Шыңғыс Мұқан "Көшбасшылық"

Дин Уильямс тар келедг Демек, сынах, тек б!р м н а 6елсенд1л1к, даму, жасампаздык,, да-гдарыс немесе турак,тылык,ты сак,тау сы- на-гы болмауы мумк1н. Айталык,, сынак,тын, б!р тур1 басым болып, баск,а сынак,тардын, да белплер! араласа журу! ык,тимал. Нагыз бас к,атыратын жагдай осындайда баста- лады. Эр сынак,к,а эртурл) стратегия к,олдану керек. Б1рак, шынайы ем!рдетурл1 сынак, араласа келедг 6з жауапкерш<л]пц - 6ил)кт!ц б)р к,уралы Лидерл!к - эрк1мн!Ц жеке жауапкершшю. Жауапкерш1Л1к жуп ауыр. Кейде жолдан тайдырады. Автор лидерл!кпен шугылдану уш1н жеке жауапкершш1к жуктеуд)н, б1рк,атар сгратегиясын усы- нады. 1 Кезден таса калган тустарды ескерт)п отыруды се- р)ктестерге тапсырыцыз Жак,сы детективке кермеге- Н1Н.Д1 керсет1п, б1лмеген!нд,1 айтып журет1н Шерлок Холмстын, доктор Ватсоны сияк,ты сен1мд1 сер1ктес к,ажет. Серктес лидер ан,дама^анды ацгарып журед!. Лидерл/дг - др&/'мн/'н жду<э/1^ерш/л/'п 2 Лидерл)кт)ц крест жорытына уласып кетпеуш к.ада- ^алацыз. 1с1не кезс1Э бершген адамдардын, эрекет! кейде * ез жауапкерштюц - 6ил1кт1ц б!р к,уралы - 1:ак1пд гезроп5)Ы1!1:у ^ог уоигзе^ аз ап 1пз1гитеп1: ро\\л/ег - ответственность за самого себя как инструмент вла­ сти * кезден таса калган тустарды ескерлп отыруды серктестерге тапсыры- цыз - изе раг^пегз1:о бе^ес!: \\л/Ьа1'з пгнззтд с1ие 1:о уоиг Ытс1 зро!:5 - спросите у ваших партнеров, что было упущено вами из-за пробелов в знаниях * лидерл1КТ!ц крест жорыгына уласып кетпеуж к,ада-галау - с<е^ес1 \\л/Ьеп уои аге сгизасЧпд уегзиз 1еаб1пд - определить, являетесь ли вы лидером или просто совершаете крестовый поход 248

НАГЫЗЛИДЕРЛ1К крест жорьиына ук,сап кетед!. На^ыз лидерл1К - беЙ1мделу жумысынжург!зед1, ал жорык, болса, топк,а шеш!мд1 куштеп тан,ады. Жанкешт! жорык,шылар мак,сатына жету уш!н ба- сын бейгегет!г1п, к,ажетс13шайк,астарда ем!р мен ел!'м ара- сында арпалысады. Олар эдетте, мундай мэнс13 айк,астан аман шык,пайды. 3 Белпл) 6)р т о п ц а деген адалдьн^ыцыз бей)мделу жумысына кедерп келт<рмеу<н к,ада^алацыз Лидер Л1Кдеген1М13-тандау. Алайда белг1л! б1ртоптын, ы-гында-гы адамта тан,дау жасау к.иынм согады. Элдеюмге 1ш тарту ермекш1н1н, торы сияк,ты шырмап тастайды, сондай-ак, тацдауыцызды шектейдг Егер проблеманын, 61р туЙ1Н! С13Д1Н, тобын.ызм к,атысты болып, адамдарды езгеркке шак,ырсан,ыз, олар С13Д1 сатк,ындык, жасап жатыр деп ойлап к,алуы эбден мумюн. Топк,а деген адалдык,, я-гни отбасыта, ужымм немесеултк,а деген адалдык,, жалпы, жаман к,асиет емес. Бул - б!регейлкт! к,аль!птастыратын улкен куш. Алай­ да адалдык, ез тобын сынак.к,а салуна, ез тобынын, ше- карасынан шытута, ортак, иг1Л1кке к,ызмет етуге к,ол6айлау болады. 4 Адамдардыц жа^дайын бЫ п , олар^а жак,ын болы- цыз, ахуалын сураныз Лидерлер басты сынак,пен куресу уш!н сез1 мен !С1Н!Ц, журк-турысыныц адамдарт-а к,аншалык,ты ык,пал ет)п жатк,анын унем! бак.ылап-бамм- дап отыруы тик. Лидерлер унем! к,ауымнын, жумысына к,атысып, мекемелерге барып, адамдармен араласуы ке­ рек. Сонда м н а олар ем1р шындьи^ынан хабардар болмак,: * белпл! б!р топк,а деген адалды€Ь!цыз 6ей)мделу жумысына кедерп келт1р- меу!н к,адаталау - с!е!ес^ \\л/Ьеп уоиг ^ас^опа! 1оуаИ!е5 аге )трес!!пд ас!ар1:1уе ^огк - определить, когда ваша привязанность к какому-либо подразделению препятствует адаптивной деятельности * ез тобын сынак,к,а салу - сЬаНепде 1Ье1Г о\\л/п ^ас^оп - бросать вызов свое­ му подразделению * адамдардыц жагдайын б!Л1п, олар^а жацын болыцыз, ахуалын сура- цыз - с^есН Ь е реор1е'5 геа111:у- з^ау дгоипс1ес1апс! \\л/апс1е г - определите, в какой реальности живут люди, будьте к ним ближе 249

Дин Уильямс адамдар езгеркке К1р10т ме, элде ем1р шындытынан к,ашып жур ме немесе уйренчнкп эдетке к,айта басты ма... Осыны анык,тау-га мумюндктуады. Адамдармен ездер!н<н ортасында ез децгейшде сей- лессе, лидер ем1рге солардын, кез1мен к,арай алатын бола- ды. Автор ай сайын ок,ушыларынын, уйлер1н аралауды эдетке айналдырган мектеп директорын мысалга келлред!. Емен-жар- к,ынэцпмебарысында директор ата-аналардын,мектепкек,атысты мэселелер1н талк,ылайды екен. Уак,ытында орын босату да лидерл)кке жатады Автор Сингапурды отыз б1р жыл баск,ар-ган Ли Куан Ю мыр- заны мысал^а келт1ред!. Ол 1990 жылы алпыс жет1 жасында к,ызмет1мен к,ош айтысты. К1тап авторына берген сухбатында Ли 631Н1Н, к,иын тан,дау алдында бол-ганын айтк,ан: «Былай той, бил 1кте та^ы бес жыл отырдым дел 1К... Онымен не дэлелдемекп1н? Куш-к,уатымнын, эл; де болса мол екеын бе? К,аб1лет1мн1н, эл1 де жетк1Л1кт! екен1н бе? Одан не шытады? Элде билктен кет1п, жуйен1н, бурандаларын босатып, елд1 жаца лидерге тапсырып, ук1метт! к,айта к,урып, басшылык, орындарды к,айта к,арап, к,алыптаск,ан жуйен1н, мулт1кс13 жумыс атк,аруына жэрдемдессем бе екен? Б1р1нш! жол тек денсаулы^ымнын, мык,ты екен1н дэлелдемек. Ек1НШ! жол ез1ме де, ел1ме де, уюметке де орасан пайда келлрт, менс13де жумыс !стейт1н уюмет бар екен1н дэлелдемек. Жан,а ли- дерлер бупнп айнымалы, тез езгерю жатк,ан технологиялы за- манда жас урпак,к,а не к,ажет екен1н жак,сы б1лед1. Бэр1 де баск,аша болуы ти1с. Айталык,, Т1зпнд1 та^ы 61р он жыл ешк1мге бермед1м дел к. Олай етсем, алдымыз - апат, артымыз опат болар ед!». Курама Штаттардын, халк,ы ал^ашк,ы президент! Джордж Вашингтонныц отставка^а кеткен1н к,аламады. Журт Вашингтон- ныц президент М1ндет1н жал^астыра берген!н к,алады, Т1ПТ1 ^ адамдармен ездер)н!н, ортасында ез ден,гей!нде сейлесу - геМпд ^о ^Ье реор1е а^ ^Ье)г 1еуе1 ап^ !п ^Ье)г епу<гоптеп1 - общение с людьми на их уровне и в их среде 250

НАГЫЗЛИДЕРЛ1К кей61р) онын, патша болганын куп керд1. ез1не деген залалды тэуелдшк пен ба-гыныштылык,ты болдырмау уш1н Вашингтон ек1нш! мерз1м1 б1ткен сон, екшегппн жал-гастырудан бас тартып, Америка халк,ына к,озгау салар хат жазып к,алдырды. Бул хат та- рихта «Вашингтоннын, к,оштасу хаты» деген атпен белпл!. Эз ха- тында Вашингтон жак,ында гана к,урылган К,урама Штаттардын, кундылык,тары жен1нде, осы к,ундылык,тар мен принциптерд! сак,тау жэне к,урметтеу к,ажетт1пн айтк,ан. Ол зан,мен белпленген уак,ытта к,ызметтен келп, жалпы журттын, назарын жеке басына емес, [ргес!н ез1 к,алаган идеалдарды сак,тап к,алуга аударды. Дегенмен, басты сынак, - кетуд!ц уак,ытын етк131п алмау. Ке- тет1н уак,ыттыц жеткен1н к,алай б1луге болады? Автордын, айту- ынша, кетет1н уак,ытты туйану уш1н (к,уып келруд! кутпей) терт мацызды факторды зерттеген жен: контекст, жеке мумкш ш Ы к, куштарлык. пен баска кызметке ауысу ыктималды^ы сынак; - /з?7уд//-( у<эк;ь/гь/н еж/з/п <элмау Контекстке келеек, лидер онын, к,аншалык,ты езгерген1н, топтыц алдында к,андай жан,а сынак,тар тур-ганын анык,тап алуы к,ажет. Топ пен лидерд1н, муддес! мен уайымы бурынгыдай то- гысып жатпауы мумк1н. Адамдардын, умтылыстарын жак,сы сезет!н, олардын, ем1р шындыгынан кеб1рек хабардар жан,а лидерл!к керек. Ек1нш1ден, лидер будан былай лайык,ты улес к,осу уш1н ез бойында жеке мумкшшшю - да-гдысы мен денсаулыгы бар ма, жок, па, соны аныкуап алганы жен. Егер лидер жи! сур!Н1п, арала- * контекст, жеке мумюниллк, к,уштарлык пен баск,а кызметке ауысу ык,- тималдыгы - 1Ье соп!ех1:, опе'з регзопа! сарас^у, опе'з ра55!ОП, апс< 1Ье ро55!Ь!1^у о^ а пеуу го1е - контекст, личностные возможности, страсть и возможность смены деятельности 251

Дин Уильямс сатын кке дер кезнде араласпай, диагностикада кеп к,ате Ж1бер1п жатк,анын байк,аса, кетуд1н, уак,ыты келд! деген сез. Уш1ншщен, егер азд1н, лидерл)кке к,уштарлы^ыцыз сене бастаса, онда топк,а берер пайдан,ыз да болмайды, я^ни журт жак,сы кер1п турса да, аз жауапкерш1Л1к арк,алаган жетекш! емесс13. Мектепт1ц, мекемен!ц немесе к,ауымнын, жащайын жак,- сартум бурын^ыдай к,умартпасан,ыз, онда басты релд! тапсырып, отставкам кетуд! ойлай бер1н,13. Лидер кез келген уак,ытта ез к,ызмет1н ауыстырып, 6аск,алардыц устазы, бапкер! бола алады. Жащайды сырттай бак,ылап, ык,тимал к,ау!птерд1 ескерлп отыруына к,ашанда мумк!нд1кбар. ^лидерл1кке куштарлытыцыз сене бастаса - ра55!оп ?ог ^Ье \\л/огк 1еас1ег5Ь1р Ьаз \\л/апес1 - если страсть к лидерству угасла 252

Ок,ырман?а УНДЕУ о^ырман/ Мен!н,аты-жен!м Шыц-гыс Мук,ан, «Мазмундама» к,оммдык, к,орынын, жетекшю мн. К,олын,ызда-гы К1тап осы жобанын, ая- сында жарык, кер1п отыр. К,азак, мазмунын арттыруды мак,сат еткен «Мазмундаманын,» миссиясымен таныстырмас бурын осы !ске мен1 не жетектеп келген1н айтып беруд! жен кер1п отырмын. 2000 жылы ауылдан арман к,уып Алматыга келд1м. Агылшын Т1Л1Н ок,ьи^ым келдг Жанары ум1тке толы бозбаланын, кен,ш1 су сепкендей басылды. А^ылшынша уйренпн, келсе, алдымен орыс- шаны мецгеру к,ажет. Сезд1к пен ок,улык,тын, 6эр1 орыс т1Л1нде. Орыс тш! - езге шет ттдер1не алып шыгар кеп1р. Тек тш уйретет1н «кетр» емес, кез келген мамандык,ты мен,геру уш1Н орыс Т1Л1Н1Н, кеп1р1нен етеац. Одан бер1 20 жыл егп. Жагдай аса езгере к,ойган жок,. Медицина маманы болу уш1н де, инженер болу учлн де ал­ дымен орыс Т1Л1Н мецгеруге тура келедг Демографиялык, ес1мн1ц к,азак,т!Л1ндеб1Л1м алмнтэуелазд1ктумаларынын,есеб1нен екен1н ескерсек, халык,тын, б1р белю уш1н !Л!М-61Л1М аясы курттарылып кегп деген сез. Гарвардта ок,ыган жылдары кез1м жеткен б1р шындык,: к,азак, халк,ынын, болаша^ы к,азак, Т1Л1Н1Н, мазмунына Т1келей тэуелд!. Елд1Ц болаша^ы эрб1р азаматк,а байланысты болса, эрб1р азаматтын, бэсекелест1кке к,аб1летт1л1п оныц Т1Л1Н1Н, жа^дайына байланысты. Ал Т1ЛД1Цжа^дайы оныц мазмунына тэуелд!. Туптеп келгенде К,азак,станнын, болаша^ы к,азак,ша мазмунм байланысты екеыне КЭ31М13 жет1п, ана Т1Л!М!ЗД!Н, мазмунын артты- ру уш!н «Мазмундама» к,орын к,урдык,. Бастапк,ыда тацдаулы К1таптардын, саммарилерн топтастырып шыгарып журд1к. «Ок,уга тик 10 К1тап» сериясымен кешбасшы- 253

