Әзілхан Нұршайықов "Махаббат, қызық мол жылдар"

мыжып келе жатыр ед^ Мына кыз келш есжтен: «Тэте, жур уйге, Ербол аFам келдi» деп шар ете ка^анда, басекец сезiнен жацылып кеттi-ау бiржола. - Нарша козFалатын емес, сонсоц мен турттiм муны: «Жур, неFып отырсыц, Ербол келшт FOЙ» деп. - Ербол дегендi естiгенде ен бойым уйып кетт де, не болFанымды бiлмей калдым, - дедi тэтем. - Содан соц буынымды баса алсамшы. Уш умтылып орнымнан эрец турдым. Сонсоц есжкежете алсамшы. Мына Зэлен мен Сэукен келш колтышымнан демемегенде тш т сол арада кулап калады екенмш. Жацагы эйелдердiц бiрi кершi эйел, бiрi сезге шегедей тык^1лдак KудаFиым екенiн апайым аттарын атаFанда бiрак ацFардым. - Жиналыстан неге кетш калдыцыздар, - дедiм мен Сэукенге. - Жиналыстары бар болсын, - дедi Сэукен суырыла сейлеп. - Эзi де бiткен. ЖалFыз кудам келдi дегенде отырайын ба сол кэрi к^1рттыц кекiгенiн тыцдап. Сэукеннщ Буркiтбайдан менiц ешiмдi алып жатканы да бiлiнiп калды. Осы кезде мектеп жактан шыFып, бiзге карай келе жаткан ауыл адамдарыныц каралары керiне бастады. - Ербол, калкам, - дедi тэтем бiздiц уйдi нускап, - мынау экецнiц кара шацыраFы - ез уйiц. Осы уйдщ т у п т ешiп калмасын деп, уш кунде бiр казандыFына от жаFып, кара су кайнатып коямын. Бугiн де от жакканмын, iшi ж^1лы. Ыдыс- аяк, дуние м утк бэрi каз- калпында. Жур, караFым, ез уйiце кiр, бэрiмiз де сонда боламыз. Тэтем менi ез у т м е карай бастады да: - Эй, Бакыт, кiлт кайда, тез кшгп экел, сiрiцке ала кел,- дедi к^1зына. - Казiр, - деп Бакытжан ез уйiне карай шапты. Бiздiц бетiмiз - ез уйiмiзге карай бурылFаннан кейiн Карашеке куанып, куйрыFын былFацдатып кулыптаулы есжке карай жугiрдi. БаFанаFыдай шапшып, ондаFы кара кулыпты бiр тырнады да, кайтадан бiздi шыр айналып, кез келгенiмiздi куйрыFымен сабалай бастады. - Ойпырай, куданыц мына жаман итшщ кутыруы-ай, - дедi Сэукен. - Кет, эй, куйрышы сабаудай FOЙкэпiрдiц. - Бул баЙFус осы уйдщ адал кузетшiсi FOЙ, - дедi Зэлен. - Уйде ешюм болмаса да, бул босаFаны ешюм аттап кiрмесе де, эйтеуiр, осы уйдщ жанынан шыкпайды FOЙ. Анда-санда кезiме тускенде шакырып, тамак беремш. ТамаFын iше сала осы уйге карай женелгенде кейде кезiме жас келед^ - Е, оныц дурыс, - деп ш еш енс^ Сэукен. - «Иесш сыйлаганныц итiне суйек сал» деген бар емес пе? Эрине, жас келед^ Букiл ауылдыц басы болFан акар-шакар бiр уйдiц т у п т тутемей калFан соц, кайтсiн жас келмей. Бакытжан кшт экеп, эйелдер «тсмылэ» деп iшке кiрдi. Олар шам жакканнан кейiн менi шакырды. Керосин шамныц кара келецке жарышында балалык кезiмнiц бар iзi сайрап жаткан ез утм н щ терiне шы^ып отырдым. Бiрiнен соц бiрi ауыл адамдары келiп, елдiц дэстурлi амандасуы басталды. Sauap.org 99

БYкiл ауыл бiздiн Yйге кiрiп шыкты. Кептен берi йен тyрFaн YЙ бiр тYнде базар болды да калды. Eртенiнде танертен мен, апайым, Бак^1тжан жэне баска кiшi жиендерiм бэрiмiз согыс кезiнiн жyтaн тaнертенгi шайын iшiп отырдык. Бiр кезде арсаландап, кyйрыFын тыным таппай былгандатып Карашеке кiрiп келдi. - Есж ашык калды ма екен, элде мына бaЙFyс тырмалап езi ашып кiрдi ме, -дедi апайым алдында жаткан бiр жапырак кармага колын соза берiп. - Бyл бейшаранын сен кетiп калды ма деп жаны шыгып жYр гой. - Кет, - деп калды Бакытжан итке колын сермеп. - Тек, тиме, - дедi тэтем. - Мэ, мына бiр жапырак нанды сыртка алып шыгып бер. - Мэ, мэ, Карашеке, кэ, - деп Бакытжан и тт елт^ре сыртка карай жYгiрдi. Карашеке кyйрыFын бiр былган етюзш, маган карады да «Кaйтейiн, эрюмге ез тамагы жак^1н гой. К ет^ ^ н ^ д ^ туган YЙдiн терiнде отырганынды кердiм. Eндi Бакытжаннын колындагы ез YЙiмнiн дастарканына бyйырFaн несiбенi жейiн» дегендей тырнактары тактай едендi тесе жаздап, сатырлата сыртка карай жYгiрдi. - Карашеке мен Лашын аганнын жаксы керген игтерi едi гой, - дедi тэтем экемдi есiне алып. - Аганнан «кара кагаз» келерде Карашеке бaЙFyс жаман yлып, жYдеп кеттi. - Лашын кайда? - дедiм мен осы кезде сары тазы есiме тYсiп. Экем кыс тYCкенде анда-санда анга шыгып коюды yнaтaтын. Сондыктан бiздiн YЙде ^ ш т н е н асыраган екi ит болатын. Бiр сары, бiр ак кYшiктi экем бiр жактан екеуi де тазынын кYшiгi деп экелiп едi. Карашеке кYшiк дYрегей де, сары ^ ш ж кyлaFы пiлдiн кyлaFындaй Yлкен кара ауыз тазы болып шыкты. Оны бiз Лашын деп атадык. Лашын yrn ^ жетпей тYлкi yстaды. Карашекенщ де езiндiк енерi болып шыкты. Келес бiр анга шыкканда экем Карашекеш жер-суга сыйгызбай мактап келд^ Танертен экем Лашынды косып, бiр тYлкi алады. ТYлкiнi ол темiр жолдын ар жагындагы Акшок^1 дейтш таудан аулайтын. ТYCке таман тагы бiр тYлкi керiп, Лашын косылган екен, тYлкi iнге кiрiп yстaтпaй кетедi. Сол кезде iн аузында анырып тyрFaн Лашыннын касына экем мен Карашеке де жетед^ Карашеке шнщ аузын иiскеп-иiскеп жiберiп, бiр-екi к^1нсылайды да, iннiн iшiне юре бастайды. Экем аттан тYсiп, мынау кaйтедi деп тyрaды да, шнщ ш ш е кiрсе бiр тYлкiге шамасы келер деп, оны токтатпайды. Ит шнщ ш ш е ю р т кетедi. Элден уакытта iн аузынан Кaрaшекенiн к^ры^ы, одан сон бексесi керiнедi. Сейтш ол iн iшiнде жаткан тYлкiнi тамагынан тiстеп, шала жансар кYЙiнде алып шыгады. Содан кейiн Лашын мен Карашеке бiздiн ауылда «кос кыран» атанган-ды. Sauap.org 100

- Лашын елш калды, - дедi тэтем менiц сураFыма жауап берш. Оныц калай елгенiн айтсам ба, айтпасам ба деп ойлады ма, сэл бегелш барып сезiн кайта жалFады. - Буркiтбай елтiрдi. - Калай? Экем соFыска менен кейш, к^1рык бiрiншi ж^1лдыц к^1сында алы^ан. Одан соц экемнiц орнына Бурютбай колхоз председателi болып сайланады. Экем кеткен соц ею ит ацсырап, кейде ездерi далаFа кетiп калып журедi. Кешке арсалацдап келген ею иттi керiп, кершiлер: «Эй, осы ею ит бугiн тулкi алып, далаFа тастап келдi-ау» деседi де кояды. Келер к^1ста иесiз ею ит катты жудейдi. ДалаFа ацсарлары ауып, ешкiмге ерiп шыFа алмай кор болады. Бiр кунi Бурютбай ешкiмнен сурамастан уй сыртында журген екi иттi ертiп, далаFа алып кетед^ Ол ЛашынFа кунi бойы екi тулкi устатады. Кешке карай жудеу, арык ит ушiншi тул ю т эрец устайды да, кардыц устшде шекесiнен тусiп жатып калады. Кун тез суытып, катты ызFырык турады. Уш тулкi алFан Буркiтбай итке карамастан ауылFа карай тартады. И гл алдына ецгерiп ала кетсе ештеце жок. Лашын сол шекесiнен тускен бойы козFалмастан катып калады. БуркiтбаЙFа iлесiп Карашеке ауылFа келедi. Ертещнде iшiне шеп тыккан уш тулкшщ терiсi жалаудай желбiреп, Буркiтбай уйшщ тебесiнде турады. Шешем одан: «Тазы итм кайда?» деп сураса, ол: «мен ешюмнщ итiн баFып жургемш жок» дейдi. - Буркiтбай сол уш тулкшщ ец кызылын басына тымак к^1п кидi, - деп тэтем сезш аяктады. - Оныц басындаFы кызыл пул^шпен тысталFан тулк тымакты керсем кунi бугiнге д ей т ойыма Лашын тусiп, кецiлiм бузылады. Ит жайындаFы шай устiндегi эцпме езiнен-езi БуркiтбаЙFа карай ойысты. - Бурютбай Сэлиманы алды ма? - дедiм мен оныц алFанын бше турсам да. - Алды FOЙ, караFым, - дедi тэтем колындаFы кесесшен кара шай емес, к^1зыл кан жуткандай киналып. Шай iшкеннен кейш тэтемдi ертiп, зират басына бардым. Шешеме топырак салдым. Содан соц военкоматка барып тiркелу ушiн аудан орталы^ы АкжалFа кеттiм. Тэтем «Кэ^ кэh» деп кайта-кайта шак^1рса да, Карашеке менен калмады. Он шакырым жердегi ауданFа менiмен бiрге жол тартты. Менiц бiрiншi шаруам - военкоматка аз кунге келгенiмдi айтып, тiркелу тез бiттi. Одан соц аудан орталы^ындагы орта мектепке бардым. Онда маFан унемi хат жазып туратын екi к^1З барды. Олар осы мектептщ бурынFы окушылары, кейшп жас муFалiмдерi Тана Серкебаева мен Хадиша Калиакпарова едi. Ол екеуi менiц мунда келетiнiмдi бiлмейдi. Sauap.org 101

Ауылдагылар да менщ елге келе жатканымды естiген жок. Эйткенi майданнан бiз бiр-aк кYнде жиналып жYрiп кеттж. Жолда ешкiмге хат жазуга мyршa болмады. Мектепте Тана да, Хадиша да жок екен. Олардын сабактары тYCтен кейiн болса керек. Yйлерiн бiлмеймiн жэне ешкiмдерiн танымаймын. Сондыктан эдiрiстерiн алып, сyрaп баруды колайсыз кердiм де, екеуiне ауылга аз уакытка келгенiмдi, ендi Yш кYннен кейiн кайтатынымды айтып, бiр жапырак хат тастап кеттiм. Сонымен тYC ауа Карашеке екеумiз аяндап отырып, кайтадан ауылга келдiк. Бiз тYCкi шайды iшiп бола берген кезде сырттан Бакытжан жYгiрiп кiрдi. - Аудан жактан велосипедпен бiреу келш едi. Алдынгы ауылдан Ербол нагашымнын атын атап жен сyрaп, велосипедш жетектеп осы YЙге карай келе жатыр. e зi к^1З сиякты, - дед^ Мен майданга, маган арнап ез ауданымнан хат жазып тyрaтын екi кызды да бyрын кермеген болатынмын. Алайда бyл келген сол екеушщ - Тана мен Хадишанын бiрi екенi айк^1н едi. Бiрaк кайсысы? Оны таба алмадым. - Тэте, б^л бiздiн YЙге келген конак болды, - дедiм апайыма. - Е, конак болса келсш, куатым, - дедi тэтем сабырмен. Мен конакты карсы алу yrnrn есiк алдына шыктым. Расында да етжендшеу келген биiк кабак аксары к^1З велосипедiн YЙдiн кабыргасына CYЙеп жатыр екен. Yйден бiрге шыккан Бак^1тжан екеумiздi керiп, маган карай кысылмай, еркiн кадам басты. «Жасында еркекшора болып, еркiн ескен. Ешюмнен к^1сылмайды. Менiн к^1здардын осындай ашыгын жаксы керетiнiмдi бiлесiн гой. Сенщ оны yнaтпaуын мYмкiн. Бiрaк б^л тура ез кенiлiмдегi к^1З» деген Заман сезi есiме тYCтi. «Б^л Тана болды» деп ойладым птпмнен. - Ербол, aмaн-есенбiсiн, досым? Кектен тYCтiн бе, жаным-ау, кайдан келдщ? - деп конак к^1З эйел атаулынын эдетiнше бYрiстiре yстaп алаканын yсынды. - Мен Танамын гой. - Жаксымысын, Тана. Сендердi де керетш кYн болады екен гой. Оз кезiме езiм сенбей тyрмын,-дедiм мен Тананын колын к^1сып. Содан кейiн Тананы YЙге карай бастадым. - Бyл сендердiн бyрынFы ез YЙлерiн бе, Ербол? Элде апайындМ ме? - Оз YЙiмiз, апайдМ де алыс емес, осы Yйдiн iргесiнде тyр. Тана да, Хадиша да менщ «Акбота» колхозында кандай жак^1ндарым бар екенiн жаксы бшетш. Эке-шешемнiн кайтыс болганынан да толык хабардар едi. Бэрiн езiм жазып, естрткенмы. - Тэте, мынау Тана деген сщлщз, - дедiм апайыма конак кызды таныстырып. - Ауданда тyрaды, мyFaлiм. Маган амандаса келiптi. - Жаксымысын, калкам? Денi-кaрнын сау ма, y^ irn ^ аман ба? - деп тэтем бiрден iш тарта сейлед^ - Жогары шык, калкам. Sauap.org 102

