесей1к. Сагат 12-де менде бол, - дед]. - Жарайды, кел;ст]к. Бул эцг1меге куэ болган Едне: «Неге бармайсьщ? Бар», - деп мен: уг)ттеген болды. Цайран, мен!н аккон)л, сенгпи, ацкау агаларым-ай! Те­ лефон тындалатынын, айналасында андушы, есек жсгк1зуш)лерд1ц кеп- тЫ н ескермей, бэр!н сойлескен, керген жерде лак е т ю з т айта салатын ед] гой. Сол анкаулыктан кеЙ1н бэр1 де опык жед]. Карапайымдылык та оларда жетш артылатын ед). Цаз:р кез келген к1шкентай шенеунгк сгзге ез1 телефон сокпайды, телефонды хатшы аркылы костырады. Ал, Жумекен маган хатшысына, кемекш!С]не тапсырмай 031 Т1келей телефондады. Он­ дай мшез умытыла ма? Мен уэдел1 уакытында барсам, кабылдау белмес;н!н алды толган к)С1 екен. Мнннстрлер, басшы кызметкерлер кеп. Кейб]р] танып, амандаса бастады. Осы кезде кемекш!С1 шыгып, 1шке шакырды. Кеш еп энг1ме кайта жалгасты. - Жумеке, - дед)м мен, - егер с[з шындап, зорлап, кайткенде кел дсссн13, мен келем. Б;рак б;р тшег1м - зорламаныз. Мен Орталык коми­ теттен кеткенде, мансаптын кунын тус)Н)п кеткен адаммын. Колымнан келсе, доктор болсам деп, жумыска отырып калдым. Оны уз1п тастагым келмейд]. Егер узшд1-кесшд! «кел» десещз, амалым жок, кенем. Ол сэл унс[з отырды да: - Жок, зорламаймын. Оз;н бш. Сен1н Орталык комитеттен б)реу- лерге унамай ксткен)нд) эр] сенщ орньщ керек болганын ест)п ед1м. Оньщ уст]не осындагы ж1Г1ттер кольщнан !с келед; деген сон, «сейлес» деп Капиятка тапсырып ем. Оз жагдайьща кара, - дедг 249

Серж К,ИРАБАЕВ Тагы да сэл кццрд: де: - Уй-жайын калай? Б)з б)р тургын уй етк!згел1 жатырмыз. Келсен, со­ дан терт белмел1 уй берем, - дед:. Мен ею белмел; шагын, жаца у т м барын, эз!р кысылып турмаганымды айтып: - Егер С13 аман турсаныз, арнайы уй сурап келем гой, - деп кулд)м. - Жаксы, аман бол, егер ойлансан, мен Акмоладан келгенше хабар берерс)ц, - деп ол орнынан котср;лд1 де, б)реулермен телефондасып, «Са­ молет дайын ба?» деп сурап жатты. Кейш кайта телефон соккан Капият Телекеевке мен алгашкы шеннм1м т н езгермегонн айттым. КеЙ1н ойлаймын, «Егер С13 аман турсаныз» деген сезд; калай айттым, аузыма кудай салды ма деп. Шынында, ол сол орында аман тура алмады. Орнынан босап калды. Оньщ ортальщпен, республика басшылыгымен карым-катынасы ол кезде сез болмайтын. Журт бшсе де, айтудан жасканатын. Эуелде жумысын жаксы )степ журген, абыройы улкен К1С1Н1Нбосауын эрк1м эртурл) жорыды. Шындыгы, енд) ел]\\пз тэуелмздж алганнан кей)н айтыла бастады. Д.А.Конаев «Акикаттан аттауга болмайды», - деген естелж К1табында ( 1994) Ж.Тэшеновт: жумыстан босатуга Н.С.Хрущевт1н т4келей нускау бергенш жазыпты. Оньщ Жогаргы кенесте отырган к ы з м етш жаксы багалап, «ез орнында отырган к4с] ед1» депт1. Ал, Министрлер кецесшен кету1н сыйымсыз мшезшен, устамсыздыгынан, менменд]пнен кер1пт1. Осы мшездемен; мен бакталастау адамдардьщ дэлелс!