Ок,ырманга УНДЕУ лык,, менеджмент, кемелдену туралы К1таптарды шыгардык,. Бул серия жалгасын табады. Сонымен б1рге, ^ а 2а^5}1а 100 Ьез^зеЧег сериясын бастадык,. Бул серияны Дейл Карнегид!н, «Дос табу жэне адамдарга ык,пал ету енер!» деген 15 млн данамен тарал^ан эйпл! К1табымен бастадык,. К,азак,ша мазмунды арттыру багытында^ы жобаларымыз кеп. Оны жузеге асыру уш1н, ягни к,азак, баласы езге тшдерд! мецгермей-ак, езге элем эдебиелмен танысып, ез1 тандаган за- манауи мамандык,тын, иес! атанып, халык,аралык, киноларды ез т1Л1нде кере алатындай жагдайга жету! уш1Н С13Д1Н, К.ОЛДАУЫН.ЫЗ КЕРЕК. К,азак, тт1 к,азак, баласыныц к,ажет1н толык,к,анды етеу! уш1н алдымен к,азак, Т1Л!Н1Н, к,ажет!н етеуге тикгнз. Шалгыны к,айрап алмай шепке шык,пайтын шаруа сек1лд1 элемн1н, кегалына бет алу уш1н алдымен лл-шал^ымызды к,айрап алайык,. Сонда гана Т1Л1М13ез1м1зге к,ызмет етед1. Ол уш1Н алдымен Т1Л1М 13ГЕ К.ЫЗМЕТ ЕТУГЕ шак,ырамын. Ол уш1н С13 не 1сгей аласыз? К,азак, К1таптарын сатып ала аласыз. Балаларыцызбен кунде кешк1С1н жарты сагат К!тап ок,ын,ыз. УЙ!Н,13Д1Ц б1р цабыргасын к1тапк,а толтырыцыз. «К1тапсыз белме - жансыз дене» деген екен Цицерон. К,онак,к,а барганда мата-шуберекпентэтт1-пэтт1 емес, сыйлык,- к,а к,олын,ызга К1тап ала барын,ыз. К,ыздын,жасауына к1тапсалыцыз,тойбастаргак1таптаратын,ыз, к,онак,тарга К1тап сыйлацыз. Ата-эжелер зейнетак,ысынан К1тап алып берс1н. Ата-аналар отбасылык, бюджетт! тугел1мен азык,-тул!к пен ки1м-кешекке, той- садак,ага емес, болмашы б1р бел1пн К1тап сатып алуга жумсасын. К[тап сатып-таратуга кемектес1н,13. Жак,сы К1тап ок,ысан,ыз, элеуметт1кжел1 арк,ылы тен,1репн,1зге насихаттап жур1н,13. Егер элем эдебиелн аударуга к,аржылай кемектесем десен,1з, к,о-гамдык, к,ордын, ес!п ашык,. 254

Оцырманга УНДЕУ К,азак, т[Л1не, М1не, осылай к,ызмет ете аламыз. К,азак,ша ок,ып, к,азак,ша жазып, к,азак,ша сейлеп к,азак,т1Л1не кемектесем1з. К,азак,т1Л1 гул сияк,ты. Тшге осылай к,аржы салмау, кецш белмеу гулге су к,уймамнмен б1рдей. ГУЛ-Т1Л1М 13ГЕ КУНДЕЛ1Ю\"! 1С-ЭРЕКЕТ1М 13БЕН СУ КУЙЫП, КЫЗМЕТЕТЕЙ1К, АЕАЙЫН! Шьщ^ь/с «Мазмундама^ к;суамдьм; к;орь/нь/^ жеге^гш/'с/ 255

«МАЗМУНДАМАНЫЦм ЮТАПХАНАСЫ мОк.у^а ти к 10 ютапм Серия «10 книг, которые сериясы должен прочитать каждый\" Кешбасшылык, Лидерство Кемелдену Саморазвитие Менеджмент Менеджмент Отбасы Семья* Тарбие Воспитание* Маркетинг* Маркетинг* Кел1ссез* Переговоры* Табыс* Успех* Денсаулык,* Здоровье* ^а2а^5^^а 100 ЬезЪзеНег сериясы Дос табу жэне адамдарга ык,пал ету енер! Дейл Карнеги ем1р]н, - ез к,олын,да Луиза Хей Ак,ылды бала Дэниел Сигел жэне Тина Пейн Брайсон 6м!рде шектеу жок,** Ник Вуйчич Эм1рден мэн 1здеген жан Виктор Франкл Сингапур к,алай дамып кетт!** Ли Куан Ю Мемлекеттер неге дамымай к,алады** Дарон Аджемоглу, Джеймс Робинсон Алан,сыз ем1р суру купиялары Дейл Карнеги *Жуырда жарык, керед! **Жуырда жарык, керед!. Атауы езгеру! мумк)н 256

ЦОСЫМША МАТЕРИАЛДАР Кешбасшы к,андай болуы керек? Соцгы ек1 жылда Америкада ок,ып жур1п байк,аганым, Батыста кешбасшылык,к,а ( 1еас1ег5Ыр - лидерство) кеп кен,1л белед! екен. Академиялык, багдарламанын, 61р белю басшы болудыц к,ыр- сырына к,атысты. Оган к,оса басшылык, так,ырыбы буге-илгеане деЙ1н зерттелген. Сонымен, кешбасшы к,андай болуы керек? Осы сурак, ой иелерн к,ай заманда да толгандырыпты. Конфуционизм басшы галым болу керек десе, кене грек еркениет[н1н, екш! Аристотель басшы философ болу керек деген, ал Ислам элем1Н1ц кезк,арасын жетюзген эл-Фараби бабамыз басшы так,уа болуы керек детт. Одан эр1 ойшылдарды «Кешбасшы к,алай пайда болады?» деген сурак, мазалаган. XVII гасыр «патшаларда Кудайдын, к,ук,ыгы бар» деген. Демек, билеушшер солай жаратыла- ды, сондык,тан олар 6ук,арага емес, Жаратк,аннын, алдын- да -тана жауапты. XIX гасырдагы Улы адам теориясы бойын- ша, кешбасшылык, тэрбиеден емес, туаб1тт! к,асиеттен екен. Улылар к,убылысы осылай тус1нд1р!лген. Теорияныц авторы Томас Карлейлд!н, жазуынша «Элем тарихи улы тулгалардын, ем1рбаянынан турады». XX гасыр лидерл!к феномен1И эрмен к,арай зерттей тускен. Кешбасшынын, к,алай жаратылатыны емес, к,андай лидерл1к к,асиеттерге ие болатынына кеб1рек кен,ш белнген. Сипат тео-. риясы бойынша, кешбасшылардын, белпл! б1р сапалык, си- паты, ерекше лидерлк к,асиет1 болады. Жагдай теориясы бо­ йынша, лидерл1к к,асиет пен белпл! б1р жагдайлар туспа-тус келгенде гана кешбасшы болар адамныц айы он,ынан туа- тын кернедг Трансакциялык, теорияда лидер к,осшыларынын, жумыск,а деген ынтасын марапат пен жазалау арк,ылы артты- рады. М1ндет межеленд!, жетсен, - алгыс, жетпесен, - к,аргыс. Ал трансформациялык, лидерлер жогарыдагыдай к,амшы мен 257

К.ОСЫМША МАТЕРИАПДАР к,алжаны емес, к,ызметте айналасында-гыларды шабыттандыру, ортак, мак,саттар-га жумылдыру арк,ылы жет1ст1кке жетед!. Кешбасшылык, - цасиет емес, к,ызмет Лидерге к,атысты бупнп ой б)раз езгерген. Кешбасшы 61р адам емес, эр адам бола алады. Себеб! кешбасшылык, - к,асиет емес, к,ызмет. Егержомрыдагытеориялардагыдайлидерл1кт1 к,асиеттен !здесек, жаратылысымда жок,ед1 деп к,ол кусырып отырум жак,сы себеп те, Кудай к,ур к,алдырды, ата-анам тэрбие бермед! деп ай- ыптайтын адам да табылады, ал к,ызметке баласак,, ез ортаца, ен, болмаса жеке басыца к,ызмет ету эрк!мн!н, к,олынан келед!. /Сешбдсшы б/р ддзм емес, эр <зд<змбола <эл^дь/ Сонымен, кеш6асшылык,ты к,ызметке тен,ед1к. Ол к,андай к,ызметболуы мумк1н? Адам дамуы да, к,огам дамуы да келденен, келет!н кедерп- лерден ету мен проблемаларды шешуден турады. Гарвардтын, профессоры, БеЙ!мделу кешбасшыльны (А^ар'Иуе ^еас)е^5|1^р) теориясыныц авторы Рональд Хайфец проблемаларды ек1гебел1п к,арайды: техникалык, жэне беЙ1мделу сына^ы деп. Техникалык, проблеманы езгерту арк,ылы, ал 6еЙ1мделу мэселес1н адам ез1 езгеру арк,ылы шешед!. Мэселен, б1р адам журек талмасымен жансак,тау бел1М1нен б1р-ак, шык,ты дел1К. Онын, ем1р1н алып к,алу уш;н журепне шу^ыл ота жасау к,ажет. Оте к,иын процедура. Мык,ты мамандардын, 61Л1Г1 мен тэж1ри6еан к,ажет етед1. Б1рак, мэселе к,аншалык,ты к,иын болса да, бул жумыстын, техникалык, шеш1М! бар. Маман- дар пациентл айык,тыру жолын б1лед1. Ал эпп К1С1Н1Н, журеп не уш1н устап к,алды? 1ш1мд1кке эуес пе ед1, темек! тарта ма, тамак,к,а 258

КОСЫ МША МАТЕРИАЛДАР талгамсыздау ма, элде кундел1кт! к,имылы аз ба? Ауруга алып келген едеттер! мен ем1р салтын езгерту - бул беЙ1мделу жа-гы. Толык, айыгып кету уш1н наук,аск,а жан,а жагдай-га беЙ1мделуге тура келедг Демек, наук,астын, ез1не керсетер к,ызмет1 - про- блеманы техникалык, жолмен шеилп к,ана к,ою емес (ота жасау), Э31Н1Н, езгер!С1не басшылык, жасау. 7ехни/(алы/<; пробяемань/ ез^р7у <эр/<;ыль/, ал бей/мделу мдселеон адам ез/ езгеру ар/<;ь/ль/ л/ешед/ Дегенмен адамнын, езгеру! ете к,иын. Б1р зерттеу бойынша, «ем1р салтын,ды езгертпесен,, елес1н,» дел1нген наук,астардын, жетеу1н1н, б1р! ^ана дэр)герд1н, ак,ылына к,улак, асыпты. 6згеруд!н, к,иын болатыны сол, адамга ез к,ундылык,тарын, сен1м-наным, едет-гурып, салт-дэстур мен к,алыптаск,ан кезк,арастарын к,айта к,арауга тура келедг Ом/'р салгы^дь/ езгергпесе^, елес/'н дел/нген нау/<;дС7<эрдь/^жегеу/'н/'^ б/'р/гана дэр/герд/^ а^ь/ль/на к;улак; асы^гы Жеке адамнан отбасына ойыссак,, уйлену - техникалык, шечнм, ал уй болу - 6еЙ1мделу шаруасы. Каз^рп некелерд1н, уштен б!р1ыц ажырасумен аяк,талатынын ескерсек, 6еЙ1мделу сына^ы жастарга да он,ай сок,пай тур. Жас жубайлар б!р-б1р1н1н, кезк,арасына, к,ундылык,тары мен М1нез-к,улык,тарына икемдел!п, бойдак, кездеп жур1с-турыстын, орнына ортак, дэстур мен мэдени 259

К.ОСЫМША МАТЕРИАПДАР нормалар к,алыптастыру арк,ылы гана жаца елуметт1к к,атынаск,а беЙ1мделе алады. Демек, кешбасшылык, - жай техникалык, к,ызмет емес, 6еЙ1м- делу жолындапэ! к,ызмет. /(ешбдсшь/ль//<; - ж<эй техникалык; к;ь/змет емес, бей/'мделу жолында^ы к;ь/змет Ата-аналар мен балалардыц к,арым-к,атынасы да 6еЙ1мделу сына-гына толы. Ата-ананын, балалары ескен сайын олардыц к,ажетт1Л1Г1 менерекшел1пнебей1мделеалмай,эл1 к1шкентай кер1п, женс13 к,ормп-к,ор-гаштап, олардын, атынан шеш1м к,абылдай салып, жауапкерш1Л1к бермеуд1н, сон,ы жастарды орынсыз тэуелд1л!кке, Т1ПТ1 масылдык,к,а алып келед!. БеЙ1мдел1с сына^ы бизнесте нарык,к,а икемделумен елшенед!. Мэселен, Ыок1а осы- дан жиырма жыл бурын телефон нарьч^ынын, уштен б1р!не иел1К етт1, к,аз1р смартфон нарьн^ында Арр1е мен $атзипд-т1ц дэурен! журю тур. Заман^а бей/мделе алмазан патшаль/к; ИНС7*И7уТ7\"ар ЖОЙЬ/ЛДЬ/ Тылыми-техникалык, прогресс беЙ1мделу сына^ын кушейте туст1. Платформалык,бизнес(Ата2оп,иЬег)пенкэс1порындардын, автоматтануы ен,бек нары-гына салмак, салуда. Бизнестеп бей!мделу сына^ы жумыс куш1не деген кезк,арасты тубегейл! к,айта караула алып келедг Жан,а жагдай-га беЙ1мделе б т у мемлекетт!к к,урылымдар мен саяси к,урылыстын, да та^дырын шешед!. Кез1нде жарты элемге 260