- Жаксы, тэте. Эздерщз де аман-есен^здер ме? Бауырыцыз келiп кезайым болып жатырсыз ба? Куаныштарыцыз кутты болсын, - деп тэтемнен калыспай Тана да шубырта женелдi. - Эзщ сэлемдесуге шебер екенсiц FOй, - дедiм ТанаFа эзiлдеп. Тана кулд^ - Эзге колдан келмесе де, амандасу колдан келедi FOй... Тананыц бул сезiнде екi турлi мэн бар ед^ Бiрi езiнiц амандасу ж етн бiлетiнiн айтканы. Екiншiсi, амандасу ушш езiнiц алыстан iздеп келгетн бiлдiргенi. Ауыл к^1зыныц осындай астарлы оЙFа жуйрiктерi кеп болады. Бурын, Тананыц хаттарын майданда, окоп ш ш де окып отырFанда да одан шешенджтщ жалтылдаFан ушк^1ндарын керетiн едiм. Онысын Тана ауызба-ауыз сейлескенде де бiрден танытты. - Ракмет, - дедiм мен OFан ж^1мия карап. М е тц бул сезiмдi де екi турлi тусiнуге болатын. Онда амандаса бш гетне немесе амандаса келгенiне рахмет деген маFына барды. Оны Тана бiрден ацFарып, жауап бердi. - ОFан рахмет айтпай-ак кой, Ербол, - дедi к^1З. - Сен жуз керюемш, елiммен сэлемдесемiн деп ауылыца сонау кан майданнан келгенде, саFан карыс жерден келiп бiз амандаса алмасак кiсiлiгiмiз кайсы, достыFымыз кайсы! Екеумiздi бiрдей директор босатпады да, Хадиша калып койды. СаFан кеп-кеп сэлем айтты. Сенiмен бурынырак дос болFанымды жэне баска жаFдайымды пайдаланып, екеумiздiц атымыздан мен келдiм, Ербол. - Рахмет, - дедiм мен таFы да. Тэтем орнынан турып, тесектен соFыстан бурын шешем ютеген курак керпенi алып, жазып терге тесед^ - Отырыцдар, карактарым, - дедi екеумiзге бiрдей. -Тэте, - дедi Тана отыруFа ыцFайланып, - сэлемдесемш деп кыз басымен ж М гп iздеп келiптi деп менi сеге кермещз. Ербол бiздiц улкен досымыз болFан соц келдiм, айыпка буйырмацыз. - Ж0-0-0Fа, караFым. Еш айыбы жок, - дедi тэтем. - Кайта сонау ауданнан Ерболды iздеп келгенiце куанып жатырмын. Кадiрлес дос болFан соц улы не, кызы не, шыраFым-ау. Тэтем менiц ойлаFанымнан да биiк боп шыкты. Эсресе, аналык, даналыкпен астаскан соцFы сезi карапайым апайымныц кадiрiн одан сайын арттыра тустi. Менiц ризалыFымды езiмнен бурын Тана жеткiздi. - Рахмет, апай, - деп тэтемдi мойнынан кушактады. Курак керпенiц устiне Тана екеумiз катарласа отырдык. Мен алдымен, уй оцашада ТанаFа айтатын жубату сездерiмдi ойлап отыр едiм. Тэтем сыртка шыFысымен сездi Тана бастап кегп. - Ал, Ербол, сен соFыста жургенде уйде шешец кайтыс болды, тузде экец опат болды. Жан досыц Заман да жау колынан каза тауып, кайтпас Sauap.org 103

сапарFа ол кетть Сен туFан жерще майданда, касыцда елген езге дос- жарандарыцды былай коЙFанда, осы ушжакын адамныц ауыр казасын аркалап кеп отырсын,. Мен саFан сэлем соцынан кец1л айта келд1м. Аркацдагы ауыр казалар жуг1н б1р кун де болса белш кетер1сей1н деп, лаулаFан отка карлыFаштын канатымен сепкен суындай болса да, кец1л медеу боп, септ1Г1мд1 тиг1зей1н деп келд1м. Ата-анацныц, адал досыцныц арт жаксылыFын берсш... Осылай деп Тана калтасынан орамалын алып, бет1н басып, екс1п жылап коя берд1. Мен1ц де кез1ме жас келд1. Аузым кемсецдеп отырып мен OFан кец1л айттым. - Заман менщ жан досым болса, сенщ де жан досыц ед1. Тек дос кана емес, жан жарыц ед1, Тана. Мен де саган кещл айтамын, - дед1м к^ICтыFып отырып. Сэлден соц кез1мн1ц жасын тежеп, бойымды жиFандай кайта сейлед1м. - Экемн1ц жаманатын уйден еспд1м. Заманныц суык хабарын хат аркылы сен жетк1зд1ц, Тана. Екеу1нен де маFан узбей кел1п туратын у шю'л хаттар пышак кескендей тыйылып калды. Кезбен кер1п, колмен коймаFандыктан ба, кайдан б1лей1н, экем мен Заманныц елгенше эл1 кунге дей1н сенер1мд1 де, сенбес1мд1 де б1лмейм1н. - А^ашында мен де сенбед1м, - дед1 Тана ек1 иыFы д1ршдеп. - Заманнан хатты апта кутим, ай кутт1м. Жарты ж^1л бойына оны жаным жаманатка кимады. Акыры сенд1м.Сенбес1ме не шара енд1?! ^ысть^а ж^1лаган Тананыц дыбысы шыFып кетт1. Мен OFан сабыр айтып, шашынан сипадым. Отю'нш] жацбырдай боп, кыздыц жасы тез тыйылды. Орамалымен шапшац сурт1п кез1н курFатты. Б1зд1ц оцаша отырып, ж^1лап-сыктап алFанымызды ешк1м де сезген жок. Тананыц суйген ж т т майданда ел1п ед1 деп тэтеме де айтпадым. АйтпаFаным казактыц е ск дэстур1нде некел1 жары немесе баска б1р ет жак^1ны болмаса, он жакта оты^ан к^1з бетен жМт уш1н журт кез1нше ж^IлауFа т т с емес. Тана екеум1зд1ц кешке дейш эцг1меден аузымыз босамады. Мен соFыс жайын, ол ел жайын айтты. Екеум1з б1р-б1р1м1зге Заманнан алFан сощы хатымызды баян ет1ст1к. Тана маFан Заманныц ел1м1 жайында келген «кара каFазды» керсетт1. «Лейтенант Заман Эл1мбетов нем1с фашистер1мен куресте ерл1кпен каза тапты» деген он шакты сездщ эр1птер1 мен1 жан-жаFымнан ыск^1рып, ыстык т1л1мен жалап ет1п жаткан кып-кызыл октай т1т1ретт1. Кешке тэтем конак к^1з бен екеум1зге ак 1р1мш1к жасап берд1. Жаца сауFан сутл 1р1т1п, уст1не сары май салып экелген мунда ак 1р1мш1к ет жокта ет орнына журед1. Сондыктан оны б1зд1ц жак кейде «ак лак» деп атайды. Ауылдыц тэттшМ т1л уй1рген б1р тамаша асы шынында да ак лактыц уыздай былбыраFан жумсак ет1нен б1р де кем болмайды. Тэтемн1ц «ак лаFына» ауылдыц б1рсыпыра кемп1р-шалы коса жина^ан ед1. Sauap.org 104

Ac ш ш ш болганнан кейiн олар маган согыс жайында энгiме айтк^1зып тыцдады. Одан кейiн ауылдастарым маган yстi-yстiне сурактар жаудырды. - Немiстер кандай болады екен? - Китлердi езщ кердiн бе? - Gзiне мына кyмiс тенгелердi не yшiн бердi? - Ортасында Кремлi бар мынау кyмiс жулдыздарыц не? - Ал ендi бул согыс кашан бiтедi? - Gзiн келдiн, езгелер кашан келедi? Карттардыц барлык сурактарына мен бшгетмше жауап кайырдым. - Ал мына конак бала кiм? - деп сурады одан соц кемтрлердщ бiрi. Бул суракка тэтем жауап берд^ - Бул баланыц аты Тана, ауданныц мyFaлiмi, - дедi тэтем. - Осы кyнгi окыган балалар бiрiн-бiрi дос тутып жyрмей ме? Тана мен Ербол екеуi согыстан бурын калада бiрге окыган екен. Ерболдыц хабарын естiген соц, сэлемдесуге эдей келiптi. - Бэле! - Жен-ак! - Кеп жаса, шырагым! - деп карттар риза болып калысты. - Ал, калкам, - дедi кемпiрлердiн бiрi, - сен бiр эн айтып жiбер. Жассыц гой. - Е, сейтсiн, - дедi тагы бiреу - Ерболдыц аркасында конак баланыц лебiзiн тыцдап калайык. Тана сэл ойланып отырды да, менiн домбырама кол созды. Yйге келгеннен берi мен домбырама ш ек тагып, пернелерiн жендеп кyмбiрлетiп койган едiм. Тананыц саусагы т т с м е н коцыр домбыра лыпып сайрай женелд^ - Е, езi домбыра да бiледi екен гой. - Уа, бэле, - деп шалдар кетертш калды. Домбыраны кулак кyйiне келтрш алганнан кейiн оны алдына койды да, Тана кепке карады. - Карт акын Сапар Элiмбетов дейтш кiсiнi бэрлерiнiз де бiлетiн шыгарсыздар, - дедi карттарга. - Ол rnd биыл кайтыс болды гой. - Е, неге бшметк. - Сaпекецдi эбден бiлемiз, - десп карттар. - Сол кiсiнiн Заман дейтiн жалгыз улы бар ед^ - дедi Тана. - Сапар атамныц ол баласына арнаган ею еленiн ез энiмен айтып берейш. - Айт, шырагым. - Кулагымыз сенде. - Ол байгустыц жалгыз баласы согыста кайтыс болып, соныц кyйiгiнен кеп кешiкпей, езi де елдi деп естiгенбiз. - Рас, - деп Тана басын ид^ - М^1нау ак^1н атаныц кырыщ бiрiншi ж^1лы шыгарган еленi. Содан соц Тана муцды бiр эуенмен карт экенщ жалгыз улына арнаган жан ж^1рын ацыратып коя берд^ Sauap.org 105

Зомоным, ^мын шм^'-оу осы жолы^, 106 ^мрeнзeн жолзыз ^озым жосшон ^олым. Ceн бор^о ол^ымнон ом, оршымнон дун, Голысыи шур eдeн зом о^ .мeн солым, Он^о .мeн бор ^о eдeн.м''н, бом ^о eдeн.ш'н. Б'р му^сыз eшe жо^сы жом^о eдeн.м''н. Бeлзe со^^он жылон^ом eн&' бол^ым, Б'лe олмом сол жолзыз^ы^ ^ом^о eдeн''н. Жонымны^ жоры^, шо^ы ошыи шурзон, Бз'н'м, жо^о ^эн'н шошыи шурзон. ^узым о^^о ш м ^н^ олыи ^омыи, Добозым сол e-^ с иe ^ошыи шурзон. ^ e дeрeд, у^'рeM''и ^оло бeрß''. Орны^нон омноломын жошыи шурзон. ^л^ы-оршын^о ^оромзон ^олмои eß'. Жонымо сол жeр''^ зом бошыи шурзон. Æe^'^e шeрeзe.мeн ^ом ^о ду^з'рш, Олор ду^з'рш e-^ с ^ом, .мeн зом ымырш. Гер ум&'% шер'н ^оношы ^улозыи шур, Æeшдeнß''з''н б'л^'р'и Mec' сырш. 0з'^ омон дeлзeн со^ орномосо, Бозор шор^ои дeшдeнßeM бол^ым жым-жырш. ^зарузо омнол^ы со^ол .мeн мурш. жосы дел болыи, суол^ы урш. Жолзыззо ^он^ом уо^ыш ^e3 бол^ы ßeи, Æeуßeн'' жeи жошыр зом ^оробос ^урш. ДоMшeM''н жолзыз зоно .^ н e.мec ^ом, ^ eн сы^ыл^ы му^^ы зом буд'л eл-журш. Тоз^ыр^ы^ сон^о .мeн'' жeшд''ззeн'', Г'лeз'.м/ дез жосым^ы ез'^ дeи сурш. Борузо ^ус бои у^ыи ^оношым жо^. Омымнон дeшдeн жо^сы^ ^олошын бои. Созыныи .мeн''^ жоным жуßeß'' зом, Журeзш оуы^-оуы^ жоношын бои. Су болсом^ы олыс^о озошын бои, Ж м болсом^ы жeр шуб'н шобошын бои. ^р^ор, ^улон сы^ыл^ы о^ болсом^ы, ^^^ылы^шы олшы ошшои шобошын бои. Ол e-^ с eд'' оя^шы жон болзон со% Ошырмын ом^ы^ ошын жозошын бои. 0з'^н'^ cэлe.м жоззон .хошшоры^^ы Бомымо бомшумор зыи шозошын бои. Узын сез^'^ ^ыс^осы, ceн^' шоз^ыр Со^шосын жонзон ошшон ^озошын бои. Sauap.org

соны^ .хал^ынан жаз. деляне дел^ен^ем умред иен ^аз. ^*еиш^' са^ша, деииенен б^р^е са^ша. Семлемш^'н сонан бас^а сез^ш^'з аз. Тана бул б1р1нш1 елецд1 айтып болып токтап, кез1н1ц жасын суртп. ЖалFыз Тана емес, уй шшдегшердщ барлыFы ег1л1п, ж^1лап кеткен ед1. Шалдардыц кездер1нен аккан жас тарам- тарам болып, сакалдарын жуды. Кемтрлер жаулыктарыныц ушымен беттер1н басып, иыктары селк1лдеп, буршак соккан ег1ндей жапырылып, темен салбыраFан бастарын кетере алмай калды. Эрк1мн1ц кез алдына ез жа^ыздары елестед1. Акын елец1 барлык ата- ана журег1н1ц кылын шертш, олардыц ез журектер1н1ц муцын аFытты. Элден уак^1тта шалдардыц б1р1 бас кетерд1. - Сапакецн1ц калай елгенш б1лес1ц бе, караFым, - дед1 ТанаFа. - Б1лем1н, - деп бас изед1 Тана. - «Кара каFаз» келгеннен кей1н ак^1н ата нэр сызбай жатып алды. Буры^ыдай ел де араламады, елец де айтпады. Кунд1з-тун1 тесег1нен турмады. Б1р кун1 тусте мен1 шакыртты. «Отыр, карагым» деп касына отырFызды да, ец сонFы елец1н жаздырды. Б1здщ уй ак^1н атаныц уй1мен керш1 болатын. Ак^1н атам баласына арнаган бар хатын маFан жаздыратын. Эзшщ жаца шыFарFан бар елец1н маFан кеш1ртет1н. Осы елец1н айтып жазды^аннан кей1н ак^1н ата уш куннен кей1н дуние салды. - Е, жарыктык-ай. - БаЙFус-ай, жалFызымен б1рге кетей1н деген де. - Кайтсш, ет журег1 кан боп езшш кеткен FOЙ сорлыныц, - десш карттар б1р1н1ц сез1н б1р1 куптады. Сапекецд1 соFыстан бурын мен1ц де кергетм бар ед1. Заманныц конаFы боп жатып, ак^1нныц б1рсыпыра елецдерш тыцдаганмын. Шокша кара сакалы бар эр сезш сабырмен айтатын кесек ту^алы кара коцыр к1с1 ед1. - Шырактарым, екеу1ц дос болыпсыцдар, - деп ед1 Сапекец мен ауыь^а кайтарымда Заман екеум1зд1 ею жаFына алып отырып. - Достык карызы - ауыр жук. Адал жар азбайды, адал дос алдамайды. Екеу1ц де б1р-б1р уйд1ц жашызы екенс1цдер. Б1р1це б1р1ц ак дос, айнымас сер1к боп ет1цдер. Эркашанда адал болыцдар. «Адалдыц арканы узын» деген сез шын сез. Осыны естер1цнен шыFармандар! Будан кей1н мен карт акынды керген1м жок. Заман маFан хат жазFан сайын «экемнен сэлем» деген сездерд1 жи1 косатын. Ол Сапекецд1 «эке» дейт1н. Э й ткет Заман экес1н1ц егделен1п калFан кезшде, к^1рыктан асканда керген жалFыз баласы ед1. Жаца, Тана елецд1 эндете айткан кезде мен1ц кез алдыма ак^1нныц Акжал тауыныц 1ргес1ндег1 аласа уй1 елестед1. «Тер уйд1ц терт канаты кулазып тур» деген жол сол уйдщ терг1 белмес1нде отырып акынныц б1зге айткан мэслихатын ес1ме тус1рд1. - Айт, караFым. Енд1 ак^1нныц ек1нш1 елец1н айт, - деп карттардыц б1р1 Тананы кайтадан колкалады. Sauap.org 107

