Шыңғыс Мұқан "Көшбасшылық"

Джеймс Кузес, Барри Познер 1 С етм орнамн орта к,алыптастырыцызЫнтыма^ тастык,тыц непз! - сен1м. Бул адами к,арым-к,атынастын, басты шарты. Сен1м болмаса, ешк1мд} де баск,ара алмай- сыз. Сеым жок, жерде жумыстыц бер!н ак,ыры соцында ез1н,1з атк,арасыз немесе езгелерд! баск,ару шектен тыс бак,ылаута уласып кетед!. Элеуметт1к байланысты ныгайту уш1н С13- баск,аларта, ал олар азге сен1м артуы керек. 2 Эзгелерге артк,ан сен)м ак.талады Адам да рта сеым артылтан сайын. олар 1зденг1ш. жанашыл. жасампаз бола тусед!. Сондай-ак,, психологтардын, пайымдауынша, ез1не сен!м артылтан жандар элемге кумэн-кудкпен к,арайтын адамдарта к,араганда бак,ытты 1пэм жак,сылык,к,а жаны кумар келед!. 3 Б)р)нш! болып се тм артыцыз Жотары ден,гейде ен1м дш кке к,ол жетк1зг1н,!з келсе, езгелерден бурын ез1Н,13сен1м арта 61Л1Н.13. «Кешбасшы» деген создан, матынасына сейкес, сен1м 6шд1руд! де ез1Ц!з бастауга ТИ1СС13. 4 . Ык,пал?а к.улык.ты болыцыз. Адамдар езш тындатан- дарды -гана мук,ият тындайды. Мысалы, достарын,ыз бен отбасы мушелер; денсаулык, сак,таудан бастап, мейрам- ханата деЙ1нп кез келген так,ырыпк,а к,атысты сен1мд1 аппарат кез1. Тын,дай бш етн лидерлер, езгелерге к,улак, салмайтындарта к,аратанда уйым немесе к,отамнын, ез адамындай болып б1рден жутысып кетед!. 5 Ужымдык, мак.саттар мен релдерд) «.амданыз Хок кей командасы бола ма, мемлекеттк немесе жеке сектор * сен!м орнаган орта к,алыптастыру - сгеа!е а с^та^е о!\" 1:ги5{ - создать кли­ мат доверия * езгелерге артк,ан сен!м акталадь: - {ги$1:!пд о1Ьегз рауз о^ - доверие к дру­ гим окупается * б1р!нш! болып сен1м арту - Ье 1:)1е 1о 1:гиз1: - быть тем первым, кто до­ веряет * ыцпал^а кулык,ты болу - Ье ореп 1о 1п^иепсе - позволять влиять * ужымдык максаттар мен релдерд! к,амдау - с^еVеIор сооре^а1:^Vе доаЬ апс1 го1е5 - разрабатывать совместные цели и роли 100

К6ШБАСШЫЛЫК, СЫНАГЫ бола ма, жайма-шуак, жа^дайда б1рлесе жумыс [стес1н десец13, олар-га б 1рге болу-га себеп болар ортак, мак,сат к,ажет. Б1рде-б!р адам жал^ыз ез1 баланы ок,ытып, сапалы автокелк к,урастырып, фильм тус!р1п немесе наук,асты ем- дей алмайды. Ужымдык, мак,сат адамдарды ортак, ен,бекке жумылдырады. 6 Эзара тус!нкт)к нормаларын к,олдацыз Серктеспн, б1р1 береген, ек1нш1С! алам н болса, ынтымак,тасу мумк1н болмайды. Ынтымак,тастык,к,а непзделген к,арым-к,аты- насты дамыту уш1н лидерлер команда 1Ш1нде езара ынты- мак,тастык, нормаларын жедел к,алыптастыруы ти1С. езара тусы спк болжам мен турак,тылык, экеледг Озгелерден к,андай к,урмет кутсен,, сен де езгелерд! солай к,урметте де­ ген алтын ережеы к,ашанда умытпа-ган жен. Саясаттанушы Роберт Аксельрод эйпл! «Тутк,ын дилеммасы» атты былыми ен,6епнде езара тус1н1ст1кт1н, к,уатын керсетед!. Егер ек1 тарап ынтымак,тасум к,улык, танытпаса жене ер тарап ез пай- дасын барынша арттыруга тырысса, онда екеу! де утылады. Егер ек1 тарап ынтымак,тасса, екеу! де утады. 7 Жобаларды куш б)р]кт!рердей е т т курыцыз Жумыла кетерген жук жалгыз кетергеннен жен,ш болса, адамдар­ дын, жукт! жалтыз арк,алап нес! бар?! Шынымен де егер шаруаны жеке тындыра алсацыз, С1зге команданын, не к,ажет1 бар? Футбол - б1рд1н, он б1рге к,арсы ойыны емес. 8 Бетпе-бет к,арым-к.атынасты колдацыз Егер адам дар терт-бес рет бетпе-бет кездескен болса, олар коман­ да релнде эрекет ете алады. Б13 элеуметтк жаратылыс- пыз, езара байланыс жасау таби-гатымыз-га тэн, ал биттер мен байттар ете элс!з элеуметтк непз болады. Сен1м * езара туаьнспк нормаларын колдау - зиррог1: погтз о^ гес!ргос1:у - под­ держивать нормы взаимности * жобаларды куш б1р1кпрердей куру * з1гис1:иге рго]ес1:5 1:о ргото1:е ]01П^ ейЪ^ - организовывать проекты для стимулирования совместных усилий + бетпе-бет карым-катынасты колдау - 5иррог1: ^асе-1:о-^асе !п1егас1юп5 - поощрять личное общение 101

Джеймс Кузес, Барри Познер к,алыптастыру адамдардын, б1р-б1р1мен жак,ын танысуына байланысты. Сепзшил м)ндет. Озгелерд) к.олдап-к,уаттацыз Кешбасшылар 6ил1к парадокс1не сай эрекет етед1: билкпен бел1ссен,13, куш-к,уд1рет1н,13 арта тусед!. Колдаушылар ездер1н кушт1, к,аб1летт1 эр1 пайдалы сез1нсе, олар алмайтын к,амал жок,. Ал егер ездерш элс13, б ш ксз жэне елеус13сез1нсе, М1ндет1н орын- дамайтын, жумыск,а к,аук,арсыз адамдарга айналады. Еил/'/<гпарадокс/.' бил//(пен бел/ссе^/'з, /<уш-куд/рег/^/з арга 7усед/ Сонымен лидерд1н, сепзшш! М1ндет1 - езгелерд! к,олдап-к,уат- тау уш1н: 1. Тацдаум мурсат бер<ц<з. Егер тандау ерк1НД1Г1 болма- са, ондай адам ынта-ж1герден айырылып, тек уйымнын, уйгарымымен тана эрекет ететн болады. Ал егер клиент ез1Н уйтарымдатыдай устамаса, олар к,алай жауап к,ай- тармак,? Не !стеу жэне к,алай 1стеу керек екен1н бше тура олар ак,ыл сурау уш1н бастык,к,а жупре бере ме? 2 Ж умысты ерк)нд)кке кец)ст)к к.алдырардай уйым- дастырыцыз. Егер лидерлер жогары децгейде ен1мдш1к пен к,олдаушылары тарапынан улкен бастама кутсе, олар ^ езгелерд! колдап-куаттау - з^епд^еп оЧтегз - поддерживать других + тандаута мурсат беру - ргоу:с1е сЬо1се5 - предоставлять выбор + жумысты ерк)нд1кке кен,!ст)к к,алдырардай уйымдастыру - ёез)дп ^оЬз 1о о№г 1а1:!1:ис1е - организовывать рабочие места таким образом, чтобы можно было предложить свободу действий 102

КеШБАСШЫЛЫК, СЫНАГЫ жумыс процеан адамдардын, к,алауы мен тацдауына мумк!нд1к берет1ндей уйымдастыруы ти1с. 3. Нэтижеге жауапты елц!з. Адамдардын, тандау ерк1НД1Г1 артк,ан сайын жеке жауапкершш!п де арта туседг Б[р- б1р1мен виртуалды байланыск,ан к,аз1рп замангы жумыс орындарында тацдау мен есеп беру арасында^ы езара байланыстыц мацызы артып келед!. Команда мушелер! ездер!'н бук1л жумыстыц иес1ндей сезнан. 4 Б)Л)ктт!к пен сен)мдт!кт! д а м ы т ы ц ы з Мумк1нд1к, ер К1НД1К пен жауапкерш1Л!к адамдарды Ж1герленд1р1п, ез 1с1н1н,к,0жасындай сезнуге итермелейд!.Дегенмен,б1Л1м- С13, 61Л1КС13, арнайы аппарат пен жумысты кэс!би атк,арум к,ажет ресурссыз адамдар к,аук,арсыз, Т1ПТ1 ецбекке жа­ рамсыз болып к,алады. 5. Оцыт, ок.ыт жэне ок,ыт. 6з ужымыцыздыц кец1ст1п мен эрекет ерюндюн ултайтк,ан сайын ок,ыту мен дамум бел1- нет!н к,аржынын, келем1н де арттыру керек. Уак,тылы б 1Л!М1н жет1лд!р1п отырмаса, адамдар мацызды М1ндеттерд1 к,алай орындау керек екен!н 61лмей, кейде Т1ПТ1 к,ател1к жасап жазаланудан к,орык,к,андык,тан, ез мумк1нд1Г1н жумыс барысында толык, пайдалану-га аса к,улык,ты болмайды. Оцытута кеп к,аражат жумсайтын компаниялардыц былмге аз к,аржы жумсайтын компанияларта к,ара-ганда инвестициядан табатын пайдасы жомры. Питер Друкер ак,ыл-ой ецбеккерлер! б1реуге уйретсе, ездер! кеб1рек уйренед! деп туснд^редг Ж умысшыларм б1р-б1р!нен уйренет1н ж ащ ай тутызыцыз. Кызметкерлерд!ц кезек-кезек «Жет1ст1пмн1н, к,упиясы» деген так,ырыпта презентация эз1рлеп, баяндама жасауын ет!Н1Ц13. * нэтижеге жауапты ету - ?о$1ег ассоип1:аЬ11!1:у - стимулировать ответствен­ ность за результат * б)Л)кт!Л1к пен сен1мд!Л1кт) дамыту - с!еуе)ор сотре^епсе апс) сопйс)епсе - развивать компетентность и уверенность + окыт, окыт жэне о^ыт - ебиса1е, ес)иса1:е, ес)иса!:е - обучайте, обучайте и ещё раз обучайте 103

Джеймс Кузес, Барри Познер 6 Б)л)ктт)кт) дамытуды уйымдастырыцыз Ол уш!Н адам дардын, жумысын алга к,ойган мюдегп айк,ын тус1нет1ндей ет1п уйымдастыру керек. Адамдар ез к,ызмет!н табысты атк,аруы уш1н кэс1би тургыда дайындап, техникалык, к,ол- дау керсет1н,!3. Эзгелермен к,арым-к,атынас жасауына уйытк,ы болар себеп тудырын,ыз. Дк;ь/л-ой е^бе^ерлер/ б/реуге /йрегсе, ездер/ &еб/'ре/( /йренед/ 7. Сен)мдт!к уялатыцыз. Адамдар б 1р 1СТ1Ц к,алай атк,а- рылатынын б1лген1мен, оны орындамауы мумюн. Сон- дык,тан баск,аларга эрекет етуге мумк1нд1к беру - бул жай гана тэж 1ри6е немесе тэсш емес. Бул - адамныц ез-ез1не деген сеымын, 1шк) к,ажетт!Л1ктер1не эсер етет1н психологиялык. процестег! шешуш) к,адам. Кешбасшылар ез адамдарынын, багасын арттырып, ти1мдт1пн ныгай- туына жагдай жасайды. 6з-ез1не сен1мд1Л1к пен 61Л1КТ1Л1К б1р-б!р1мен тыгыз байланысты. То^ы зы нш ы м)ндет. езгелерд)ц ецбепн бам лац ы з Адамдар езгелерд1ц удес!нен шы^у уш1н эрекет етед]. Св егер адамдардын жолы болмайлы деп санасаныз. олардын сэтс!зд!кке ушырауы эбден ыктимал. Егер С1з олар табысты бола­ ды деп кутсен,13, солай болуы бек мумюн. Элеуметт!к психолог- * 6:л)кт:л:кт1 дамытуды уйымдастыру - огдап)2е \\л/огк ^о Ьи:1с! сотре!:епсе - организовывать работу по развитию компетентности * сен!МД!Л!к уялату - 1с^ег 5е1^-соп^с1епсе - помогать другим утверждаться +удеден шыгу - ^ е ир 1:оеxрес^а^^оп5 - оправдывать ожидания 104

КеШБАСШЫЛЫК, СЫНАГЬ! тар муны ^Пигмалион эсер)\" деп атайды. Грек ацызына сэйкес, эдем! эйелд1н, мус!Н1и к,ашап, о-ган ез1 гашык, болган мус!НШ1 Пиг­ малион Афродит кудайынан мус1нге жан б!Т1ре гер деп жалбары- нады. Онын, дум сы к,абыл болады. Сонымен езгелерд!ц ецбепн багалау уш!н: 1 Нак.ты уде мен мак,сат назар аудартады Адамдар ездер1нен нен! кутелын жэне С13Д1Ц неге к,ол жетк!зпц!з келет1Н1и нак,ты тус1нсе, олар ба^ыттан жацыла к,оймайды. Мак,сат пен кундылыкуар адамдардын, куш-ж1гер1н арт- тырады. Кундылыкуар эрекетке жол ашады, мак,сат Ж1гер беред!. 2 Кер< байланыс пен мацсат адамдарды жумылдыра- ды. Адамдар мак,сатк,а жетуге к,анша к,алтанынан хабар- дар болып отыруы керек. Кер! байланыссыз мак,сат неме­ се мак,сатсыз кер! байланыстыц мотивациям ык,палы жок, деуге болады. Кпассикалык, б 1р зерттеу ж асалм н. Жауынгерлер б!рнеше топк,а 6ел1нед!. Барлы-гы жиырма шак,ырым жур!п етулер! ти!с. Канша шак,ырым журет1н1н алдын ала бшген жауынгерлер одан хабарсыз сер!ктер!не к,ара-ганда д!ттеген жерге ертерек жетедг Таты 61р зерттеу. Студенттерд! б1рнеше топк,а болед!. Б1р топтыц ок,у улгер1М1 сынга алынды, ал еюнил топк,а ешб1р п1К1р айтылмады. Улгер1М1 туралы еш нэрсе ест1мегендерд1ц де, с ы н м уш ы рам ндарды ц да е з н е деген сен1мдер1не б1рдей сок,к,ы тиед!. Адамныц жумысы туралы ешк,андай п ш р айтыл- маса, одан басшы-га да, к,осшы-га да пайда жок,. Адамдар кер! байланысты к,алайды. Олар жумысты к,алай атк,армны туралы 61ЛГ1С1 келед!. * «П и гм али о н эсер!» - «руд та1юп ейес!» - «эффект П и гм ал и о н а» * накты уде мен максат назар аудартады - с1еаг ехрес1:а1:10П5 апс! доа15Госиз оиг айеп!10п - четкие ожидания и цели фокусируют наше внимание + кер! байланыс пен максат адамдарды жумылдырады - ^еес)Ьаск апс! доа): кеер реор1е епдадес! - обратная связь и цели удерживают людей в состоянии вовлеченности 105