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР жарлыгы журген корольд!ктерд1н, шексз бил1Г1 шартты бил1кке айналып к,алды. Заман-га беЙ1мделе алмаган патшалык, инс- титуттар жойылды: Ресей империясы, Франция корольдю, Осман патшалыгы. Яей/'мделу - жзмзн^з кенд/'/у емес, ж<э^<эжэ^дзйда ^зжегжа^а /<;дрь/м-/<;аб/ле7 ддмь/7уде№н сез Жалпы, «беЙ1мделу» угымы биологиядан алынган. Жан- жануардыц беЙ1мделу мак,саты жалгыз - жойылып кетпеу, Т1РШШ1КТ1 жалгастыру. К,оршаган ортага бей!мделе алган жан- жануарлардыц гана тук,ымы осы кунге жеткен. Ал беЙ1мделе алмагандары жойылып кетт отырган. Демек, езгер!с те, 6ей1мделу де табиги процесс эр1 уздказ удер!с. БеЙ!мделу - жа- манга кенд1гу емес, жан,а жагдайда к,ажет жаца к,арым-к,аб1лет дамыту деген сез. Кен,ес ек!мет1 тара^аннан бер1 к,азак, к,огамы да беЙ1мделу сынагынан етуде. Турл! элеуметт1к-экономикалык, реформалар мен рухани-мэдени багдарламалар беЙ1мделу к,ажеттт1пнен туган. Елбасы Нурсултан Назарбаев «Ом!р суру уш1н езгере бшу керек. Оган кенбегендер тарихтын, шацында кем1Л1п к,ала беред!» деген болатын «Болашак,к,а багдар: рухани жацгыру» мак,аласында. Кешбасшылык, - цузырет емес, к,ызмет БеЙ1мделу сына-гына басшылык, жасау - к,иыннын, к,иыны. Мэселен, б1р америкалык, танысым жумыск,а велосипедпен ба- рып келед!. Кел1к алуга к,аржысы жетпегеннен емес, ем1р сал- ты к,оршаган орта-га жэне ез саулы-гына эсер етет1н1не елердей сенед). Ал енд1 сол К!С1 б1р бойында мын, жылк,ынын, куш1 бар 261

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР джипт! Т1зпндеген алматылык, жют амсына кел1п «Бауырым, ауа болса анау, велосипедпен журмейан, бе?» десе, алматылык, журпзуш! «Мынанын, ес1 дурыс па?» дер ед1. Ал шындыгында, ауа райындаты мламдык, езгер1стер де адамзат алдындагы беЙ1мделу сынагы. /\\уа райында^ь/ галамдь/к; езгер/'стер де адамзат* алдындзтъ/ бей/мделу сь/на^ь/ Элп джипт!н, иес1 езгерсе, таби-гатты к,ортау к,ундылык,тарын к,абылдап, о-ган ез!Н1Н, де к,атысы бар екеын сез1нсе, ол кел1Г!нен бас тартып, жумсак, та жайлы орнын велосипедт!ц орындьч^ына немесе к,огамдык,кел1ккеалмастырмнболаред).Дэл солджиптеп Ж1ПТТ1Н, к,ундыльи^ын, эдет1н, нанымы мен мэдени нормаларын езгерте алган тулга-га -тана к,атысты кешбасшылык,пен айналыс- ты деп айтуга болады. Эз ортасында езгерк пен беЙ1мделуге басшылык, жасаудын, к,иын болатыны содан. Мемлекетт1к Т1Л де 6еЙ1мделу сына^ы. Мэселе занды (техникалык, шеш1м) езгертуд! емес, халык,тын, сана-сез1м1н1н, езгеру!н талап етед!. Озгеру уш1н Т1Л уйрену керек. бзге тшд!ге к,азак, Т1Л1Н уйренуге к1м ык,пал етсе, сол кешбасшы. Мемле&етг/'к г/лде бей/мделу сь/нагы. Маселезандь/ (\"техни/бэлык; шеш/м) ез^ер7уд/ емес, халь/^ть/н сана-сез/м/'н/'н езгеру/н галап етед/ Бил1П бардын, барлы^ы басшы емес. Кез келген уйым бастьч^ы кешбасшылык, керсетпей-ак,, лауазымдык, м1ндеттемелер1н кун- 262

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР дел1кт1 орындап, ягни техникалык, к,ызметпен айналысып оты- руы мумюн. Сондык,тан лидерл1к - тек техникалык, к,ызмет емес, болашак,к,а, демек белгюздкке бастау, сагаттын, т1Л!ндей ток,таусыз езгер1стерд1 алдын ала танып-б1лу, оган тетеп беру уш1н отбасыцныц, ужымын,ныц, ез ортацнын, беЙ1мделу к,аб1лет1н арттыра бшу. Озгер1ске басшылык, етуге бил1п бардын, гана емес, эрб1радамнын,к,атысы бол-гандык,тан, кешбасшылык, тек кузырет емес, к,ызмет. ^ил/'г/ бардын барлы^ы б<эсшы емес Кешбасшылык, - ек<мштд)к емес, ектш !лд!к 6м1р к,ызмет1нде де, еюмет к,ызмет1нде де келденен, ке- дергшерд1Н, туп терк!н!н ажыратып отырган жен. Техникалык, мэселе ме, элде 6еЙ1мделу сынагы ма? Себеб! эр шаруаныц ез ЭД1С1 бар. Айталык, техникалык, проблема кеб1не ек1мш1л тэстмен шешшед!. Мэселен, ота жасау к,иын к,ызмет, б1рак, шешу жолы бар, ЭД1С-ТЭС1Л1 к,ужатталган. Хирургт1н, М1ндет! к,алыптаск,ан тэрт1пт1 шеберл1кпен орындап шыгу. Ал беЙ1мделу сына^ында ек1лшш жолмен журген к,олайлы. Мэселен, бала тэрбиес!. Урпак, ес1руд1ц жалпы к,а-гидалары болуы мумюн, б1рак, кунбе-кунд1к нуск,аулы-гы жок,. Баланыц жынысына, жасына, к.ызы-гушылы-гына, Т1ПТ1 эр к,имылы мен п1К1р!не к,арай тэрбиелк !С-эрекетте турлен!п отыра- ды. Б1р балага к,олданган эд[с ек1нш1 балага журмеу! мумк1н. Сондык,тан адам ем1р1ндеп сэтс13Д1ктер мен мемлекет ем1р1н- деп к,ател1кгер беЙ1мделу сынагы мен техникалык, сынакуарды ажырата алмаудан, ек1лш1лд1кт1н, шаруасын ек1мштд1кпен шешу- ге умтылыстан туады екен. К,ател1к кейде к,ас1ретке алып келед!. Айталык,, еткен гасырда кешпенд!Л1ктен отырык,шылык,к,а ету к,азак, халк,ы уш1Н нагыз беЙ1мделу сына-гы ед1. Б1рак, Кен,ес ек!мет! к,олданган ек1мшт 263

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР курал улттык, так,с1ретке уласты. Сондык,тан езгер!с к,ажет екен1н деп басу м н а емес, оны жузеге асырмнда тандалар жол да аса мацызды. Халыкгы езгер/ске бастаудь/н колайлы жоль/ - е&/лш/лжол. Себеб/ек/мш/л жолда шеш/м ганылады, ал ек/лш/'л жолда шеш/'м гандаладь/ Сонымен, халык,ты езгер!ске бастаудыц к,олайлы жолы - екшшш жол. Себеб! еюмшш жолда шеш1м тацылады, ал екшшш жолда шеш1м тандалады. 6К1ЛШ1Л жол халык,тын, назарын беЙ1мделу сынагына ауда- рып, к,алын, бук,араны хабардар елп, елд1Н, елег!нен етк131п, езгер!СТ1 ез ерюмен к,абылдау арк,ылы 1ске аспак,. Бул ба^ытк,а кеп уак,ыт кетед!, б1рак, езгер1С таби^и жолмен келедг Нэтиже кей- де бастапк,ыда ойластырыл-гандай болмауы мумк1н, 6ей1мделу эдетте жан,а мумк!НД1ктерге бастайды. 0 /(/мА1//лжол проблемам дайын шеш/'м усынса, ек/лш/лжол бей/мделу каб/лег/н арггырады, когамнын жауап&ерш/л/г//-/ кушейгед/ Эюмшш жолда шеш1мд1 (жоспарлар. каулылар. занлар. баг- ларламалар) ресми кабылдау онай. б!рак. жузеге асыру киын. Дуниежузшк банк жобаларынын, шамамен 60 пайызы сэтс13 аяк,таладыекен. Оларды адамзаттын,алдын,^ы к,атардагыак,ыл-ой 264

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР иелер! жазатынын ескерсек, улттык, зац-жобалар да ойда-гыдай бола бермеу! мумк1н. 8КШШ1Л жолда. кер!С1нше. шечнмд! ресми кабылдау киын. 61- рак жузеге асыру онай. БеЙ1мделу сурак,тарыныц жауабын ха- лык,к,а езд1пнен 1здету, терец талк,ылау, п1К1рталас пен шеш1м к,а- былдау-га т!келей араластыру жаца усыныстар мен идеяларга жол ашып к,ана к,оймайды, ец бастысы халык,тыц хабардарлы- -гын арттырып, шеш1мге к,уат бередг Халык, езгер1стер мен шеш!мдердеп ез орнын терец тус!нед1. ^ ма^ыздь/сь/ за^дардз^ы ез^ер/'с емес, адам санзсыядз^ь/ езгер/с болар болсд, онда ек/мш/л жол шеш/м к;дбылддумен ая^талсд, е&/лш/лжол жд/^^ь/р^дн элеумегг/Аг-медени нормалардь/^ /^аль/птас/ь/на аль/л? /селед/. Сана езгермей, /<;уж<эггдр орындалмайдь/ 2017 жылы Трамп сайлауында Босгонда болдым. Сайлауда «бюллетень сурак,тары» деген болады екен. Эр штат к,иын сурак,тар- ды тургындар дауысына салады. Айталык,, Массачусетс штатында- -гы 6)р сурак, «К,умар ойынына бершелн лицензия санын кебейту не кебейтпеу?» Халык, сайлауга дей!н кем1нде жарты жыл сайпауга туселн сурак,тарды буге-ш1гес!не деЙ1н талк,ылады. Мамандар сез алды. 1еле-радио да тыным таппады. Кунде айтыла берген сон,, к,арапайым тургындар да сол сурак,тар бойынша бш!КТ1 маманга ай- налды. Халык, шеш1мн1ц ак,-к,арасын анык,тап алды, салдарын терец тус!НД1. Халык,тык, агарту орын алды. Б1р сезбен айтк,анда, ек1мшш 265

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР жол проблема-га дайын шеш1м усынса, екшшш жол бей!мделу к,а6шелн арттырады, к,оммнын,жауапкершш1пн кушейтед!. Зац жазу мен шеш!м шыгару емес, оларды орындау к,иын. Айталык,, футболдын, ез тэрлб! бар. Апанда-гы 24 ойыншынын, белгшенген тэрт!п шен,бер1нде ойнауын уш-бес тереш! бак,ылап отырады. Мыцдамн жанкуйерлер ойыншылар мен тереш!- лерд1н, эр к,имыл-шеш1м1н мулт Ж1бермей бамды. Ал б!р елдеп миллиондамн адамнын,занды булжытпай орындауына соншама к,ук,ык, к,оргаушы к,айдан табылады? Ал к,ук,ык, к,ор-гаушылардын, ездер!н К1М бак,ылайды? Ом/р езгер/'сген 7урдды. Озгер/сг/ езгеру <эрк;ь/лыезп?р7уп? боладь/ Ен, ман,ыздысы зандардагы езгерк емес, адам санасындагы езгер1с болар болса, онда еюмшш жол шеинм к,абылдаумен аяк,талса, екшшш жол жац-тыр-ган элеуметт1к-мэдени нормалар- дын, к,алыптасуына алып келедг Сана езгермей, к,ужаттар орындал- майды. Сондык,тан шеш1мдерге тек техникалык, елшеммен емес, к,оммнын, беЙ1мделу эпеуелн арттыру арк,ылы да келген жен. 6м1р езгер1стен турады. езгер1ст1 тек езгеру арк,ылы езгертуге болады. Жеке адамнан тутас б!р к,оммта дейнп, жекеменш1к ме- кемелерден мемлекетт!к органдарм деЙ1нп алуан сатылардагы езгер1стерге беЙ1мделуге кешбасшылык, жасау к,асиеттен емес, к,ызметтен. БИЛ1КТ1Ц м на борышы емес, эр перзентлн, парызы. Бурында,буданбылайда езгер1ссына^ынансур!нбегенулттардын, гана к,уаты ес1п, жан,а жа^дайга 6еЙ1мделе б1лген адамнын, гана к,арым-к,абшет1 артпак,. /арвард университел'н/'н магистранты. «Егемен^зза^сган», 77сау/'р бостон, 266

АМ ЕРИКА МЕКТЕПТЕР) К,ундылык.тар арк,ылы бер телн бт<м Америкалык,тар осы неге жацалык, ашк,ыш? Билл Гейтс, Марк Цукерберг, Илон Масктар б)зде емес, неге езгеден шы^ады? Осы сурак.тын жауабын [здеймш деп Кытай ек)мет!н<ц басы цатыпты. Адам санын ескерер болсац, к,ытайпардыц алацдауы «.исынсыз емес. енертапк,ыштар б!рнеше есе кеп шы^уы ти)с. Кырсык. к,ылтанда санасын- да сэулес) барлардыц барлы^ы Тынык, мухитыныц ар^ы жа*ында дуниеге келед). О м н к,оса, к,аз)р Америка мектеп ок,ушыларынын, б т!м ! бойынша кеш бастап журген де ел емес. Сонымен, К,ытай делегациясы алп феноменд! зерттеу уш1н Америкага аттаныпты. Арр1е, М1СГ050^, Соод1е-д1н, кен,селер1не бас сугып, шыгармашылык, к,ураммен сейлес1п, енертапцыштар- дын, ем1р жолын зерттеп, элеуметтк сауалнама журпзген. Бш- ген-кергендер!н зерделей келе, к,ызык, 61р зандылык,ты 6айк,ап- ты. Жацалык, ашк,ан жастардыц барлыгы да бала кез1нде гылыми фантастиканы жата-жастана ок,ыган екен. Жаналык а/щанжастарды^ барль/гыда бала кеа/'нде гь/ль/ми фа/-/тастираны жага-жасгана окы^ан екен Шыгыста-гы керш1лер!М13феномен формуласын к,олдану уш1н 2007 жылы гылыми фантастика жанрыныц алгашцы конферен- циясын уйымдастырады. Бул жиынга к,атыск,ан британ жазушы- сы Нейл Гейманныц (N611Са1тап) айтуынша, коммуниста партия тарапынан егейшш1к кер1п журген аталмыш эдеби жанр мек- тептерде кецтарала бастаган. 267