Тана домбыранын кyлaFын кайтадан бyрaп, жанагы ыргактан езге, баска бiр мyнды Yнмен эндете женелдi. Жонымны^ жоры^ дун' - жолзыз Зомон/ 108 Бул жол^он ^омшор ^еу^' ем есен-омон. Домшо^ы ^еи журзен^е ^оро жер зыи, Б'р ^озоз дел^'-оу сенен шус' жомон. Дозоз^ы^ о^ызон^о беш'н о^ыи, Суы^ы шуло бомым, сурым ^о^ыи, Бош^он^ом бои дер'н^' дун дез'ме ^лемзе жоры^ берзен нурын ^о^ыи. ^*ер'н^' ом шушылыи шурзон^ом бои, ^*ер'н^' беш'н жолзон бурзон^ом бои. ^Босы^^ы дэне, бэлем, дешер^'/) ^еи, Босымнон ^ом болзомен урзон^ом бои. Б'р ^ол^ым ^оро шумон бос^он^ом бои. Б'р ^ол^ым ^ос^ыр ^оуыи, сос^он^ом бои. ^*ез'ме омш^он жон^ор жед дер'н^'. ошыи, не ^орозо ос^он^ом бои. Солор ^олом омшшы ^еи оузы борыи. Долом мен' ^ыл^ы ^еи дернеу зорыи. йм'рзе жозылмомшын жоро шоишым, ^унме^ен ешиед бол^ым о^ыи-орыи. блз;' ом ^о, элз' дун ^е ^оз ^олиын^о. Дос жоры^ б р дун^'з, б'р' шун^е. йз'мн'^ жары^ дун'м бошыи деш'и, йм'рзе мен'^ жоным жонзон мул^е. Жер жуз'н шумон ^о жо^ ^олыи шурзон. Муноршыи шоу^ы бурдеи олыи шурзон. Жолзыз-о^, ез босымо мунор шус'и, Жолзоннон мен'^ де^'л'м ^олыи шурзон. Бозонозы ^озоз^ы б'реу жозыи, Ж'берсе, омшу^ы^о ^он^ом жозы^. Жонымны^ жел ор^оны уз'лзен зом, Сынзон зом жозым шоуыи жолзыз ^озы^. Бн^е^е онсыз мозон ем'р ором/ Сез ором семлеи журзен, омым ^ором/ Б*'рерм'н ^оро жер^'^ ^омыныно, Сел болыи дез^'^ жосы шором-шором. ^олым ^еи д'мн'^ молын журм'н бозыи? Ум'м ^еи д'мн'^ ошын журм'н жозыи? Б*'м'м бор ^мен'д') ^еи ме болор, Б'р дун' мен' дешсе ожол ^озыи? Сол дун' мен'^ ошым е^ш'-^озы. Sauap.org

есш^'-^йзы. Тйнызйн Дйзй^сшйн Сй^йде^н^'^ ^унме^ен ^'з-шозы жо^ де^ш^'-^йзы. Эйелдер кайтадан ексiп, шалдар ецкшдеп, уйде отырFандар тегiс бордай босап кегп. Мен карт ак^1нныц казасын кез алдыма елестеттiм. Эз шешемнщ де соFыс салFан кусадан елгенш ойыма алдым. «Адам октан Fана елмейдi екен F0Й, - дедiм iшiмнен. - Касiрет пен каЙFы да улы газдай туншыктырып елтретш болFаны F0Й адамды. СоFыста Замандай жалFыз-жалFыз боздактар жау 0Fынан опат болып жатса, елде соFыс жiберген каралы хабарлар карт эке, кадiрлi шешелердi октай кулатып жэне жатыпты-ау. Оны кiм бiлген? МайданFа келген хаттар ш ш дегг «Аз ауырып анац кайтыс болды» деген сиякты кыска хабарлардыц ар жаFында кандай касреттер жатканын болжамаппыз F0й». Тана окы^ан осынау екi шерлi елец маFан езiм уш ж^1лдан берi кун сайын керiп келе жаткан соFысты жаца бiр кырынан таныткандай болды. Ол соFыстыц адамдарды майданда Fана емес, уйде де елтiрiп жаткандышы едi. - «Бiр каFаз келд^ау сенен тусi жаман» дегенге караFандахатты Заманныц жолдасы жазFан F0Й, - дедiм мен ТанаFа. - Иэ, алFашкы хат жолдасынан келдi. Ол <^р шегiнiс кезiнде адам кеп опат болды. Заманнан айырылып калдым. Тiрi болса берi шыFар ед^ Опат болFандардыц ортасында калды деп уктым» деп жазFан едi. Артынан iле- шала командирiнен «немiс фашистерiмен куресте ерлiкпен каза тапты» деген машинкаFа басылFан екiншi каFаз жэне келд^ - О, пак^1р-ай десецшi,-дедi карттардыц бiрi. Осыдан кейiн ауыл адамдарыныц бэрi уйдi- уйлерiне кайтты. Аркаларына бiр-бiр кап тас аркалагандай боп, белдерi бугжиiп бiздiц уйден эрец шыFысты. Таяктары жердi ун сз турткiлеп, унсiз тарасып жатты. Жатар алдында далаFа шыFып, Тана екеуiмiз бiраз серуен жасадык. Орта кешедеп мектепке дейiн барып кайттык. - Сэлима осы мектепте ме? - деп сурады Тана. - Осында болар, баска мектеп жок кой мунда. - Кездестщ бе? - Жок? - Кересщ бе? - Бшмеймш. Sauap.org 109

XI Бiздiц y ^ барша ауыл yйлерi сиякты, «ауыз yй», «тер yй» жэне «казандык» деп аталатын кухнясi бар ею белмеден турушы едi. Gткен тyнде бэрiмiз тер yйде - тэтем балаларымен еденде, мен тесекте жатып шыкканбыз. Бiз кайтакелсек, тэтем терп белмедегi тyнде мен жаткан екi кiсiлiк темiр кереуеттi Танага дайындап, маган еденге жер тесек салып койыпты. Gзi балаларымен ауыз белмеге жайгасыпты. Тана тесекте, мен жерде екеумiз тагы да узак сейлесiп жаттык. Eсiгi жабык турган ауыз белмеден тэгтi уйкыныц корылы естiлдi. - Тана, - дедiм мен сол кезде ак^1рын. - Э у. - Берi келшi, бiрге жатайык. Тана yндемедi. Бул сездi калай айтканыма езiм де кайран калдым. Шыным ба, элде Тана кайтер екен деп сынамак болдым ба - алгашк^1 сэтте оны езiм де ацгара алмадым. Акырыш тесек шык^1рлап, Тана жерге тyстi. Терезеден тyскен кемескi ай сэуле^мен ак балтыры жарк^1лдап, iшкейлегi агарацдап Тана касыма келдi. Eнкейiп, т зе бyктi де, керпенiн шетiн езi ашып, койныма кiрдi. Элгiнде Тана ^демеген кезде, ол менiн касыма келмейтш шыгар деп ойлап едiм. Тана келiп, бiр керпенiн астына кiрген соц ендi оган не айтып, не iстерiмдi бiлмей калдым. Багана, кyндiз аяп, басынан сипаганым есiме тyстi де, тагы да оны мацдайынан, шашынан сипай бастадым. К^1здыц мацдайынан как жара тараган ж^1лтыр шашын сипалай сыргып барыш, колым оныц токпактай жуан жалгыз бурымына тидi. Алаканым ауга шырмалган алабугадай боп, бурымда бiр сэт бегелш калды да, одан сытылып шыгып, iш-кейлектiн жогаргы ашык жагындагы кыздыц жуп-жумсак жалацаш етiне тид^ Осы кезде Тана койныма келш кiргеннен берi тулай бастаган жyрегiм шапка тyрткен тайдай менкiп, шапшып, кеудемдi тынымсыз тепкiлей женелдi. Кырынан жаткан Тана да маган yстiнгi сол жак колын созып, басымды езiне карай сэл икемдеп алып тагы да ж^1лап коя берд^ Кыздыц ыстык жасы ж^1лы жацбырдай боп, менiн жyзiмдi коса жуды. - Ж^1ламашы, Тана, калкам, - деп мен оныц жас соргалаган кос кезшен кезек сyйдiм. Кезден шыккан ащы жастыц кермек дэмше де карамадым. Тана менiн оны аяганыма iшiнен рахмет айтып, разы болгандай калып танытып, жумыр, жумсак саусактарымен бетiмдi сипалады. Элде менщ жyрегiмнiн дyрсiлiн сездi ме, элде сол дyрсiл элiн азайтып жiбердi ме, бiлмеймiн, езiнiн торгындай жумсак мойныныц астында жаткан менiн сол жак колымды босатып бердi. - Колыц талган шыгар, ала гой, - дедi ол басын сэл кетерш. Дауысында жат адамныц ресми ибалыгы емес, жас жардыц жас ^йеуш е жасаган ыстык лептi, мол ыкыласты yнi бар тэрiздендi. Содан соц езi шалкасынан Sauap.org 110

аударылып жатып, оц иыFымен OFан карап к^1рынан жаткан мен1ц кеудеме карай суFына туст1. Осы кезде менщ кец1л1мд1 элдеб1р тэтт1 т1лек кернеп, тамырларым да кан лыкси тасып, Тана екеум1з жаткан к1шкентай белменщ алакандай тер1 шыр кебелек айналып, децгелей женелген сияктанды. Жумсак буFакты жумыр мойнын маган карай бура тусш жаткан Тананыц ыстык дем1 бет1ме сокканда кун1 бойы оттай лепт ацызак желд1ц ет1нде жургендей тацдай кеу1п, тэн каталап, езгеше б1р шелге душар болдым. Осыдан кей1н жамбасымда жаткан оц колымды кайта кетеругеоцтайландым. Сол сэтте уйткытан жел муржаFа тыккан тут1ндей шалкып, дем1м 1ш1ме тыFылып, тынысым токтап калFан тэр1зденд1. Бул жай б1р минутка созылды ма, б1р саFатка барды ма, оны б1лмейм1н. Эйтеу1р ез колымды ез1м эрец дегенде кетерш, к^1здыц кеудес1не салFанымды бшемш. Осы б1р ем1р1 кермеген, колым ешкашанда тимеген жумсак, ж^1лы, рахаттай тэтт1 кеудеге алаканым жел1мдел1п ка^андай жабысып, KOЗFалмастан жатып алды. Ею шекемд1 кан теу1п, ен бойымда езендей тасыFан элдеб1р отты толкындар лыксып, кемер1нен аса кернеп бара жаткан 1спеттенд1. Мен к^1здыц карсылы^ын куткендей ед1м. Б1рак к^1з карсылыктыц нышанын да б1лд1рмед1. Мен енд1 не 1стер екен дегендей, кеудес б1р жоFары кетер1л1п, б1р темен тусш, унс1з, дыбыссыз катты да калды. Содан соц барып мен акырын колымды козFадым. Осы кезде кыздыц 1шкейлег1н1ц астынан сэл Fана д1р1л б1л1нгендей болды. Ондай д1рш мен1ц ез колымда да бар ед1. Сол сэл д1р1лмен келш мен1ц колым к^1здыц оц жак алмасыныц уст1нен шыкты. ^ м а ашык емес, сыртын кол таЙFанататын сырма ж1бекпен тырсылдата каптап коЙFандай боп кершд1. Ек1нш1 алмасы ашык болар деп ойлап, ак мамасын 1здеген ашкарак баладай шыдамсыздыкпен колымды солFа карай ж^1лж^1ттым. Ол да жабык екен. Саусактарымныц жалынFандай боп д1рш каккан сабырсыз шапшац кимылы эсер е т т ме, кыз кеудес1н кеудеме типзе, ыстык дем1мен бет1мд1 шарпып, маFан карай бурылды да, сол колын арка жаFына карай созып, элдеб1р нэрселерд1 тырсылдатып, аFытып жаткандай болды. Бул кезде мен оныц атлас иыFын кайта-кайта ем1рене сипаFанымды б1лем1н. Тананыц кеудеме т1релген аршын тес1 мен бет1ме соккан ыстык леб1, жаFадан кайткан толк^1ндай шегшш, алыстап кеткендей болды. Сейтсем кыз кайтадан шалкасынан жаткан екен. Менщ колым ашкарактанып, таFы да жацагы жерд1 сипалады. Аркадан аFытылып, бос калFан бюстгалтер астынан топ-томпак, тып-тытыз к^1з алмасы колыма 1л1нд1. Менщ уысыма Fана арналып жасалFандай шап-шаFын, б1рак адамныц ен бойына б1рден электросварка отыныц жаркылындай Fажайып ушкынды д1р1л шашатын Fажап дуниен1 кайта-кайта сипай берпм келд1. АFаш басында турFан алманы жулып алардан бурын оныц катты, жу:мсактыFын б1лу ушш адам уысына салып, акырын кысып кермейт1н бе ед1. Мен1ц де сейтюм келд1 ме, б1лмейм1н (тег1 мен оны ез баFымнын алмасы деп ойлап калсам керек), б1р кезде к^1здыц алмасын кушырлана кысып ж1бергетмд1 ез1м де байкамай калдым. Кыз да суйс1н1п кетт1- ау деймш, «1Ь!» деп калды. Содан кейш тек алмасын Fана емес, бар денесш мен1ц алаканымныц астына салып, тула бойын тутас менщ Sauap.org 111