Джеймс Кузес, Барри Познер 3 Табысты болуга жа^дай жаса^ыз Озгелерден уздк нэтиже кутет!н лидерлер узд1к нэтижеге к,ол жетк1зед1. Кешбасшылар унем! проблема 1здеп журсе не болады? Проблема 1здеуд!н, сон,ы мыналарга урындырады: Олар шындык, туралы бурмалан-ган аппарат алады; Уак,ыт ете келе ен,бек ен1МД!Л1п темендейд!; Бедел1нен айырылады. Жан-жагын,ызга кудкпен к,арап, тек к,иындык, 1здесен,!з, к,иындык,к,а тап боласыз. Озгелерден /зд/&нэгиже /<уге7/нлидерлер /зд/& негижеге к;ол жеж/зед/ ез)ц)зд) сол жа^дайда^ы адамныц орнына к.ойып ке- р)Н'з. Егер С13Д1 б1реу кел1П тексерет1н!н бтсец13, ез1ц1зд1 к,алай устайсыз? Олай болса, кемшшктерд! керсетуд1н, орнына, жасыра тусер1н,[з анык,. Унем1 бак,ылап журет!н кешбасшылардын, бедел! темен. Жур1с-турысты к,атан, бак,ылау, тексеру, тузету, анду - сен1мс!ЗД1кт)ц белгю. ез!н,1зге сенбейт1н адамды к,алай кереаз? Оз1не сенбеген адамга ез1н,1з де сеым артпайсыз. Егер Пигмалион эсер1 адам ез1не артылган ум1тке сэйкес ем1р сурет1н!н сипаттаса «С1рэ, меын, жолым болмады» синдромы адамга кер1 эсер етет1н1н тус1нд1ред1. 4 Эрюмжн ецбепн жеке-жеке бамла^ыз. Кызметкер лерд!н, ен,бег!н жеке-дара атап ету арк,ылы лидерлер ^ табысты болуга жагдай жасау - сгеа!е сопс))1:10П5 Гог зиссезз - создавать условия для успеха + ез!Н13Д! сол жатдайдагы адамнын орнына к,ойып кер1н,13 - ри! уоиг5е!Г 1П ^Ь:5 5!):иа1:оп - представьте себя в такой же ситуации + эрк1мн:ц ен,6епн жеке-жеке багалау - рег50па1!ие гесодп11:оп - персонали­ зировать признание 106

КеШБАСШЫЛЫК, СЫНАГЫ уж ы м м ешк,андай ецбект1целеус13к,алмайтынын, барлы-гы да бамланатынын б!лд1ред!. 5. Адамдартажак.ынболыцыз Эр адамнын, ен,бепн жеке бамлау уш!н алдымен ез к,ызметкерлер1Ц!зд1 жак,ын танып алыцыз. 6 Ынталандыруда креативке ер<к бер)Ц'3 К,ызметкер лер1н,1зге жак,ын болсацыз, олар неы унататынын бше аласыз. Бш1п алм н сон, адамдардын, ецбепн бам лау мен оларды ынталандыруда тапк,ырлык, танытасыз. Жалак,ы мен сыйак,ы сезс!з багалан-ганымен адамдарды тек ак,ша немесе мансап к,ана к,ызык,тырады деп ойлау к,ате. 7. мРак,метмайтыцыз. ек1Н1шкеорай, адамдарк,арапайым, б)рак, аса куатты «рак,мет» деген сезден туратын марапатты кеп пайдаланбайды. О ны нш ы мнндет. К,ундылык.тар мен жен'стерд) атап ет!ц'з Лидерлер ужымды жет1ст1ктерге к,уану уш1н, ортак, принцип- терд! нытайту уш!н адамдарды топтастыра алса, он1мд1Л1к арта тусед]. Ол уш1н: 1 Ужымдык, рух к,алыптастырыцыз Бук1л елемде эрб1р елд1ц, эрб1р мэдениетлц ез мерекелер! бар. Ойткен! ме- реке - курмет керсету мен ал^ыс айтудыц, ортак, рухты жац^ырту жэне к,ундылык,тар мен тарихты халык,тыц ес!не салып отырудыц ец ти!мд! тэс!лдер1Н1ц б!р1. Алайда мере- ^ адамдарм жакын болу - д й с1озе 1:о реор1е - быть ближе к людям * ынталандыруда креативке ерк беру - Ье сгеайуе аЬои! [псепйуез - быть креативным в поощрении * «ракмет» айтын,ыз - зау «1:Ьапк уои» - просто говорите «спасибо» * кундылыктар мен жен,)стерд! атап ету - се1еЬга1:е уа1иез апс1У1с1ог1е5 - чествовать победы и пропагандировать ценности * ужымдык, рух калыптастыру - сгеа1:е а $рт1: о!\" соттип)1:у - воспитывать Дух коллективизма 107

Джеймс Кузес, Барри Познер ке шынайы болганда гана онын, пайдасы бар. Шынайылыгы жок, мереке - ужымды к,анаттандырмайды, тек кен,1л кетер- тед!. Адамдар ездер! сыйламайтын немесе ездер!мен ешб!р 1С1жок, басшынын, ез ен,6ектер!н багалаганын к,аламайды; 2 Ок,и?аларды есте калдырыныз Мерекелеуд1ц тагы б!р пайдасы, лидерлер журтпен араласу барысында турл! ок,игаларга кез!Г1П, оларды кей т эн,пме ет!п журед!. Ок,и- га - табигатына сэйкес, коммуникациянын, к,огамдык, формасы. Ок,иганы баяндау - адамдардын, ем!рден алган сабак,тарын урпак,тан-урпак,к,а, мэдениеттен мэдениетке жетк1зет1н к,уатты к,урал. Ок,ига к,упия куй)нде к,алмай, журтк,а айтылып, кецтаралуы керек; 3 Ж елслктерд) кеп алдында этап етчн'з Жеке адамнын, ен,бепн атап ету онын, абыройын кетер^п, ен,бек ен1мд1Л1пн арттырады. Ортак, желспкл кеп болып атап етуд1Ц де эсер! дэл осындай. Адамдар арасында к,ызганыш пен рен1ш тудырмас уш1н кепш1л1к алдында ешк1мн1н, жеке- жеке атын атагын,ыз келмейт1н шыгар. Алайда жасырын марапаттасан,ыз, жет1ст1кке жеткендерд1н, ен,бепн жастарга улг1 ете алмайсыз. Атап етуд1н, унем! ек< М1ндет! болуы ТИ1С. Б1р1нш1С1 - принциптер мен желслктерд! к,урметтеу, ал еюншю - ужымдык, рухты кетеру. Сондык,тан атап етуд! ужымдык, ем1рд1н, 61р бел1Г1не айналдырын,ыз; 4 . Элеуметт]к к.олдау керселн'з. Элеуметт1к к,олдау ен,бек е ы м д тю н , психологиялык, кен,1Л куйд1, Т1ПТ1 денсаулыкуы да жак,сартады. Баск,аша айтсак,, элеуметтк к,олдау, ягни достык, пеЙ1ЛД1н, емд!к к,асиет1 бар. Айналацыз к,олдаса, азге к,алай эсер етед1? Демек, к,ызметкерлер жумыста к,олдау керсе, олардын, ецбепне он, эсер етед!; * окигаларды есте к,алдыру - регре1:иа^е !№ 51:ог1е5 - увековечивать исто­ рии + жет!ст!ктерд1 кеп алдында атап ету - се1еЬга1:е ассотр)!5Ьтеп1:5 т риЫ1с - публично чествовать достижения + элеуметпк колдау керсету - ргоу№ 50с:а1зиррог!: - обеспечить социаль­ ную поддержку 108

КЭШБАСШЫЛЫК, СЫНАГЫ 5. К,амк.орлык. танытыцыз. Улпл! кешбасшылар эрдайым ужымныц к,ак, ортасында журед!. Олар кездесулерге к,атысады, клиенттерге барады, зауыттарды немесе сер- вистк орталык,тарды аралайды, презентациялар жасайды, децгелек устелдер етк!зед!. Кешбасшылартекке журмейдг Онын, ез себеб! бар. Себептерд!ц б!р1 - адамдардын, наза­ рын аудару, одан мацызды та-гы 61р себеп - оларм бэр!б1р емес екен!н керсету. Кешбасшылык, - эр адамныц !с< Кешбасшылык, - б и л к немесе еюлеттшк емес. Бул атак, не­ месе байлык, та емес. Лидер болу к,аИарман болу деген сез емес. Кешбасшылыкуыц к,ыр-сырын тек тацдаулы жандар тана тус!не алады деген - жацсак, П1К!р. Кешбасшылык, - к,анмен келген к,асиет немесе купия 61р код емес. Кешбасшылык, - бул адамныц туаб!ткен к,асиеттер!Н1ц жиынтыты емес, уйренуге, шыцдаута жэне жет!лд!руге болатын белг!л! б1р дагдылар мен к,аб!леттерд!ц жиынты^ы. Эрк,айсысымыздыц бойымызда б[р-б1р лидер ем1р суред!. Сондыкуан кешбасшы болуды уйренуге болады. Оз бойыцыздагы кешбасшыны оятыцыз. Лидерл1к - бул улп керсету. К1м болсацыз да мейл!, менед­ жер, ата-ана, мумл!м немесе жаттык,тырушы болыцыз, оз ескелец урпак,к,а кешбасшылык, улпс1н керсетеаз. Сондык,тан лидер болу- дан, енеге керсетуден ешк,ашан к,ашып к,утыла алмайсыз. Не 1сте- сец!3 де, ез ортацызта керсетер лидерл!пц!зге жауаптысыз. Мацай- ыцыздагы жандар уш!н с!з ец мацызды кешбасшысыз. Бауырла- рыцыз бен балаларыцызта к,андай улп керсетес!3 - сол азд!ц кешбасшылытыцыз. Сол себепт! кешбасшылык, - эр адамныц ю. Ол уш!н алдымен ез!н'зд) баск,арыцыз Кешбасшылык,ты дамыту - ез-ез!нд! дамыту. Инженерлерде - компьютер, сурет- * камкорлык таныту - зЬом уои саге - проявлять заботу * кешбасшылык * эр адамныц ю - [еа^егз^р 15еуегуопе'з Ьиз)пе55 - лидер­ ство - это дело каждого * алдымен ез!ц!зд! баскару - й'гз!: !еас! уоигзеИ\" - стать лидером самого себя 109

Джеймс Кузес, Барри Познер шшерде - кенеп пен кылкалам. музыканттар мен дэр!герлерд1н аспап. саймандары бар. Ал лидерлерд!Н колындагы курал - тек ездер! гана. Сондыктан ез!н-ез! менгеру - кешбасшылыкты менгеру. Бул - 6ойын,ызда бугып жатк,ан кешбасшыны сыртк,а шыгару, оган бостандык, беру. Кеш6асшылык,к,аумтылу- ен,алдымен, ез1н,1зд1н,к!м екен1ц1зд1 тануга деген 1шк1талпыныс. Басшыга к,ажетсен1мдт1ккеез-ез1ц1зд1 дамыту арк,ылы к,олын,ыз жетед!. 6з1не сен1мд1Л1к - шын мэн1нде, ез шаман,ызды б!лу жэне ез кушнндге сену. Бул к,асиеттерд1 ез 6ойын,ыздантауып, дамытуга куш салганда гана к,а6шет1н,1з ашы- лады, шын,далып, ныгая тусед!. Адамгершш]к лидерл!п би)к мак.саттарм шак,ырады Лидерл1к пен мораль - епз угымдар. Адамгершш1к к,ундылык,тар С13Д1эрк,ашан би!к мак,саттарга жетелейд!. Эрк1м ез арманындагы элемд! к,алыптастыруга жеке жауапты болганды^тан, барлыгы- мыз да басшылык,к,а атсалыса аламыз. ем1р1н,1зде басшылык,к,а алатын к,агидалар мен к,ол жетк13пн,13 келелн нэтижелерд! айк,ындап алсан,ыз, кундел1кл к-эрекелндбен сол мак,сатк,а к,а- рай умтыласыз. К[ш<пейтд!к - менменд!кт!н ем) Кез келген лидерлклн, сон,ы тен,1рег1н куйретумен аяк,талуы мумк1н. МеЙ!р1мд! адам к,а- тыгезге айналуы гажап емес. Тюл мук,ият эз1рленген улпл! кеш- басшылыкуын, он жолы да С13Д1тура жолдан адастыруы ык,тимал. Бил1кпен ман,ыздылык,к,а мардымсуон,ай. Барлык,зулым кеш ­ басшылар ез1н асыра багалап, менменд1к ауруына шалдык,к,ан. Бунын, к.алай алдын алуга болады? К1Ш1пеЙ1лд1к - лидерл1ктег1 к,арама-к,айшылык,тар мен к,ак,- тыгыстарды шешуд1ц жалгыз жолы. Оз жай адам екен1н,1зд1, бас- к,алардыц кемепне мук,тажекен1н,1зд1 мойындаган кезде гана ша- мадан тыс менменд!ктен арыла аласыз. ^ адамгерш1Л1к лидерл!п 6и:к максаттарм шакырады - тога) 1еас)ег5Ыр са115 из ^о Ь!дЬег ригрозез - моральное лидерство взывает к высшим целям * к!Ш!пейтд1к - менменд!кт1н, ем1 - ЬитЛ^у :$ 1:)1е ап^бо^е 1:о ЬиЬг!5 - смире­ ние - лучшее средство от высокомерия 110

КЭШБАСШЫЛЫК, СЫНАГЫ Бул К1тапта «кешбасшылар М1наз болуы ти1с» деген устаным жок,. Лидер - еулие емес. Олар да 613 секшд! кем ш тю мен к,ател1п мол адамдар. Олар да к,ателеседг Дегенмен, барлык, мак,сатшыл кешбасшылар ю ш тейш де к,арапайым к,алпын сак,тауы ти1с. Кешбасшы болу-болмауын,ыз ерб1р сэтте берер жауабыцызм байланысты. Эб1р к,арым-к,атынас пен эрб1р жатдайды лидерл1к керсету мумюндю рет1нде к,арау аса ман,ызды. На^ыз кешбасшы болу кундел!кт1 сеттерден кершедг Э р кун езгер1с жасау уш1н сан- сыз мумк1нд1к сыйлайды. Мумк1нд1к жеке эцпмеде тууы мумк1н. Ол отбасымен туск! ас 1шу кез1нде пайда болуы ык,тимал. Кешбасшылар лпт! ен к,иын кезендерд1н ез1нде ум1т отын сенд1р т алмауы ТИ1С. УМ1ТС13 батыл болу мумюн емес, ал элс1здерге кешбасшылык, етуге орын да, уак,ыт та жок,. Ж ауапкершшк пен ум!тт1н, к,улшыныстын уак,ыты келд1, ортасы к,алыптасты. Кеш ­ басшылык, С13Д1Н, ез бойын,ызда, С13Д1Н эр сэт!Ц13де.