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР «Болашак,» бащарламасыныц арк,асында осы теориянын, ак,ик,атын 1штейжур1пзерттеугетамаша мумк1нд1ктуды. Эткеноку жылында улым Алаш Америкада 6[р1НШ1 сыныпк,а барды. Мас- сачусеттс штаты Бруклайн к.алашы-гында-гы Лоуренс мектеб!нде ок,ып журген баламды 61р жыл бойы бак,ылап, мектеп ба-гдар- ламасын зерделеп, му-гал1мдермен сейлес!п, ата-аналармен ара- ласып, К,ытайды к,ызык,тырган жумбак,тын,жауабын мен де 1здеп керд1м жэне таптым. Б1р жыл бой^ы зерттеу нэтижес1нде мынадай ой туйд1м. Аме- риканын, орта мектептер! ок,ушы бойына келес1дей терт непз к,а- лаушы к,ундылык,ты ан,1ред1 екен: ез-ез1н к,ад1рлеу, к,иялдай бшу, ултжандылык, пен жанашырлык,. ). 6з к,уны ц мен к,ад!р!ц езгелерд<ц курмелмен к,алыптасады Улым Алашты тан,^ы самт сепзге 5-10 минут к,алмнда мек- тепке апарып тастаймын. Бойы ею метрге таяу, шашын ак, шалман Ж1пт амсы , мектеп директоры Урен Блэр окушыларды мектеплн, алдында к,арсы алып турады. Бэр1мен жапа-тармагай амандасып жатады. Эр ок,ушынын, атын атап, туан тустеп жащай сурасады. Осы арада балаларын алып келген ата-аналарымен де б1рер сез алмасып улгеред!. 1шке К1рген соц сынып жетекшю кут1п алады. Ту-ган балаларын- дай мей1р!м1н тег1п, узак, мерз1м керкпегендей зор са^ынышпен к,ушак,тап жатады. Басында ан,-тан, болып журд!м. Бул не деген апэш-тепл суй1спенш!л1к?.. КеЙ1н сырын б1лмек болып сурастыра бастадым. «Блэр мырза, жал^ыз гана сура^ым бар», - деп кабинетте К1р1п келд1м. Ес1п айк,ара ашык, тур. Директорды а^ылшынша «рг1пс1ра1» дейд1. Принсипал белмесын, жабык, тур-ганын сон,- б!р жылда кермепп1н. Кабинет! К1ребер1степ б1р1нш1 ес1к. Он шаршы метрден сэл-ак, асатын к,уык,тай белме. Жумыс орны мен терт К1СШ1К ден,гелек устел, шагын шкаф тур. Одан артык, жиЬаз сыймайды. Осынын, ез1нде Ы нд е эрен, айналасын,. Терезес1нен 268

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР мектегтцалды, ал ес!пнен ф е б е р к дэл13кер1нед1. К1ребер1стен кузетш! кер1п уйрент к,алган кез1м «директорге емес, кузетцлге таптырмайтын орын екен» деп к,ояды. «Осы С!з неге ок,ушыларды кут1п аласыз? Мектеп директор- лары орындауга М1ндетт1 нуск,аулык, па?» Егер нуск,аулык, болса, сурап алып, озык, тусын ел1М13ге неге енг1збеске деген ой бойды билеп барады... - Тацертен, ок,ушыларды к,арсы ал деген буйрык, жок,. Бул - ок,ушыларга деген курмелм. Улкендерд1ц к,урмет1 балалардыц бойына сен1м уялатады, ез к,ад1р1н бшуге тэрбиелейд;, - дед1 ди­ ректор. Алаштыц сынып жетекш1С1 Джоанна Либерманнан рук,сат алып, б1р кун сабагына к,атыстым. Мугал1м мен ок,ушылардыц езара байланысын бак,ыладым. Б1Л1М беру эд1стемеане зер сал- дым. Ек1 ерекше жагдай кезге туст!. Улкендерд/'н курмег/ балалардь/^ бойына сен/м уялагадь/, ез к<зд/р/н б/луге гэрбиелейд/ Б[р1нш1ден, мугал1м ок,ушыларды ез1мен тец керед!. Б1р1нш1 сыныптыц балаларымен емес, ез к,атарымен сейлескендей тец к,ук,ык,ты байланыс к,алыптастырган. «Мен мугал1мм1н, сендер ок,ушысындар» деген устанымды байк,амадым. Б!р ок,ушы майлы бояумен салган гулд1н, сурелн окушыларга таныстырып тур. К,алган ок,ушылар жан-жагына к,аумалай орна- ласк,ан. Сейлеуш! сезн тамамдады да «К1мде к,андай сурак, бар?» дед1. Уш-терт ок,ушы к,олын кетерд!. Мугал!мн!н, де к,олы эуеде. Суретшнокушы аудиториясын кезбен б1р шолып шык,ты да, ал­ дымен сыныптастарынын, сурак,тарына жауап берд1. «Бояуды к,айдан алдыц?» «К,ызыл мен сары араласк,анда к,андай туе пайда болады?» Бар1Н1ц сурагына тугел жауап берд!. Мугал1м ал1 к,олын 269

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР кетерт тур. «С13 не сурайын деп ед1н,13 Мисс Либерман?» деп ез таныстырылымын класс жетекшюын, сура^ына жауап берумен аяк,тады. О/^ушь/лардь/ ез/'нмен ген персей, олар ездер/'н /(ем /сермейд/. 7енд/'/( - ой ер/а'нд/'г/не жол а/ладь/ А м тш ы н Т1Л1нде «С13» деген сез жок,. Бэр1не «уои» дейд!. Дегенмен «С13Д!» суреттейтн баск,а да лексика жетк!Л!кт1. Мисс Либерман ок,ушыларына «С13Д1» б!лд!рет!н «р1еазе» (елнем), «^Ьапкз» (рак,мет), «\\л/ои1с! уои Ш1пс1...» (к,арсы емесс1н, бе) деген сейлемдермен сейлейд!. Ок,ушыларды ез1н,мен тен, керсен,, олар ездер1н кем кермей- Д1. Тецд1к - ой ерк1нд!пне жол ашады. Сондык,тан мумл!мн1н, пн К1р1мен кел1спеу, берген ак,паратына кумэн келт!ру, дэлел сурау к,алыпты жатдай. Ашулана ма десем, кер!С!нше, так,ырыпк,а к,ы- зьи^ушык, ояттым деп мумл1м мэз. «Жацалык, - кел1спеуш1л1ктен, желспк - езгер1стен туады» деп к,ояды. 1ш1мнен «Не жацалык,», «не езгерк», бар болтаны б1р!нш! сыныптыц сарыауыз балапан- дары емес пе деп отырмын. Жандль//<; - &ел/'с/7еуш/л//(ген, жег/сг/'/< - езгер/'сген г/здь/ Ек1нш1ден, класты безенд!руде эр ок,ушынын, ерекше орны, би!к мэртебес! кер!Н!с тапк,ан. Б1р кун! Алашты сабак,к,а ертерек алып келд!м. Кут1п отырмыз. ЕС1КТ1Н, сыртында ок,ушылардын, ден,гелете к,имн суреттер! жап- 270

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР сырылып тур. Теменп жагында аттары жазылган. Алаш к,арап отырды да: «Мен1ц сурет!м жок, к,ой», - дед;. Айтып улгерген жок,. Мисс Либерман жет!П келд!. Балам апайынын, к,олынан ус- тады да, есклн, сыртындагы сурет!н!н, тус!П к,алганын керсетт!. «Енд1 мен1ц сурет1мд1 к,ызыл астарлы ет1п 1Л1н,1з. Себеб! к,ызыл - мен!н, суЙ1кт[ тус!м», - деп тапсырды. Ок;ушь/лардь/^ ез/недеген курмету'н ес/к алдынан к;арсы алу арк;ь/ль/ ^алыпгасгь/рагын директор, е/л кем кермейг/н, ез/мен ген керег/н му^ал/м, к;айда к;арасац да, ез агь/^ мен сурег/'н /<гезтешаль/нагь/н класс - Америка мекгепгер/'ндеп окушь/лардь/ ез-ез/'н к;ад/рлеуте тэрбиелеу формуяасы Адам аты мен сурелын, иес1не етер жат\"ымды эсер! талай зерттелген. Б1р байк,аганым, класк,а юреберк ес!кте, сырт ки!м мен семке к,оятын шкафта, дэл!зде, ок,ушылардын, аттары мен суреттер! жайк,алып турды. Ал сыныптын, 1Ш1нде Т1ПТ1 одан да коп болып шык,ты. Ер1нбей санап шык,тым. Эр баланын, аты жи- ырма рет кездесед!. Тебеге ж тке 1Л1нген к,агаз жулдызшалар. Эрк,айсысында окушы ес!мдер1. Ту^ан кундер! керселлген кун-лзбеде де, керегеге жапсырылган гылыми жобаларда да, парталардын, уст!нде де балалардын, аты жазылган. Ер!нбей са­ нап шык,тым. Эр ок,ушынын, аты немесе сурет! сынып 1Ш!ндеп кернек!л!кт-ерден 21 рет кершк тапк,ан. Мундай ортада ок,ыган балалардыц эгосы анадайдан айк,айлап турмай керс!н енд!! Отан к,оса, балалардыц туган кундер!н атап ету ок,у багдарла- 271

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР масынан орын тапк,ан. Ту-ган кун иес1н орта-га алып, тшек айтып, онын,ерекшетустарынэн.г!мелеп, ездер1жаса-ган к,оленербуйым- дарын сыйлап усынып жатады. Мектеп эюмшггмп сыныпк,а мумл1м тепн1ц алмшк,ы эр1П1Н беред!. 1 ^ деген сыныпты б1Т1рген Алаш: «Мисс Либерман «Енд1 мен мумл1м1н, емесп1н, досын,мын» деп айтты», - деп келд1. Сабак, тан,гы 8.00-ден туск! 14.30-га дейш. Ок,у жылы 21 маусымда аяк,талды. Балалар езгер1ске уйренс1н деп жыл сайын му-гал1м1 жэне сыныптастары ауысып отырады. Агыл- шын Т1Л1нде адам к,асиет!не к,атысты «зе!^-ге5рес1;» жене «зе!?- е5^еет» деген тус1Н1ктер кеп к,олданылады. К,азак,шасы - ез1н-ез1 к,урметтеу, ез-езшщ бамсын б1лу. Орысшасы «самоуважение», «чувство собственного достоинство». Окушылардын, ез1не деген курметш ес1к алдынан к,арсы алу арк,ылы к,алыптастыратын директор, еш кем кермейтн, ез1мен тен, керет1н мумл1м, к,айда к,арасан, да, ез атын, мен сурет1н, кезге шалынатын класс - Америка мектептер1ндеп ок,ушыларды ез- ез1н к,ад!рлеуге тэрбиелеу формуласы. Ч. К,иялдай бшмесец, к.ия^а шык,пайсын Б1р кун1 Алашты мектептен алып кетуге келсем, балам алдым- нан ж упрт шык,ты. «Б13 К,ытай-га баратын болдык,. 831М13». Эке- шешес13 ек1 ел1 аттап кермеген баланын, бойына жал^ыз журу урей уялатса керек. Оз! к,обалжып тур. - Кой, к,айдапэ! К,ытай! Эз1л болар... - Иэ, Мисс Либерман айтты. Класс болып барамыз, - деп мен1 мумл1м1не жетелед!. Мисс Либерман журелей отырып: «Алаш, 613 Кьчайм к,иял- дын, к,анатына М1Н1П ушып барамыз», - деп кулю жатыр. Сол ок,имдан сон,, бэр1М13де а^ылшынша к,иялдауды 6шд1ре- Т1н «1тад1па1:10п», «1тад1пагу» (орысшасы - воображение) деген сездер белсенд! сездк к,орымыз-га ен1п кетт1. Елд1 сагын-ганда ба­ лам екеум13к,иялды к,анат ет!п, Америкадан Казак,станм «Т1келей рейспен» ушып, барып-келт журем13. 272

КОСЫ МША МАТЕРИАЛДАР Бул - к,иялдау цабтелн дамытатын жаттыгулардыц б1р1 гана. Бала к,иялын дамытатын ек! к,урал - енер жене ютап. Басында енерге к,атысты тус!нбест!кте туды. Себеб! Алаш мек- тептен сурет салып, эртурл! материалдардан тус1Н!кт1, тус!н!кс!з формаларжасап келед!. Зерттей келе, енерд!ц жацалык, ашудагы ык,палына кез!м жетт!. Америкада аса танымал кецес психологы Лев Выготскийд1ц жазуынша, енер эмоцияны шыгаруга кемектессе, эмоция ойга жетелейд!, одан туган ой к,иялга к,анат б1Т1ред!. Оныц уст!не адам баласы ак,паратты сезбен немесе мэлнмен емес, суреттермен жэне жалпы сепз сез!м кез!мен к,абылдайты- нын ескерсек, ок,у-жазу дагдысы шыцдалмаган окушыларга мек- теп багдарламасын жетк!зе отырып, к,иялдау к,аб!лет!н дамыту- дыц б!рден-б!р к,уралы тагы да енер болып шыгады. Б1р сезбен айтк,анда, бала нак,тылык,ты к,иялмен, елестетумен к,абылдайды. О нер эм оцияны ш ы лэругз кем екгессе, эмоция ойга жегелейд/, одан 7уган ой киял^а канат б/лред/ Арманыц мен ойларыцды кез алдыца елестетуге таптырмай- тын ек!нш! к,урал - К!тап. Б1р1НШ! сыныптан бастап ок,ушыларга К1тапханадан ютап алуды уйретт!. Ата-аналарга бер1лген басты тапсырма - балага уйык,тар алдында жарты сагат К1тап ок,ып беру. Алаш ютапханадан кунде К1тап алып келед!, 613 ок,ып берем!з де, дэптер!не «ок,ып берд!к» деп белп согамыз. Кандай К1тап дейс!3 гой? «Эрмекш! адам», «Трансформер- лер», «Паур Рейджерлер» сияк,ты к,иялдан туган персонаждар ез к,ук,ыгы уш!н, адамзат болашагы уш!н курес!п жатады. МеЙ1р!мд1- 273