уысыма б ер п с келгендей, сол ыцырсыFан лэззатпен барша денесш менiц алаканымныц астына карай жиырып, кiшiрейiп, бiр уыс тэттi кумарлыктыц ырк^1на берiле бастаFанын ацFарFандай болдым. Бурын жалацаш кызды кушактап кiм керген, шiркiн! Танамен бiр тесекте жаткан сол сэтте ажалFа арналып, бiр арканмен мата^ан Ецлiк пен Кебек сиякты тас камау, берiк шырмауда калFандай, к ^ р екеумiз шыцнан шыцырауFа кулайтындай куй кештм. Биiктен бутiн дене боп лактырыь^анмен, етекке тускенде парша-парша шышатынын бiлсем де, сол шыцырау тубше тез куласам екен деген журепмде жалFыз жалын тiлек барын а^ардым. Бул сэт маFан аса тэтт де, аскан урейлi де боп кершд^ Мен шыцнан шыцырауFа карай тартылFан элдебiр купия куштiц арнасында турFандай болдым. Ак кебiктi аузын ашып толк^1н-толк^1н болып, суылдаFан дыбысы бiлiнiп, кемерден аса лык^1п келе жаткан сол куш к ^ р м е т жацкадай жулып экетiп, куздан темен карай кулатып коя беретiн сияктанды. Осы соцFы сэтте ойымда айдаладан, алыстан - сонау шыцырау тубшен шыккан ащы ундей болып, элдебiр карсылыктыц элсiз лебi бiлiндi. Бара-бара ол ун кушейiп, куштi бiр эннiц эуенiне айналFан сияктанды. Бул эуен жацаFы менi куздан KулатуFа асыFып, айдаhардай жуз буктеле лыкып келе жаткан белгiсiз куштiц суылдаган унiн ешiрiп, оны ецсере жецш, терiс аккан судай етiп, керi куып бара жатканFа уксады. Мен оныц муншама екпiндi не эн екетн укк^1м, бiлгiм келгендей, KулаFымды тосып, букiл жер шарын уыстаFандай боп к^1здыц алмасы устiнде жаткан колым сэл босап, калт тыцдап калFан iспеттендiм. Акыры мен ол эндi де, оны шыркаушыны да таныдым. Сол сэттен терт жыл бурын, 1940 ж^1лдыц жазында, осы ауыь^а, маFан конакка педучилшцеде бiрге ок^IFан жалFыз жан досым Заман келш, осы уйге конды. Заман бурын бул мац еспмеген жаца бiр жаксы эндi езiмен бiрге ала келдi. Эннiц аты «Зэуреш» екен. Мазмуны: оба жалмаFан отыз улдан калFан жалFыз к^1зын iздеп келген сорлы эке к^1зыныц да елМ устiнен, кабыр басынан шы^ады. СондаFы экенiц куран орнына зарланып айткан аза энi тыцдаушыны ержсз егiлтiп жiбередi. Мол дауысты, ашык ундi, жайдары мiнездi, кою буйра шашы мацдайына тускен, жумсак нур шашатын коцыр кой кездi жас Заман бiздiц осы уйдiц касында отырып, сол эндi шыркаFанда, оныц у т н е букiл ауыл жиналFан ед^ Сол кунi тунде Заман екеумiз бiздiц уйдiц терiнде, дэл осы арада, Тана екеумiз жаткан жерде, айкара кушактасып уйыктаFан едiк. Сонда ол маFан езFашыFы Тана жайында сыр шерткен едi. «Ер мшезд^ ер кецiлдi менiц Танамдай кыз жок», - деп куанFан ед^ «Ол екеумiз тiрi болсак, кайтсек те косыламыз», - деп ант еткендей де болFан. Ендi мше сол жерде терт ж^1лдан кейш мен Заманныц езiн емес, суйген к^1зын кушактап жатырмын. «Апырау, менщ муным жен бе? Заман кайда? Казiр кушагымда. жаткан сол досымныц кеше бiр-бiрiнен ыстык лэззат татысып, бiрiмен-бiрi косылуFа ант етiсiп, уэде Sauap.org 112

байласкан кызы емес пе ед1? Ол трюшде мен1 буйт1п Тананыц касына жатк^1збас ед1-ау. Ол Тананы кектеп куннен де, жердег1 желден де, келденец кезден де, гулеген сезден де, мен турFай ез1нен де кы^анар ед1-ау! Ендеше мен1ц муным оны елд1 деп басынFаным ба? М е т кумарлык к^1сып лэззаттыц осынау ез1м сипалаFан кос шыцыныц тебесше кетер1лсем эз1з досым Заманныц зиратын таптаFандай болмаймын ба? Таптаганым емес пе. Жок, олай болмайды. Жаным т1р1 турFанда мен досымныц атына к1р келт1руге ти1с емесп1н. Танадан лэззат урлап, дос карызы, дос аруаFы алдында кара бет болуFа хакым жок!» Осылай деп ойлаFан маFан Тана екеум1з жаткан теб ес аласа, каранFы тар белме кердей коркынышты болып кетт1. Тананы кушактап жатып, саудыраFан суйек уст1нде лэззат ойнаFын салFандай кер1н1п, тебе шашым т1к турып, жаным т1т1ркене туст1. «Арсыз, абыройсыз, адамгерш1л1ктен азFан ит екенсщ» деп ез1мд1-ез1м к1нэладым. Б т к тесекте белек жаткан Тананы азFырFандай боп, касыма шак^1рып алFанымды сумдыктай сез1нд1м. Содан кей1н колымды Тананыц кеудесшен тартып алмак болып, козFай бастап ед1м, Тана оны шап бер1п устай алып, «ТаFы да кысшы, тагы да!» дегендей, кеудесше катты басып, босатк^1сы келмегендей ы ^ай танытты. Элде Тана мен1ц алма к^1скан колымды сэл босатса болды кеудеден темен сырFанап, жугенс1з жуйржтей лаFып баска жакка кете ме деп корыккандыктан сейтт1 ме, оны ащара алмадым. Кылмыс 1стегендей боп саскалактаFан мен колымды кушпен тартып алуFа шамам жоFын сезд1м де, енд1 кайран досымныц ез1н кемекке шакырдым. - Осыдан терт жыл бурын, - дед1м мен ТанаFа дауысым д1р1лдеп, - каз1р сен екеум1з кушактасып жаткан осы жерде епз козыдай болып Заман екеум1з жатып ед1к... Заман атын естшенде Тананыц мен1ц колымды кысып жаткан кос алаканы ортасынан уз1лген сершпедей босап, сусып, сырFанап жерге тусш кетт1. Осы кезде мен кыз кеудес1нде тутк^1нда калFан колымды босатып алып, кыздан бойымды белектей тусш, Заманныц б1здщ уйге сол жолFы кел1с1н узак эцг1ме ет1п айттым. Заман аты аталFаннан бастап, Тана кайта ж^1лап, солк^1лдап кел1п сан рет маFан бет1н басты. Ек1 дос б1р-б1р1не сыр айтады. Э к е с баласын шын айтады. Айырылып, Зэуреш, сенен ка^аннан соц, «Кеке!» деп енд1 мен1 к1м айтады?!- деп Заман кеюреп карыс айырылFандай боп шерлене шыркаганда б1зд1ц ауылдыц кэр1- жасыныц кез1нен жас парлаFанын баян етт1м. «Зэуреш» эн1н Заман аузынан Тананыц ез1 де талай рет еспген екен. Жас-желец жиылып Акжал тауыныц басына шыFып серуен курFан шактарда ЗаманFа барлыFы колкалап осы энд1 айттыратын болса керек. Кезше тег1лген кара буйра шашын сшкш тастап Заман бул энд1 ш ы р^ ан да ек1 кез1нен жас парлап аFып отырады екен. Сонда Тана жацаFы мен1ц колымды к^1скан кос алаканымен талай рет оныц кез1н1ц жасын сурт1пт1. Sauap.org 113

- Сонда езшщ осындай куйге душар боларын бiлiп ж^IлаFан екен F0Й Заман, - деп Тана катты курсiнiп, аузынан шыккан отты жалын менiц бетiмдi Fана емес, барша жанымды жалап, жайпап куйдiрiп барып тынды. Эстiп екеумiз узак жаттык. Эцгiменi айта-айта екеумiз де шаршадык. Екеумiздiц де тамырымызда тулаFан баFанаFы ыстык кан салк^1ндап, сабасына тускендей болды. Бiр кезде касымда ун сз жаткан Тананыц iшiнен бiр нэрсе узшш кеткенге уксады. Оныц менщ иыFымда жаткан сол колы сылк ете тустi де, KорFасындай салмакпен сырFып келiп бетiме тидi. Мен оны ептеп кетердiм де, илжпейтш аFаштай икемсiз боп калFан кыз колын жайлап кана жанына салдым. Узак ж^1лап, кайтадан маган карап к^1рындап жаткан к^1З шалкасынан ауыр аунап тустi де, танауы пыс етiп, тэттi уйкыFа кеттi. Ертещнде, туске таман, Тана уш кунге суранып келгендiктен оны АкжалFа жiбермей уйде калдырып, езiм ауыл аралап, кемпiр-шалдарFа сэлем берейiн деп кешеге шыктым. Алдымнан соFыска бармай ауылда калFан, кiшкентайдан бiрге ескен курбым Текеш кездесе кеттi. Колхозда бригадир екенш ол алдыцFы кунi тунде, алFаш кездескенiмiзде айткан болатын. Ею буты талтак уш бурышты саржан аFашын иыFына салып алып, букецдеп келедi екен. - Ереке, батыр, сэлем бердж. Кеше кайда барып келдщ, неге ат сурамадыц? - дедi ол кос колын бiрдей усынып. - Солдаттыц аты ею аяFы F0й, - дедiм де, аудата, военкоматка барып тiркелiп кайтканымды айттым. - Сен ерте жер басына кетiп калFан екенсiц, келж сурап БуркiтбаЙFа барFым келмедi, - дедiм. - Айтпакшы, кусыц кутты болсын, - дедi Текеш ею кезi кулiмдеп, екi танауы кусырыла тусiп. - КайдаFы кус? - Кеше кешке карай Акжал жактан бiр аксуцкар кус ушып келш, сенiц колыца конды деп естш едiм. Сонау соFыстан елге келгенде ецбегш еш, кушагыцныц кур болмаFанына куанып жатырмын. Тэкештiц Тананы сез кылып турFанын ендi тусiндiм. Кеудемде муз устшде журген к^1зыл судай болып, ауылFа Тана жайында есек жайылып калFанын да жаца сездiм. Сондыктан тусiмдi бiрден суыкка сала бастадым. - Батыр, шыныцды айтшы, калыцдыFыц ба бул кыз? - деп Текеш кайтадан кылмыцдады. - Жок, досым, - дедiм мен. - Кой, оны тунде касыца оцаша алып жатыпсыц F0й. Калыцдышыц болмаса ол не? - Белек жай болмаFан соц, бiр белмеде жатпаганда кайтесiц? Ал оны юм айтты саFан? - Ел кулаFы - елу деген емес пе? Журт сенiц кiшкентай жиендерiцнен естшт. - Балалар не бiледi, - дедiм мен салмакты турде. - Ел де бала сиякты еспгенш айта бередi. Бiрак сен сенбей-ак кой 0Fан. Sauap.org 114

- Мен неге сенбеймш, - дедi Текеш кылмыщдай тyсiп. - Мен елден артыкпын ба сонша? - Содан соц кешеде екеумiзден баска ешюм керiнбесе де, кулагыма кеп сыбырлады. - Кыз деген кызыш гyл сиякты емес пе? Шырынын шашып, сыбагацды алып кет одан. Сонда ол тырп ете алмайды. Шырыны бар ма екен езшщ? Осылай деп ол ез-езiнен мэз болып, карк-карк кyлдi. Мен ыза боп кеттiм. - Мен согыстагы солдатпын! - дедiм дауысым каттырак шыгып. - Бyркiтбaй екеуiн сиякты елдеп к^IЗ-келiншектiн шырынын тексерiп жyргенiм жок. Бiлмеймiн несi бар, н е с жогын. - Койдым, койдым, баты1р-екес, койдым, -дедi ол екi колын бiрдей тебесiне кетерiп. - Бiрaк, есiнде болсын, келiншектiн шырмауыгы болса да, шырыны болмайды. Ал жацагы «бiлмеймiн несi бар, несi жогын» дегенiн Байбала к^1здыц Сабырбай акынга айтканына уксап кегтi. «Ак^1н» деген сезге кулагым елец ете калды. Ол не энгiме екенiн бшпм келдi. - Ол кандай сез? - дедiм ажарымды сэл жылытып. - Бiлгiн келсе айтайын. Кейш согыска кайта барганыцда солдаттар арасында да айтып жyруiне болады. Кызык, - деп Текеш менi ынтыктыра тyстi. - Ертеректе, мына Сыбанныц бiр елiнде он жетi акын болыпты, - деп Текеш ашаршылык ж^1лдары ауып келген ауылдагы ею yй жакты иегiмен нускады. - Сыбан-мыбанда шаруац не, «осы елде» деп айта бермейсiн бе? - дедiм мен Текештiн ру куалай сейлегенш унатпай. - Жарайды. Сол елде Сабырбай деген акын жМт, Байбала деген акын кыз болыпты. - дедi ол саржан агашына винтовкадай-ак шiрене сyйенiп турып. - Сол екеуi он ж ет ак^1нныц iшiнде емiр бойы езара кагысып, айтысып еткен екен дейд^ Бiрaк канша ацдыса да бiрiн бiрi жеце алмапты. Бiр кyнi Сабырбай Байбаланыц кyйеуге шыккалы жатканын естiп, ендi оны жецетш жерiм келдi деп ойлайды. Кешке ол езше той хабарын жетюзетш бiрнеше жас жiгiт, келiншектердi сайлап койып, атын шылбырынан устап, той болган ауылдыц сыртында отырады. Бiр кезде той таркап, женгелерi Байбаланы кyйеудiн койнына салу yшiн отауга карай алып жyредi. Хабаршы келшшектердщ Сабырбайга жетсiн деп сык^1лыктаган кyлкiсi, шолпы сылдыры ак^1нга айк^1н естшш турады. Кыз шолпылары сылдырап к ^ е у жайгаскан тесектiн алдында шешiнiп жатыр дегендi естiп, Сабырбай атына мшед^ Акын айлы тyнде, акбоз аттыц yстiнде, ак домбыра колында т ^ п тыныштыкты бузып, дyбiрлете, дyнкiлдетiп ак отаудыц жанына жетiп келiп, елецдетш коя бередi. Кyйеу кушагында жаткан Байбала оныц энiне эн, эзшше эзiлмен жауап бередi. Сонда Сабырбай кызга кайта айтатын сез таба алмай, Болмады, Байбалага дауа жок екен» деп, атын борбайга бiр салып, женеле берген екен дейд^ Sauap.org 115

Жацагы сенщ сез1ц осыFан уксады дегетм FOЙ, - дед1 Текеш эцпмесш аяктап, кайтадан кылмыцдап. - Байбала айткандай, «Той болFан жер темендеп ой боп» калса деп жатырмын да баяFы. - Жок, - дед1м мен кабаFымды кайта туйш. - Ешкашанда олай болмайды. - Жарайды, ал кайда беттеп барасыц? - дед1 Текеш. Мен ауыл аралауFа шыкканымды айттым. Осы кезде касымы^а жас бозбала ж1г1т Турсын келд1. Ол трактор бригадасында учетчик екен. Текеш екеу1 ак^1лдасып, Турсын бугш ауылда мен1мен б1рге калатын болды. Текеш екеу1н1ц жумысын коса аткармак боп, ертец ез1 маFан серж боп ауылда калу ушш жер басына карай кетт1. Турсынды ертш жур1п, ауылдыц улкендер1не тег1с сэлем берш шыктым. СоFыста тул калFан жес1р жецгелер1ме амандастым. К1рген утм нщ елгендер1не кец1л айтып, соFыста т1р1 жургендер1н осы мен сиякты боп, аман- есен кайтып келед1 деп жубаттым. Уйден уйге 1лесе журш Турсын к1мн1ц уй1нде кандай хал-ахуал бар, ауыл соFыс кез1нде кандай киындыктар кер1п жатыр, кай уйге кара ^ а з кашан келд1 - соныц бэр1н жак жаппастан баяндаумен болды. Менен алты жас кш1, мен соFыска кеткенде тертч'н т ) класта окып журген бала Турсын енд1 ширак, пысык, елпек ж1г1т болыпты. Улкенге к^1змет етуге даяр туратын ж^IлпостыFы жэне б1л1нед1. - Мынау Бурк1тбай аFайдын уй1, к1рес1з бе? - дед1 Турсын колхоз председателшщ уй1н1ц тусына келген1м1зде. Мен ол уйдщ к1мд1к1 екен1н Турсын айтпаса да бшуш1 ед1м. Ку бала м е т кайтер екен деп, э д е т айтты-ау дейм1н. Эйткен1 мен1мен уэд ес бар Сэлиманы бузып, Бурк1тбай алып отырFанын бук1л «Акбота» ауылы бшгенде, ол б1лмеуш1 ме ед1? - Ол юс1 ез1 кайда екен? - дед1м мен ТурсынFа осы кезде ез кецЫмнщ алай-тулей боп кеткетн сезд1рмеуге тырысып. - Кецседе шыFар, - дед1 Турсын. - Жур, онда кецсеге барып, Букеце де сэлем берей1к. Ол ю с мен1ц бурыHFЫ бригадир1м FOЙ. Турсын бет1ме карады. «Ку бала, кутмнщ кандай екен1н б1лг1ц келед1- ау, тег1» дед1м 1ш1мнен. БалаFа бэр1б1р сыр бермеуге бактым. - Жарайды, журщз, кецсеге барайык онда, - деп Турсын кайтадан лып ете калды. Колхоз председател1 Бурк1тбай Туткышевпен кецсе алдында кездест1к. Ол 1штен сыртка карай шыFып келед1 екен. Басында к^1зыл пул1штен тысталFан тулк тымак, аяFында саптама ет1к. Сакал-мурттан к^1лтанак жок, бет-аузы ж^Iп-ж^IлмаFай, бешкедей сары шал б1зд1 кергеннен кейш, ж^1лан кез1н маFан кадап, ма^аздана токтап калды. - АссалаумаFалейкум, Бурютбай аFа, - дед1м мен елдщ улкендерге курметпен осылай сэлем беретш дэстур1 бойынша, ез1мн1ц OFан деген наразылытымды сезд1рмеуге тырысып. Эрине, Буркгтбай мен1ц келген1мд1 элдекашан ест1ген болуы керек. Керген1не тацданбады. Sauap.org 116