ТИИМД) БАСШЫ Пигер Друкер Ре^ег Огис^ег Автор Питер Друкер - к,аз1рп заман менеджменлын, непз1н к,а- лаушы, тылыми айналымта «ак,ыл-ой ецбеккер!» деген термин енпзген талым. Друкер XX тасырдыц б1рк,атар айтулы ок,итала- рын, эс1ресе жекешеленд1ру мен децентрализацияны, соны- мен к,атар, ем1р бойы ок,уды к,ажет етелн ак,параттык, к,о-гам- нын, к,алыптасуын болжай бшген. Ацдатпа Басшыны ТИ1МД1 етелн не нэрсе? Басшы к,ызмелн1н, ТИ1МДШ1П онын, дурыс 1спен айналысу к,а6шелмен елшенед!. Друк^Р бизнест1ц ти1мд!Л!ПН арттыратын б1рнеше тэж1рибел1к ЭД1СТ1ал-га тартады. Онын,жазуынша, басшы болтысы келелн кю басшылык. енерд! уйрене алады жэне уйренуге тик. 112

ТИ1МД! БАСШЫ Тшмд) басшы дурыс кпен айналысады «Ти!мд) басшы» К1табы алташ 1967 жылы жариялантанына к,арамастан, мунда-гы баяндал-ган к,а-гидалар дэл буг1нп кунын, к,ажетт1Л!Г1мен ундес1п жатыр. Себеб! ютап нак,ты б!р саланы к,амтумен немесе 6елгш1 61р уак,ыт шен,бер!мен шектелмеген. Автор ез 6ш1м1мен жэне к,ызмет!мен кез келген компанияныц ен1мд1Л1п мен табыстылытына эсер ете алатын ак,ы л-ой енбек- керлер<н, я-гни менеджерлер мен кэаби мамандарды басшы- лар деп атаган. Былайынша айтсак,, Друкерд1н, «басшысы» - бул ак,ыл-ой ен,беккер1, мейл! ол басшылык, к,ызметте болсын, не к,атардаты к,ызметкер болсын. Ал к,ол ен,бег1мен айналысатын- дарды Друкер к,ара жумысш ылар деп атайды. Сонымен к,атар, автор «ТИ1МД1» жэне «нэтижел)» деген сездерд1ц ма^ынасын са- лысгырады. «Ти1мд1» деген сезге дурыс )спен айналысу деген анык,тама беред!, ал кпен дурыс айналысуды «нэтижел!» деп алтан. К,ара жумысшыныц басты кездеген! нэтиже болса, ак,ыл-ой ен,беккер1 ти1мд1Л1кке умтылады. Нэтижеге жету уш1н !спен дурыс айналыссан, болтаны, ал ти1мд[ болу учнн дурыс 1спен айналысу керек. Мэселен, сауыншы кун1не жиырма сиыр сауады дел1к. Ба- рын салып жумыс !стегенн1н ез1нде кеп болса, ею сиырды артык, сауар. Бул - нак,ты нэтиже. Ал ак,ыл-ой енбеккер! б1р сауыншыта жиырма емес, жуз сиырды игерету уилн не 1стеу керек екен1н ой- ланады. Ол уш1Н ен,бек процес1н к,айта уйымдастырады, турл! тех­ нология к,олданады. Бул - ТИ1МД1Л1К. * ТИ1МД! басшы - еЯес^уе ехеси^уе - эффективный руководитель + акыл-ой ецбеккерлер) - кпо\\л/!ес)де могкегз - работники умственного тру­ да + кара жумысшылар - тапиа! \\люгкег$ - работники физического труда * нэтижел! - ейю еп! - действенный * дурыс <спен айналысу - с1о 1:№ Г1д№1:Ыпд5 - совершать правильные пос­ тупки * кпен дурыс айналысу - с1о ^Ь1пдз пд№ - совершать поступки правильно 113

Питер Друкер ТИ1МД1 к,ызметкер болу уш1н адам-га айрык,ша ак,ыл да, да- рын да, талант пен туаб!тт! ц абтет те, Т1ПТ1, арнайы даярлык, та мацызды емес. Друкерд1н, жазуынша, ак,ыл к,аб1лет1 ерекше адамдар кейде мулде ти1маз эрекет етед!, ейткен! олар айрык,ша керемет интеллект1н1ц ез-ез1нен желспк бола алмайтынын тус1не бермейд!. ТИ1МД1 болу уш1н басшы жумыс барысында осы К1таптагы к,арапайым тэс1лдерд1 к,олданып отырса болтаны. Друкер басшылардыц ти!мдш1г! уш1н айлык, алатынын айта- ды. Мейл1 олар улкен уйымды 6аск,арсын, мейл! шатын уж ы м м жетекш1Л1к етан. Жумыск,а к,анша ак,ыл, к,анша 6ш1м жумсасац да, ТИ1МД1Л1К жок, жерде ен!мдш)к те жок,. К1таптын, «ТИ1МД1 адам» емес, «Ти1мд1 басшы» деп аталуынын, ез!ндеулкен гэп бар. Себеб! буг1нг1 танда адамнын,ТИ1МД1Л1П онын, ецбек ужымында^ы ти1мд1Л1Г!мен елшенед!. Ал уйым ти!мд1 бол­ са, онда басшы да ти1мд1 деген сез. Б1р сезбен айтк,анда, уйымына к,арап басшысын танум болады. Друкер «басшынын, ти1мдш1п онын, тулмсына байланысты емест1пне» айрык,ша назар аударадь!. Ол былай дейдк «Ти1мд! тул^а деген к,атып к,алган у-гым жок,... Барлык, ти1МД1 тулмлар б1р-б1р1нен ез1н1н,темперамент1мен, к,аб1леттер1мен айтарлык,тай ерекшеленед!... Оларды б!р1кт1рет1н нэрсе - дурыс 1сп тынды- ра бшу к,а6шет1. Кез келген адам ТИ1МД1 болуды уйрене алады. Баск,аша айтк,анда, ТИ1МД1Л1К деген!М1з - датдылар жиынтьч^ы. ТИ1МД1 басшы болу уш1н кез келген басш ы м к,ажет басты бес да^- дыны мен,геру к,ажет». Ти)мд) басшы жумысын емес, уак,ытын жоспарлайды Егер царжыга сураныс артса, онын, келемн улмйта аламыз. Ал уак,ытк,а деген сураныс к,анша жерден артса да, уак,ытешк,ашан кебеймейд!. Баск,а дуние артылып к,алса, банк депозилне немесе * туаб1*гп каб}лет - ар1:^ис1е5 - врожденные способности + 6Н1МДШ1К - регГогтапсе - производительность 114

ТИ1МД1 БАСШЫ к,оймам жинап к,оя аламыз. Ал уак,ыт деген1М13 «тез бузылатын» тагам сияк,ты, уыск,а 1Л1нбейт1н ауа 1спеттес, оны артыгымен жинап к,оя алмайсыз - кешеп уак,ыт мэн,пл1кке кетт1. Ал ертецп куннен к,арызм уак,ыт сурап та, айырбастай да алмаймыз. Друкерд1н, эрб1р басш ы м к,ажет бес датдысынын, алмшк,ысы - уак,ытты 6аск,ару. Алайда автор басшынын, уак,ыты ез1не емес, ужымына тиесш! екен1н айтады. Кез келген басшы орындалум М1ндетт1, б1рак, шын мен!нде уйымныц к,ызмет1не сапалы улес к,оспайтын жумыстарта уак,ытын бос жумсайды. Лауазымыцыз негурлым ж о м р ы болтан сайын, уйым согурлым кеп уак,ытын,ызды алады. Одан белек, адамдардын, к е п ш тю - уак,ыт тутынушылар «Эздер1нде уак,ыт жетк1Л1кт1» адамдар езген! ездер1ндей кередг ЭншеЙ1н эцпмеге кеткен уак,ыт шын маынде боск,а ж ум салм н деген сез. Эрине, мундай к,арым-к,атынасты толыгымен д о м р у мумк1н емес. Десе де, Друкерд!н, айтуынша, к,аншама ерескел кер1нсе де, бос эцпмеден сыпайы турде бас тартып, к,ур к,арым-к,атынаск,а кетет1н уак,ытты азайтум тырысын,ыз. ТЙ1МД1 басшыларды б1р1кт1рет1н б!рден-б1р нэрсе болса, ол олардын, уак.ытк.а деген ук,ы пты лы *ы . Ендеше ТИ1МД1 басшылар уак,ытын к,алай баск,арады? Кпап авторы кеб1М1з жумысты жоспарлайтынымызды айтады. Ал ТИ1МД1 басшылар жумысты емес, уак,ытты жоспарлайды екен. Эйткеы адам ез уак,ытын дурыс 6аск,ара алмайды. Соны ескере отырып, Друкер уак,ытты ТИ1МД1 пайдалану-га кемектесетн мынадай уш сатылы процест! усынады: 1. Ж умсамн уак,ытты жазып ж ур1н,13. Тайм менеджментт1н, б1р!нш! к,адамы нак,ты пайдалан^ан уак,ытты есептеп журу. Жумсал-ган уак,ыттын, есеб1Н ез1н,!з журпзе ала­ сыз. Алайда б 1рнеше кун ет1п кеткен сон, са м т санамалап * уакытты тутынушылар - 1нте сопзитегз - потребители времени * уакытка деген укыптылык - !оутд саге о1\" 11те - бережное отношение ко времени * накты пайдалан^ан уакыт - ас1:иа1{1гпе изе - фактические затраты време­ ни 115

Питер Друкер отырмацыз. Уак,ытты к,айда жумса-ганыцызды дер кез1нде самтпа-самт, кунбе-кун жазып жур1Н,13. 2 Уак.ытш ы^ындайтын!слцсаныназайту Уак,ыттык,ай- да пайдаланмнымызды анык,тап ал-ган сон,, ен, ен1мс13ж е­ не пайдасыз етюзген !С1М13Д1тауып алып, к,ажет1 жок, 1стер- ден арылыцыз. Басшылар мынадай уак,ыт шы-гындарын да назарм алмндары жен: ж Дуркш-дурюн да^дарыс Да^дарыстын, к,айталануы ал- дын ала болжанбаса, ондай уак,ыт зая кетед!; * Артык, штат - уйымда к,ызметкерлерд1н, шамадан тыс артык, болуы уак,ыттын, ысырап болуына экеп со-гады; ж Ацпараттандырудагы шала^айлык та уак,ытты ысырап етуге алып келед1; ж Уйымдастыруда^ы шала^айлык, - онын, басты керш! С1 - жиналыстардын, тым кептю. Егер к,ызметкерлер ез уак,ытыныи, терттен б1р1н жиналыстарда етк1зсе, демек я пайдасыз жиналыс кеп, я уйымдастыру жумысында шала- гайлык, бар. Мзк;ь/7ъ/нь/.здь/ базара алмаса^ыз еш нарсен/де бас^ара алмайсыз 3. \"Бос уак.ыттым б]р]кт]ру. Оный, керемет тэс1Л1 - нак,ты кундерд! нак,ты мак,саттарм арнау. Сонымен к,атар, Друкер ^ уакыт шыгындайтын 1СТ1Цсанын азайту - ргитпд 1:1те-\\л/а$^ег5 - сокраще­ ние непродуктивных затрат времени + дурк!н-дурк1н да^дарыс - гесиггеп1: сп515 - повторяющийся кризис * артык, штат - оуегзМПпд - раздутость штата * акпараттандыруда^ы шала^айлык - та11п^огта1:)оп - сбои в процессе ин­ формирования * уйымдастырудагы шалатайлык - таЬгдагниа^оп - плохая организация ^ «бос уакытты» б1р1кт1ру - сопзоМа^пд «сЛзсгеМопагу^те» - консолидация «свободного времени)) 116

ТИ1МД1 БАСШЫ кунде тан,ертен,п 9-дан 11-ге деЙ1нп уак,ыт аралы^ында жиналысжоспарламауды усынады. Бул адамнын, ен1мд!Л1п артатын жэне ойлау к,а6тет1 бабында болатын уак,ыт екен. Осылайша, уак,ытты баск,ару кез келген ти1мд1 басшынын, едет1не айналуы ти1С. Уак,ыт - ен, к,ымбат ресурс, егер а з оны баск,ара алмасан,ыз, с;з еш нэрсен! де 6аск,ара алмайсыз. Мен к.андай улес цоса аламын? Бул сурак,ты ез!не к,оймайтын басшылар керсетк1штер1н тым темендет1п алады, сондай-ак, алдына к,ате мак,саттар к,ояды. Сондык,тан ТИ1МД1 басшы ез жумысын бупн компаниям к,андай улес к,оса аламын деген сурак,к,а жауап 1здеуден бастайды. Друкерд1н, эрб1р басшы мецгеруге ТИ1С бес дагдысыныц ек!нш!- а - улес к,осу^а зей)н к,ою Кейде 613 бас кетермей жумыс 1стейм1з. 1с-эрекет1М13д1н, тупк! мак,саты естен шы-гып кеткен сон,, бас-ая-гы жок, б1р-б!р1не ж алм сы п жатк,ан жумыстан шаршаймыз. Оный, себеб! мынада екен. Адамдардыц кепш1Л1Г1 ортак, !ске к,осар нак,ты улеске емес, жумсайтын куш-ж)герге зеЙ1н к,ояды. Сол себепт! олардын, эрекел ТИ1МС13 болып к,алады. Ал ТИ1МД1 басшылар 1ске к,осар улес1Н1ц м н а ман,ызды екен1н тус1нед1. Оз улес1н,!зд} к,оса бшсец13, о-ган к,анша куш-ж1гер жумсамнын,ыз ман,ызды емес. Косатын улес жумсайтын куш-ж1герден ж о м р ы . Себеб! к,анша жерден са- лынып жумыс 1сгесец13де, нэтиже мардымсыз болуы мумюн. Эдетте адамнын, мына дуниеге к,осар улес! онын, ем1р1мен елшенед!. Ятни К1С1 к,айтыс болган сон, оныц бул ем1рге берер! де таусылады. «Б13 к,айтыс болм н сон, да к,о м м м берер улес1М!з узш1П к,алмас уш1н уйымдар к,урдык.» дейд! Друкер. Б13Д1Ц ен,- бепм1з еш кетпейд!, б1зден кеЙ1н де 131М13ге к,алдырмн мурамыз к,о м м м к,ызмет ете бермек. Друкерд1н, П1к1р1нше, 61ЗД1Ц ен,бепм!з уш ба^ытта к,ызмететед1: * улес косуха зеЙ1н кою - ^оси5 оп соп!:г!Ьи1:10п - сосредоточение на вкладе * куш-ж!гер - е^ог1: - усилие 117

Питер Друкер 1. Т<келей нэтижелер, ягни нак,ты улес!Ц13. Егер кпап жаз- сацыз немесе жацалык, ашсацыз, я болмаса к,о-гамга к,ажет 61р дуние салдырсацыз, осы дуниеге к,оск,ан улес1Ц13 елге к,ызмет ете беред;; 2 К,ундылык,тар калыптастыру Т!рш1Л1кте к,андай жак,сы к,ундылык,тарга суйен1П ем1р сурт, улп керсетт1Ц13? 3. Болашак, буынды даярлау Оз 6тге н 1Ц13Д1К1мге уйрет- Т1Ц13? ТИ1МД1 басшы осы уш батытта улес к,осу-га умтылады. Друкерд1н, жазуынша, улес к,осу тек бул уш багытпен шектел- мейд1. Тен'рекке кен,1л бел1П, езгелермен жак,сы к.арым-к,а- тынас к,ура б1лу де цогамта к,осар айрык,ша улес болып есеп- телед!. Жак,сы к,арым-к,атынасты мынадай тертжолмен орнатуга болады: 1. Коммуникация. Басшылардыц кепш!Л1п жомры дан теменге багытталган комм уникациям зеЙ1н к,ояды: ме- неджерден жумысшыта, бастык,тан ба-тынышты-га. Б1рак, б 1р ба-гыттагы коммуникация ТИ1МС13. Ти!мд1 басшылар ужымдагы байланысты жак,сартып, уйымныц жет1ст1пне эрк1мн1ц улес1Н1ц бар екен1н сезд1ред!. 2. Командалык, жумыс. Ти1мд1 жумысты команда болып атк,ару уш1н б1Л1М-б!Л1п мен машык,тары турл! б1р топ адам ресми курылымдардыц шецбер1нен шыгып, лауазымдык, М1ндеттерге байланбай, алга к,ойган мацсатгарта жету жо- лында лзе к,осып, белсене ецбек етуге ти1С. 3. О зт-ез) дамыту. 6з1не: «Осы уйымныц ти1мдш1пне мен к,андай к,омак,ты улес к,оса аламын?» деген сурак,ты к,оятын * т:келей нэтижелер - ^!гес^ гезиНз - непосредственные результаты * к,ундылык,тар к,алыптастыру - ЬиЛс11пд уа1иез - создание ценностей * болашак, буынды даярлау - с1еуе)ор1пд реор1е Гог 1отогго\\л/ - подготовка будущей смены + жомрыдан теменге ба^ыттал^ан коммуникация - ^омпмагс! соттип1са- Моп - коммуникация по нисходящей * командалык, жумыс - 1еат\\л/огк - командная работа 4 ез!Н-ез! дамыту - 5е1?-с^е1ортеп! - саморазвитие 118