КОСЫМША МАТЕРИАЛДАР Л1К зулымдык,тын, ая^ын аспаннан келлрген сон,, жен,1ске желп1н- ген бала «хэппи эндпен» уйк,ым кетеди Аталмн атропоморфист1к К1таптар балаларм к,ызык, болатын себеб!, элг1 супер-геройлар туралы мыцдамн мультфильм к,а- шанда телеарналар тернде. Терен,1рек ун,1лсен,13, бала к,иялына к,анат б1Т1ру Америкам м н а емес, жалпы адамзатк,а тэн к,убылыс. Айталык,, ертепс! жок, халык, жок,. Бэр1 ертепмен есед1, еркен жаяды. Бурын элеуметтк жады жеке адамдарда болды. Ата-эжелер буг1нп К1тап пен мультимедияныц рел!н атк,арды. КеЙ1ннен барып, элеуметт1к жа­ ды баспа жэне электрондык, к,уралдарм огл. Формасы езгер- генмен, мэн! солай к,алды. Америка фольклорында Ер-Тест!к, Желаяк,, Тазша бала жок,. Болмнныц ез1нде бурын^ынын, к,иял- мжайыптары буг1нг! баланын, к,умарынан ш ы м бермейд!. Со­ лай жаца заманнын, батырлары сахнам шык,ты. Голливуд 30- жылдары ен, уск,ынсыз ан, - тышк,аннын, ез1н балалардын, суЙ1кт1 (Микки-маус) кей!пкер1не айналдырып Ж1берген. Одан бер1 к,анша ан, адам болып, к,аншама ойдан тумндарм жан б т п , ба- лалар к,иялын к,анаттандыруда. 7ерен/ре/<г/н^се^/з, бала /^иялына %анаг б/7/руДмери^ага гана емес, жалпы адамзатк;а гэн к;убылыс К,иял к,а6шет! мен елестету ерк1нд1г1н1н, жан,алык,к,а бастайты- нын бурынгы бабалар туйс1кпен туснсе, берт1н келе млымдар танданыс так,ырыбын кез майын тауыса зерттеген. Бш1м саласын турл; тесттерге емес, шымрмашылык, (сгеа!;1У1^у) мазмунм ба^ыттау жен1нде ойларымен танылмн британдык, Кен Робинсонныц П1к1р1нше, «к,иялдау шымрмашылык,к,а, ш ы м р ­ машылык, инновациям алып келед!». * 1тад!па^оп 1еас)5 !ппоуа!:!оп, \\л/Ь!сЬ 1еас1 5 1 ппоуа^оп. 274

КОСЫ МША МАТЕРИАЛДАР Аск,ан к,иялмен адамзатты ба^ындыр^ан Эйнштейн: «Кез келген былыми ойшылдан гер1 Достоевский ма^ан кеб1рек дем беред!» демеп пе ед1. «Киял б!Л1Мнен мацызды, себеб! бш1м шек- теул!» деген де сол Эйнштейн. Эйнштейн; «^ез келген гылыми ойшь/лдан гор/ Досгоевс&ий маган /себ/'ре&дем беред/'^ демеп /1е ед/ ем1р1нде уш ай гана мектепке барканы Томас Эдисон-га енер- тапк,ыш син0нимдер1н1ц б1р!не айналуга кедерп болмады. Онын, к,упиясы сол, онын, анасы Томаск,а К1тап ок,уды дагдыга айналдыр- ган. Эс1ресе француз жазушысы, -гылыми фантастиканыц атасы Жюль Верн ец жак,сы керет1н авторы болтан екен. Эдисонныц зертханасы К1тапхана^а ке61рек ук,са-ган, 10 мыцнан астам К1тап жи-ган. /(иялдау шыгармашылык;/<;а, шыгарма/лылы/<; инновацияга алып /<гелед/ Эйгт1 футурологТоффлерд1цайтуынша, 6олашак,экономика- ныц шик1заты мунай мен газ емес, баск,а да пайдалы к,аз6алар емес - аппарат пен к,иял. Муны 1980 жылы жазган екен. Расын- да, аппарат пен к,иял еркениетт1ц драйверлер1не неб1р балама тауып жатк,анына к,аз!р куэм13. 275

КОСЫМША МАТЕРИАЛДАР Шымрмашылыктыц адамм эсер1н зерттеген Выготскийд1ц жазуынша, адам т1рш1Л1П жаца ен1м шымрудан немесе репро- дукциядан турады екен. Жаца ен1м - енерд^ц де, гылымныц да, технологияныц да бастауы болатын шыгармашылыктан (креа- тивтш!к) турса, ал киял сол креативт1Л1кпц бастауы екен. Эдисоннын енергащь/ш болганынь/н /<;упиясь/ мь/нада: онь/н <знзсы 7омаск;а /</7д/1о/<;удыдагдь/га <зйн<эддырлэн. ^ь/ль/ми фантасги&анын агась/Ж/оль дерн ен жак;сы &ерепн дегоры болтан. Эдисоннь/н зергханась/ /(/Уапхана^а ^еб/'ре/<у^саган, 70 мыннан асгам /(/'гапжиган Макаланы К,ытайдыц кызы^ушылы-гынан бастап ед[к. К,ытай репродукциядан элем кеш1н бастады. Енд1 креативке непзделген экономикам кешуге талпынуда. Ол уш!Н К,ытайм кеш1р1п шы- мратын емес, киялдан жацалыктудыратын урпак кажет. 7оффлерд/'н аЙ7уь/нша, болаша/^ здгономикэнын ши/(/'загь/ мунай мен Ааз емес, бзск;<зда пайдалы к;азбалар емес - ак;параг пен /<;иял Ш. Ултжандылык, Эр сынып белмес1нде АК,Ш-тыц елу жулдыз, он уш жолакты туы 1Л1Н1П турады. АК,Ш символдары мен улт непз1н калаушы 276

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР президенттерш зерттеу мектеп ба^дарламасына енген. Б13Томас Джефферсонды зерттедк. Мык,ты жазушы болтан екен. Скрипка тартыпты. Сол сияк,ты, Алаш кун сайын Америка туралы хабар ай- тып келед!. Жаца ен/м - енерд/ц де, -гылымнын да, техяологиянь/ц да басгауь/ боЛдГЬ/АУ Ш Ы Гд рМ д /17Ы ЛЬ//<;7д Н (^ р е З ГИ 8 77У 7//() 7урса, ал /^иял сол кре<згивг/л//(п^ б д с г а у ь / е/<ген Мисс Либерман окушылардын, Америкада болып жатк,ан турл! оци^алар^а ун к,осып жататынын айтты. Мэселен, к,аралы кундер! б1р минут унс1зд1кпен басталады. Президентт1к сайлау ок,ушылардын, саяси сауатын ашатын улкен ок,ига. АК,Ш-та бтгнм ал^ан ерл1-зайыпты Сэбит пен Замира к,ыздары туралы к,ызык,ты ок,иганы айтып бер1п ед1. Мектеп табалдырыгын енд1 аттаган Нурай 8 к,араша куш бала- лар уйык,тайтын уак,ьпта: - Бупн уйык,тамаймын, мама! Сайлаудын, нэтижеан куту1м ке­ рек. - К,ызым, сайлауда К1мн1н,жецген1 ертецбелпл! болады. Уйык,- тай гой, ертен, сабак,. - Жак,сы мама, онда ез!ц к,арап отыр, тацертен, маган айта- сыц! Ертес1неуйк,ыдантурган Нурай Трамптын,жен,ген1н ест1п: «Мен уйык,тап жатк,анда ол к,алай жец1п кегп?», - деп булк,ан-талк,ан болган екен... - Б13 сыныпта президент сайла^анымызда б1р -тана бала Трампк,а, к,ал^анымыз Хиллари Клинтонга дауыс бер!п едк... 277

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР Сайлаудан кен,!Л1 к,алып мектепке кеткен Нурай тустен кеЙ1н уйге келю, кешк! астын, уст<нде сауса^тарын айк,астырып: «Мама, енд1 тамак, 1шер алдында, Американын, аманды^ын тшейлн бола- мыз», - депт1. «Бул - 613Д1Ц ел емес, 61р жылдан сон, К,азак,стан-га ораламыз. К,ой, сауса^ыцды к,айшылама!», - деп эрец к,ойдырдык, дейд! Сэбит пен Замира. Б13Д1Н, Алаш Трамп пен Хиллари туралы балалар журналын экелд!. - Апай, уйде ата-аналарын,мен ок,ын,дар деп айтты. Журнал Хилларид1ц бала кезде к,андай балмуздак,ты жак,сы керген!н, Трамптыц к,андай ок.ушы болмнын к,амтыпты. Балалар к,ызы-гатындай безенд1р1лген. Сайлаудан кеЙ1нп кундерд1н, б!р1нде Алаш уйге «Дональд Трамп - супер-мэн» деп келд!. [V. Жанашырлык,тан жасампаздык,к,а А-гылшын т1Л1нде «етр а1;Ьу» деген сез бар. Эмпатия. К,азак,- шасы «жанашырлык,к,а» келед!. Б1рсезд1н,соцында к,аншама к,ун- дылык, жатк,анына б!р жыл бойы куэ болдым. Б1р кун1 мектепке барсам, юреберкке «Сирия балаларына ке- мектесем13» деп жазып к,ойыпты. Жанында жомр^ы сыныптын, ок,ушылары балаларды алып кетуге келген ата-аналар-га б1р- нэрсе туанд1р!п тур. Бастауыш сынып окушылары акция туралы унпарак,тар таратып жур. - Не 1степ турсын,дар? - Сирияда^ы азаматтык, со^ыста зардап шепп, ашьиып, жет1м к,алт\"ан балаларм азык,-тул1к жинап жатырмыз. Ата-аналар бузылмайтын турл! азык,-тул1ктер экел1п бер1П жатты. Тагы б 1р шама уак,ыт еткен сон, окушылар Он,туст1к Судан- нын, ауызсу жобасына б1р доллардан ак,ша жинады. Артынан и-мейлге ал^ысхаттар жауды. Бул - адамдарды к.олдаум к,атыс- ты мен керген бастамалар мна. Жануарларды к,ор-гайтын да та- лай жумыс ж урт жатты. Бастамаларды ок,ушылар жург1зед1. 278

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР Окушылар мектеп к,абыр^асында осындай жанашырлык,жо- баларды бастамаса, есе келе дуниежуз1ндеп аск,ын^ан элеумет- Т1К проблемаларды шешуге бар байлы-гын ба^ытта^ан Билл Гейтс к,оры сияк,ты к,айырымдылык, к,оз-галыстармен жал-гастырмасы анык,. Колды^ /<уш/дамушь/ елдерге шь/гдрь/ль/п, элгоАУоми/(<э мидь/ц /<уш/не га/-/а ^уепзделе /<;дйгд/<;урь/ль/мддлуда. Со/-/дык;7д/-/есдгелец ур/1а^гь//-( ^иял ^ д л ь/н гасгь/р м аса, о н ы к ;у н д ы л ь //< ;7д р м е н /<;драпдйым б/л/м иес/'ндзйь/ядау ел дамуына драйвер болд алмайдь/ Мак,аланы К,ытайдын, к,ызы^ушылы-гынан бастап едк. Ойды туй[ндеу уш1н шы^армашылык,тын, адам мен к,огамга эсер1н кеп зерттеген Выготскийге та^ы да С1лтеме жасау^а тура кел1П тур. Онын, пайымдауынша, адам т!рш1Л1Г1 жаца ен1м шы-гарудан не­ месе репродукциядан турады екен. «Жан,а ен1м - енерд1ц де, ^ылымнын, да, технологиянын, да бастауы болатын шыгармашы- лык,тан (креативт1Л1к) тамыр алса, ал к,иял сол креативтш1кт1ц бас­ тауы» екен. Керш1М!з элемд1к репродукцияныц кеилн баста^алы к,ашан. Енд! креативке непзделген экономикага кешуде. Ол уш1н К,ытайга кеш1р!п шьи^аратын емес, к,иялдан жацалык, тудыратын урпак, к,ажет болып отыр. Елд1 индустрияландыру арк,ылы дамыту туаню к,аз1р еск1- р!п к,алыпты. Дамьи^ан елдер деиндустриялануды бастан кеш!п 279

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР жатыр. енеркэс1пт1к к,уаттар, я-гни к,олдын, куш! дамушы елдер- ге шымрылып, экономика мидын, куш1не -тана непзделе к,айта к,урылымдалуда. Сондык,тан ескелецурпак,тын, к,иял к,анатын к,а- лыптастырмаса, оны к,ундылык,тармен к,азык,тамаса, к,арапайым 61Л1М иес!н дайындау ел дамуына драйвер бола алмайды. /арвард универсигелн/'н магистрангы. «/\\на лл/'», 207 7жыл^ь/ 7к;ыркуйедг бостон, 280