Аузындагы насыбайын таяктай жуан сук саусагымен алып, жерге тастап, бiр тyкiрдi де: - УaFaлейкyмуссэлем, кашан келдщ, бала? - дедi. - Алдыцгы кyнi. - Ойбай-ау, содан берi негып кецсеге келмей жатырсыц? - Кецсеге келетш уэкiл емеспiн гой мен, - деп езiмдi езiм зорлай кyлiп. - Кеше военкоматка барып кайттым. Бyгiн ауыл аралап, yлкендерге сэлем берiп жYрмiн. Бyркiтбaй кекжиiп калды. Мен де yндемедiм. Mенiн кезiм оныц басындагы т^лю тымакка кайта тyстi. Шашакты ею кулагы пiлдiн кулагындай yлкен сары тазы кез алдыма елестедi. Ол Бyркiтбaйдын касына керiлiп келiп тура калып, бiрден пiлдей боп ^ л ^ й т , Бyркiтбaй кандендей кiшiрейiп кеткен сияктанды. Содан соц Лашын ок тиген пшдей шегiп, басын алдыцгы ею аягыныц yстiне салып, тас болып катып калган iспеттендi... Мен тстенш , басымды шайкадым. Бyркiтбaйдын кезi менщ оц жамбасымдагы пистолетiме тyсiп кетт де, дiр еткендей болып: - G ^ Ербол, езiннiн мылтыгыц бар екен гой, - дед^ Gн бойымды ыза буып турган мен де кыры1стана калдым. - Бар. Жау майданда гана емес, елде де бар. Кездескен жауыцды жайратып кет деп эдейi бердi, - деп калыц, катты сары былгарыдан жасалган кобураны сыртынан сык^1рлата сипап койдым. Мен колымды мылтыкка карай апарганда Бyркiтбaй элденеден сескенiп, козгалактап калды. Бiрaк мен мылтык суырмаган соц тез тыныштанды да: - Кой, Ербол, елде жау кайдан болсын, - дедi айтарын айтса да кайтадан кыбыжыктап. Содан соц, суга салган кендей жайылып, бiрден жiбiп, жумсарып калды. -Керегiн болса айт, Ербол. Немесе касындагы Турсыннан yйге барган соц айтып жiбер. Майдандагы жауынгерден не аяймыз? - Рахмет. Ештеце де кереп жок, бэрi де майданда бар. Сiзден председатель едi деп бiрдене сурагалы келгемш жок, бурынгы бригaдирiм едi деп сэлем бере гана келдiм, - дедiм «бурынгы» деген сездi ныгарлай айтып. Сол арк^1лы бyгiнгiннiн маган бiр тиынга кaжетi жок дегендi де туспалдап сездiрдiм. - Мейлщ, мейлiн, - дедi Бyркiтбaй кайтадан тэкаппарлана бастап. - Колхоздыц далада шашылып жаткан малы жок. - «Жаны да жок» дещз, - дедiм мен мырс етiп. Муным оган езiмше аткан екiншi огым едi. Бул Сэлиманы туспалдаганым болатын. - Колхоздыц мал-жанын кэрi каскырлардан сактай бiлген жен. Ку шал менщ бул сезiмнiц де астарын тyсiндi. Бiрaк укпаган, укса да тура магынасында кабылдаган боп, ^дем ей калды. - Ал, сау болыцыз, - дедiм мен тез кеткiм келш. - Жолыц болсын, - деп мiцгiрледi Бyркiтбaй. Sauap.org 117

Бiз кете бардык. БYркiтбaй сол орнында тyрып калды. Ол менi y m ^ шакырган жок. Сондыктан мен баруга тиiстi еместн. Сэлиманы несiне керемiн. Адуын шалдын эйелi болган сон ол ендi менi негылсын деп тYЙдiм. Сонымен кешке YЙге кайттым. Кайтып келе жатып та, кYнi бойы YЙ арасында жYрiп те Тананы есмнен шыгармадым. «Апырау, тYндегiм терiс не? Жок, дyрыс. Тананын маган деген айкын ык^1ласы бар емес пе едi? Болса, болар. Бiрaк, Заман елдi деп хабар алган сон, Сэлима менен кетш калган сон туган ыкылас шыгар ол. Сол ыкыластан артыктын керегi не маган, койнымда жаткан к^1зды кym ьл, кyмaрдaн шыкпаймын ба бiр? Жок, олай етуiм дyрыс емес. Мен кыздын да, езiмнiн де ертенiмдi ойлауым керек. Ертен мен согыстан аман келсем жаксы. Тагы да менщ жаман атымды естiп, к^1З бaЙFyстын жYрегiне екiншi рет канжар сyFылмaсa кyбa-кyп. Бiр кYнгi нэпсiден емiрлiк екiнiш тумасына кiм кепiл?» Осылай деп кYнi бойы езiммен езiм iштей сейлесiп, жауаптасып, ак^1л корытумен болдым. Кешке к^1З тесекте, мен жерде, екеумiз екi белек жаттык. Мен к^1зды касыма шак^1рмадым. Ол да Yндемедi. Eкеумiз екi жерде бiрiмiзге бiрiмiз бiлдiрмей денбекшiп, танды атырдык. Бyл кYнi Текештiн y m ^ конакка барып кайттык. Текештiн каладагы aпa-жездесi тандап эперген сyлу келшшеп Мэстураны кердiк. Алтын сырга, ак бiлезiк, алтын сакиналары жалтылдаган с^ га к бойлы ак келiншек колхозды ауылдын келiнi болудан герi Yлкен каланын артисткасы болуга лайык екен. Тана екеумiз солай деп yЙFaрдык. Сонымен, Yшiншi ^ т тYнде, шам сенгеннен кейiн, кыз тYнде жалгыз жаткан тесегiнiн алдына барып, сырт киiмдерiн шешiнiп болды да, терде жаткан маган тш катты. - Ербол. - А у. - Уйыктаган жоксын ба? - Жок. - Онда к^лакты сал. Мен басымды кетерiп, жастыкка шынтактадым. - Жyрт согыстагы жaуынгерлердi кыран деп атайды гой, - деп бастады Тана сезiн. Кездескеннен берi онын шешендiгiне кезiм жеткендей болган ед^ Соны дэлелдей тYCкiсi келгендей бYгiн бiрден тyспaлдaп сейледi. - Осы ещрдщ к^1раны езiнсiн. Сонау майданнан шарыктап, туган жер аспанына келiпсiн. ТYсер тyFырын тайып кетп, досын елiп калды. Кияда шарыктап жYрген к^1раннын кезiне теменде т е р ештене болмай кyсaлaнa ма деп, с е т аяганымнан, эрi жаксы кергетмнен, к^1зыксан тоят алар к^1зылын болайын деп бел буып едiм. ЕндМсш езiн бiл. Sauap.org 118

- Танажан, пигылыцнан садагамын, - дедiм мен дауысым дiрiлдеп. Содан соц тYрегеп, тесегiмде отырып, бар сырымды актардым. - Мен саган алгашкы тyнде-aк ынтыкканмын, Тана. Кaзiр де жyрегiм лyпiлдеп, кумартып отырмын. Gзiмдi кинап, yш кyннен берi тежеп келемш. Тежейтiнiм: ертец мен согыска кетемiн. Одан аман-есен оралсам жаксы. - Осы арада мен к^ле отырып, Текештiн кешегi «сыбагацды» алып кет, сонда тыпыр ете алмайды» дегенiн айттым. - Текеш айткандай «шырыныцды шашып» кетiп, кайта оралмай калсам, сенiн Заман елiмi тшгшеп кеткен жyрегiннiн жарасы жазылмай жатып, мен оган екiншi канжар боп жэне кадалмаймын ба? «Ат аунаган жерде тyк калып» жyрсе, оны кaйтесiн. Ол жас жаныца азап, жас басыца жэне кaсiрет емес пе? Б ^ ш Отанныц бар халкын азап пен кaсiреттен азат етюемш деп шыбын жанды шyберекке т ^ ш жyрген солдат мен ендiгi ец жакын жандарымныц бiрi сенiн басыцды езiм азапка душар етсем, онда менщ нем солдат, езгеге менщ нем корган! Одан да бурын, «майданда хабарсыз кегтi» дейтiн адамдардыц жаралы боп жау колына тyсiп, елмей тiрi калатындары да кездесед^ Жасырын тапсырмамен жау тылына жiберiлетiндерi де болады... Тана менiн сезiмдi тесекте, аппак сирактарын еденге салбыратып отырып тыцдаган едi. - А ^ ондай атты кyн болса, мен бакыттышыш гой, Ербол, - деп кыз жастыкты кушактап кулай кетп. Экем мен шешем жаткан е с т темiр кереует Тананыц кекiрегiндегi ауырсынып, белi кайыскандай, бiр сы1кыр еттi де тынды. Мен ойымды жинактап, сезiмдi аяктауга кiрiстiм. - Бyгiн мен ^ кyн езiмдi берiк устай алмасам, ертец Заман тiрi боп шыкса, ел алдында сен екеумiз карабет болмаймыз ба, Тана? Онда менщ Бyркiтбaйдaн, сенiн Сэлимадан нец артык? Согыстан кейiн Заманмен жyз керiсер тац болса, екеумiздi ец алдымен Бyркiтбaй табаламай ма? Сыртына шыгармаганымен iштей болса да Сэлима ойламай ма? Мен сондыктан шыдап ж атырмын, шыдайын деп жатырмын, Танажан. - Gлдi деген адам тiрiледi деген ойымда жок ед^ - дедi Тана дауысы дiрiлдеп. - Онда менiн yмiтiм yзiлмеген екен гой элi. Заманым, жаным, барсыц ба, тiрiсiн бе? Кеш менщ бiр жолгы осалдыгымды, - деп кыз «ah!» ура дыбыстап барыш, ^ с з калды. Жастыкты тютелеп, туншыгып, солк^1лдап ж^1лай бердi. Сейтш, ол к^1збен мен осылай ^ кyн бiрге жаттым. Сол ^ кyнде yш рет кыл кетрден еткендей болдым. Тiзем дiрiлдеп, буыным калтыраган сэттер болса да, куламай аман еттiм. Тертiншi кyнi тацертец Тананы жарты жолга дейiн жаяу шыгарып салдым. Айырылысар жерде екеумiз кушактасып турып, бiр-бiрiмiздi аймалагандай кушырлана сyйiстiк те, тез аж^1расып кетпк. Ол велосипедiн жетектеп Акжалга карай, мен жаяу ауылга карай кайттым. Кайта-кайта кол сермесiп, бiрiмiздiн сыртымыздан бiрiмiз узак карасып турып, арамыз алыстай бердi. Sauap.org 119

Тустен кейш, кешк поезFа отырып, Алматы^а, одан эр1 кайтадан майданFа кетпек боп, ауылдан мен аттандым. Текеш пен Турсын екеу1 пар ат жегш мен1 «Акботадан» жиырма бес километр жердеп Б1ртебе станциясына алып журд1. Б1рак, ауылдан б1р аттанып кет1п, бес-алты километрден кей1н ауылFа кайта оралуFа тура келд1. БаFана, уйден шыFарда Карашекен1 кораFа камап, ес1кт1 бек1т1п кет1п ед1к. Соныц калай босап, б1зд1 калай тауып келген1н б1лмейм1н. Б1р кезде ол бар дэрметмен жуг1р1п, т1л1 салактап б1зд1ц соцымыздан куып жетт1. Арбаны токтатып, ушеум1з б1рдей: «Кет!» деп, и тт уйге карай кудык. Турсын жерден алып тас та лактырды. Ит кетпей койды. «Не атып елт1р1п кет, не касыцнан калдырмай алып кет» дегендей боп, анадай жерге барып, маFан телм1ре карап, жатып алды. - СтанцияFа барса, не кащып кетед1, не поезд басып елт1р1п кетед1 FOй муны, - дед1Текеш. Амалсыздан аттыц басын ауылFа карай кайта бурдык. Уйдщ жанына барFан соц Карашеке ешюмге устатпай койды. Тэтем шак^1рса да, балалар устайын десе де, уйден аулактап, станция жактыц жолына карай сытылып шыFа берд1. Акырында колыма шынжыр устап, Карашекеге мен барып ед1м, ол кашпай, куйрыFын былFацдатып, терт аяFын кекке кетер1п жата кетт1. Ек1 кез1 менде, «калмаймын, тастама» деп жалынып жаткан сиякты. Мен оныц карты бауына шынжырды такканымда итт1ц кез1нен жас парлап коя берд1. Мен1ц сол жерде Карашекеге жаным катты ашып кетт1. - Кой, Карашеке, мен келемш, соFысты б1т1р1п кайтып келем1н, - дед1м сасканымнан. Карашеке: «Сейт! Сейт!» дегендей боп, куйрынын былFандатты. Итт1ц иесше муншама адалдыFы кец1л1мд1 босатты. «Сэлимадан сен сен1мд1 болдыц-ау, Карашеке» деп ойладым оны уй алдындаFы казыкка мыктап байлап жатып. Б1з арбаFа кайта отырдык. ТаFы да «Кош, кош!» деген дауыстар ест1лд1. Жиендер1м, жецгелер1м жылады. Апайым жаулыFынын шетмен таFы да кез1н суртт1. Осыныц бэр1 ауыр жук болFандай кос ат жеккен арба таFы да орнынан эрец козFалды. Мен енд1 Карашекеге карамадым. Адал достыц ауыр каЙFысын керг1м келмед1. Арба уйдщ бурышынан станция жакка карай айнала бергенде итт1ц к^1цсылап, кыстыFа арс-арс етш калFан акырFы дауысы естшд1. Ауыл адамдарыныц мен1мен коштасып турып курс1нгендер1, жиендер1мн1ц жылаFаны, жецгелер1мн1ц менен жасканып, ун шыFара алмай сыцсытандары, Карашекен1ц катты к^1цсылап, не шынжырын, не мойнын узердей боп, арбаныц соцынан коса умтылмак боп, тем1р шынж^1р босатпай K^IЛFына «Кош, кош!» дегендей боп ею рет арс еткен - бэр1-бэр1, майданFа кайта аттатан мен1ц кулаFымда кетт1. Кешке жолаушы поезына 1л1г1п, ^м аты Fа карай бет койдым. Вагонда келе жатып, ауылда етк1зген терт-бес кун1мд1 таFы да еске алдым. Sauap.org 120