з К1нэлауы шыгар деп ойлаймын. Оньщ орнына адал, аккен)л, к)С1ге сенпш, жумыска талап койгыш, катал, принципшш, ултжанды деп айтса, шындыкка кеп жакын келер едг Ую мет басына келген сон, сол аппараттагы, жалпы уюмет жуйес1ндеп Конаев жинаган адамдарга оньщ жайсыздау тиген1 рас та. Бабкин сиякты Конаевтыц отбасына гана кызмет 1степ уйренгендер де одан сеп с ест]Д). Б1рак Конаев оны босаттырмады. Осылар жиналып, екеу1И1ц арасын шиелешспрд), жогарыга арыздар жазылды. Н.С.Хрущевт1н: «Тэшеновт1ц уст1нен тускен арыз-шагым бастан асады», - деу1 де осы. Ауылдагы арыз- шагымга, ек; адамньщ карым-катынасына Хрущев кен'л аудармаган да болар ед1, егер тьщ елкес4н Ресейге косу женшдеп усыныска Тэшеновчн ашык карсылыгы болмаса. Сейт!п, ол ултшыл, еркек)рек адам боп кер)нд1. Жумекец кызметке алгыр, шеш!мд] болганын кызметтес болгандар- дын бэр! жаксы быед) жэне букпес1 жок, ангал, ойына келген!н айта салатын адам болатын. Мен бармаган кызметке Эйт1кеш Тойганбаев деген карагандылык Ж1[ )т барды. Бурын Кекшетауда обком хатшысы, Мемлекетт:к баспа комитетшде терага болып 1стеген. Мен ест1ген сон, куттыктап к)р!п шыктым. 250

О м ф тагылымдары - Сен келмеген сон, мен кслд]м, - дед) кул1п Эйтекец. - Оны кайдан бшд:щз? - Жумекен ез: айтты. О К1с1де жасырын ештене болмайды гой. Кдрабаевты шакырып ем келмед), енд1 сен келсен кайтед1 дед1. Мэселеш шешуде ешкгмге жалтактамай, кадрмен ез! шугылданып отыр. Мен1мен сейлескен сон, орынбасары Аскар Закаринд1 мен!н кез:мше шакырып алып: «Мэдениет бел1м)не мына Тойганбаев жолдасты кояйын деп отыр- мын, цалай карайсыц?» - деп сурады. Эрине, Асекен не айтады оган? Тек б1рге шыгып кетш бара жатканда: «Эйт1кеш, мен с е т бшем гой, тек бгр- б!р1М)зге адал болайык», - дед1, - деп жалгастырды Эйтекен. Осыдан сон мен Жумекецмен кызметтен босап калганнан кеЙ1н гана кездест)м. Шымкентке кетт1. Кызмет жайын сез ет1п, тагдырына шагынбайтын, ержурек К1С1 ед[. Алматыга келгенде, Конаевка талай К1р)п шыкканын б)лем. Б1рак алдаркатып шыгарып салганы болмаса, кызмет жагдайын жендеген жок. Кеп ешк1ммен араласа да коймады. Оз4н1ц сыйлас )Н1С1, бурынгы керпис! Сагындык Кенжебаевпен жи1 ха- барласатын. Кей)н онымен куда болды. Жумабектщ агасы Манап де­ ген к]С1 Акмолада облыстык келемде жауапты кызмет аткарган адам ед). Ертерек кайтыс болган. Соньщ баласы Сагындьщтьщ кызын алды. Кудалыкты да, тойын да Жумекец ез1 баскарып етк!зд]. Кебш есе, сол уйде кездесет1нб]з. Жумекец ес1М1 олмейд]. Оныц ел]м4з тэуелс)зд1к алганнан бер) кайта жацгырып жатканы да соныц белпсг Отаршылдьщ менменд[кт]ц дегенше кенбей, п!К1р[н ашык айткан, содан таяк жеген улын халкы каз)р жи; еске алады. Оныц Бостандык ауданын, кеЙ1н:рек жогарыда аталган уш ауданды Озбекстанга берген туста да айткан наразылыгы, комиссияны баскарып, тер!с шеш)м шыгарганы, б]рак Орталыктьщ онымен есептеспеген1 каз!р сол окигаларга куэ болган адамдардыц естел)ктер]нде айтылып та, жа- зылып та жур. Осылар Ж.Тэшеновин К1М болганын, улты, халкы уннн куйген)н дэлелдейд[. Адам к)мге бага берсе де, ез туснипн, ез угымын айтады. Кез1нде орталыкка бас шулгып, оныц ыктиярымен журмеген адамныц кылы- гын ерс1 керетшдер де бар. Мен1ц 1сте[ сн1ме бас шулгып отырмады деп айыптайтындар да болды. Олар Жумабекп унатпады. Алайда, Жумабек Тэшеновтщ халык улы боп калатыны даусыз. 2004 251