Шыц*ыс МУК.АН, Гарвард университет)н<н тулеп: БИЛЖ ЮМДЕ БОЛСА - ЖАУАПКЕРШ !Л!К СОНДА - Шыц*ыс, мен<н, б)лу!мде о баста журналистика фа- культет)нде ок,ы?ан жо^сыз. Алайда мЖас А л а ш м сынды мэртебел) басылымда жумыс <степ, цаламга берген сер л^ з кепке белпл) бола баста^ан туста мемлекетт)к кызметке кетлц'3 де, ол жак,тан да ум!т кутг!рер ллек-леб!здер естте баста^ан шак,та шетел асып, б<л)м сапарына шык,тыцыз. Енд), мше, а^артушылык, ба^ыттаты жумыстардын бел ортасында журс)з. М унын сыры не, эр салада ез <з<н'зд) к,алдыр*ыцыз келе ме, элде баск,а б<р себептер бар ма? - Орта мектепте нем1с Т1Л1Н ок,ысам да, университетке келген- де агылшынша ок,уга деген куштарлыг^ым оянды. Ауылдыц ба- ласы к,ала^а келгенде улкен элеуметтк шындык,тарг*а тап бо- лады екен. Соныц б1р1 - элеуметтк-лингвистикалык, ортаныц шындыгы. Таза к,азак,ы ортада ескен мен де студент ша^ымда сол шындыцпен бетпе-бет келд1м. «Тэуелаздк», «ана Т1Л» деген улттык, к,ундылык,тар мен ем^р шындыгыныц арасы алшак, екен. К,аз1р де сол. Мундай жа^дайды ^ылымда «беЙ1мделу сынагы» деп атайтынын кеЙ1Н б1лд1м. Саяси тэуелаздк Т1ЛД1Цнемесе баск,а да салалардыцтэуелаздюне эп-сэтте алып келмейд!. Ягни саяси жариялангэн к,ундылык,тардыц ем1р шындьч^ына айналуы улкен процесс. К,арама-к,айшылык,к,а тап болтан адамныц эдетте сура^ы кебейед!: Ак,паратты не уш!н орысша алуым керек? Неге орыс Т1Л) арк,ылы Т1Л уйрену1м керек? Осы мэселемен айналысып журген Т1Л институттары к,айда к,арап отыр? Шетел Т1Л1Н ок,ытатын бтдей б1р университет1М13 бар, сейте тура нелктен дурыс ок,улык, жок,? Ок1Н1шке к,арай, сурак, кеп - жауап аз. М не, мазалатан осындай сурак,тар 1зден1с жолына салып, ой- П1К1рлер1мд1 к,а^аз бет1нетус[р1п, басылым беттер1не б е р т ж ур т журналистиканыц табалдырыгын аттадым. «Жас Алашта» терт жыл жумыс 1стед1м. Ол уак,ыт маган кеп дуниен! уйрегп, кеп нэрсеге кез1м жетт1. 281

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР Кундерд1н, б1р кун1нде кур жазумен к,ундылык,тар мен шын- дык,ты жак,ындата алмайтынымды ук,тым. Оныц успне, б13Д1н, жумыста-гы жылдарымыз бен интернетлц кец тарал-ган уак,ыты сэйкес кел1П к,алды. Сез - бурын журналистер м на к,ук,ылы сала ед1, енд1пде интернетке к,олы жеткенн1н, 6эр1 жариялык,к,а к,олы жетт). Жылдан-жылм халык, пен билклц арасында^ы «кеп1рге» деген к,ажетт1л!к азайып, эрк1М ез кеп1р1н салып алды. Сол туста к,оммда^ы проблемаларды к,аламмен емес, ез к,олыммен шемлп керсем к,айтед1 деп журген кездер! мемлекет- лк к,ызметке, дэл1реп баспасез хатшысы болу-га усыныс туст1. Эдетте журналистер мемлекетт1к к,ызметке баспасез хатшысы болып барады. М1не, мен де баспасез хатшысы ретнде бастаг-ан мемлекеттк к,ызметте он жылдай жумыс 1стед1м. Онын, алты жы- лында саяси к,ызметте болдым. Алайда ол жерде де кунделкл куйбен,т1рл1к басым сияк,ты кер1нд1. «Балконм шьч^у» деген у-гым бар. Айталык,, билеп журсен,13, тек алдыцдагыны м на керес13. Ал балконм шык,сан,ыз, К1М К1ммен билеп, к,ай топ белсенд!, б!р сезбен айтк,анда, кер!Н1С тугел кез алдын,ызда. Улкен кер1ысп кере алмамн адам ба^ытынан жацылысады, жумысынан мэн кетед!. Б1р уак,ытта, газетке келген кез1мдей, сурак,тарым кебейе тускен1н байк,адым. Эр!-сэр1 болып журген ша^ымда Елбасы дамы-ган отыз елге к,осыламыз деп уран тасгады. Ол к,андай отыз ел? Олар 61зден нес1мен артык,? Сол артык,шылык,ты, я-гни егер формуласы бол­ са, неге енпзбеске? Соны 1здей1н деп, шетелдщ ок,у орнына к,ужаттарымды тапсырдым. Алмшында жолым болмады. Еюнш1 жолы айым оцымнан туып, АК,Ш-та окуга мумк1нд1к алдым. [арвардта 61Л1М алып, Рикардо Хаузман деген профессордын, жетекш1Л1пмен «К,азак,стан дамымн елд1н, к,атарына юре ала ма, ол к,атарм юру уш1н не 1стеу керек?» деген так,ырыпта тезис к,ормдым. БШ1М1МД1 алып, елге бет тузед1м. Шыны керек, мемлекеттк к,ызметте де мен11здеп жатк,ан ешк!м жок, сек!лд1 керндг Шетелде жургенде кеп нэрсен! угынып, бойм жиып к,айттым. Мемлекетт1к к,ызметпен к,олда ек1леттш1к болса да, меселен, мемлекеттк 282

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР к,ызметкерлер, ек1летт1кболмаса да айналысу^а болады. «К,ай по- зицияда болсац да, - профессорым Рональд Хайфец айтпацшы, а^артушылык,стратегиясынтандасац, утылмайсыц». Онын,уст1не, б1здеп азарту саласы игертмеген тын, сектдг Осыдан 20 жыл бу­ рын ауылдан келгенде к,азак, тт! - элеуметтк баспалдак, емес ед), к,аз!р де солай. Жэне ол ездюнен бола к,алмайды. Эр теппеш1Г!н к,алау уш1н жылдар керек болуы мумкш. Мэселен, а-гылшын тш1 Медеуд1н, мыц баспалда^ы сияк,ты болса, к,азак, тш1 эл1 бастапк,ы баспалдак,тарда тур. Сонымен, не керек, Гарвардта ок,ып жургенде талай К1тап ок,ыдык,. Сонын, к,азак,, л г т орыс ттдер1не аударылга- ны тен,1здеп тамшыдай екен1не кез1м жетт1. Мен а^ылшын Т!Л1нде, ат*ылшын ТШ1Н1Ц категориясымен сейлессем, ешк!м тус!нбеу1 мумк1Н. Б1зд1н,т1л1м1зде жок, концепцияларды ешк1м ук,пайды. Ен, болма^анда сол уг-ым-тус1Н1ктерд1 елге жайлап жетк1зе береЙ1н деп ойладым. Аударайын десем, к;тап ушан-тен,13, дуниежуз1нде жылына 1 800 ООО К1тап шы-гады екен. Онын, бэр!н к,ашан ауда- рып тауысасыц? Сондан кеЙ1н к,азак,к,а к,ажет деген эртурл! сала бойынша кептеген так,ырыптардын, рейтинпн жасап, ен, болмаса сол К1таптарды мазмундап берейк деп, 1ске к!р1С1п кетт1м. Ек!НШ1 жа^ынан, ок,ыган дуниелер1мд1 жинак,тап, тренингтер етк1зт журм1н. Ол мен1н, хобби1м кпеттес жумыс деуге болады. Казак- тын, сапасын арттыру уш1н оныц ТШ1Н1Н, мазмунын арттыру керек. Т1ЛД1Цбайльны онын, сез1мен емес, ондагы ак,паратпен елшенед!. Тш!цде к,анша аппарат бар - сен соншалыкуы б1Л1мд!С1н,. К,анша 61Л1М1Н, бар - улт соншалык,ты сапалы. Улт - лл - мазмун - булар б1р-б1р1нетэуелд1ушбурыш. Сондык,тан «Мазмундама» деген к,ор ашып, к,азак, мазмунымен айналысып жатк,ан жайым бар. - ез)Ц)з айтк,андай, мемлекетт<к саяси цызметте алты жыл ещбек етт!ц!з. Осы кун) сол жолды жал^астыр^ыцыз келмей ме? АК,Ш-к,а 6<р ен'РД'Н лауазымды к,ызметкер< болып келп, елге келген кезде ондай к,ызметке бармау жабырк,атып ж)берген жок, па? - Жок,, олай дей к,оймас ед1м. Жалпы ез1н,13айтып отыр^ан ла­ уазымды цызмет дегеым[3 - халык,тын, саган берген еюлегпп. Ал ек1летт1кт! ек1ге белт к,арауга болады, б!р1нш1С1 - ресми ектеттк, 283

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР еюншю - бейресми екшеттк. Ресми ек1летт1к - мемлекетт1к к,ызмет, мандат. Бейресми ек1летт!к - цогамдагы орнын,, абырой- бедел1н,. К,оммга, мемлекетке ресми ек1летт1Г1 бар адамдар м на к,ызмет ете алады деген зан, жок,. Бейресми ек!летт1п бар адамдар да к,огамга к,ызметете беред!. Эрюмжц ек1летт1Г1 бар. Мен ез1мд1 бейресми еюлегппмд! пайдаланып, к,оммм к,ызметет1п журм1н деп есептейм1н. - Шетелге ок.у?а отбасыцызбен аттандыцыз. Мухит асканда «осы 6<р ем<р салтын б)зд)ц елге экелсе жак,сы бо- лар ед<\" деген, ен б)р]нш) кезге тускен ерекшел!к к.андай? - Ерекшел1к кеп к,ой. Оз1м байк,атан алмшк,ы ерекшелк, ол жак,та^ы адамдардыц б1р-б1р1не деген ык,ыласы тандай к,ак,тырады. К,арапайым м н а мысал айтайын. Кел1к айдап бара жатып, кщ1ре к,алсан,ыз, б 1зде одан кейнп кел1ктер сигнал бер1П, айналып ет1п, ашуланмнын бшд1р1п к,алады. Ол жак,та б1р кел!к ток,тады ма, к,алгандары сабырмен м на кут1п тура бередк Бул - адамдардын, б 1р-б1р!не деген ык,ылас-к,урмет1Н1ц миллион кер1Н1С1Н1Н, б1р!. Ек1нш1ден, АК,Ш азаматтары ете бауырмал. Та^ы да к,арапайым жайтты айтып етеЙ1н, С1зден бурын К1р1п бара жа­ тып, аз де К1р1п улгергенше ес1кт1 устап тура салады, жуз1н,1зге жы- мия к,арайды, ык,ыласпен рак,мет айтады. Былай к,арасац, тым к,арапайым дуниелер. Алайда адамнын, мерейш асырып, сен1 де бауырмал к,ылып Ж1беред1. Сабыр Адайдын, «Эр к,азак, мен1ц жал^ызым» деген сез1 бар. Ал сол сезд1н, дэл 1ске аск,ан жер1 Америка ш ы м р деп ойлаймын. Олар б1р1н-б1р1 бауыр, дос санай- ды, эрк,айсысын жал^ызындай курметтейд!. Б1зде кеп нэрсе сез жуз1нде бар да, !сте жок, к,ой. Тойда мак,тайды - сыртта даттайды. Та^ы да к,ундылык,тар мен ем1р шындьч^ынын, к,айшылы^ы. Б13 ол жерде эр адамнын, к,ад1р1 бар екеын б1ЛД1К. Дэр1герлер1 де кул1п к,арсы алып, жылы к,аба^ымен-ак, жарты ауруын,нан айык,тырып Ж1беред1. Ал б1зд1н, ауруханалардагы к,арым-к,а- тынас сау адамм дерт жамайтындай. АК,Ш-тан келген сэтте узак, жолды кетере алмай, балам ауырып к,алды. Нур-Султанда ед1К, ауруханага бардык,. Баланы УЗИ-ге тус1ру керек екен, «Оз сыртк,а шьи^ып турын,ыз» деп, мен! жариялы турде шымрып Ж1берд1. 284

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР Ана жерде баламнын, кез! жеуд!реп к,алып к,ойды. Американын, ауруханаларында баламыздын, туаб1тт1 сырк,аты бойынша талай бардык,. К,андай тексеру кез!нде де еке-шешеа удайы к,асында болады, дэр1гер суык, сейлемей, баланы ойыншык,пен, турл! к,и- мылымен алдаусыратып отырып тексередг Олар нел1ктен б1р-б1р!не сонша бауырмал, б1р-б1р!н нел!ктен к,атты к,урметтейд1 екен деп ойладым. Мен1цше, мунын, басты себеб!, олар ер адаммен санасады. Трамп сайлан^ан сайлауга барып керд!м. Сайлау к,а^азынан белек, бюллетень беред!, онда «Эртурл! к,устарды торда устауга бола ма, болмай ма», «Жануарларды байлап к,ойып бордак,ылау керек пе, жок, па» деген секшд! кептеген сурак,тар к,ой^ан. Де- мек, олар ер нерсен! халык,пен ак,ылдасып !стегенд! жен санайды. Б13 Бостонный, жанындагы к1шкентай гана, халык, саны ары кет- кенде отыз мыцнын, айналасындаты Бруклайн деген к,алашык,та турдык,. Отыз мын, халк,ы бар к,алашык,та б1р адам емес, он ек1 адамдык, баск,ару кен,ес!н сайлайды. «С13Д! юм баск,арсын?» деп, к,алашык, тур^ындарымен санасып, солардын, п1К1р1н к,аперге алады. Санасудын, та-гы б1р тур1н мектептер!нен керд1м. Б1рде ба­ лам барып журген мектептен директоры ауысты да, 6аск,а мек­ теп директорын та^айындайтын болды. «Мектеп директорын та^айындайын деп жатырмыз, та-гайындау талаптары к,ызык, болса, кел1н,1здер» деп, 61зге хабарлама таратты. Мен бар- дым. К1тапханасында белсенд! ата-аналар жинал^ан екен. Тып- тыныш к,ана тын,дайын деп, орындык,к,а жай^асып, таг*айындау талаптарынб1лмекш1 болдым. Ортадатытак,тага маркермен «Б1зге к,андай директор керек?» деп сурак, к,ойып, б1рнеше сипаттарды жазган. Болашак, директордын, «Адал болсын, 5-6 жыл жумыс теж1ри6еа болсын» деген сияк,ты бук!л критерийлер!н талк,ылап шык,тык,. Мектепт! баск,аратын орталык,, 613Д1Н, тшмен айтсак,, к,алалык, ек1мд1к. Оздер! де директорды та^айындауларына бола­ ды, себеб! екшегп ^ой. Б1рак, олар к,ук,ыгым бар деп кест-тш е бермейд!, М1ндетт1 турде ата-анамен, устаздармен санасады, олардын, П1К1р1н ескеред!. Адамнын, к,ад!р!н б!лу деген!М13, М1не, осындай к,арапайым 1с-ерекеттентурады: санасу, есептесу, пш рн 285