ТИ1МД! БАСШЬ) к,ызметкер шын мэн1нде ез1нен: «М а м н к,ай ба^ытта даму керек? ТИ1МД1 улес к,осу уш1н к,андай да-гды уйрен!п, к,андай бш1м алуым керек?» деп сурайды. 4 . Эзгелерд) дамыту. ТИ1МД1 басшы айналасында^ыларды да, мейл! ол ба^ыныштылары, эр1птестер1 немесе Т1ПТ1 бас- шылары болсын, ез1н-ез1 дамыту-га ынталандырады. ез!ц'зд<ц де, езгелерд)ц де осал тустарын емес, артык.шылы^ын кере б!л<ч,!з Друкерд1ц эрб1р басшы мецгеруге ТИ1С бес дагдысыныц УШ1НШ1С1 - адамнын, мык,ты тустарын елеп-ескеру. Мэселен, ти1мд! басшы к,ызметкерлерд1 олардын, к,а6теттер1 мен мумк1нд1ктер1н ескере отырып жумыск,а алады жэне к,ызметте жомрылатады. МНназ адам болмайды. Мык,ты жак,тары бар адамнын, элс13 жак,тары болуы зандылык,. Таулар бар жерде жазык,тар бар. «Жак,сы адам» деген у^ым жок,, «Ол неамен жак,сы?» деген сурак, бар. 6 з штатын элс^з жак,тары жок, к,ызметкерлермен жасак,таум тырысатын басшы бар болтаны ортан к,ол персонал жинап алады. Автордын, айтуынша, ти1мд1 басшылар к,араматында^ыларм ен,бекак,ыны жалпак,тамны уш1н емес, жумысы уш1н телейд!. ТИ1МД1 басшыны «К,ызметкерлер!м м а м н к,алай к,арайды?» де­ ген сурак, мазаламайды, «Олар к,андай улес к,осып жур?» де­ ген сурак,к,а кеб1рек ден к,ояды. К,ызметкерд1 тацдау кез1нде эр салада-гы ти1п-к,ашты б т 1М1не емес, б1р саладагы мык,ты, тиянак,ты б1Л1пне назар аударады. Таты б1р мэселе, ек1Н1шке карай. ти!маз кешбасшылар кейб1р кезде баскалардын мыкты жактарын ез!не кау!п-ка- тер релнде керед!. Б)рак ез карама^ында^ылардын ерелк 1скер болмнлытынан зардап шеккен б!рде-б!р басшы жок. * езгелерд! дамыту - с!еуе1ортеп1: о!:Ьег5 - развитие других * М1НС13адам - \\л/е11-гоипсЫ реор)е - безупречные люди * ол неамен жак,сы? - доос! ^ог \\л/Ьа1:? - в чем он хорош? 119

Питер Друкер Егер осынын, барлыгы айтпаса да ту а н кл анык, нэрсе бол­ са, онда неге ердайым осылай 1стемеске? Басты себеп мынада сияк,ты: кейб1р басшылар ез М1ндет1 к,ызметкер табу емес, бос орынды толтыру деп ойлайды. Кадр тандауда осындай олк,ылык,к,а жол бермеу уш1н Друкер мынадай терт цаж даны басшылык,к,а алуды усынады: 1. Егер 61р жумыск,а адам шак, келмесе, к,ызметкерд1 ауысты- ра бермей, лауазымдык, м1ндеттемелерд1 езгерт1н,1з. 2 Эрб<р лауазымныц мацызын арттырыцыз Б1Л1КТ1 ма мандар-гатапсырылганжумыстын,ман,ызыболмашы неме­ се аук,ымы тар болса, к,ызметкерд1н, к,улшынысы бэсендеп, куш-ж1гер1 кем1п к,алады. 3. Бос орынга адам тандамацыз, адамнын, бш!м-бш1пн еске- р1п, оган онын, к,олынан келелн жумысты тапсырыцыз. 4 Мык,ты болу уш<н осал тустарыцызды да мойындай б т у керек екенш у^ыныцыз Егер адам б1р нэрсеге мык,ты болса, онын, кемш1Л!ктер1 мацызсыз болып к,алады. Адамнын, кемшш1п онын, артык,шылыгын арттыра тусуге к,ол6айлау болса гана онын, осалдыгына кен,!л бел1н,1з. Сондай-ак,, к,ызметке эрдайым ен, 61Л1КТ1 кандидатты гана тагайындаган немесе еарген жен. Оны ес1р1П Ж1берсем, к,аз1рп атк,арып жатк,ан жумысы журмей к,алады деген же- леумен онын, багын байламаныз. Багалау жуйес! кеб1несе к,ызметкерд1н, элс!зжак,тарын кезге <лед!, ягни, 6агыныштыныцк,ател1пн6айк,агыш. Кадртандаган- да осыны ескерген жен. Сонымен к,атар, Друкер басшыларга «Егер мен1н, к,ызым немесе улым болса, мен олардын, болашак,та ез1м сияк,ты адамнын, басшылы-гымен жумыс 1стеу1н к,алар ма ед!м?» деген сурак, к,оюды усынады. * эрб1р лауазымныц ман,ызын арттыру- так е еасЬ ]оЬ ёетапб т дапс! Ь)д - сделать каждую должность ответственной и значимой * мык,ты болу уш:н осал тустарыцызды да мойындай бшу керек екенж угы- ну - геа1:2е Мта! 1:о де! 51гепд1:Ь, уои т и з ! ри1: ир \\л/еакпе55 - осознать, обла­ дание сильными сторонами подразумевает примирение со слабыми * элс!з жак,тарын кезге шу - ?осиз оп меакпеззез - зациклен на слабых сто­ ронах 120

ТИ1МД1 БАСШЫ Друкер бастык,ты да баск,арум болатынын айтады. Ол уш1н алдымен басшынын, к,атес1Н т1збектеуд1 д о м р у к,ажет. Одан да ез1н,1зге «Басты^ымнын, ец жак,сы !стейт1н жумысы к,айсы?», «Онын, ти!мдш!пн арттыру уш1н мен не 1стеу1м керек?» деген сурак, к,оймн абзал. Парасатты адамды басты^ыныц к,абшетс1з тусгары к,ызык,тырмайды. ^гер адам б/'р нэрсел? мык;гы болса, онын /<емш/л/^7ер/ мзнызсыз болып ^алады Ти1мд1 басшы к,ызметкер1 мен ез бастытынын, мык,ты тустарын дурыс арна-га батыттап к,ана к,оймайды, ол сондай-ак, ез жолын 1здейд1, ешк1мн!ц кеш1рмес1 бол^ысы келмейд!. Озне кундел1кт1 «Мен баск,а не 1стей аламын?» деген сурак, к,ояды. Друкерд1н, айтуынша, б1реуд1ц мык,ты жак,тарын кере бшу, онын, ТИ1МД1Л1ПН арттырум умтылу ен, алдымен ниеттен. Егер аз к,арамам1н,ыздагы ад ам м к,атысты «Онын, к,олынан не келмейд!?» деп емес, «Онын, к,олынан не келед!?» деген сурак,ты к,ойып кер!н,13. Олардын, мык,ты жак,тарын 1здеп табасыз. Ядсшынын бас7ы м/нде77'ж<элк;ынын мы/^гы Жд^Гдрын /7<ЭЙД<ЭЛдН<Э07*ырын, ЖЗЛ/1ЫНЫН ен/мд/л/&%дб/ле7/н арггыру Басшыныц М1ндет1 адамдарды езгерту емес. К,асиетт1 К1таптардыц б1р1нде дарынды басшыныц М1ндет! туралы былай дел!нген: «Басшыныцалдындагы басты м!ндетжалк,ыныц мык,ты 121

Питер Друкер жак,тарын, ккерлю мен 6аск,а да арман-мак,сатын пайдалана отырып, жалпынын ен)мд]Л]к к,аб)лет!н арттырум Ти]мд] басшы алдымен ец маныздысына зей!н к.ояды Егер ТИ1МДШ1КТ1Ц ортак, б1р купиясы бар болса, онда оны кон­ центрация дер ед1к. ТИ1МД1 басшы кеп шаруаны ТИ!МД1 тындырум тик. Сол себепт! ол ез1Н1ц букш уак,ыты мен энергиясын, соны- мен б!рге уйымныц ресурстарын б!р 1сп атк,арум жумылдырады жэне алдымен ец мацыздысына К1р1сед1. Друкерд1ц эрб1р басшы мецгеруге ти к терлнш! дащ ы сы - 1спц алдымен ец мацыздысын атк,ару. Друкер алдыцгы тарауларда ж азмндай, уак,ыт - к,айырыл- майтын, орны толмайтын ресурс. Ол ешк,ашан ешк1мге жетпейд!. Мацызды шаруа кеп, б1рак, оныц барлыгына уак,ыт жок,. Демек, не нэрсеге уак,ыт белем!з, не нэрсеге 6елмейм13, со м н ете мук,ият болуымыз керек. Б1р жумысты ТИ1МД1 эр1 дурыс 1стеу уш1н 61з 61р мэселеге зеЙ1н к,оюымызк,ажет. «Кепш1Л1пм1згеек11сп б1рденорындамак,турмак,, б1р1СТ1 к,атырыпалудыцез1к,иын. М1не, концентрациям к,ажеттш1к- Т1Ц мэн1 осында». «Концентрация» дегеым13- бул «барлык, куш- к,уатымыз бен к,абшет1М1з б]р мак,сатк,а ш огырланмн» мезет. Егер С13 б!р к,олыцызбен есеп жазып, ек1нш1с1мен телефонмен сейлеселн болсацыз, онда С13 ойыцызды жинак,тай алмай, ек1 к,айык,тыц куйрыгын устатанныц кер1н кешес13. Б1р к,арамнда ТИ1МД1 басшылар к,ыруар шаруаны шеше алатын сияк,ты болып кер1нед1. Алайда мундай еы м д ш к олардыц кеп мэселемен к,атар айналысуына жэне барлыгын б1рден б1лр1П тастаум умтылуына байланысты деп пайымдау к,ате. Ендеше, кеп нэрсеге к,ол жетк1зген жэне кеп к ты н д ы р м н ен1мд1 адамдардыц к,упиясы неде? * жалпыныц ен1мд!Л1к кабшетж арттыру - тиМр1у рег^огтапсе сарас^у 1Ье \\л/1ю1е - преумножить эффективность целого 122

ТИ1МД1БАСШЫ Онын, сыры мынада: олар 61р уак,ытта 61р тана шаруамен айна- лысады. Б1р1нш1С1н б1Т1рмей турып, келеа !ске кешпейд!. Сондай- ак, оларта баск,аларта к,аратанда аз уак,ыт жетед!. Себеб! олар бел!нген уак,ытты жэне ез!Н1ц ак.ыл-ой ен!мдш)пн шашпай- текпей, 6ук!Л ресурсын жумылдырады, М1ндеттерд1н, орында- лу барысын бак,ылауда устап, шаруаларды б1р1н-б1р1не сапы- рылыстырмаута тырысады. Б1р уак,ытта б!р М1ндетке тана жумылудын, ман,ыздылытын тус!нген сон,, енд1 ез1н,1зден: «Б!рак, мен к.андай м<ндетке зе й т к.оют'а ти!сп)н?» деп суран,ыз. Атк,арылар М1ндеттерд1н, келем! к,олда бар уак,ыттын, мелшер1нен элдек,айда кеп болта ндык,тан, «к,андай М1ндеттер кутт1рмейд1, ал к,айсысы асытыс емес, осы жен!нде шеш1м к,а6ылдау к,ажет». «Приоритеттерд!» анык,таумен б 1рге таты б]р ман,ызды ф ак­ тор «постериоритеттерд!» белгшеу болып саналады. Приори- теттер дереу шеш1луге ТИ1СТ1 б1р1нш1 кезектеп мацызды М1ндеттер болса, постериоритеттер - бул 1стемесе де болатын шаруа. К,андай М1ндеттерд1 елеус!3 к,алдырута болады, ал к,айсысын б1рден атк,ару керектю туралы шеш1м к,абылдау к,иынта сотады, б1рак, бул ТИ1МД1Л1К туртысынан аса ман,ызды шеш1м болмак,. Уак,ыттын, жет1спеушт1Г!не байланысты алдын,ызда не 1стеу керек деген тацдау турады. Барлытына улгерем деп аптык,сан,ыз, сон,ында уак,ытжетпей к,ур далбак,тап к,аласыз. Бэр1б1рбарлытын !стеу мумюн емес, сейлп кептеген м^ндеттер аяк,сыз к,алады. Алдымен атк,арылар шаруаны анык,тап алу кез келгенн1н, к,олынан келед!. Б1рак, муны б]рен-саран адам болмаса, кеб! б1ле тура орындамайды. Сондык,тан постериоритеттерд! анык,тап алып, к,андай М1Н- деттерд! кеЙ1нге к,алдырута болатынын ш еш 1Ц13. Ен, бастысы, ез шеш!м<ц)зде турыцыз * акыл-ой 6Н1МД1Л1П'- содп:11уе ейюепсу - когнитивная производитель­ ность * б!рак, мен кандай М1ндетке зейж к,оюта ти!сп:н? - Ьи1\\л/№Ь ^азк с<о I ^осиз оп? - но на какой задаче я должен сосредоточиться? + постериоритеттер - роз^епогМез - постериоритеты * ез шеш1М1ц:здетуру - зйск ^о1:11а^^ес1510п - придерживаться своего решения 123