Еске алдым да, Танамен бiрге болган Yш кYнгi yстaмдылыFымды бiр жолгы yрыстa жау тaнкiмен жалгыз езiм жекпе-жек беттескен сyрaпыл шайкаспен салыстырдым. Ол yрыстa жау бiздiн жаяу эскердi кейш тыксырып, тура наводкада тyрFaн бiздiн батареяга танктер ДYрсе коя берд^ Карасам, бiр зенбiрек расчетынан бас кетерер адам жалгыз мен гана боп калыппын. Кездеушi мен октаушы екеуi де окка yшкaн. Эзгелер жаралы боп кеттi. Одан кейш маган зенбiректi октап берiп тyрFaн жалгыз жауынгер бар едi. Танктан атылган снаряд жарыкшагы оны да жалп еткiздi. Оксыз, отсыз зенбiрек жау тaнкiнен жаскангандай бYкiрейiп, бYкжиiп, мойнын iшiне алып, Yнсiз калды. Онын донгалагын кyшaктaп, жерге ю р т кетердей жабысып окоп iшiнде мен жатырмын. Бiресе yзын стволы кылкандай зенбiрек кемейiнен кYрк-кYрк жетелiп, бiресе пулеметтердiн тажал енешiнен шыккан ыстык коргасын лебiмен жолындагынын бэрiн жайпап, жaрк-жyрк еткен ж^1ланбауыр тiсiн maкыр-myкыр шайнап, бейне бiр сенi жалмауга жyтынып келе жаткан таудай темiр кyбыжыктын алдында оган карсы шыгуды былай койганда, жерден бас кетерудщ езi ешбiр адам баласына онай iC емес, сiрэ. Эн бойым жерге желiмделiп калгандай боп, басымды кетертпей бiр ауыр кол желкемнен ныгарлай басып тyрFaн тэрiзденiп, бiрaз Yнсiз жаттым. Танктын тура маган карай зымырап келе жатканын, окопты ойрандап, онын iшiнде Yнсiз бyFып жаткан зенбiрекпен екеумiздi жаныштап, жермен-жексен етш кететiнiн бiлiп жатырмын. Бшсем де танк таптап, жанышса жаншып-ак кетсiн, бiрaк басымды кетермесем кaйтедi деп ойлаймын. Бiр кезде ДYбiр жак^1ндап, айналам, астым дiрiлдей бара жатты. Осы кезде танкке карсы колданатын гранатты к^1са yстaп, орнымнан калай атып тyрFaнымды езiм де бшмей калдым. Коркактык етегiмнен тартып: «Бyк, бyк!» деп босатпай жаткан сонгы сэтте жауга деген ешпендшж орнымнан кетердi-aу деймiн менi. Сол жолдан кейiн мен: солдат кабылдар шешiмнiн ен мэндiсi сонгы сэттеп шешiм екен-ау деген ойга келдiм. Солдатты ер ететiн де, жер ететш де сол сонгы сэт шешiмi деп бiлдiм. Кiмде-кiм сонгы сэтте бойындагы бар Yрей, коркынышты женiп, азаматтык борышын орындаса - ол нагыз жауынгер. Тек солдат кана емес, адамнын эр ютщ сонгы сэтiндегi yЙFaрымы, сол сэтте езiн-езi yстaй бiлуi онын адамгершЫгш танытатын болуга тиiс. Иэ, сонымен, орнымнан тyрFaннaн кейiн мен де темiр танктен бетер тiстенiп, жагым кисая ашылып, бар куатымды кос колыма жиып, шокпардай гранатты танкке карай сштеп кеп калдым. Содан кейш жалп етш, ез окобыма кайта кyлaдым. Тaнктiн «жан бергет» сондай киын болады екен. Алдымен сyрaпыл бiр дыбыс шыкты да, дYние солк ете тYCкендей болды. Жер тенкерiлiп кеткенге yксaды. Содан сон карамай, бензиннiн иiсiн тарата лап еткен кара жалын колымды, желкемдi жалап жiберген сияктанды. Артынан аман екенiмдi бiр-aк б]'лд.]'м. Ею кyлaFым тас керен боп калыпты...» Sauap.org 121

- Ой, мен муны журек жуткан батыр деп журсем, ез1 коркак та болFан екен Fой, - дед1 Зайкул б1р колымен м е т иыFымнан баса устап, ек1нш1 колымен кеудемд1 нускап. Зайкулд1ц элде эзш депс келд1 ме, элде мен1 ажуалаFысы келд1 ме, оны б1лмейм1н. Б1рак мен OFан шынымды айттым. - Мен урыска к1рер алдында эркашанда кобалжушы ед1м, Зайкул, - дед1м жайлап. - Б1рак кобалж^IFан сайын, не Fажап екен1н б1лмейм1н, жауымды жец1п шыFатынмын. Сонда: осы кобалжудын, ез1нде де жец1мпаз куш бар емес пе екен деп танданатынмын. Сол жолы жау танк1н киратканым уш1н мен Жомартбект1н кеудес1ндег1 анау Данк орден1мен наградталFан ед1м. Осылай деп мен к^IЗдарFа Жомартбек кеудесше таFып журет1н ез1мн1н орден, медальдарымды нускадым. Жомартбек мен1н наградаларымды эсресе асханаFа барFанда таFып алатын. е й т к е т майдангер студенттер кассаFа кезекс1з ж1бершетш. Мен соFыстан келген1мд1 пайдаланып, ас алу уш1н алFа карай ентелемей, кезепмд1 кут1п тура берет1нд1ктен, Жомартбек менщ тумбочкада жаткан медальдарымды татып алып, кассаFа карай умтылатын. Фанермен коршалFан тар кассада отырFан эйелге студенттердщ омырауы кер1нбейд1. Жомартбек ондайда кеудесш шайкап, медальдарын сылдырлата кояды. - ^аз1р, каз1р, - дейд1 кассир эйел онын майдангер екенш «танып». Содан кей1н 0Fан сураFан чектер1н жазып беред1. Узын чект ащы 1шектей шубатып, кораздана басып ол мен1н касыма келед1 де, ез1мен 1лест1р1п, устелге карай алып кетед1. Туск1 тамактын уакыты такап калFаннан кей1н Жомартбек буг1н де сол «кэсбш» 1степ, каз1р, колындаFы дэптер сездер1н ок^IFаннан кей1н, тайрандап, жатакханаFа карай жуг1ре женелуге эз1р отыр ед1. Мен ез1н нускаFаннан кей1н Жомартбек кокилана тус1п, кеудесш козFап-козFап ж1берд1. Кум1с медальдар сы^ырлап коя берд1. ОFан кыздар кулюсшщ сынFыры жэне косылды. Жомартбек дэптерд1 эр1 карай ок^1ды. «Сейт1п, ол уш кунд1 ерл1кке пара-пар-ау деп ойладым ез1мше. Олай ойлайтыным, баяFыда казактын б1р батырынан ем1р1Н1зде езщ з суйс1нген неше ерл1г1Н13 болды деп сураптымыс. Сонда: «ем1р1 ес1мнен калмайтын уш ерл1г1м бар» деп, батыр мына темендег1лерд1 айтыпты. - Б1р урыста жау колына тус1п калдым, - деп бастапты батыр. - Калмактын мен1 олжа еткен батыры елщнщ ерлер1н ата, олардын осал жерлер1н айт, казактын улы езеншщ еткел1н керсет деп кинады м ет. Мен айтпадым да, керсетпед1м де. Содан кейш ол мен1 кещрдепмнен к^1лкитып жана сойылFан ег1зд1н жас тер1с1не каптатып, босатасына байлатып койды. Жас тер1 жаздын ыстыFында б1р-ак кунде кеу1п, с1р1 боп шьша келд1. Кун кетер1ле с1р1ге шелектетш су куйдырады. Ол кезде с1р1 сэл кенид1 де, курыс- тырысым жазылып, ракаттанып каламын. Кун кыза с1р1н1н суы кеу1п, ол енд1 кайтадан курысады. Sauap.org 122

Опз терЫнен жасалFан тем1рдей с1р1 жан-жаFымнан курсау боп к^1сканда суйектер1м сытырлап ел1п кете жаздаймын. «ЖауFа жаныцды берсец де, сырыцды берме» деген емес пе? Элсем елерм1н, б1рак сырымды бермесп1н деп т1стен1п, кун сайын б1р уыс боп бурюемш де каламын. Эст1п б1р ай жаттым. Б1р айдыц 1ш1нде арыстай басым аруактай болды да калды. Б1р айдан кей1н казактыц бас батыры келш, мен1 кинаFан жауды ез колымен елт1р1п, мен1 кыскан с1р1н1 ез колымен т1л1п, босатып алды. Б1р ай с1р1де жатканымда кы1цк ет1п ун шыFармаFанымды б1р ерл1к деп б1лем1н. Тунде, мен далада уйыктап жаткан жер1мде суп-суык б1рдеце бакайымнан кетер1л1п, кеудеме шы^ып, жоFары карай ермелеп келе жатканын сез1п оянып кетт1м. КозFалмай жатып байкасам, бакайымнан бер1 карай ермелеп келе жаткан уп-узын ж^1лан екен. Ушып турсам оныц шаFып алатынын б1лд1м де, сен1ц 1здеп келе жатканыц осы FOЙ деп, аузымды аша берд1м. Жылан апандай боп жаткан ауы^а басын суFа бергенде, мойнынан кыршып кеп алдым да, жыланныц басын жерде шецбердей боп шоршып жаткан денес1н1ц касына туюрш тастадым. Ек1нш1 ерл1г1м осы деп есептеймш. ЖиырмаFа жаца 1л1нген кылшылдаFан шыдамсыз жас шаFымда ен бойымды к^1шыма котыр басып, орнымнан козFала алмай жатып калдым. Сонда бойым отка куйгендей дуылдап, канша кышынып, киналсам да, ет1ме б1р рет тырнак тиг1збей шыдап кетт1м. Осыны уш1нш1 ерл1г1м деп айтар ед1м, - депт1 батыр. М1неки, эр адамныц басынан еткерер ерекше уш ерлМ болса, мен муны ез уш ерлМмнщ б1р1не балар ед1м, достар!» - деп Жомартбек дэптердщ бет1н жапты. ^Fаш ында бул жайды к^1здарды кейб1реулер1 куле, ж^1мия отырып тындаFандарымен, ец соцында олардыц бэр1 де ж^1м-ж^1рт отырып калды. - Жок, бул жазFаныныз да жаксы екен, аFай, - дед1 Мецтай Fана элден уакытта. - Оныц н е с жаксы? - деп Зайкул шап ете туст1. - Уш кун кыздыц касында жатып, ж1гер керсете алмаFаны ж1г1тт1к пе? - Иэ, неге жМттж емес, наFыз жМттж, - дед1 Майра Абаева. - Орынсыз кумарлык - опасыз жаумен тец. Ендеше адамныц ез нэпсюш тыя б1лу1 - улкен ерлж. - Койыцдаршы, ерл1к соFыста болмай ма? - дед1 Канипа кыздардыц бул езара таласын ерш1те тусу ушш шеткер1рек отырFандарFа карап кезш к^1сып койып. - Рас, ерл1к соFыста Fана болады, бул кайдаFы ерлж, - дед1 Зайкул Канипа езш костап отыр екен деп ойлап одан сайын ершелене тус1п. - Ой, шыраFым, - дед1 Майра да кызбаланып, - ерл1к тек кана соFыста болады деп юм айтты саFан? Б1ле б1лсец, кунделжт ем1рд1ц ез1 ерл1к. Егер сен б1рдецеге ушырап калып, мына Жомартбек езщд1 алаканымен кетер1п ауруханаFа жетюзсе, ол да ерл1к, Жомартбек басын шайкады. Sauap.org 123

- Оны, к1мд1 алаканFа салып, юмд1 аркалап апаруды ойланатын шыFармыз. Ал Зайкулд1 аяFын салактатып аркалап а ^ а т а не жетс1н. Ол маFан да жещл. Зайкулге де рахат: аппак саны, ез1 айткандай, «туб1не» дешн кер1нед1. Кыздар к^1ран кулк1 болып калды. - Эй, эй, менщ санымда шаруан болмасын, - деп Зайкул Жомартбекке карап жудырыFын туйд1. - Мен б1рденеге ушырап калсам, бэр1б1р сен ауруханаFа апармайсын. Одан да жедел жэрдемге жалынFаным артык. 03-ке телефон соFындар, к^1здар, ондай б1рдене бола калса. - ОFан да мен жуг1рем1н F0й бэр1б1р, - дед1 Жомартбек кулместен, жымимастан. - Ал сен1н санында менщ ешкашан шаруам болFан емес. Кербез аFайына керсет1п журген ез1н F0й оны. Зайкул Жомартбект1 жене алмасын б1л1п, колын б1р с1лтед1 де, алFашкы энг1меге кайта оралды. - Токта, Абаева, сен нес1не кызыл кен1рдек боласын Ерболды корFап. Алдымен мунын осы жазFаны шын деп ойлайсын ба? - Шын. ем1рде ондай болады, - дед1 Майра. - Токта ендеше, - Зайкул басына келген элдеб1р оЙFа ею кез1 жайнандап куанып кетт1. - Ендеше Ерболды перште дей1к. Сен сонда мына макалды б1лес1н бе ез1н: «Алтын керсе пер1ште жолдан таяр» деген. А? Б1лес1н бе? - Иэ, - Майра саскалактап калды. «Апырау, ондай да макал бар ед1-ау. Мына тулк1 кыз оны кайдан суырып ала койды? БуFан енд1 не десем дауа?» дегендей. Зайкул айткан макалдай адамнын адалдыFына бултартпай сенд1рет1н сез 1здеп, даFдарFандай куй танытты. - Бшемш. Ол макал F0й. Б1рак макалдын бэр1 б1рдей... - Токта, - Зайкул колын кетерд1. - Емтиханда макал деген халык журег1н1н шындышы. Макал - шындык сэулес1 деп тандайын так^IлдаFанда алдына жан салмайсын. Енд1 кел1п ол макал F0й дейс1н. Макал болса ет1р1к демектсщ сонда? - Жок, ет1р1к демейм1н, шындык. Б1рак ол кандай макал? Мэселе сонда. Халыктын адал журег1нен шыккан, ем1рд1н философиясын б1лд1рет1н, шын даналыкты танытатын макал мен мэтелге дауым жок. Ал халыктын сол даналыFына устем таптын, елдег1 ку, сумдардын ез пайдасын кездеп косып ж1берген коспалары жэне бар. - Мысалы? - дед1 Зайкул. - Мысалын айт. - Мысалы: «Бэйбшеге жарасар колындаFы сабасы» деген макалды ал. Бэйбшеден баска эйел, кедей эйелдер1 колдарына саба устаса кунэ бола ма екен? Олар кымыз 1шсе ауыздарынан аFып кете ме екен? Жок, бэйбшеге жараскан саба баскага да жарасады. Sauap.org 124