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР сурау, кулак, асу... Адамнын, кад1р) деген улт курылысынын, аса мацызды бел1Г1. Адам кад1р!н бшелн мэдениет калыптастыра алмасак, улт усакталып кетед!. Себеб! халык ез кад]р!н сезбесе, то-гышарлыкка, жауапкерш1Л1ктен кашу, тэуелдшк белен, алады. - АК,Ш-тын. Еуропанын бак,уаггы елдер<н!ц жайлы турмысын а й т ц а н кезде, оларда^ы к.ызмет куныныц ете к .ы м б а т к .а тусет!н)н т т ге тиек етем)з. ез!Ц)3 айтып отыр^ан ауруханаларда ем алудыц да, ок.удыц да ак,ысы арзан емес екен)н сез кыламыз. Ж алпы бул рас сез бе, рас болса б)р иг!л!кт< ектш ) б<р ипл<кт]^ алмастыруы емес пе? - Ие, ол рас. Мунын, се6еб1н тус1нд!ру уш!Н мысал келт1реЙ1Н. Жалпы кепш1л1к мойындайтын б 1р дуние бар, ол «билк - халык- тын, колында» деген тус!Н1к. Халык «б1зге кызмет ет» деп, ез1ндеп бил!кт1 белг1л1 б1р топтын, колына тапсырады. Халык бил1пн бер- ген топтан неы кутед1: ба^ыт-бат^дар керсеткеын, корм м ны н, элеуметт1к камсыздандыруды, турактылык, тыныштык орнатуын. М1не, саяси элита халыктан екшетт1Л1кт1 алмн сон,, жомрыда атап еткен кызметтерд! камтамасыз етугежене М1наз камтамасыз етуге тырысады. Билкорындары керсетет1н кызметт1н,саны мен келем! артка н сайын, халыктын,теуелдIлIГ! артады.Муны ретс13тэуелд1л!к дейдг М!не, масылдык осылай пайда болады. Сонымен б1рге, халык 6илкт1Н, на^ыз иес1 емес, шартты иеане айнала бастайды. Бил)кт1н, на-гыз иеа болу деген, жауапкерш1Л1к жуг1н аркалау де­ ген сез. Ал халык ез билюн, я^ни жауапкерш1л1пн екшеттк алган топ камтамасыз етет1н кызметке ауыстырып алмн. БИЛ1КТ1Ц де ресурсы шектеул! ^ой. Онын, халыкка керсететн кызмет аукымы азаймн кезде (инфляция, баска да турл! себеппен), ягни белпл! б1р элеуметт1к-саяси, экономикалык кемектерд! керсету1н азай- та бастаган тусга халык саяси элитаны кыспакка алады. Эдетте ресурсы аз мемлекеттерде билклц жылдам ауысатынынын, себеб! осы. Ресурсы аз елде саяси элита халыкка элеуметтк- саяси, экономикалык тур^ыдан берген уэдеан орындай ал- май калып жатады. Содан ек1нш1 б1реу шыгып, «егер екшетт1к берсендер, сендерд! ушпакка шымрар ед1м» деген уэдес!н уЙ1п- тегед!. Алайда оныц да дэу1р! узакка бармайды, себеб) оныц да 286

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР халык,ты асырайтын ресурсы санаулы ю й. Мунын, мысалы рет!нде К,ыр^ызстанда^ы жа^дайды атау^а болатын шьи^ар. - Б)рак, К,ыр^ызстанда^ы бил)кт)цжи! ауысуын демокра­ тия деп багалайтындар да бар... - Демократиясы орнык,к,ан елдерде билк олай ауыспайды. Онда демократиялык, процедуралар толык, сак,талуы керек... - Сез<ц)зд] бел)п ж)берген сектд)м!н. О баста*ы зцп- мем<зге к,айта оралсак,. - Иэ, эрине. Ал кейб!р елдерде, мэселен, 61зде ресурс бар. Мунайымыз, баск,амыз, халык,к,а усынатын ИГ1Л1Г1М13 жеткшкт!. Ал ол таусылса не болады? Енд1 эуел бастагы к,ымбатшылык, туралы сурагын,ыз^а оралайын. Ол уш1н АК,Ш-тагы халык, пен саяси элитанын, к,арым-к,атынасын сипаттап етеЙ1н. Бил1к - ха- лык,та. Демек, жауапкершш1к те халык,та. Мэселен, Америкада мемлекет халык,ты емдеп бермейдг Ак,шамды телеп, ез!м емде- лем1н. Ол уш!н сау кез1мде айлы-гымнын, б!р бел1Г1н зейнетак,ы-га телеген сияк,ты сак,тандыру-га телеп турамын. Демек, денсаулы- ^ын,а ез1н, жауаптысын,. Америкада азд) ешк1м де ок,ытпайды. Жогары ок,у орындарын айтам. Ак,ша телеп, ез1н,1з ок,исыз. Аме­ рикада ешюм грант бермейд!. Аса таланттыларга мемлекет емес, университегпн, ез! грант усынады. Б13 шын демократия- ны орнатк,ымыз келсе, жауапкершш1кт!н, халык,та екен!не де елд1 у-гындырайык,. Бил1к К1мде болса - жауапкершшк сонда. Кен,ес ек1мет1 тараган кезде кеп адам еткенд! ан,сады. Неге? Себеб! халык, жауапкерш1Л1кт! езгеге берт уйрен!п к,алган. Мен!н, б1р профессорым «бил1кт1 халык,к,а к,айтару арк,ылы адамдардын, жауапкерш!Л1пн автоматты турде арттырып Ж1бере алмайсыз» дейд1. М1не, 613 сол жуйеден шык,тык,. Масылдык, мнез халык,тыц бойында эл! де бар. «Мемлекет 1степ берс1н» деп туанедг Мем­ лекет халык,тан жауапкерш!Л1к ал^ан сайын, халык,тын, куш1азая бередг Осыны б1зге айтып тус1нд1рет1н мемлекетткжан,а идеоло­ гия керек. К,арапайым андар элем!н алайык,шы. Мэселен, Америкада улттык, к,орык,тар кеп. Оте эдем1. М не, сол жерге к,ыдырып ба­ рып, жан-жануарлар элем1н тамашаласацыз, «Жан-жануарларта 287

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР ешк,андай тамак, тастамацдар» деген ескерту жазбаларды кеп ок,исыз. Бастапк,ыда «Неге тамак, тастамайды екен, улап кете ме?» деп ойладым. Сейтсем, «Дайын тамак,ты жеп уйренген ац ез1 тамак,ты тауып жеу инстинктюнен айырылып, С!здер тамак, тастамамн сэтте-ак, к,ырылып к,алады» дейд! мамандар. Б13Д1Н, бил1кпен, мемлекетт!к институттардын, органдарымен к,аз1рп к,арым-к,атынасымыз осындай. М1не, сондык,тан кредиттерд! кешуд!, кеп балалы аналарм, элеуметтк елжуаз жандарм пэтер таратуды оншалык, к,олдай к,оймаймын. Себеб! мемлекетт1н, ак,шасын берген сайын халык, ез билюнен айырыла тусед!. Бул жа^дай саяси билкке де к,ол емес. Мундай кемектерд^ц эсер! ете темен. Аз уак,ытк,а м на жетед!. Мэселен, нашак,орлар юшкене доза салып алады ^ой, соны ак,ырындап кебейте 6ерген1н к,алайды, осылайша ол енд1 аздамн дозам к,анамттан6айды. Бил!к 6уг1Н кредитт! кеше ме, ертен, одан да улкен кемек керсету! керек. Нашак,ор туралы мысалм оралсак,, кундерд1ц кун1нде нашак,ор улкен дозаны есептей алмай, ел1п кетедг Б1зге к,аз1р халык, арасында кешбасшылык, туралы ум1мды езгерту керек. Бил!к к,аз1р халык,к,а берелн дозасын реттемесе, тупт)ц-туб!нде бул к,адамдары жак,сылык,к,а апармауы мумк;н. Б13 к,аз1р элдеб1р сагым-ум1тпен ем1р сурем13. «Келес! жылдын, б1р!нш1 шшдес1нен бастап зейнетак,ы 25 пайызм есед!» деп, б1р жыл бурын ум1ттенд1р1П к,ояды. Ол ум1тт)н, дозасы азайып, елеумет к,озмла бастамнда та^ы да сондай ум1т отын урлеп к,ояды. Бул жалмн ум1т, ал жалмн у м т бар адам ез! эрекеттенуге тырыспайды. Б1зге балык, берелн емес, к,армак, берет1н, «барлым! да жак,сы болады» деп жубататын емес, «жак,сы болып жатк,ан ештеце жок,, осы ба-гыттан таймасак, к,урдымм кетем!з» деп жылататын кешбасшылык, керек. «Бэрш шешем1з, бэр1н к,атырамыз» дейлн кешбасшылык, мулдем к,ажетемес. Олай 1стеу - кеш6асшылык,к,а да к,ау1п, халык,к,а да к,ау1П. Алайда «енд1 ез жауапкершш1пцез1нде, ез мэселенд! ез1н, шеш» дейлн бил1к келсе, халык, оны к,аз1р-ак, к,улатып тастайды. Себеб! ек1летт1к пен халык, арасындам! к,арым- к,атынас Кен,ес ек1мет1нен бер! к,арай бурые арнада ербкен. Б1р адам келед! де, 6эр1н шеш1п беред! деп сенед!. Ипт! де олай емес. 288

КОСЫМША МАТЕРИАЛДАР Б1р адам ешк,ашан к,о-гамныц мэселес1н шешкен емес. Барлыты жумыл-ганда -тана мэселен1ц шеш1М1н табады. К.аз1рп халык, пен мемлекетт1к органдардыц к,арым-к,атынасы дисфункционалдык, к,арым-к,атынас. - Алайда бил)к пен халык, арасында^ы к,арым-к,аты- настарды б)рден тубегейл) езгерте алмаймыз. Енд) не )стеу керек? - Шуюр, б!зд!ц мемлекеттеак,ша бар. Мундай жердеешк,андай саяси тулга ез1Н1ц мансабымен тэуекелге бармайды. Мундай ез- гер1ске бастайтын кешбасшылык, баяу журген! жак,сы. Ендкще тус1нд!ру жумыстары кеп журу! керек. Халык, жауапкершшкт! ез1 алуы к,ажет. Эрк1м ез кун1н ез1 керед! дегенд; жете тус1нген! абзал. Сонда ^ана халык, бил!кт1ц на-гыз иеане айналады. Бил1к пен халык,тын, арасында^ы дисфункционалдык, к,арым- к,атынасты айтпа^анда, Кецес еюметнде идеология мык,ты бол- ды. Адамдар к,арны тойып тамак, жемесе де болашак,к,а сенд1, ортак, к,улшыныс, мемлекетшшдк рух аясында б!р1кт1. Себеб! Кецес ек1мет1 идеологиям кеп кец1л белдг Ал 613 идеологиям кец1лд1 к,ай децгейде бел1п отырмыз? Б13Д1Ц идеологиямыз б1р жыл аясында-гы той тойлаумен шектелуде. Халык, та осы а^ында. Ол да 61р жылдык, отбасылык, жоспарын той жасау, к,удалык,пен елшейд!. Из, к,аз1р идеологиямен емес, элеуметт1к меселелермен айналысып кетт!к. Ешк,андай мемлекет элеуметт1к мэселен! шеш­ кен емес, оны халык,тыц ез1 шешед!. Б1зге к,андай кешбасшылык, керек деген сурак,к,а, кешбасшы - к,азаншы сияк,ты болуы ти1С. Мэселен, к,оммды к,азан деп алайык,. Казандагы тамак, П1су учнн отты дурыс жагу керек. Отты аз жак,- сац, тамак, пкпей к,алады, кеп жак,сац куЙ1п кетедг Демек, онда-гы отты реттеп отырасыз. Когам уш1н от деген не? От - к,огамдык, ашык, талк,ылар. От к,айда болады? От ец алдымен Парламент- те болуы керек. Ол жак,тан мен керемет отты, ялчи талк,ыларды байк,ай алмадым. Тагы б1р от БАК-та болады. Б1рак, ол жак,тан да оттыц жалыны сез1лмейд1. Каз1р бил1К к,олында бар адамдар сол отты кесеп, жандырум тик. Элеуметтк к,айшылык,тарта к,атысты ак,параттарды жабуга тырысамыз. Ол мэселе пку1 керек к,ой, ол 289