Питер Друкер Ти)мд) басшы т т м а з шеилм к,абылдамайды Друкерд!н, айтуынша, к,ара жумысшы шеш1м шытармайды, процедураларды басшылык,к,а ала отырып, нуск,аулык, пен тап- сырманы гана орындайды. Шеш1м шыгару - ак,ыл-ой ецбек- керлер1Н1Н, енш1С!нде. Шеш1м шыгарудын, жауапкерш1Л1Г1 ауыр, себеб! б1р шеш1м дамытып та Ж1беру1 мумюн, дагдарыск,а ушыратуы да гажап емес. Сондык,тан, ти!мд! басшынын, бес!нш1 дагдысы - шеш!м шыгару. Кез келген шеш1М - бул пайым Баламалар арасынан тацдау. Дурыс пен бурыстын арасындаты тан,дау болса жак,сы. Б1рак, он­ дай бак,ыт басымызта сирек буйырады. Кеб1не дурыс сияк.ты мен дурыс емес сияк,тыныц арасынан тандауга тура келед!. Алдымен пайым туады, содан кеЙ1н мел1меттер мук,ият сузгщен етк13Ш1п, ен, соцында «фактшер» дуниеге келед!. Алайда статисти- каны ез!М!зге оп-он,ай ыцмйлап алып, ез1м!зд1ц тк1р!М!зд1 растай- тын мэл1метке иек артып, баск,аларын есепке алмай, ез п1К1р!М!зд1н, жалган «факт1ге» айналып кетпеу!нен сак, болуымыз керек. Осыны тус1нет1н ТИ1МД1 басшы орынды пайымга иек арту уш1н балама ой-п1К1рлерд1Н, барлыгымен танысып шы-гады. Ой-тус1Н!п шектеул! адам гана ешк,ашан баск,а нуск,алармен санасапайды. Пшрталастар балама нуск,аларта жол ашады. К,арсылык, пен кел!спеуш!л<к ту^ызу - адамдар ездер!Н1н айтк,андары мен ойлагандарына шынымен сене ме, олар нен1н,жак,сы, нен1н,жаман екен!н шынымен б1ле ме - соны анык,таудын, б1рден-б1р тиянак,ты тэс1Л1. Кел1спеуш1л1кталк,ылаута жол ашып, к,иялга к,анатб1т1ред1. Баламасыз шеш!м. эр! кетсе. кумар ойыншынын ашынган кездег! мукият ойластырылса да нэтижеаз жур!С1 сиякты. Шеш1м к,а6ылдамас бурын артк,а кез тастап, ойланып кер1н,13. «Бул шеш1м ез1 шынымен де к,ажет пе?» Букш балама нуск,аларды * пайым - ^исIдтеп1: - суждение * дурыс сиякуы - а )т о 51: г1д№ - почти правильный + дурыс емес сияк,ты - ргоЬаЫу \\л/гопд - скорее всего неправильный * к,арсылык, пен кел!спеуш!л1ктугызу- сгеа1!пд с1}55еп^оп апс! с1!5адгеетеп^ - создание разногласий и поощрение противоречий 124

ТИ1МД1 БАСШЫ жиып к,ой-ганнын, ез1нде, аяк, астыцызда таты 61р жол бар - ештеце 1стемеу. Таразынын, б)р басына шеш1мн1н, ык,тимал шьи^ыны мен пайдасын, ал келеа басына еш нэрсе !стемесе не болатынын к,ойып салмак,тап кер1н,[з. Егерпайдасы шы^ын ментэуекелден айтарлык,тай асып туссе, онда эрекетке кешкен дурыс. К1тап авторы шеш1м шымруда мынадай бес к,а^иданы бас- шылык,к,а алуды усынады: 1. Проблеманын,туп-терк!н!нанык,тап алыцыз: жалпы ма, элде жалк,ы ма? Басшылар кеб1несе жалпы проблема­ ны жалк,ы деп к,а6ылдап к,ателес1п жатады. Жан,а ереже- лер мен к,аждаларды енпзу арк,ылы проблеманын, ез1мен куресуд!н, орнына, жекелеген кер1н1стер1мен м н а куресед! де, натыз туЙ1нд1 мэселе шешшмей, болашак,та ездер1не тапэ! да бас ауру Т1леп алады. 2 Шеш1М1н,1зге к,ажет арнайы талаптарды немесе мшекл шарттардым анык,тан,ыз. 3 Нен)н мдурысм екен<н ойлацыз К,айсысы жак,сы: булн Н1Н, жартысын алу ма, элде мулде к,ур к,алу ма? Сондык,тан, ез шеш1М1н,д! жарияламас бурын жэне к,арсыластармен П1к1рталаск,а юркпей турып, ез1н,!з уш1н к,андай нуск,а к,о- лайлы, ал к,айсысы кдпайсыз екен1н айк,ын бш1п алу к,а- жет. 4 Шеш!мд) !с-эрекетке уластырыцыз ТИ1СТ1 1с эрекетке уштаспамн шеш!мн1н, мэн-ма-гынасы жок,. * пайданыц шы-гын мен тэуекелден айтарлыктай асып тусу) - Ьепе^Чз дгеа1:1у ои№е!дЬ ^Ье соз! апс1 Г1зк - выгоды в значительной степени перевешивают цену и риски + жалпы ма, элде жалкы ма - депепс ргоЫет ог ап ехсер^оп - проблема характерная или служит исключением из правил + арнайы талаптарды немесе «шект! шарттарды» - зресЖсаТюпз ог «Ьоипс1агу сопс!11:10п5)) - специфические требования или «предельные условия» * ненщ «дурыс» екен1н ойлацыз - 1:Ыпк 1:ЬгоидЬ \\л/Ьа1 15 «Г1д1п1» - думайте о том, что «правильно» * шеш)мд1 к-эрекетке уластыру - сопуег! 1:Ье с1ес)510п 1о ас^оп - воплотить решение в действие 125

Питер Друкер 5. Жагдайга к,арап шечлмыц ТИ1МД1Л1П мен дурыстыгын тек- серу уш1н мкер< байланысм орнатыныз Т!гт ен, орынды шеш1мдерд1н, ез1 к,ате болып шыгуы эбден мумк1Н, ал ен, ти1мд1лер1 уак,ыт ете келе еск1р1П к,алуы ык,тимал. Сондык,тан шеш1мн1ц 1ске асу барысын унем! к,адагалап отыру к,ажет. Друкерд<н, сег)з маш ьны Друкер жогарыда баяндалган бес дагыдыга к,оса, сепз машык,ты басшылык,к,а алуды усынады. Бастапк,ы ек1 машык, бас- шыларга к,ажет 6<л)м беред!. Келеа тертеу! алган 61Л1МД1 ти1мд1 эрекетпен уштастыруга кемектесед!. Соц-гы екеу! букш уйымнын, жауапкерш т)п мен есеп беру мшдеттммпн арттырады Ти!м Д1 басшылардын, барлыгына да жумысты ти!мд] 1стеу эдетке айналганша осы К1таптагы к,агидаларды жалык,пай уйрен!п машык,танганы абзал. 1. К,ажет бш)мге к,ол жетюзу. Друкерд1н, пайымдауынша, басшылар алдымен ез 6ш1М1не кен,1л белу! керек. «631- н,1зден «Мен не 1степм келед!?» деп сурамацыз, «Не 1стеу1м керек?» деп сурацыз» дейд! Друкер. Егер 1степц13 келелн нерсемен гана шугылдансацыз, нэтижел! болуыцыз мум- К!н, б1рак, ТИ1МД1 бола алмайсыз. Сондык,тан азд1 ТИ1МД1 етер дурыс 1СТ1 тандап алып, 61Л1М1Н13Д1 жет1ЛД1р1н,1з. 2 ез<н)зден «Кэапорын уш<н не манызды?^ деп сура- цыз. Ен, эуел! кэапорын мен акционерлерге, к,ызметкер- * кер1 байланыс орнату - зеек геди1аг ^еебЬаск - обеспечить обратную связь * 6т1м - кпо\\л/1ес!де - знания * жауапкершт:к пен есеп беу м!ндетт1Л1п - ге5роп5)Ые апс] ассои^аЫе - от­ ветственность и подотчетность * эдет - ЬаЫ1 - привычка + к,ажет б:л:мге к,ол жетк:зу - дей1пд {Не кпом Ы д е уои пеес! - получение необходимых вам знаний * ез1Ц!зден «Кэапорын уилн не мацызды?» деп сурау - азк «\\л/Ьа1 !5 пдЬ1: ^ог 1Ье еШегрг15е?» - спросить себя «Что будет правильным для предприятия?» 126

ТИ1МД1 БАСШЫ лер мен клиенттерге неын, дурыс екен1н анык,тап алу ке­ рек. Себеб! шеш1м кэс!порынм к,олайсыз болса, сайып келгенде, барлык, тараптар уш1н де дурыс болмайтыны кумэназ. 3. !с-эрекет жоспары. Алмшк,ы ею ереже ез!Н, мен жумыс орнынды танып бшуге арналса, уш!нш! ережеден бастап бшет1н1нд! ТИ1МД1!с-эрекетпен уштастырум арналады. Себеб! нак,ты 1С-ерекетке уласпатан бш!мнен еш пайда жок,. Бш1м 1ске асырудыц басты шарты - 1'с-шаралар жоспары. Жоспар- сыз басшы кунделЫ ок,имлардын,тугк,ынына айналады. 4 Шеилмдерге жауапты болы^ыз Жоспар жасап, шеилм шымртан мацызды, оны жузеге асыратын адамдарды белг1леу одан да мацызды. Адамдар шеш1мн1н, орында- луына жауаптыныц аты-жен!н, орындау мерз1м!н бш1П, со- нымен к,атар шеш!м эсер етелн адамдар шеилмнен хабар- дар болуы ТИ!С. 5 Коммуникация^а жауапты болыцыз Ти1мд1 коммуни кация деген1М13 басшыдан к,осшыга деЙ1нп аралык,таты б 1р ба^ытта^ы к,озмлыс емес. Сондык,тан басшы теменнен жотары жак,к,а ба^ытталтан аппарат а-гынына да унем! зеЙ1н к,ояды. Ти1мд! басшылар ез жоспарын ортам салып, эрттестер1Н1Н, унем! п!К!р!н сурап, шеш1мге к,атысы бар барлык, тараптарта букш аппарат пен шеш1мд1 букпес1з жетк!31п эр! тус!НД!р!п отырады. * :с-эрекет жоспары - асМоп р1ап - план действий + шеилмдерге жауапты болу - 1аке ге5роп5!Ь!1!1у ^ог с!ес!510П5 - брать на себя ответственность за решения * коммуникациям жауапты болу - 1аке гезропзМНу ^ог с о тти п ка ^ о п - брать на себя ответственность за коммуникацию 127

Питер Друкер 6 Проблемаларта емес, мумк<нд)ктерге зей)Н к,ойыцыз Проблемаменайналысу,барболганызалал меншыгыннын, алдын алады, 61рак, одан пайда жок,. Мумюндктер гана пайда экелед!. Мык,ты к,ызметкерлерд1 проблема шешуге емес, жаца мумюндктерге жумсацыз. 7. Жиналыстарды ти)мд) ет)п етк!з)Н'3 Жиналысгы кеп етк1зет1н уйым - ешк!м ештеце [стемейлн уйым. Жиналыс негурлым аз етк!31лсе, согурлым жак,сы болады. 8 «Менм деп емес, «Б)зю деп ойлап, «Б<з» деп сейле- Н'з Басшы ез ецбепн менш1ктеп, жет!ст1кке жалгыз жет- кендей кеЙ1п танытпайды. Жогарыда к,ыск,аша баяндалган сепз машык,пен к,атар, Дру­ кер «Алдымен тында, соцынан сейле» деген ережеге суйенуд! кен,ес етед!. * мумк1нд1ктерге зеЙ1н к,ою - ?осиз оп оррог!:ип!^е5 - фокусироваться на возможностях + жиналыстарды ти1мд! ет!П етк1зу - таке тее^пдз р^осIис1::Vе - повышать эффективность собраний * «Мен» деп емес, «Б13» деп ойлап, «Б13» деп сейлеу - {Ыпк апс! зау «\\Л/Е» (по! «I») - думать и говорить «МЫ» (а не «Я») + алдымен тыцда, соцынан сейле - 115{еп йгз1:, зреак 1аз1 - слушай первым, говори последним 128

КУРМЕУ! К.ИЫН КЭШБАСШЫЛЫК, Рональд Хайфец Автор Рональд Хайфец - Гарвардтын, мемлекеттк баск,ару мекте- б1ндег1 Кешбасшылык, орталык,тын, нег131н салушы-директоры. Отыз жылдан 6ер1 онын, дер!стер1 Гарвард студенттер! арасында зор сураныск,а ие. Онын, гылыми жумыстары к,огам мен бизнест1н, бей 1мделу элеуетн к,алыптастыру-га багытталган. Ацдатпа Кундылык,тар мен ак,ик,аттын арасы алшак,татан сайын 6еЙ1мделу сына-гы белен, алады. Б13Д1Н, бупнп таным-тус1н1кте- Р1М13бен к,ундылык,тарымыздын, ез1не кумэн келт1рет1н к,аз1рп за- маннын, беЙ1мделу сынагын к,алай енсерем13? Жауабын 6еЙ1мде- лу кешбасшылыгы туралы N$1 ютаптан таба аласыз. 129

Рональд Хайфец К,огамныц к,аб!лет! артсын десек, 6<зге алдарк,ататын емес, шындык.ты бетке басатын кешбасшылар к.ажет Бул к!тапта Гарвардтыц аса танымал профессоры Рональд Хайфец 631Н1Н, кешбасшылык,к,а беЙ1мделу деген теориясымен таныстырады. Профессор проблеманыц ею тур! болатынын айта- ды: техникалык, жэне 6еЙ1мделу проблемалары. Техникалык, проблеманы шешу оцай. Себеб! техникалык, проблеманыц техникалык, шечмм! бар. Мак,саты 6елпл1. Шешу жолдары анык,. Мэселен, уй салу мен ота жасауды алып к,арайык,. Мамандар к,алай бастап, к,алай аяк,тау к,ажет екен!н, к,анша к,аржы мен уак,ыт керек екен!н бшедг Ал беЙ1мделу проблема- сын шешу к,иын. Себеб! к,олданыстаты б!Л1м-б!Л!к проблема­ ны шеше алмайды. Айталык,, жаман ауру, -галамныц жылынуы, кейб!релдерд1цдамымай к,алуы, ерл!-зайыптыларды аж ырасум жетк!зет!н к,арым-к,атынас жэне осы так,ылеттес техникалык, ше- Ш!М1 жок, проблемаларды беЙ1мделу сынаты дейд!. Олардыц «бы- лай 1стесен, мэселе шешшед!» дейт!ндей шеш!М1 жок,. Демек, дэл к,аз!рп танымымыз шеше алмайтын проблемаларды бей!мделу проблемасы дейм)з. Былайынша айтсак,, техникалык, проблеманы сол проблема­ ныц ез!н езгерту арк,ылы шешсек, 6еЙ1мделу проблемасын шешу уш!н ез!М!зге езгеру керек. Айталык,, ауырып к,алсацыз, оны дэр!- гер жазуы мумюн, егер сол аурута жетк!зген эдет1Ц!зд1 езгертпе- сец!3, к,айта ауырып к,аласыз. Адам уш!Н беЙ1мделу сына-гы бул жерде М1не ез!н езгертуден басталады. Та^ы б!р мысал. Егер кун кере алмай журсец!3- бул азд!ц бей!мделу сынатыцыз. Оныц техникалык, шеш!М1 - б!реу ак,ша беред!, ата-ана, ата-эже, мем- лекет... Б1рак, ол узак,к,а жетпейд!. Жаца б!Л1м-б1Л1к алып, кэаппен айналысып, я-гни езгер!п к,ана ол проблеманы тубегейл! шеше аласыз. К,азак,ы танымнан мысал келт!рер болсак, «уйлену - оцай, ал уй болу - к,иын» дейд!. Бул жерде уйлену - техникалык, шеш!м, ал уй болу - 6еЙ1мделу шеш!М1. Я-гни жастар уй болып кету уш!н б!р-б!р!не бей!мдел!п, жаца отбасылык, жатдайда ем!р сур!п уйренуге тура келедг Бурынты жур!с-турысты тастап, ортак, 130