Серж К,ИРАБАЕВ БЭЙКЕН ЭШ !МОВ Бэйкен Эннмулын журт 031Н1Н кез))нн т]р)С)нде-ак «Ел агасым атан- дырды. «Ага» деп казактар карапайым т)лде жасы улкен адамды айтады. Ал, егер осы сездщ бейнел! магынасына ун)лсен, онда каншама магына мен мазмун жатканын кересщ. Агалык адамнын тек жас мелшерш гана ангартып коймайды, сонымен б)рге онын бойындагы конт; керген даналыктьщ, кецш-ой саралыгынын, айналасына жэне шшсрше де­ ген пей)лд]ц кендЙ1н, ел]не 1стеген даркан кызмет) мен теккен тершщ аркасында бериген атак сиякты кершед: маган. Ол «Отбасынын агасым, «Ауыл агасым, «Ел агасым болып б1ртшдеп кетерш1п, магынасын кенейтед[. «Кеп жасаганнан сурама, кепт] кергеннен сурам деген т!ркесте де дана халкымыздын агалыкка жарайтын адамды )р)ктеу принцип) жа­ тыр. Сондыктан ага болу, ел агасы болу оп-оцай нэрсе емес. Ол - ер енбепнщ екшел!п, узак жылдар сараптауынан ет)п барып мойындалган тур). Кеше гана ем!рден озган казак аксакалы Бэйкен Эш1мовг1н агалык м]нез) де осындай узак жолдан етш барып калыптасты. Бэйкен ага жайында журт кеп айтады. Эрине, жаксы магынада. Онын замандастары оган ерекше курметпен карады. Кызметтес )н)лер1 оиымен 1стес болган кез)н айтып мактанды. Жора-жолдастары, )н)лер:, аралас журген бауырлары улкенге Ш], к)Ш!ге ага бола алатын кенд!Г!н, айнала­ сына жылу шашып, шапагатын тег)п туратын мей]р)мд)л)г)н, кен пейиш еске алады. Барлыгы да онын кешег] Д)нмухамед Конаевпен б1рге кос т!зг!нд: тен устап, ел баскарганын, республиканьщ абыройын котерн;, халыкка суйюмд; басшы бола бшген)н, би!кт1Л[Г]н, каб)лет1н, байсал- ды, сабырлы м]нез)н, карапайымдылыгын, дауыс кетермей, сыпайы талап коя 01лет]нд]Г]н аса б)р жылы сез)ммен энг]мелейд1. Бил1к деген канша дегенмен, басшылык пен халыктьщ арасын бел)п туратын дуние гой. Димекец бюпктен кеткен сон сол халкымен бетпе-бет келе алмай, ом)рден ерте озды. Бил1к пен хальщ арасындагы осы кен)ст!кт1 толтырып, ел-журтымен еркш араласып, онымен бетпе-бет келуд; тагдыр Бэйкен агага гана жазыпты. Зейнетке шьщканнан кеЙ1нп уакытта бурынгы )с басындагы абыройын жалгастырып, тольщтырып, елд[ц улкен агасы СКСН1Н дэлелдей бшген Аганьщ бук!л хальщтыц суЙ1к*ис1не, суй тм д к ш е айналу сыры да осында жатса керек. Кешеп кызмет! мен кабшетше, 1скерл)Г)не достары танкалган Бэйкен ага мен зейнеткер, карапайым казак Бэйкен аганы салыстырып карап, езгерген ештеце жок екен)н керд!к б!з. Непзшде тектш1к, К!С1Л1К бар адамнын кудай берген М1нез1н баска ортада, баскаша жагдайда жалгастырганыньщ куэс: болдьщ. Заман езгерш, алдамшы, кубылма 252