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР 6илкт1н, емес, халык,тыц мэселеа емес пе? Бала шун,к,ырм тусп кетсе, шетелде оны кун1 бойы керсетедг Баламызм к,алай к,арап журм13деп халык, ойланады,талк,ылайды, П1сед), к,ундылык,тарын к,айта к,арайда, халык, сол к,ателктен сабак, алады. К,ател1пнен сабак, алмайтын адам ак,ымак, к,ой. Б)реуд1н, к,ател1пнен де сабак, алуды уйренген!М13 абзал. Б1зд1н, к,омм б!реу турмак,, ез к,ател!пнен сабак, алмайды, ек1Н!шт1С1 сол. Себеб! от ечмп к,алмн, к,ара к,азан кайнап жатк,ан жок,. К,ай жерде не ок,им еткен1н, онын, немен аяк,талмнын бшмейан,. Бэр) жак,сы, тыныш. Мундай тыныштык,тан к,ау!птену керек. Себеб) турак,тылык, ток,ыраум алып келед!. - Алайда «Сауд Арабиясында халык, тук жумыс кте- мейд) екен, эрб)р дуниеге келген бала^а бэленбай милли­ он доллар к,уйып коядым деген п!к)рге 6<зд<ц халык, кеб)- рек кайырылатындай кер!нед). Сондай ем)рд! кеб!рек улп тутатындай... - Сауд Арабиясы м на емес, б1зд)ц ел де сондай. Тутынып отырмн тауарымыздыц, киген КИ1М1М13Д1Н, ез1М!зге кеп к,атысы жок, шымр. Алдымызда он нан турса, соныц б1реу1не м на к,атысымыз бар, к,алмны б1зд1н,ен,бепм1збен келген нан емес. Ол К,азак,станнын, 150 кен орнынан к,уйылмн 6айлык,тын, арк,асы. Солардан ш ы м т жатк,ан кен елге айлык, болып, зейнетак,ы болып тарайды. Сауд Арабиясында да солай. Ел1 ИПЛ1КТ1Ц уст1нде отыр- са, ол Сауд Арабиясы азаматтарыныц ак,ылдылым1нан, 61Л1МД1, б1Л1кт1Л1Г1нен емес, сол жерд1н, асты-уст1ндеп байлык,тын, арк,асы. Мынандай жащайды елестет1п кер1н,)зш1. К,аз1р улкен былыми орталар энергетиканы алмастыра алатын инновациялармен ай- налысып жур. Б1р уак,ытта мунайды алмастыратын к,ор, мысалы, сутектабылады. Суды к,уйып аласыз да, кел1пн,1збен журе береоз. Сауд Арабиясынын,, 61ЗД1Н, мунаймыздын, к,уны сонда кек тиын болмай ма? Бэр1М13к,оцызтер1п кетем1з^ой. К,азак, деген халык,тын, та^дырын 150 кеышке байлап к,оймннан не утамыз? 150 кен1ш жабылып к,алса, 613 улт рет1нде жойыламыз ба? К,азак,сганда к,анша адам бар, сонша адамм улт релндеп тат^дырымыз байла­ нысты болуы к,ажетед1. Мэселен, Германия. 290

КОСЫМША МАТЕРИАЛДАР Нем1стер «Мерседес» шыгарады. «Мерседес» жерд!н, асгы- нан шык,пайды -гой. «Мерседесп» жасайтын б1регей технология 50 мын, адамныц басында «сак,таулы». Сол елу мын, адамнын, мын,ы елден кетю к,алсыншы, элг1 кел!к шык,пай к,алады. Ал б1зде к,алай? Кззак,станныц байльи^ы С!3 бен б!зге тэуелд! емес. Я^ни Казак,станнын, тагдыры дэл к,аз1р б1зге байланысты емес. С!з бен 613 Казак,станнан кетсек, ешюмыц к,ылы к,исаймайды. Ипт! он миллион адам елден кетт к,алса, кеыштер жумысын жалгастыра беред!. Ол жерде 1стейт1н адам болмаса шетелден адам жалдай салады. Казак,станнын, байлы-гы осы ел азаматтарынын, ак,ыл-ой, б1Л1м-б1Л!пне теуелд! болуга ти1с. Ок1Н1шке к,арай, б!зде дамы-ган елдерд1н, халк,ынын, басында бар б ^ м -б ш к жок,. Сондык,тан да 613 дамы-ган ел емесп13. Улес салмагы артып келе жатк,ан к,азак, тш!нде бш1м алган к,азак,тарды одан эр1 дамыту уш1н тагы да к,азак, т1Л1нде мазмун керек. Казак, мазмунымен б 1р емес, он емес, дел к,аз1р мын,дамн адам айналысса да артык, етпейд!. Сез1мд! жалгастырсам, мше, б)зд1н,елде адамныцк,ад1р1н1н,теменекен1н1н, б1р себеб! осыдан шыгады. Сауд Арабиясы керсетк1ш емес, ол 613 сияк,ты к,урдым-га кетт бара жатк,ан елдерд!н, к,атарында. Ел боламыз десек, ез ак,ылы- мызбен, ез бш1М!М!збен кун кер1п уйренейк. Денсаулы-гымыз, бш1м алуымыз, лпл жак,сы ем1р суру1М13уш1н жауапкершш1кт1 де езгеге артпай, ез1М!зге сен1п уйренгенде гана б[3 адамдарымен са- насатын, адамдары к,урметт1, адамдары ба-галы елге айналамыз. - Жарайды, жа^дайды езгерту керек екен. Алайда жеке бизнеске тэуекел ету уш<н де жалдай, сол бизнест< жург)зе аламын деген цулшыныс, сыбайлас жемк,орлык, жолымды кес-кестемейд) деген сен)м керек емес пе. Б)зде ез кун!н ез) керуге арналган нак,ты тет)ктер бар ма? - Тет1кт! К1м жасауы керек? «Мен жумыс !стеу1м уш1н мемле­ кет не 1степ жатыр» деген психологиядан да арылайык,. Жумыс 1стемеуд!н, себеб!не емес, жумыс 1стеуд1н, жолын уйренсек, к,ане?! - Сез<м!зд<н басында ютаптын мазмунын аударумен айналысатыныцыз туралы айттыныз. Идея к,айдан келд<? Екшилден, мундай к<таптарта сураныс бар ма екен? 291

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР - Идеям, С631МН1Н, басында айттым, ез ем1р!м себеп болды. Алматым келгендеорысшам шорк,ак,болдым. Та^ы орыстобына тус!п, терт жыл ок,ыдым. Амшшынша ок,ып отырып, ма^ынасын орысша-амшшынша сездктен 1здейс1н,, орысшасын да тус1нбей, орысша-к,азак,ша сезд1кке жуг1нес)н,. Б1р к,иналып отырмнымда «Кайда 1стесем де, к,азак, жнн мазмунын арттыратын жумыспен шугылданам» деп ез1ме серт бергем. Бул енд! ем1рл1к миссияма айналып кетт1. Осыдан он ек1 жыл бурын ас1еЬ!е{.к2 деген сайт аш- тым, ом н б1рер жылда б1рнеше миллион адам юрд!. Том13жыл бурын «Почему важно знать, говорить на казахском языке» деген К1тап жаздым. Бул жумысты Америкада да жалмстырдым. Бала кезден к,алыптаск,ан даг*ды, кез келген ютаптын, астын сызып ок,итын ед1м. Америкада да амшшынша кгаптардыц астын сызып отырып ок,ыдым. КеЙ1н элп К1таптын, астын сызмн тустарын конспектшеп, телефоныма сак,тап алатын болдым. Керек кез1нде ашып ок,и к,оясын,. Сейтт жургенде АКШ-та саммарилер ете та- нымал екен1н б!лд1м. К1тапты тугел ок,ып отыр^ысы келмейлндер К1таптыц к,алк,ып алмн к,аймам[мен, я^ни саммари1мен таныса салады. Астын сызып жазып алып жургеым сол саммари екен. Елге келген соц кешбасшылык,, маркетинг, менеджмент, ез!н-ез1 дамыту, тэрбие, саясат, экономика, табыстылык, деген сияк,ты эртурл! так,ырыптар бойынша б1р к1тапк,а он ютаптын, мазмунын басып шымрсак, к,айтед1 деп ойладым. Эр1 к^тапты тутас аударум к,аражатым да жетпед!. Ен, болмаса к,ыск,аша мазмунымен тарай берсе екен дед1м. Эуел1 а-гылшынша зи тта гу чн жасап алып, оны к,азак,ша, орысшам аудардык,. Басгапк,ыда к,азак,ша м н а шы­ мрсак, дегенб13. КеЙ1н зерттеп к,арасак,, орыс тшд! аудиториянын, телем к,абшет1 жомры. Ендеше, ресейл1ктер не уш1н 61зд1н, аудиториям к,ызмет ету1 керек дедк те, дайын турмн орысшасын да шымрдык,. Демек, былтыр к,азак,-орыс тшнде уш К1таптан, алты К1тап шымрдык,. Енд1 оныцэлектронды к,осымшаларын жа­ сап жатырмыз. Эз к,аражатымызбен, б1р ютапты шымрып, одан тускен ак,шаны ек1нш1 к1тапк,а салып, жумыс 1степ журм13. Ал К1таптардын, ету мэселес1не келеек, кез келген еымын, елшем! - 292

КОСЫ МША МАТЕРИАЛДАР нарык,. Сондыцтан ак,ырындап нарык,к,а икемдел1п жатырмыз. Ел-журт бэл1ш секшд! ыстык, к,алпында таласа-тармаса алып кетт жатыр деп айта алмаймын. Алайда ез ок,ырмандары к,алыптасып келед!. Казак,тын,жак,сы б 1р М1нез1 бар, б1Л1мге куштар халык,пыз гой. Демек, 613Д1ЦК1таптар да ез ок,ырманын табады деп ойлай- мын. ЗиттагуЬоок-тармен к,атар, к,азак,ша жуз бестселлер деген жобаны бастадык,. Ол жоба бойынша ез куш1М1збен Дейл Карнеги, Ли Куан Ю, Луиза Хей, Виктор Франкл, Ник Вуйчичт1н, К1таптары сияк,ты он К1тапаударып жатырмыз. - !стер!ц)з оцынан болсын. Алайда осы кун) аударма саласында жа^а 6<р толк,ын келе жатк,ан секшд) кержедк Себеб) аударма !с<не араласк,андар кеп. Улттык, аударма бюросы бар, жак,ын арада Моц^олиядан к,оныс аудар^ан Раиса К.адер де аударма )С)не ден к,ойып, б)рнеше к)тапты тэрж)малады, азд<ц к!таптарыцыз да осы кешт<ц к,атарын- да. А^артушылык,тын дэл осы аударма саласына нел)ктен к,ызьнушылык, кеп, онын баск.а да батыттары бар емес пе ед<? - Онын, б1р гана жауабы бар. Казак,станда 18 миллион адам турады. 18 миллион адамнын, мазмун жасау к,а6шет! элемдеп 7 миллиард адамнан томен. Жет1 миллиард адамнын, ойына келген!н, олардыц ем^р бойы ж им н 6ш1М!н 613 к,айта ойлап таба алмаймыз. Велосипед ойлап табудын, да к,ажет1 жок,. Каз1р к,ала мен к,аланын, арасы жак,ындаган, бш1м мен 61Л1МН1Ц шекарасы к,алмамн заманда езгелер зерттеп к,ойган дуниен! нел1ктен к,азак, т1Л1не аудармаск,а? Адамзаттыц кез1 жеткен шындык,ты к,азак,тын, баласы ез тш1нде неге ок,ымаск,а? Жалпы жер белнде контент жасаушы ел санаулы гана. Айталык,, к,аламнын, жан,а тур1н жасау уш!н ен, к,урымнда к,аз1рп к,аламды жасай 6шу1н, керек. Каз1рп элемде бар бш!мд! алдымен игер1п алмай, жацалык, аша алмайсын,. Ол б1Л1мд1 игеруд1н, ен, он,ай жене арзан жолы - бар едебиетт!, мейл! ол 1тс^оп, элде поп1тс1:10п болсын, аудару ю. Баск,аларды б!лмейм1н, дэл ез1м «Меломанды» к,азак,шалатым келед!. Б13 шыгарган сапалы к!таппен ол К1тап дукен1н1н, серелер! толып турса, ок,ырманы табылады. 293

К.ОСЫМША МАТЕРИАЛДАР Ен, алм ш рет шетелге бармным ес1ме тус1п отыр. Словакиям 2005 жылы бардым. Бес-ак, миллион халк,ы бар, ша-гын -тана ел. Тац-гал-ганым - элемн1н, жан,а ютаптарын словакша аударып к,оймн. Олар агылшыншаны жак,сы б1лед1, демек, а^ылшын тш1нде де К1тап ок,и алады, сонда да, дуниеын, жан,алы-гын сло­ вак тш1нде таск,а басып алмн. Прокатпен келелн киноларды да словакша аудартады. К,азак,стандам1 к,азак, т1Л1нде сейлейт1н жастардыц маргиналданып бара жатк,анынын, б[р себеб! - олардын, сауатын ашатын контент, мазмун жеткпейдг Адам бо­ лу - жан,аны уйрену деген сез. Ал жаца дуние болмаса, не мар­ гиналданып кете береан,, не амал жок,, езге тшд! уйрент, сол т1л арк,ылы дамисын,. М1не, сондык,тан б1зде К1тапты аударатын орталык,тардын,, Улттык, аударма бюросыныц кем дегенде б!рнешеу1 к,урылуы ке­ рек. Б13 эл! кунге орыс т1Л1нде бар ютаптарды аударып жатырмыз. Енд1 элемын, к,андай да б1р ел1нде жан,а К1тап шык,ты ма, к,амт алып аударып отыратындай болу керек. - Эцпмен'зге рак.мет! Карагез С/'мэд/л т/л/у, 2020 жь/л^ь/ 30 цантзр 294

КЧАП ] ] Д ) ТОРЫЕ книг !1жмж[ )Ж МЕНЕДЖМЕНТ МЕНЕДЖМЕНТ КЧАП № ,'ТОРЫЕ^ КНИГ К6ШБАСШЫЛЫК ЛИДЕРСТВО №'ТОРЫЕ^ КНИГ ! )ЮмтЕН КЕМЕЛДЕНУ САМОРАЗВИТИЕ 295

№ЮТАП .. ^ЮРЬЕ кн и г 01БДСЫ ЯфюРЫЕ Ю нпа книг ЮТАП Т9РБИЕ ВОСПИТАНИЕ кя] VмниЖ9Аг'Н4Н книг*МVЖЕЫА':нч МАРКЕТИНГ ПЕРЕГОВОРЫ 296

Жазба уш!н