КУРМЕУ1 КИЫН КеШБАСШЫЛЫК, к,ундылык, к,алыптастырып, езгередг Озгере алмаса, беЙ1мделу сына-гынан ете алмай, ажырасып кетед!. Алайда кез келген элеуметткжуйедеп беЙ1Мделу - к,алыптас- к,ан жагдайга кену немесе жаца, б1рак, нашар жагдайга кенд1гу деген де сез емес. БеЙ1мделу деген1М13 - жаман жатдайдан жан^ырып, жаца к,а6шеттерге ие болып, ес!п-еркендеп шыту. Уйлену - гехни&аль//<; ал /й болу - бей/мделу шеш/'м/ Профессордыц айтуынша, жекелеген адамдар емес, букш к,отам беЙ1мделу сынагына тап болтан. Атам-заманнан бер1 со- лай. БеЙ1мделужалпы6иологиялык,табигатымызгатэн к,убылыс. БеЙ1мделе б1лген л р ш ш к иелер! гана жойылып кетпей, осы за- ман-га жеткен. БеЙ1мделу умнн езгеру керек. Элеуметт1к жуйе, япчи отбасы, ужым, 61р ел, букш элем уйрену арк,ылы гана езгере алады. К,аз!рп тацда к,от-ам беЙ1мделу проблемасын техникалык, тэ- С1лдермен шешугетырысады. Ондай шеш1мн1н,берекес1 болмай- ды. Сондыкуан беЙ1мделу проблемасын шешуд1н,жен1 белек екен. Ол уш1н жалпы к,огамда кешбасшылык, туралы ту а н к езгеру! ТИ!С. Осы арада, сонда б1зге к,андай кешбасшы керек деген суракуыц тууы да зандылык,. Кпап авторынын, пайымынша, к,аз;р б1зге жу- бататын емес, сынак,тын,астына алатын лидерлер керек екеын кпап бойы тус1нд1ред1. Демек, «ейтем1н-6уйтем!н» немесе «бэр1 дурыс болады» деп умггтенд1рет[н емес, нак,ты жащайды ашык, айтып, к,огамнын, бей)мделу кабтелн арттыратын лидерл!К керек. * уйрену - 1еагп!пд - обучение, учение * беЙ1мделу к,аб!лет! - ас^ар1:!Vе сарасШез - адаптивные способности 131

Рональд Хайфец Лидерл<к туралы халык, санасына 6ер)к орна^ан к,ате тус)Н)к масыл тобырды калыптастырады Автор ер1 к,арай кешбасшылык, угымы туралы к,ате тус1Н1ктер к,алай туындамнын тэпт1штеп тус1нд1ред1. Онын, айтуынша, к,а- 31рп уак,ытта «лидерл1к» деген сезд1н, мэн-матынасы б1раз бур- малантан. Онын, айтуынша, лидерл1кт1н, езеп - к,ундылык,тар. Айталык,, Ганди, Мандела, Де Клерк сиякуы тулталардыи, к,ундылык,тарына ем1рлкустанымдары мен к,айсарлы-гына, адалдыты мен эдшдю- не халык, суйс)нед) Дегенмен, к,ундылык,тан ада лидерл1к те жок, емес. Мэселен, Пабло Эскобар к,осшыларын жумылдырып, ес1ртк1 картел1н к,ура 61ЛД1. Кундылык,тарды ескермесек, оны неге «лидер» демеске?.. Сондык,тан лидерл!к к.ундылык,тан ада емес Сондай ак,, лидерл)к - ык,пал да, е к те п чк те емес. Егер лидерл1кт1 ык,палм баласак,, Адольф Гитлер де ез ортасында аса ык,палды адам болтан. Ал егер лидерл1к екшетткпен шектелсе, Иосиф Сталиннен аск,ан лидер таба алмайсыз. Одан белек, бизнес мектептер! эдетте лидерл!кт1 ти!мдт)к- пен байланыстырады. Егер олай болса, мэселен, химия зауыты пайда табу жа^ынан ТИ1МД1 дел1к. Б1рак, к,оршамн орта мен жак,ын мацда туратын халык,к,а аса к,ау1пт1. Сонымен к,атар, лидерл<к - халык,ты ез соцынан ертуге ык,пал ету емес. Халык,ты 131нен ерткен талай харизмалык, лидерлер кешлн, басын тер;с бурып, б1раз елд1 адастырмн. * суйс1ну - асЫ ге - восхищаться * лидерл1к кундылыктан ада емес - 1еас1ег5Ь!р 15 по! VаIие-!^ее - лидерство не может существовать без ценностей * лидерл!к - ыкпал да, екшегпк те емес - 1еас1ег5)11р 15 по! 1п^иепсе ог ап аи^ЬогИу - лидерство не является и ни влиянием, и ни властью * ти1мд:л1К - ейесИуепе55 - эффективность + лидерлк - халыкты ез со^ынан ертуге ыкпал ету емес - 1еас1ег5Ыр с<ое5 по! теап 1п^иепс1пд ! 1ге со тти п Н у !о ^о11о\\л/ !Ие 1еас1ег'5 У15!ОП - лидерство не означает влияние лидера на свое сообщество, чтобы оно следовало его виде­ нию 132

КУРМЕУ1 К,иын КеШБАСШЫЛЫК, Профессордын, айтуынша, лидерлк деген1М13- халык,ты ез проб­ лемасын ез! шешет1ндей, ез1Н1и, к,олы ез1н!н, аузына жетет^ндей ет1п дайындау. Автор лидерлк туралы к,ате тус1Н1ктерд1 лзбектеп, олардын, шыту тег1н тус!нд1ре келе, лидерлк угымын адамнын жеке к,асиеттер1мен емес, эрекет1мен анык,тауды усынады. Егер лидерлк к,асиеттен емес, эрекеттен туындаса, элеуметт1к к,у- рылымдагы кез келген адам - президенттен бастап к,арапайым адам- -гадеЙ1н кез келген мэселен^ шеш1М1не басшылык, жасай алады. Ендеше, лидер жекелеген б 1р адам емес, кез келген адам бола алады. Себеб! лидерл)к - к,асиет емес, эрекет Егер Улы адам, Жа-гдай жэне К,асиет сияк,ты теорияларда-гыдай лидерл1кт1 к,асиеттен 1здесек, «Жаратылысымда жок, ед1» деп к,ол к,усырып отырута жак,сы себеп те, «К,удай кур к,алдырды, ата- анам тэрбие бермед!» деп айыптайтын адам да табылады. Ал эрекетке баласак,, ез ортасына, ен, болмаса жеке басына к,ызмет ету эрк!мн1н, к,олынан келед!. Лидерл/'/( - /<;асиег емес, эре/сег Сондык,тан лидерл1кт) туаб!тт1 к,асиеттен 1здеу, екшеттк пен ык,пал-га балау немесе тек ти1мдш1кпен -гана елшеу - к.огам-га к,ау1пт1. Бул к,атетус1Н1ктерлидерлерге де к,олайлы емес. Себеб! бурые тус1Н1ктер ез та-гдырым ез к,олымда деп к,улшынган, сэтазд к болса, басшыдан кермей, кемшт1кт1 езнен 1здейт1н Ж1герл1 азаматтарды емес, лидерлерге к,арап ауыз ашк,ан масыл тобырды к,алыптастырады. Автор бул К1тапта элем бетпе-бет кел1п отырган осынау курмеу! к,иын проблемалардын, шеш!М1н табу уш!Н басшылык,к,а алынуы * лидерл1к - к,асиет емес, эрекет - 1еас1ег5Ь:р 15по! а !гаЛ: Ьи1ап ас1:1У11у - ли­ дерство это не черта, а действие 133

Рональд Хайфец ти к 6еЙ!мделу кешбасшылытымен к,алай айналысум болатынын тус1нд1ред1. Б1рак, онын, айтуынша, 6еЙ1мделу жумысын журпзу уш1н к,ундылык,тар мен к,о-гамдык, шарттар демократиялык, к,о-гам талаптарына сай келу! ти!с. Лидер болу устараныц жуз)мен жургендей Хайфец кез келген басшыны лидер деп атамайды. Онын, па- йымынша, халык,ты езгер!ске бастайтын адамдар м н а лидер де­ ген атак,к,а лайык,. Себеб! адамдарды езгерту он,ай емес. Лидер болуды устаранын, жуз!мен жургендей деп отырмны да содан. Профессордын, айтуынша, к,олында бил)Г1 бар лидерд!н, ат- к,арар 631НД1Кк,ызмет! бар. Лидер багыт керсетед!, к,ортан болады, эрк!мд1 ертурл! релге ба^дарлайды, дауды реттейд!, нормалардын, сак,талуын к,адаталайды. Дэстурл! тус!Н1к бойынша, халык, осы бес к,ызметт! жак,сы атк,артан адамды «мык,ты лидерге» балайды екен. Алайда беЙ1мделу сына^ына к,арсы туру уш!н осылардын, барлытын кер! 1стеуге тура келед!. Я^ни батыт керсетпейс!з, себеб! миллиондамн адамнын, ба^ыты С13 ойлатандай болмай, С13 керсеткен ба-гытпен журуге олардын, элеует! жетпеу! мумк!н. Ортак, ба^ыт табуна ык,пал етес!з. Сол сияк,ты к,ормн болуга кел­ еек, айталык, элеуметт!к к,ормуды балык, беру арк,ылы емес, к,армак, беру арк,ылы шешес!з. Алайда ец к,ызы^ы осы жерде басталады. Егер лидер осы к,ызметтерд! мулт!кс!з орындаса, ол халык, уш!н жак,сы лидер б о ­ лады, б!рак, халык,ты тэуелд! ет!п к,ояды. Мэселен, егер к,иындык, туса, халык, немесе жеке адам билкке к,арайды. Мэселен! шешед! деп ум!т етед!. Егер бил!к халык, у м т н ак,тамаса, мэртебес!н жоталтады. Ал б и л к барлык, шаруаны шеш1п берю отырса, ретс;з тэуелд!л!ктуады. Бил!к к,ызмет!н1н,халык,тын,жауапкершш1каула- сына К1р1п кетпеу!н к,адамлау да - лидерлк енер. Жак,сы кер!нууш!н лидерлер эдетте халык,талап етет!н барлык, к,ызметт! орындап, елд! турак,ты ет!п устап отырута тырысады. Ок1Н!шке к,арай, турак,тылык, дамуды туралатады. Лидерлерд1н, турак,тылык,к,а деген талпынысын тус!нуге болады. Себеб! кез 134

КУРМЕУ! К.ИЫН КеШБАСШЫЛЫК, келген жанды жуйе тепе-тецд!кке умтылады Мэселен, адам тумауратып к,алса, оныц агзасы тэнге енген бактериямен куресе бастайды. Денсаулыгын к,алпына келт1ргенше, ягни ауыт- кушылык,ты жойып, тепе-тенд1к орнатк,анша тыным таппайды. К,огам да солай, тепе-тецд)кт< к,алпына келлруге тыры- сады. Тепе-тенд1к деген!М1з - турацтылык. Б1рак, кешбасшыга беЙ1мделу жумысын журпзу, ягни езгер1с уш1н 61ршама уак,ыт ауытк,ушылык, к,ажет. Былайынша айтк,анда, езгер1ске азгантай турак,сыздык, керек. К,огам уш1н турак,сыздык, бул дащ арыс болуы мумюн. Ре- формалар эдетте элеумегпк жуйеде тепе-тенд1к бузылганда к,олга алынады. Демек, реформалар - тепе-тен,д1кт1н, бузылуына к,атысты к,огамнын, ез!нд[к жауабы. езп?р/с/а? аз^ангай 7урд/<;сь/здь//<; &ере& Хайфец тепе-тецд1кт1 к,айта орнатуга багытталган жауаптын, уш тур1н керсетед!: 1. Агымдагы проблема к,иындык,тудырмайды. Уйренш1кт1 жагдай. Мэселен, к,ар жауып, тасжолды б1теп тастаса, жуйеде аз уак,ытк,а ауытк,ушылык, пайда болады. Б!рак, к,ар тазаланады да тепе-тендк к,айта орнайды. 2. К,огам к,олында барды к,олдана салады. Б1рак, к,олданыста- гы к,уралдар мэселен! узак, мерз)мге созылатын зардап ^ жанды жуйе тепе-тецдкке умтылады - I^V^пд зуз^етз зеек еди!1!Ьг1ит - ж и ­ вые системы стремятся к равновесию * ауыткушылык, - сНзедиШЬпит - дисбаланс, диспропорция, нарушение равновесия * тепе-тецдкт: к,алпына келт1ру - гез!оге едиШЬпит - востановить равно­ весие + турак,тылыц - з!:аЬ:1^у - стабильность * элеуметпкжуйе - 5о аа1зуз^етз - социальные системы 135

Рональд Хайфец есебшен к,ыск,а мерз1мге -тана шеинп бере алады. Айта­ лык,, дер1гер адамды емдеп ш ы м рды дел!к. Б1рак, наук,ас ез1н аурум ушыратк,ан эдет1н к,оймаса, дэр1герд1Ц ем- домы узак,к,а созылмайды. 3. К,отам жаца жа^дайм 6еЙ1мделед1, жаца сынак,тар^а жауап цатуды уйренед!, ятни езгеред!. Айталык,, Жа- пония саяси кеудемсок,тык,тан арылтан сон, тана жаца заманнан ез орнын тапты. Бул К1тап жауаптыц уш1нш1 тур1н терец1рек зерттеген. Жацата 6еЙ1мделу, жацаны уйрену - осы ецбеклц езеп. Халык,тыц бей)м- делу к,а6шет1н арттыру уш1н 613 кем ескЫ к пен белпс[зд)кке жол беруге тикгнз. БеЙ1мделу, ятни жаца ортата, жаца к,арым- к,атынаск,а, жаца к,ундылык,тар мен жаца эд1стерге 6еЙ1мделуге тура келгенде адамдардыц алацдаушылыты кушейед) /(огамдь/ езгер/асе басгау - к;азанга ас /1/с/ргендей. бась/п гасгаса^ь/з гамак; п/'спей заладь/, ал гь/м /сегер/пж/берсе^/з /<уй//1 /сегед/ Эдетте адамдар ауыр-ганда ем 1здеп, жумыссыз к,ал-ганда жацаны уйренуге, ез1Н1ц б1Л1Г1н арттырута, жалпы д ам ум ум- тылады. К,отам да солай. Профессордыц даму уш1Н аздап ту- рак,сыздык, к,ажет деп отыртаны содан. Дегенмен, созылмалы ^ узак мерз!мге созылатын зардап есеб1нен - а! 1Ье сох! о! 1опд-1:егт сопзедиепсез - ценой долгосрочных последствий + жан,а сынактарта жауап катуды уйрену - 1еагп1пд !о те е Н ^ е пе\\л/ сЬаНеп- де - научиться справляться с новыми вызовами * кемескшк пен белгюздкке жол беру - 1:о1ега!е атЬ!ди!!у апс! ипсе^атТу - допускать неоднозначность и неопределенность * аландаушылы^ы кушейед! - апх!е!у 1псгеазе5 - возрастает тревога 136