О м 1р тагы лы м дары мшездер кебейгенмен, Бэйекен баягы сол адал, сенпш , таза калпында ем1р сурд1. Ол бэр)н де тус]нд1, бзр[не де кеш1р1ммен парады. Халкына, халкыньщ болашагына сенд1. Сондыктан да сынампаз емес - сыпайы, к!нэмш)л емес - кеш:р]мд[ болды. Бурынгы бюнк басында болгандардын ез заманын, ез бил1пн, ез!н гана мактан тутып, кей1нг)н)н бэр)не топырак шашатын м!нездер)н кер1п те журм13 гой. Бэйекен ол \\пнезден ез1н аулак устады. Сен1М]не бер!к, акылды, ойлы, даркандыкпен алга карады. Кен кец!Л)н тарылтпады, жаксыга, жаска тшектест1Г1н узбед]. Осылардын ар жагында би)к адамгерчнл!к, кемел к)С)Л]к жатканына еш кумэнданбайсын. Кызметтес жолдастары оньщ адалдыгын, тазалыгын, б1рсездш1Г1н, м1незш, турактылыгын, уакытты пайдалануга укыптылыгын, тэрт]пке бер1кт1пн де кеп айтатын ед]. Ел баскарган адамнын таза, адал болганына не жетсш. Бул жагынан Бэйкен ага халкы алдында уялган жок, тарих бстгне кысылмай, кымтырылмай Т1к карай алды. Оньщ орысша-казакша тшге жуйр1кт1Г1н, шешенд1г:н талай кергенб1з, тьщдаганбыз. Теледидар алдында шгер1ге кез!н кадап, сездерш кайталамай, бузбай сейлегенде, алдындагы тактага жазып койып окып отыргандай эсер калдыратын ед!. Уакытты курметтеу, дэлдш те улкен мэденистт)л]кт1н белг1С1 гой. Жинакыльщтан, ез1н-ез1 сыйлаудан, елд1 сыйлаудан, уакытты багалаудан туган м[нез. Кднрп кездег1 1с басындагы адамдар осыган кец)л аударса да артык емес. Бэйекен тулгасында уакыттьщ ез; асыл ст^п сомдаган кайраткерд)н бейнес! калыптаскан ед1. Ол кешеп тоталитарлык жуйенщ кысымшы- лыгын да кеп керд!, улкен ем!р кешт!, мектептен етт1. Алты айлыгында экеден айырылып, жет1м калган бала анасын пана тутып ест). Жиырма- сыншы жылдарда казак даласын жайлаган аштыктьщ, эд]летс1зд)кт:н зардаптарын кез алдынан етк]зд]. 1932 жылы ауылдан кункер1с тап- пай тснпрсп, анасынын руксатымен Петропавлга жол тартты. Сондагы тем)ржол депосына слесарь болып орналасып, ем)р1н сактап калды. ФЗУ мектебшде окыды. Улы Отан согысыньщ майданы да жас Бэйкен упнн улкен ем1р мектеб1 болганы даусыз. Алгашкыда ауылды жайлаган аштыктан оны ещ прк, енбек сактап калса, ендйт ом1р учли талас жауга карсы кайсарлыкпен, ерл!кпеч куресу екен)н укты. Сен оны жене алмасан, ол с е т елпредг Ол Харьковтег; эскери-саяси училищеде окып, Солтуст:к-батыс май- данда согыска катынасты. Алгашкы кезде эскер купи жепмсгз жагдайда табан [чрескен урыстарды бастан кеш!рд]. Уш ай бойгы кескшестен кей)н катары сиреп калган олар жана курамга, 76-аткыштар дивизиясы- на косылды. Осы курамда 1943-1944 жылдары ол Смоленск каласын, Украина мен Белоруссияньщ жсрлер!н босатуга катысты. Ковель ка­ ласын азат ету жолындагы урыстан кей)н «Ковельд1н батыс жак бет!н- дегг нем]с герд)н аса мыкты бек1Н]С1ч бузып ет!п, Батыс Буг ез е тн е ету 253