Бiрaк yстем таптыц сабаны бэйбiшеден баскага устатк^1сы келмейдi. Кедей, кyн эйелдерге саба устауга жазбаган деп оларды сендiруге тырысады. Атам заманнан келе жаткан халык макалы осылай деген дейд^ Сол сиякты ездерiнiн езгеге жасаган киянат, к^1лмысын бyркеу yшiн ку, сум адамдар да макалга уксас сездер шыгарып коскан. Мэселен, жацагы езiн айткан: «Алтын керсе перште жолдан таяр» деген. Сум, арам адамдар сумдыгын iстеп алады да, артынан «Мен кaйтейiн, «Алтын керсе перште жолдан таяды» деген, мен перште еместн, адаммын гой» деп монтансиды. Бул сол yшiн шыгарылган сез. Эйтпесе алтын керсе перште неге жолдан таяды? Жолдан таяды екен, онда ол перште емес. Жолдан таю, женсздж жасау - адамныц id. Бiрaк адамныц да адамы бар. Журттыц бэрш жолдан таяды деуге болмайды, жолдас Сагынова. Макалды бiлген жаксы. Бiрaк, эр макалдыц мэнiн де ажырата бiлу керек. Ас iшiп, ак нан жегендi жаксы керiп, арпа мен бидайды айыра алмаудыц н е с лайык. Майра алгашында сезiн кiбiртiктеп, кyмiлжiнкiреп бастаганымен, орынды ой, орамды сез тапканнан кейiн бiржолa канаттанып, кайраттанып кеттi. Yстi-yстiне бастырмалата екпiндей сейлеп, Зай^лдщ аузын аштырмай тастады. - Жаса, Майра! - деп Жомартбек жалгыз езi аямай алакан сокты. - Сагынованы шалкасынан тyсiрдiн. Аягын аспаннан келтiрдiн. - Жок, жок, сен коя тур оны, - дедi Зaйкyл женiлгiсi келмей. - Кыздар, айтыцдаршы: Ерболдыц к^1зды кушактап ^ кyн оцаша жаткандагы адалдыгына эсте сенуге бола ма? Ол Майрадан баскалардыц езiн колдауын кyгтi. Кыздар сылк^1лдап, сык^1лыктап кyлiскендерiмен, ешкiм оган демеу болар ештеце айтпады. - Мен сенемiн, - дедi Канипа сык^1лыктап кyлiп отырып. - Мен де агайга сенемш! - дедi Мецтай кyлместен, байыпты тyрде. - Майра ете дурыс айтты. - Жок, мен сенбеймш, - дедi Зaйкyл. - Ешкашанда олай болмайды. Мен ез басымнан кешкен адал, акикат шындыкка Зaйкyлдi сендiре алмаганыма ыза болдым. Бiрaк, адамныц кyншуaк жактарына кенiл белмей, келецке жагына кебiрек кез салатын Зaйкyл сияктыларга не дауа. Эсресе, оныц «ешкашанда олай болмайды» д егет жаныма батты. Неге олай болмаска? Болганын бастан кешкен кiсi айтып турганда неге сенбеске? - Калай болады ендеше? - дедiм мен Зайк^лге кекете сурак койып. - Оны езщ де бiлесiн, - деп Зайк^л ыржалактай кyлдi. Gзiн езгеше мас еткен элдебiр тэттшщ дэмiн есiне тyсiргендей боп елтш калды. - Бiздiн Зaйкyл ерте ашылган гyл гой, - дедi Жомартбек оган ешбiр мэн бермегенсш, мyлэйiм гана. - Иэ, эр г^лдщ ез уак^1тында ашылганы жаксы гой, - деп костады Майра, мырс етiп. Sauap.org 125

- Оныц н е с жаксы, - дед1 Зайкул лап ете тез жауап берш. - Уак^1тында ашыламын деп жургенде суык соFып кетсе, солар да калар ол гул. - Жок, олай болмас, мезг1л1нен бурын ашылFан гул Fана ерте солатын шыFар, - дед1 Жомартбек. - Ерте солсам да, есемд1 ж1бермесем болады. Мен1ц б1лет1н1м осы, кыздар, - дед1 Зайкул Жомартбект1цмыск^1лын елемеген болып. - Ия, ашыл, Зайкул, ашыл, - дед1 Майра, сылкылдай кул1п. - Б1рак б1ржола ашылып-шашылып калып журме. Бул эцг1мен1 Мецтай баска арнаFа ауыстырды. - Ол кыз каз1р кайда, аFай? - деп маFан карады. - Тананы айтамын. - Осында. - Осында-а-а? - деп ек1-уш к^1з косыла дауыстап калды. - ^ м аты да ма? - Иэ. Кергшерщ келсе мен б1р кун1 ерт1п экел1п таныстырайын ездер1цмен. Акылды, жаксы к^1з. - Бэсе, - дед1 Зайкул кайтадан сыкылыктап. - Енд1 тус1н1кт1 болды. Осылай шыFар деп ез1м де ойлап ед1м-ау. Екеу1ц енд1г1 ЗАГС-ке де барFан шыFарсындар. - Коя туршы сарнамай, Зайкул, - дед1 Канипа кез1 ойнакшып зэл1мдене калып. - ^ , ол мунда кашан, калай келген? Б1з неге оны осы кунге дей1н б1лмейм1з? Бул бар к^1здыц кекей1ндег1 сурак болуFа ти1с. - Бэсе. - Иэ, - десш калды б1рсыпыралары Канипаны костап. Мен сол жолы ТанаFа ^матыдаЖенПИ деген жаца институт ашылFалы жатканын ест1ген1мд1 хабарлап, соFан барып окуFа тусуге кецес берген1мд1 айттым. - Мен1ц соцымнан 1ле-шала Тана Алматы^а кел1п, сол институтка тусшт1, -дед1м. - Каз1р ек1нш1 курсында окиды. - Кездесу жаFы калай? - дед1 таFы да Канипа. - Анда-санда. - Одан кешн б1рге жаткан жоксыцдар ма? - дед1 Зайкул шыдамсызданып. Кыздар ундемед1. Зайкулд1 кайырып тастамады. СоFан караганда олардыц да осыны б1лг1лер1 кеп оты^аны аян болды. - Жок, - дед1м мен кул1п. - Ол менщ досымныц к^1зы - досым FOЙ. Тек дос турFысында Fана кездес1п, аж^1расамыз. Зайкул одан сайын такымдай туст1. - Достыктан махаббат туады демеуш1 ме ед1? Элде достык махаббатка уласады деуш1 ме ед1? Абаева, айтшы, осылай ма едЛ - дед1 Зайкул МайраFа карап. Майра басын изед1. - Ендеше, - дед1 Зайкул таFы да к^1лмыцдап - дос болFаннан кей1н ептеп... Sauap.org 126

Кыздар акырыш гана сылк-сылк кyлiсiп алды. Жомартбек басын шайкады. Мецтай, Майра, мен yшеумiз гана кyлгенiмiз жок. - Ондай уласкан ештеце жок эзiр, - дедiм мен салмакты тyрде. - Ол ендi, екi жактыц да кенiлiне байланысты шыгар, - дедi Мецтай жай гана. Зaйкyл ентелей тyстi. - Немене, Ерболдыц кызда кенiлi жок дейсiн бе? Болганда кандай! Осында темен караган болып, бэрiмiздiн ашык-шашык жерiмiздi ацдып, сшекейше шашалып, езiнен-езi элек болып отырады гой бул. Эсiресе, сен колыца тyссен, шайнамай к^1лгыр едi, бэлем. Кыздар да, Жомартбек те тепс ду к^лют калды. Мецтайдыц ак жyзiне к^1зыл кан ойнап шыга келдi. Бiрaк онысын бiлдiрмеу Мецтай к^1здармен коса кyлiп, Зайк^лдщ сезiн эзiлге айналдырып жiберуге тырысты. - Сен, немене, Зaйкyл, - дедi Мецтай кyлiп жатып. - Агай сонша кiсi жейтiн тажал гой деп пе едiн? - Кызды1 жейтiн жалмауыз - жМт екенiн сен бiлмеушi ме едщ, - дедi Зaйкyл жулып алгандай. - Сен оны «агай, агай!» дейсiн. Бiр кyнi агайыц с е т , элп бiр елдiн ертегiсiнде айтылатын, кай елдiкi едi езi, иэ кызыш берiктi к^1зды жуткан сур каскыр сиякты, «ап!» деп асап койганда бiлерсiн элi тажалдыц юм екенiн, жалмауыздыц не екенiн. «Кызыл керпет» умытып кеттiн бе езщ? Ол жай шыгарыла салган елец емес. Ол жалмауыздыц саган карап жалактаган тiлi де, шырагым. Кыздар буган да мэз боп калды. Бул жолы мен де кyлдiм. Тек Мецтай гана не к^лерш, не кyлмесiн бiлмей сэл отырды да, артынан амалсыздан езу тартты. - Зайк^л не десе, о десш, - дедi Мецтай к^1здардыц ^ л ю с тыйылганнан кейiн. - Бiрaк бiздiц агай ондай кiсi емес! - Керермiз, - дедi Зaйкyл де ерегесш. - Иэ, - дедi Канипа кyлiп. Жацагы Зaйкyл айткандай менiн кыздарга к^1зыга карайтыным рас ед^ Бiрaк менiн карауым Дон Жуанныц жас келiншектерге карауы, Жиль Бластыц жаксы эйелдерге к^1зыгуы емес. М е тц кыздарга карауым емiрге кызышу, емiрдiн сулулыгына ынтыгу болатын. Багбанныц ез колынан есiрген гyлге мактанышпен кумарта караганы сиякты, езiм солдат болып коса коргаскан емiрiмiздiн жанды гyлi жаксы к^1здарга сyйсiне кез салып, осындай жандарды елiмге бермеу yшiн кyрескенiме риза болып, штей мактануым едi. Кеп жiгiттер осы гажап гyлдердi кере алмай кетп. Мен сендерге езiмнiн алапат согыстан аман калып, ездерiннiн орталарында отырган бага жетпес бак^1тымды сагат сайын сезiну yшiн караймын, к^1здар. Ал сен менщ муцымды мазак етесщ, Зaйкyл. Бiрaк мен сенiн бiр сезiндi куптар едiм. Сол сезщнщ шындыкка айналуын калар едiм. Ол сенщ Мецтайды мен тажал болып, «ап!» деп асап кояды, кылгымай жутады Sauap.org 127

дегенщ. Ментайды менiн CYЙетiнiм рас. Бiрaк, мен оны, сен айткандай, «асап» та коймас едiм, «к^1лгымай» да ж^тпас едiм. Ол менi CYЙсе, мендiк болса, мен оны г^л етiп тебеме кетерер едiм. Оган айнымас адал жар, аж^1рамас жан серж болар едiм. Дегенмен, сен бYгiн маган жаксы к^1змет еттщ, ЗaйкYл. Сен менiн ойымды айттын. Ментайга ауызбен айтып бiлдiре алмай жYрген тiлегiмдi жеткiздiн. Бyл ymrn саган мын да бiр ракмет, Сагынова. Мен осындай деп ойладым. Бiрaк мен оны ешкiмге де айтпадым. Кыздармен косыла кYлiп, жайбаракат адамга yксaп, Yндемей отыра бердiм. - Иэ, эрюмнщ ез Пенелопасы болганга не жетсiн! - дедi Канипа жyрт тегiс тынышталганнан кейiн маган кезшщ астымен карап койып, езгелерге бyрылып, кезiн бiр кысып калып. Содан сон етiрiк кYрсiнiп алды. - Онсыз емiркиын гой!.. «Эрюмнщ ез Пенелопасы болганга не жетсш» деген менiн сезiм болатын. Бyл курстагы к^1здардын ауыздарынан тYCпейтiн афоризмге айналып кеткен едi. Осындай бiр Yнсiздiк орнай калган тyстa элдебiреу соны айтып жiберiп, жyртты ду кYлдiретiн. - Жок, - дедi Зай^л колын сермеп. - Бyл Ерболдын, Ербол сиякты yлдaрдын айтатын сез^ Бiздiн оны езгертiп, «Эркiмнiн ез Одиссей болганга не жетсiн!» деуiмiз керек, к^1здар. Маган Одиссей керек! Кыздар тагы да кYлдi. - Одан езге жарамай ма? - дедi Жомартбек ЗaйкYлдiн сезiн кагып алып. - Жок, - Зай^л де тез жауап бердi. - Жарамайды, сен жарамайсын. Согыста болган жоксын. - Ендеше согыста болган, омырауы орденге толып кайткан адам отыр гой алдында, - деп Жомартбек менi нyскaды. - езi бiр кiсiден басканы кермейтiн сок^1рлау Одиссей, - дедi ЗaйкYл жyртты тагы ду кYлдiрiп. - Кыздар, кеп кYлiп кеттж, кояйык ендi, - дедi Ментай он жагында одеял Yстiнде жаткан кiтaпты колына алып. - <^й артында кiсi бар» дегендей, емтихан келе жаткан жок па ертен тагы да. - Иэ, сакалы сапсиып, - дедi Жомартбек. Жомaртбектiн сезiне ешкiм ^лмед^ Бэрiмiз, белменiн iшiн шандата асыр салып ойнап, мyFaлiм келе жатканда тым-тырыс парталарына отыра калатын теменп класс шэкiргтерiндей бyртиып, темен карап, конспект, ютаптар бетiне кайта Yнiлiп, Yнсiз калдык. Осыдан кейiн бiр демалыс кYнi мен Тананы жатакханага ертiп экеп, к^1здармен таныстырдым. Ол, эсресе Ментаймен, Майрамен шYЙiркелесе сейлесш, жаксы дос боп кегтi. Нашар студенттердщ кез жасын кектемнiн жылы жауынындай соргалатып, жазгы емтихан да етп. Бiздiн бiрсыпырa к^1здар жылап-сыктап жYрiп, кейбiреулерi кyлaп калган емтихандарын кайта тапсырып, бэрiмiз Sauap.org 128