КУРМЕУ1 КИЫН КЭШБАСШЫЛЫК, турак,сыздык, та кешбасшылык, ушнн пайдасыз. Егер «к,ызуды» реттеп отырмаса, 1с насырга шауып, к,ундылык,тар к,айшылыгы турл! жанжалдарга уласуы мумюн. Бул жагдайда беЙ1мделу проблемасын шешу, ягни к,огамды езгер1ске бастау - к,азанта ас п1С1ргендей. К,ызу децгейт басып тастасацыз тамак, п1спей к,алады, ал тым кетер1п Ж1берсец13 куЙ1п кетед). Басшыта «бэр1 дурыс болады» деп, елд1ц алацын басып тастауга да, ушык,тырып, к,аук,арсыз к,алдыруга да болмайды. Лидерл<к пен к.урбандык,тыц арасы б)р-ак, к,адам Автор кешбасшылык, к,аутт1 1с екен1н айтады. Себеб! 6ей!м- делуге, я-гни езгер1ске басшылык, жасап журген лидер М1ндегп турде к,арсылык,тарга тап болатынын жазады: жалалы етед), жауды сырттан [здейд], проблеманыжок.к.ашымрды неме се адам назарын бура тартады. Хайфец к,арсылык,тыц жо- гарыдагы турлер[н «жумыстан жалтару механизм)» деп атай- ды. БеЙ1мделу жумысы едетте к,иын журед!. Мэселен, кез кел­ ген адамга ез1Н1ц ем1р салтынан бас тартып, узак, уак,ыт бойы багдарсыз ер1 куйзелт ем1р сур деп айтып кер1Ц!зш1. Ондай узак, уак,ытк,а созыл-ганк,атацбейнетадамды к,атал етедгЖанашырлык,, аяныш, ак,ыл таразысы деген секшд! адами к,асиеттерд1 тэрлпке деген к,ажегплкжолында к,урбан ете салады. Байк,асацыз, к,атац жа-гдай беЙ1мделу жумысына басшылык, елп жургендерд1Ц ак,ыры аузын жауып тынады. БеЙ1мделу жумысында б1раз нэрсен! жогалтута тура келед!. Т1ПТ! керемет инновация мент*ылымижацалык,тарда к,арсылык,к,а * жалалы ету - 5саредоа1!пд - поиск козлов отпущения, сваливание вины * жауды сырттан :здеу - ех1:егпа)12!пд 1:Ье е п е т у - экстернализация врага * проблеманы жок,к,а шыгару - с!епутд !Ье ргоЫет - отрицание проблем * адам назарын бура тартатын эрекет - а сЧзТтас^пд ас1юп - отвлекающий маневр * жумыстан жалтару механизм! - могк ауо!с)апсе тесЬап15т - механизм уклонения от работ 137

Рональд Хайфец тап болады. Себеб! жаца торге озса, еск! ескке к,арай ж ы лж ум мэжбур. Еск! тэс!лмен жумыс 1степ жургендерд!ц т!рш1Л1Г1не к,ау!П тенед!. Сондык,тан сак,тана бастайды. БеЙ1мделу кезшде кей адамдарм барынан айырылу^а тура келед! (жумыссыз к,алады, кеш!П кетуге мэжбур болады). Адамдар езгер!стен к,аш- пайды. Б1рак, езгер!С кез!нде жо-галтатынымыз аз болса екен дейд!. Демек, бул жерде б!р-б!р!не керемр кезк,арас пайда болады. езгерг1М1Э келед!, б!рак,еш нэрсе жогалтк,ымыз келмейд!. Бурын^ыдай ом!р суре берсекекен дейм!з. Баск,аша айтсак,, темек! шегуд! таста^ымыз келед!, б!рак, кундел!кт! шепп те журе берпм !3 келед!. &е/1 болса, %ор%ь//-/ыш к;оррднурд мэжб/р егед/ Лидерд!н, ун!н еш!р1п, Т1ПТ1 елт!р!п те кету! ык,тимал. Себеб! халык,тын, жомлтк,анын солардын, атымен байланыстырады. Мундай лидерл!кпен айналысасын, ба, элде к,ур к,арап отырасын, ба, тан,дау ез!н,де. Мойныца ресми екшетткт! алу да к,ау!пт1. Егер жомлтарын, кеп болса, к,орк.ыныш к,ор^ану^а мэжбур етед) ек!летт! тулмлардын, к,олында б и л к болгандык,тан, олар ум<т оша^ына айналады. Ум!тт! ак,тамаса, олардан кен,1Л1 к,алып, наразылык, кебейед!. Сейт!п, к,оммда дурл!гу басталып, тэрт!п орнататын бурын^ы механизмдер 1стен шыта бастайды. Сон,ында екшегл адамды жалалы ет!п, орнынан кулатады. «Ол тен,гер!МД1, я^нитурак,тылык,тысак,таптуругати1сед1,б!рак,жащайды к,олынан шыгарып алды», - деп айыптайды. Халык, юнэы ешк,ашан ез!нен !здемейд1. Бэрш бил!кт!н, мойнына !ле салады. + барынан айырылу - ассер!!пд 1№ 1о55 - принятие потери * коркыныш кор^ану^а мэжбур етед! - !еаг ргоуокез с<е!еп5е - страх прово­ цирует защиту + ум)т оша^ы - герохИогу о! Ьоре - носители надежды 138

КУРМЕУ! К.ИЫН КЭШБАСШЫЛЫК, ек1летт1 адамды жалалы ету, сез жок,, дурыс емес. К,огам баг- дар бер1п, к,орган болып, тэрлп орнату уш1н б!р адамта 6ил1к беред!. Егер ол адам халык,ты езгеруге итермелесе, ерине, к,арсылык,к,а тап болады. Ол халык,ты к,иындык,тан к,ортау керек. Алайда халык, к,оргау деген сынак, болмауы ти к деп ойлайды. Егер к,огам езгеркке деген к,ажетт!Л1кт1 елемей, бил<кке бар ауыртпалык,ты арта салса, к,огамдагы жагдай б!рт!ндеп на- шарлап, революциялар басталып кетед!. Б1р диктатор ек1нш1С!н ауыстырады. Ол да б!р «жан,а жолды» усынады. Б1рак, елдеп тэуелд!л!клц саяси мэдениет) к,аз-к,алпында к,ала беред! Халык, бил)кт<н иес) емес, к.ызмет тутынушы болса, харизмалык, лидерлер к,осшыларды кебейлп, бюрократиялык, институттарды еселетед) Эдетте халык, кешбасшыны букш проблеманы шешуш!, к,иындык,тан к,утк,арушы деп бшед!. Эс!ресе, дагдарыс кез1нде халык,тын, ан,сары букш сурак,к,а жауабы мен шечнм! дайын, к,олында болашак,тын, багдары бар лидерлерге ауады. «Бас- шымыз дурыс болганда буйт1п отырмас едк» дегенге саятын ецпмелер елд!н, кешбасшыларта деген асыл ан,сары мен ум тн е н туса керек. Сейлп к,огам к,иындык,ты жен,!лдетет!н тул-галарды 1здеп, харизмасы бар адамдарга кез салады. Халык, жалпы жаца адамдарды к,утк,арушыдай керед). Э ф е с е к,огам немесе уйым енд1 к,урыл-ганда оныц лидер! халык,тын, ум!Т1не айналады. Онын, сез! мен 1С! тен!рег1н Ж1герленд1ред1. Б!рак, ек!летт! тул-га кел!п кеткеымен мэселе сол куй! к,алады. Себеб! барлык, бэле жогарыда отырган 61р адамнан гана болуы мумк!н емес. Ол адам жогарыга жалгыз ез! шык,пайды. Халык,тын, басым бел1пн1н, у м т н арк,алап, саяси баспалдак,пен кетер!Л1п, + бил)кке бар ауыртпалык,ты арта салу - р!асе !Ье Ьигс^еп оп ^ е Ьаск о! аи1:Ьог)1:у - возлагать бремя на власть * тэуелд!л:кт1ц саяси мэдениет: - ро)Шса! сиНиге о! с1ерепс1епсу - политиче­ ская культура зависимости + к,утк,арушы - 5аV:о^5 - спасатели 139

Рональд Хайфец билкке ие болады. Сондыкуан бэле дисфункциялык, статус-квоны сак,тап турман жуйеын, бойына тугел таракан. Хайфецт1н, гнк1р!нше, «дурыс кешбасшы болса, жагдайы жак,- сарып кетед!» деген тус1Н1к мулде дурыс емес. Айталык,, 6)3 кез келген проблеманы саясаткерлерден керед! екенб!з, к,удды б1р букш жамандык, солардан шьн^ып жатк,андай. Автор екш етттер бар мэселеын, туй!н!н к,олына устамн к,уд1рет иес! емес екен!н жэне оларды дереу шеш1п те бере алмайтынын жазады. Халык, лидерден ез к,ызмет!н орындауын, я-гни ба^ыт-ба-гдар беру1н, к,ормн болуын кутед!. Бул к,ызметт1 атк,ару уш1н лидерге шекс13бил1к к,ажет. С ей тт, шекс!з бил!кпен к,оса ерк1нд1кте к,олды болады. Элемдег! барлык, 35 диктатура элеуметтк беймазалык, кезен,1нде орнатан екен. Тур<зк;7ъ/ль/к;7ъ//-1 со^ь/ ерге ме, кеш пе турал<эу^<э аль/п келед/ Лидерлер к,ажетт!Л1кке к,ызмет ет!п турса, олар улы тул-га-га айналады. Олардыц к,ателктер!не кез жума к,арайды. Автор Филиппинын, президент! болтан ( 1965- 1986) Фердинанд Мар- косты мысал етед!. Туракуы заманда оныц жемк,орлыг*ына кепчн- л!к аса мэн бермеген. Тек кейн халык, датдарыск,а, беЙ1мделу кезен,1не тап келгенде онын, кунэлары майшаммен к,аралады. Сондык,тан лидерлер барынша туракуылыкуы сак,таум тырыса- ды. Б1рак, туракуылык, бей!мделу жумысына тусау салып, ондай туракуылыкуыц сон,ы ерте ме, кеш петуралаум алып келед!. Сон,ында жасампаздык, пен жауапкершт1к тудырудын, орны- на харизмалы лидер кезс!з к,осшыларды кебейтт, орталык,тан баск,арылатын эр! бак,ыланатын бюрократиялык, институттарды еселетед!. * екшеттшер - реор1е 1п аиНюгЛу - уполномоченные люди 140

КУРМЕУ1 К.ИЫН КЭШБАСШЫЛЫК, К ,ом м нак,ты ж агд айды б а м м д а п оты рм аса, ел адасады. Ал нак.ты жа^дайды эд)л б а м л а у уилн эр алуан п)К)р к.ажет Адамдар жаман эдеттер1нен арылмай, ягни езгер1стен к,аш- к,ак,тап, сайран салып журед! де, б1р кун! аурудан омак,аса к,улайды. К,ауырт жагдайда ем 1здеп шапк,ылайды. Кеб1не ол наук,астын ауруы аск,ынып кеткен. Емдеугетым кеш. К,о-гам да солай, езгер1ст!н, уак,ытын етю зт алады. Заман ез- гер!П, урпак, ауыск,ан сайын к,ундылык,тардын, да езгер1П отыраты- нын андамай к,аламыз. Мундайда к,огам к.ундылык,ты анык,тап, нак.ты ж а^д ай д ы б а м м д а п , проблемаларды уак,ытында ек- шеп, дер кез!нде жауап бер1п отырмаса, кез келген к,огамныц ем1р1не к,ау1п тенедк Айталык,, адамзат байлыцты табигаттан жо-гары к,ойды да экожуйе назардан тыс к,алды. К,аз1рп танда экологиямыз нашар- лап, денсаулык, деген басты к,ундылыгымыз к,атерге ушырады. БеЙ1мделу багасы - ем-дом, ауа мен суды тазалау, к,оршаган ортаны к,оргау жумыстары аспандап кетт!. келген п зй ы м я з сы н се зб ен /^драмасд, ягни на/<;гыж<э^ддйды эд/л бд^дмдамаса, оны^ зргы аддсу^а алып /селед/ Профессор нак,ты жагдайды ба-гамдаудыц ман,ыздылы-гын тус1нд1ру уш1н Пасха аралыныц тургындарын мысалга ала­ ды. Тынык, мухитындагы Пасха аралынын, тургындары жерд<н * к,ундылык,ты анык,тап, нак,ты жащайды багамдау - уа1ие-с1ап?у1пд апс1 геа1Лу-1:е51:!пд - прояснение ценностей и оценка реального положения 141

Рональд Хайфец к,унарлылы*ы - жаратк,анныц дэрмен) мен мурагер ке- семн)ц пэрмеыыц к,арым-к,атынасына байланысты деп ойла- тан. Сон,ында сок,ыр сен1м аралдык,тарды аштан к,ырды. Таты б!р мысал, Гитлерд1н, кез!нде Германия да «барлык, бэле - еврейлерден?» деп бшд!. Бак,сан,ыз, к,о-гам кез келген пайымм сын кезбен к,арамаса, ятни нак,ты жа^дайды эд1л баммдамаса, онын, арты адасуга алып келед!. Адамнын денсаулы^ына дэркер бата берсе, к,отамда^ы нак,ты жа^дайта п1К1р алуанды^ы бам беред!. К,отамда к,анша к,ундылык, болса, нак,ты жа^дайды бак,ылайтын соншама кез- к,арас керек. Бил)к - устемд)к емес Билк осы б1зге не уш!н керек? Халык, билказ кун кере ала ма? Автордын, айтуынша, бил1К адамдардыц м)нез-к,улк,ын уйлеслред). Бил1к б1зге сол уш1н керек. Бил1к б1зге унасын- унамасын, онсыз к,аз1рпдей курдел! элеуметтк курылымды к,уру да, устап туру да мумюн емес. Алайда 613 кебне бил1К пен устемд1К утымдарын шатастырып алады екенб13. Мэселен, уры к,ару кезенсе, к,алтан,ыздатыны оныц к,олына устата саласыз. Сейт1п, бостандыгын,ызды ак,шата айыр- бастап аласыз. Б1рак, бул билк к,арым-к,атынасы емес, устемд1к. Жэ6]рленуш1 урым к,ызмет керсетуге бил1к берген жок,. Билк тартып алынды. Сондыцтан устемд1к - бул бил1к емес. Устемдкке арк,а суйеген к,арым-к,атынас зорлык,к,а непзделед!, ал бил1К - саналы эр) ер)кт) к,арым к,атынас. * жерд1Ц кунарлыльи^ы - !Ье ^ег^Шу о! Т:Ье 1апс! - плодородие земли * жаратканныц дэрмен! - с)тпе ро\\л/ег - божественная сила + мурагер кесем - ЬегесМ{агу с№? - наследственный вождь * адамдардын м)нез-кулкын уйлесг1ру - соогс)!па1:!оп о! Ы Ш и а ! Ье^^аV^о^ - координация индивидуального поведения * зорлык - соегсюп- принуждение * саналы эр! ер!кл - VоI^п^а^^^у апс1соп5аои5 - добровольными и сознатель­ ными

КУРМЕУ! К.ИЫН К6ШБАСШЫЛЫК, Профессор эрмен к,арай устемд1кке к,атысты ойын Дарвинн1ц теориясымен жалгастырады. Онын, ойынша, бул теория «элеу- метт1к дарвинизм» деп к,ате к,олданылып жур. Элеуметт1к дар- ВИНИЗМН1Н, идеясы мынадай: б1реу устем болуы керек жэне ол усгемдкке кетершу; керек. Осындай к,ате тус1И1кпен, еркектер ейелдерден устем деп сексизмд) ак,тап алады. Хайфецлн, жазуынша, уак,ыт ете устемдкке ие адам немесе топ билккеде ие болады. Айталык,, балаларата-анага багынады. Балалар есейе келе «ата-анама к,аншалык,ты бил1к берсем екен» деп ойланабастайды.Деседе олар эке-шешес!н1найтк,анынан кеп шык,пайды, кеп нэрсемен кел1сед[. Бала кездеп багыну ескен сон, эдетте ата-анасыныц бил1пне уласады. Муны «едет бойынша ба^ыну» деп атайды. Автор отбасылык, жагдайдан устемд1к пен бил1к угымдары араласып кеткен Кецес Одагына кешед!. Америкалык,тар Кен,ес азаматтарын «тоталитарлык, ек1метт1ц к^сенделген К1стер!» деп ойлатан. Алайда Кен,ес ек1мет!н ацсаган адамдарды кергенде америкалык,тар тацгалган. Профессор оныц себеб1н былай ту- С1нд1ред1: «Кецес к,огамында халык,к,а бил1к беру оларды ез к,у- к,ыгын бтелн жэне жауапкершшю мол азаматтарга аяк,астынан айналдырып Ж1бермед1». Ондай к,огамдардагы бил1к пен халык,тыц к,арым-к,атынасын автор «элеуметт1к келюмшарт» емес, «элеуметт)к эдет» деп суреттейд!. Устемд1к эдетке айналган к,арым-к,атынасты к,огамдык, шарт- к,а айналдыру оцай шаруа емес екен. Ол жолда адамзат талай революцияларды бастан кешкен. Жалпы, к,огамдык, шарт кон- цепциясы - демократияныц 1ргетасы. Сондык,тан да кеб1М13бил[к беру к,ук,ыгы ез1м1зге тиеал! екен1н б1лмей есед! екенб13. Кепшшк к,аук,арсыздык,ты «к,алыпты жагдай» деп к,абылдайды. + сексизмд! актау - ] и :^ у 5ех15т - оправдать сексизм * эдет бойынша 6а*ыну - ЬаЬ^иа! (^е^егепсе - привычное подчинение + элеуметпк эдет - зооа! ЬаЬЛ - социальная привычка 143

Рональд Хайфец Профессор мэдени нормалар 6ил1клн, элеуметтк к,ызмет1н атк,ара алатынын айтады. Мэдени нормалар халык, арасына кец эр! терен, тарау уш!н бил1к к,урылымдары ел сен1М1не ие болуы тик. Егер олай болмамн жатдайда к,оммнан жарамсыз м)нез- цулык, улгтер)н керем!з. Мэселен, криминал к,аптап кетед!. Кейб1р жетк1ншектер бил1К пен онын, нормаларына сенбей есед1. Сен1мс13Д1к к,отамды субтоптарм бел)п, ыдыратум апарады. Сондык,тан профессордын,жазуынша, еркениетт! к,о-гамдарда устемд1к емес, мэдениет усгем к,урады. Устемд1к - айуандарм, ал мэдениет адамдарм тэн екеын айтады. Жануарлар к,оммында устемд1к элеуметтк к,ызмет атк,арады. Адамдар к,оммында мэдени нормалар элеуметтк эрекетт! уйлест1ред1, ятни 6ил1кт1н, к,ызмет!н атк,арады. к;олэмдарда /сгемд/'/с емес, мэдениег /сгем курадь/. Усгемд/'/<г - айуандарга, ал мэдениегадамдаряз ган Мэдени нормалар беюген цоммдарда бил1кт1ц бар-жоты б1Л1нбейд1. Бил)п бар адамныц к,олынан не келед)? Автор ек1летт1кт1, я-гни бил1кт1 «ресми» жэне «бейресми» деп ек1ге бел1П к,арастырады. Ресми ек1летт1кке ресми лауазымды жатк,ызады. Ал бейресми ек1летт!кке сен1м, к,урмет пен суйс1ну жатады. Айталык,, сайлаута тускен ум!ткер бейресми ек!летт1Г1н, япчи халык,тын, сен1М1н ресми бил1кке айналдырып алум тыры- сады. Хайфецт!ц айтуынша, ресми екшетткке к,ол жетк!зген кю * жарамсыз М1нез-кулык улплер! - с!у5?ипс1юпа! райегпз о^ ЬеI1аV^о^ - дис­ функциональные модели поведения 144

КУРМЕУ1 К.ИЫН КЭШБАСШЫЛЫК, лидерл1кпен айналысу уилн екшетт1кпен келет1н бил1кт) к,олдана бтгеы жен. Сонымен екше^кадам-га мынадай турл! мумюндкберед!. 1. Сен)мд] ортаны баск.ару Сен1мд1 орта деген!М13 - тера­ певт пен наук,ас арасындагы к,арым-к,атынасты сипаттай- тын термин. Жалпы, ата-ана мен балалардын, арасын жэне достардын, к,арым-к,атынасын да сен1мд! ортам жатк,ызум болады. Бул ютапта бул туанк беЙ1мделу жумысы кез!нде туатын стресс децгейн к,алыпты мелшерде устап туру мен оны багыттап отыруды 6шд1ред1. Бил1п бар адам сен1мд1 ортаны 6аск,ара алады. 2. Назардыба^ыттау. К,аталшынайылык,пен6етпе-6еткел- генде адамдар К1нэл!н1 1здейд1. Сыни ойлау жайына к,а- лады. Халык, 6асшылык,к,а бас салады. Осындайда билю бар адам халык, назарын ез1 мен онын, рел1нен стресс тудырып жатк,ан проблемам аударады. 3. Шынайылык,ты тексеру. Окшетт! тулмлардын, басты жумысы шынайылык,ты тексеру. Олар халык,тын, пробле­ масын эдш зерттеген! жен. К,олдарындагы ек1летт1к оларм жомрыдан журттын кермеген1н керш, проблеманы тал- дап эр1 туант отыратын мумк1нд1к беред!. 4 Ак.параттыбаск.ару мен проблеманы туанд<ру Проб лемам адамдар мумк1нд1к пен сынак,ты тус1нет1ндей ет1п бедер беру. 5 К,арама-к,айшы кезк,арастарды уйлеслру БеЙ1мделу жумысынбаск,ару барысында, эдетте,дау-дамайды реттеу- * сен1мд: ортаны 6аск,ару - тапад1пд 1:Ье ЬоМпд епV^^оптеп^ - управление доверительной средой * назарды багыттау - сИгес^пд айеп^оп - направление внимания * шынайылык,ты тексеру - геа1)!у !е5!!пд - анализ реальности ^ ак,паратты баск,ару мен проблеманы тус!НД1ру - тападтд 1П^0 гта110Папс) йат1пд 155иез - управление информацией и интерпретация проблем * к,арама-к,айшы кезк,арастарды уйлеспру - огсЬез^га^пд соп^1с!:}пд рег- зрес^ез - координирование противоречивых точек зрения 145

Рональд Хайфец ге тура келед!. Билклн, дау-дамайды шешет!н ек! ресурсы бар: б тм ге р болу к,ук,ы*ы жэне терел)к ету к,ук,ьн=ы Меселен/'н ш е ш / м / ж / р е п мен с<зн<зсъ/ндз орын злуь/ 7И/С 6 Шеилм к,абылдау процес)н тандау Шеш1М к,алай тан, далады? Автократтык, эд!спен бе, кен,есе отырып па, элде халык,тыц к,атысуымен немесе консенсус арк,ылы ма? Шеш!м к,абылдау жолын тацдатанда мынадай б1рнеше фактор ескер1лген! жен: проблема тур1; элеуметт)к жуйе- Н1Н, тез1мдш1п; проблеманын, курдел1л1г1; эрекет ету мерз1м!. Профессор: «БеЙ!мделу кез!нде жауапкерш1л1кт1 халык,тын, ез к,олына беру уш1н шеилм к,абылдаута к,о- тамды к,атыстыртан жен», - дейд1. Себеб! проблема кебже халык,тын, кезк,арасы мен к,ундылытына, сондай-ак, эдет!не байланысты болгандык,тан, мэселен)ц шеилм) халык,тыц журеп мен санасында орын алуы ти<с Бил)г! жок. адамнын к,олынан не келед)? «К,олында ек!лет! барлар тана басшы бола алады» деген к,а- тида жок,. Октет! жок,тар да ел-журтк,а жол керсете алады. Хайфец бул тарауда бейресми екшетпен кеш бастаудын, ек! артык,шылы-гына ток,тайды. * бтм гер болу кукы-гы - Иле пд№ 1о тес1!а1:е - право на посредничество * терелк ету кукьч^ы - 1!те ро^ег1:о агЬЛга^е - право на арбитраж + шеинм кабылдау процеан тан,дау - сЬоо5<пд 1Ие с^еазюп-тактд ргосезз - выбор процесса принятия решения * мэселен1Ц шеш!М1халыктыц журеп мен санасында орын алуы тик - ргоЬ- 1ет-зо1у!пд №51о 1аке р1асе !п 1Ье!Г Ьеаг1$ апс! т!п с15- решение проблем должно произойти в их сердцах и умах 146

КУРМЕУ1 К.ИЫН КЭШБАСШЫЛЫК, 1. Ш ымрмаш ылык, ауытку. бкшетаз лидер шеш1м к,а- былдамнда ресми нормалардан ауытк,и алады. Автор зорлык,-зомбылык.сыз азаматтык, к,арсылык, тес1лде- р!н жеттд1рт, оны жузеге асырмн Гандид! мысалм кел- Т1ред1. Бул - адамдардын назарын 6еЙ1мделу сынагына аудару уш1н ойлап тапк,ан оныц шымрмашылык, ауыткуы. Ешк,андай ресми екшетт1н болмауы Гандиге улттын, на­ зарын мэселеге аудару ушн аштык, жариялау сияк,ты эрекеттерге барум, ез1н, ез1 арк,ылы халк,ынын, аянышты жагдайын элемге паш етуге мумюндк беред!. Сол уак,ьпта ол улттын, ум т мен к,айгысынын, бейнеане айналды. Ол ез1 арк,ылы к,оммдагы проблеманы керсете б1лд!. Оз1 айтк,анын ез1 1стед1. Ресми екшет! болмамнымен, онын, к,олында эрекет ерк!нд!Г1 болды. Мундайм мемлекетт!к к,ызметкерлер бара алмайды. Себеб! олардын, мак,саты - к,оммдагы турак,тылык,ты сак,тау. Сондык,тан ресми ектет! жок, адамдар ресми бил!кке к,иын сомтын тэсшдер арк,ылы адамдарды сынак,к,а итермелей алды. 2. Б1р проблемам зей!н к,ою. Ок1летс13лидер б!р проблемам кеб1рек екш бел1П, онымен жан-жак,ты айналыса алады. Сол проблемамен бетпе-бет келген жандардыц ум!Т)не, уайымы мен к,ундылык,тарына, эдеттер! мен эн,пмелер!не жак,ын болады. Дегенмен,ек1летс13лидерлерд1н,к,олы к,ыск,а.Хайфецолардын, к,олын байлап отырмн б1рк,атар шектеулергеток,талады. 1. Октет! жок, адам сеымд! ортаны бак,ылай алмайды. ГЧюр- талас тудыруы мумк1н, б1рак, оны баск,ара алмайды. 2. е к 1летс13 лидер мэселеге аук,ымды к,арамауы мумк!н. Ол 61р проблеманы терен,тус1н1п, егжей-тегжейл! б!лу1 мумк!н, б1рак, к,оммнын, алдында турмн, кейде б1р-б1р1не к,айшы турл! сынак,тардан жан-жак,ты хабары бола бермейдк ^ шыгармашылык, ауытку - с^еа1:^Vе сIеV^апсе - творческое отклонение * зорлык,-зом6ылыксыз азаматтык, к,арсылык, - попу!о1еп1: с^V^I ^15оЬе^!еп- се - ненасильственное гражданское неповиновение + п!К!рталас тудыру - зрагк с!еЬа1е - разжечь спор 147

Рональд Хайфец 3. екшегпп жок, лидер жайтартк.ышк.а айналып, журттын, наразылы^ына ушырап, шабуылдын, нысанасына айна- луы мумюн. Олар тек халык,ты мазала-ган проблеманын, жаршысы болып к,ана к,оймайды, эрнберщен сон, сол проблеманын, басты себепшюне айналып шым келед!. Адамдар мазалайтын мэселе кетерген к1С1ге кез алар- тады. Сол уш1Н оны жау керетшдер де табылады. Автор Мартин Лютер Кингпц азаматтык, к,ук,ык,ты к,орму к,озмлысында халк,ынын, найзамй тартк,ышына айналмнын айтады. Онын, эрб1р эрекет! мен М1нез-к,улк,ы тексер<с нысаны болды Э/алегс/з лидерл/кп'н бдсгь/ м/ндел - жург н<зз<зрь/нез/'не емес, гол^д^ь/жег/<ген туй/нд/ мэселелерге аудару Эрине, ек1летт1 тулгалар да шабуылдын, астында к,алады, б1рак, олардын, к,оластында халык, назарын баск.а арна^а бурып ж)берет!н ресурс жетедь ек1Н1шке орай, ек1летс13 ли- дерд1н, к,арама^ында ауыртпалык,ты б1рге кетер1сет1н адам кеп емес. Сондык,тан ек1летс13лидерлклн, басты М1ндет! - журт назарын ез1не емес, толгаты жеткен туЙ1нд1 мэселелерге аудару. Ол уш1н к,алыптаск,ан жа^дайда не 1стеуге болатынын туанд1ру к,ажет. Егер ек1летс13 лидер шырылдап мэселе кетер1п журсе, халык, онын, * жайтарткыш - 1!д№п!пд гос1 - громоотвод * мазалайтын мэселе кетеру - га1зе с1!51:игЬ!пд диез^опз - поднимать тре­ вожные вопросы * тексерк нысаны болу - Ьесоте зи^ес! о^ зсги^пу - становиться предме­ том изучения + назарын баска арнам бурып ж^беру - с!ейес1:!пд айеп1!0П - отвлечение внимания 148

КУРМЕУ! к,иын кеш Блсш ы лы к, жанайк,айын тус1нсе гана олар айгайшы адамга немесе онын, эрекелне емес, онын, себеб1не кеб1рек кен,ш белед!. Лидерлер бейресми билклн, осындай мумк1НД1ктер1 мен к,ау1п-к,атер[н бтгеы жен. Ж еке сынак,ты жен<лдетер жет! к,а^ида Басшылык, ету деген!М13 - мойынга жауапкершш!к жуктеу. Жауапкершш1к - ез кезепнде эрк1мн1н, жеке сынаты Алайда жауапкерш1л1кт!н жуп ауыр. Арк,андагы жук кейде куйзел!ске ушыратады. Куйзелк темек! тарту мен !Ш1мд!кке салыну, журек ауруы мен отбасы проблемаларына экеп сок,тырады. Адамдар неге куйзелед!? Ойткен! олар езге адамдардыц уайымы мен умп1н арк,алап жур. Профессор ез1н1н,ти1мдш1пн жоймай, ауыртпалык,тан омак,а- са к,упамай-ак, лидерл1кт1н, жауапкерш1Л1к жуг1н алып журу уш1н мынадай жет1 к,атиданы усынады: 1. мБалконм шы-гум. Бул к,а-гиданы тус1ну уш1Н би алацын елестет1н,13. Егер билеп журсец1з, тек алдыцыздагы адамдь! гана кереаз. Ал балконга шыгып, темен к,арасан,ыз, К1М К1ммен билеп журген1н, к,ай топ белсенд!, к,ай топ сылбыр к,имылдап журген! алак,андагыдай кер!нед[. Эм]рде де сондай. Белсенд! эрекет етеаз, сосын отыра сап ойлана- сыз. Т1ршш!кке белсенд! араласасыз, сосын ез-ез1н,!зге есеп берес13. Кеб1М13 куйб1Ц лршшкке К1р1п кетем13 де, улкен корыстен кез жазып к,аламыз. К,айда бара жатк,анымызды, не 1степ журген1М13д1ц байыбына бара алмай к,аламыз. 2. Эз) мен рел!н ажырату. Егер халык, президента сынаса, ал ол ез кезепнде ренжт, сынагандардыц 13!нен туссе, ез1 мен рел1н ажырата алмай к,алады деген сез. Халык, ол емес, 6аск,а адам президент болса да сынайды. Демек, сынаушы- * жеке сынак, - регзопа! сЬаНепде - личный вызов * «балконга шыгу» - дейтд оп 1:о!)1е Ьа1сопу - абстрагирование * ез1 мен рел1н ажырату - с^зТнчдшзЫпд 5е1! й о т го1е - отделение себя от своей роли 149