тепс ушшш1 курска кешт1к. Б1р курс жоFарылаFанFа ^ атауды ц тебес1не шыкпаганмен тескейше жеткендей боп, кец1л1м1з кетер1л1п калды. СонFы емтиханнан кутылFан кун1 кешке отыз уш1нш1 аудиторияFа жиналып, ез1м1зше сауык етк1зд1к. Оны калай уйымдастыруды алдын ала ак^1лдасып алFанбыз. 1ш ю с келгендерге б1р-б1р бокал шампан койылды. 1шпейм1з дегендерге калаFандарынша лимонад пен минерал суы бер1лд1. «Сен ананы 1ш», «сен мынаны 1ш» деген сиякты б1реуд1 б1реу к^1стау, кинауFа катац тыйым салынды. Эрк1мге ею бутербродтан шайнама жэне тид1. Осыныц ез1 б1зге б1р1нш1 класты ресторанныц ец кымбат, ец дэмд1 таFамынан кем боп кер1нген жок. Б1рлесш жасалFан программаныц «1шу, жеу, ыкыластану» деген б]'р]'н т ] бел1м1 осымен бгтп. Оныц «Ойнау, ойлау, енер таныту» деп аталатын ею'н т ) бел1м1 басталды. Бул бел1мде эрк1м ез1н1ц бурыннан осы кунге арнап даярлаFан ец оригиналды деген ойынын ортаFа салады. Ец жаксы деп танылFан номерлерге мынадай сыйлык бер1лед1: улдар калаFан к^1зыныц бет1нен суйед1; к^1здар калаFан адамына ез т1лег1н орындатады. Бэр1м1з аудиторияныц ортасын босатып, алка котан отыра калдык. ^Fаш ында журекс1н1п, ешюм ортаFа шыкпады. Бэр1м1зден батыл Зайкул болды. Б1р кезде ол мойнын жас баладай былFандатып ортаFа шыкты. - ^ , не айт дейсщдер. - Б1з ештеце демейм1з, арнап экелген енерщд1 ез1ц керсет. - Ей, кыздар-ай, - дед1 Зайкул кулш. - Менде к1мнен шпаргалка аламын дегеннен баска не ой, алFан шпаргалканы ез сез1мдей етш тепеп айтып шыFудан баска не енер болды дейсщ. Бэр1м1з ду кулдж. «Эз1 ак журек» десш жатыр б1реулер. - Одан да б1р эн айт десецдерш1 маFан. - Айт. - Дурыс. Зайкул сызылтып «Дударайды» айтты. Эн1н б т р е салып, такпак айтканнан кей1н дереу кэмпит сурап алаканын жаЙFан баладай болып, тереш1м1з АбаеваFа карап, б1рден ак^1 сурады. - Майра, менщ бул эн1ме сыйлыкка... - деп келе жатыр ед1, Жомартбек орнынан у шып турды. - Жок, саFан сыйлык бер1лмейд1, - дед1 ол. - Сен оригиналды ештеце орындаFан жоксыц. Кыздар ду ете туст1. - Бер1лс1н, бер1лс1н! - Тшт1 болмаса б]'р]'н т ] бастаFаны уш1н бершсш. Майра басын изед1. - Иэ, калаFаныцды ата, СаFынова. Зайкул кылмыцдап калды. - Онда, - дед1 ол енд1 тэкаппарлана бастап, - онда мына ек1 ж1г1т, Ербол мен Жомартбек, шеп етюзш ею жак бет1мнен катар суйс1н. Кыздар кыран кулк1 болды. Sauap.org 129

- Жок, бiреуiмiз де жетемiз гой, - дедi Жомартбек. Зaйкyл жетпейдi дегендей, басын шайкады. - Ойынныц тэртiбi бойынша: кыздар калаган адамына ез тiлегiн орындатады. Осылай гой? Ендеше менщ тiлегiм айтылды. Екеущ келiп орындацдар, солай ма, Майра. Майра ш ек-сш ес катып, басын изед^ Жомартбек екеуiмiз Зaйкyлге карай аяцдадык. Кыздар косылып, бiр ыргакпен алакан сокты. Бул женiмпaзFa ойналган туш есебшде болды. Eкiншi кезектi Жомартбек алды. Ол ортадагы орындыкка колыша домбыра устап шыкты. Орындыкка отырмас бурын, артистерше ишш, к^1здарга тегiс iзет керсеттi. - М е тц непзп максатым КaзГУ-дi б т р ш , жаксы азамат боп шыгу екенш ездерiн де бiлесiндер, кыздар. Одан мацызы ешбiр кем емес тагы бiр максатым бар. - Ол не? - дедi шыдамсыз Зайк^л. - Ол, - дедi Жомартбек, - жаксы эйел алу. - Бул сез де кыздардыщ ду ^лю сш е уласты. Сыцгырлаган тэгтi ^лкшер токталганнан кейiн, Жомартбек сезiн жалгады. -Сендер кyлесiндер. Сендерге оцай бул. Сендер немене, жаксы керген жМттерще кулагынан басып отырып, шыгасыцдар да аласыцдар. Болмай бара жатса, комсомол уйымына арыз бересiндер. Ана жМт менiмен кенiл косып едi. Eндi карамай кегтi дейсiндер. Ал комсомолдыц курыгы узын - жiгiгтi, шетке шыккан саяк ж^1лкыдай етiп кайырып экеп, арыз айткан к^1зга косактайды. - Кыздар тагы да белм ет бастарына кетере кyлiстi. - Ал, Ербол агай екеумiздiн жайымыз м^лде баскаша. Алдымен бiз кай кыз жаксы деп басымызды бiр катырамыз. Жаксы к^1з менi жаксы кере ме, айтканымды кабылдай ма деп жэне дел-сал боламыз. Койшы не керек, жМтке жаксы жар тауып алу оцай емес. Сондыктан мен сендерге кaзiр алдымен жаксы катыш, одан соц жаман катын туралы екi елец айтып беремiн. Осылай деп Жомартбек домбыраны кагып-кагып жiбердi де, аудиторияны басына кетере шыркап коя бердi. ^^^убй ^йшын йлсй% бомы су^зй^. Дйсы^й ^й^ырзйн^й делсе зырлйи. ^йуысы; ^езен^е эре% ^ызыи, ^*еу^ес' е^демзен^е ешсе булзй^. Хязын, шйбйзы.мен ^омзйн жуыи. Сумре^еи сез семле.мес есед ^уыи. БТр сез^' ед' сез зыи е^ ймшийм^ы, ^ебемс'н урыс-жйнжйл ^йм^йн шуыи. Др'не й^йл ж ур'и болйр сер'д, Дуйнйр зйзмз ^урбы ж уз'н дер'и. Sauap.org 130

Б'лз'збем бор болсо ^о, жо^ болсо ^о, Турзоны эр^о^он^о ^осын дер'и. Сыиошы жо^сы ^ошын омшсом б'шиес, ^о^о^шои жомон ^ошын ер'н душиес. У^сошсо оз бо, деи ие шои^оны^^ы, ^*ез делсе де^ем^'л'д е^ше^е ешиес, о-о-оу/- деп Жомартбек шанакты сарт етк1зе соFып, орнынан турып, таFы да жан-жагына карап бас ид1. Бэр1м1з кол соктык. - Енд1 жаман катын туралы айт, - дед1 Зайкул шыдамсызданып. «Айтайын ба?» дегендей, Жомартбек би1г1рек креслода колына к1тап устап, езге журттан окшаулау боп отырFан МайраFа карады. Ол «руксат» дегендей, басын изед1. Абаева каз1р уш1нш1 курска бугш Fана кешкен студенткадан гер1 уш ж^1лдан бер1 ел билеп тэсшденш калFан эйел патшаларFа уксайтындай ед1. Кулмей, ашылмай, басын т1к устап, иегшен ишара жасап, саусаFынын ушымен буйрык бер1п отыр. Колындагы кгтабы хаз1ретт1ц асасы немесе Богдан Хмельницкийдщ булавасы сиякты, оны сэл кетерсе болды, шулап отырFан журт тым-тырыс тына калады. Абаевадан руксат алFан соц Жомартбек кайта шыркады. Болмом^ы иемл' сулу жомон ^ошын. Б'лмем^' умрешсе^ ^е сез&'% солшын. Тлмелеи, солзон жер^ен дедес'н^еи, Дыло^ы урыс-жонжол сез^'^ оршын. ^*еше^' шо^ ош^он со^ есед бозыи, Др'не был^ыл^ом^ы ел^' ^озыи. Доно^о шомо^ бер ^еи еишеи омшсо, Журе^' шер'с ^орои, жыбыр ^озыи. ^*'с'зе дуле семлеи делмес жонои, Был^ыл^ор ел дез'н^е бомын сыбои. Тоусыл^ы дун'-шун' еш иен ^ом ^еи, Донозын ^ысшом делзен бэр'н сонои... Оромол жер^е жошыр, д р бошион. Сол^ырои оя^-шобо^ ^мрои жош^он. Суш'не ^еледшез' мш деи шмсе, ^^*еш/^ ^еи ше омшиом^ы озон, ^у^ом ош^он. — о-о-о, е-е-е... Оуф! Терешшщ уЙFаруымен Жомартбекке де сую сыйлы^ы тид1. Ол алшацдап, Зайкулге карай журд1. Ерн1н шуршитш, нак соны Fана суйет1ндей боп, ыщайланып бара жатты. Зайкул куйтыцдап, басын кикацдатып, ерн1н ынFайлай бастады. Жомартбек оны ез1не карай умтылта туст1 де, басын шапшац бурып, шеп етк1з1п Зайкулд1ц касында оты^ан Назилэшт1ц бет1нен суйд1. Зайкул сутсуге ынFайлап шошайткан ерн1н не ютерш б1лмей, тус1 Sauap.org 131

бузылып нэумез боп калды. Оны багып отырган бiз жэне к^1ран ^ лю ге баттык. - Зaйкyл, немене сyйiскiн келш пе едi, кел, - дедi Жомартбек ештеце болмагандай жайбаракат оган карай бурылып. - Архимедтыц туткасын устагандай болмай, аулак кетшi, - дедi Зaйкyл терiс айналып. - М е тц ез туткам да жетед^ - дедi Жомартбек бейнебiр Зай^лмен урыскандай баж ете калып. - Бiреудiкi маган дэрi емес. Осылай деп Жомартбек Зaйкyлге карап ^ лейш дегендей боп ыржиып келе жатты да, дереу, бiреумен тебелесiп калгандай, тyсiн томсырайта койды. Булай, бет бейнесш лезде екiншi тyрге тyсiре кою сиякты aртистiк енер курста Жомартбекке гана тэн болатын. Осынысымен ол бэрiмiздi бурын да талай рет кyлдiрген едi. Бул жолы да ол бiздiн кyлмес еркiмiзге коймады. Канипа, Сакила, Назилэш yшеуi yш жактан кол кетердi. Майра Yшеуiне де бас изедi. Олар ортага келiп, согыс кезiнде шыккан «Кекем-ай» деген эндi шыркады. Елде жyрген жас бауырдыц майдандагы агасын сагынып, жyректiн запырандай зарымен айткан жaн-жYЙенi босатар ащы энi аудиторияны кернеп кегтi. Yш дауыс косыла шыркап «Кекем-ай!» деп зарланганда терезенщ шынысына дейiн дiрiлдеп, калтырап кеткендей болды. Дйн жйм^йнны^ '^'н^е дедеж жур-йу-й-й-йу. М^^лшы^ дезеи дедеже неж'с шур-йу, й-й-йу-йм. ^*едеж-йу/ Дй^йн делер еденс'^?/ ^ен шйз^ыр^йн сурййжын дун&'з-шун'-йу, й-й-йу, дедеже йш^йн жйу озын жйзйн бур-йу, й-й-йу-йм. Жйн дедеж/ ^м^оры^^ы б'р дерсеж/.. Будан кейшп кезек маган келдi. Yш кыз косыла айткан жацагы зарлы эн жYЙке-жyйкемдi босаткан мен не айтарымды бiлмей састым. Эзiрлеп экелдiм дегетмнщ бэрi жан толкыткан жацагы эннен кейш мyлде кaжетсiз, керексiз сияктанды. Бiрaк к^1здар к^1стап болмады. «Шыксын ортага, айтсын бiрдене» деп жанымды шыгарды. Амалсыз ортага шыктым. - Мен Абай елецдершде кездесетiн е с т сездердщ тiзбесiн жасап, оларга езiмше тyсiнiк берген едiм. Бyгiнгi конкурс сиякты корытынды кешке соны усынуыма болады. Бiрaк, муныц езi бiр дэптер, - дедiм к^1здарга дэптерiмдi керсетiп. - Бэрiн табан астында окып шыгу мyмкiн емес. Сондыктан мен кaзiр соцгы ок^1ган бiр кiтaбымнaн сулу эйел, махаббат жайында жазып алган екi-yш нак^1л сезiм бар, соны ок^1п берейiн. Мен Майрага карадым. Майра к^1здарга карады. - Махаббат жайындагысын ок^1сын. Sauap.org 132

- Сонуысын айтсын, - деп шуласты к^1здар. Абаева к1табын жоFары кетерд1. Журт тег1с тым-тырыс боп тыныштала калды. - Иэ, онда былай болсын, кыздар, - дед1 Майра. - Ербол аFайдын Абай елендерше тус1н1к жасауы б1зд1н ешкайсымыздын ойымь^а келмеген улкен жумыс. Оны бшудщ бэр1М1з уш1н пайдасы бар. Ол эсресе ертен б13 мутал^м болып, мектепке барFанда керек. Сондыктан б13 оны аFайдан сурап, кеш1р1п алармыз. Мен1нше, аFаЙFа тандаFан к^1зын сую сыйлышын осы енбег1 уш1н беру1м1зге болады. Ал бул к1с1 жанаFы сонFы айтканын ок^1п шыксын да, сыйлышын алсын. Мен б1р жапырак белек каFазFа т131п алFан махаббат жайындаFы сездер1мд1 оки бастадым. «Махаббат бар жерде кез жасы коса журед1. Адамнын ем1р1 к^1ска болFанымен, махаббаты узак ем1р суред1. Куштарлык, - махаббат хабаршысы. Куштарлыкты кез айтып, т1лект1 т1л тус1нд1ред1. Журегш махаббат мекендесе, ен саран деген адамнын ез1 ересен мырза боп кетед1. Эдем1 эйелд1н элег1 кеп. Сулу эйел сорFа б1тед1. К ерж т эйелд1н куйеу1н1н кен1л1нен куд1к арылмайды. СулуFа суктанушы кеп. Сорлынын эйел1 сулу болады». Жазып алFан каFазымнын ек1нш1 бет1н ок^1май ортасынан буктей салып, K^IЗдарFа рахмет деген ишара жасадым. Зайкул аузынан емшек тартып алFан жас баладай боп, баж ете калды. - Ек1нш1 бетш ок^IFан жок, Майра. Ербол енд1 каFазынын ею'н т ) бет1ндег1с1н окысын, - деп елбелектеп ушып кете жаздады. Абаева маFан карап, «Зайкул бэрш ест1мей тынбайды» дегендей ж^1миды да, басын изед1. Бул тереш1н1н «таFы ок^1» деген эм1р1 ед1. Эскерде командир бу:йрыFын ек1 етпей орындап уйренген басым, каFазымнын буктеу1н кайта жаздым. - Бул уз1нд1лер Ундшщ жазушысы Дандинн1н «Он ханзаданын басынан кешкен окиFалары» деген к1табынан алынды. Ал, тында, Зайкул, - дед1м мен алдымен жуз1 жайнап, кулпырып отырFан Зайкулге карап алып. - Оки бер, оки бер, - дед1 Зайкул шыдамсызданып. - Мен тындап отырмын. Мен таFы да окуFа к1р1ст1м. \"Махаббат жайына келет1н болсак, онын мэн1 адамFа дуниеде тендес жок езгеше рахат берет1нд1г1нде. Кеудесш махаббат кернеген еркек пен эйелдщ ойлайтыны ем1рд1н езгеше сол рахатына жету Fана болады. Журег1не махаббаттын нуры тускен жаннын жай журттан езгешел1г1 онын айналасынын бэр1 кулш, куанып турFандай куйде болады. Ынтызар ек1 жаннын кушактарынын айкасуы ездерше ешпес куаныш боп танылып, кейш Sauap.org 133

сол сэтте еске алудын езi ол екеуш ерекше елтiтiп, езгеше шаттыкка белейдi. ЖYректi кернеген осы куанышка жету Yшiн Yлкен к^IЗметтегi адамдардын ездерi аса киын ерлiктер жасауга дейiн барып, мол-мол сыйлыктар тартады. Кaуiптi iC кaтерлi жанжалга дейш тэуекел етедi... ...Эйелге, эсiресе жYрегiнде бiреуге арналган маздаган махаббаты бар эйелге, езi CYЙмейтiн еркекке ержсз косакталудан киямет корлык жок. ...М ет махаббаттын улы ж^1ланы шакты аямай. Жаныма дэрi, дертiме шипа сен гана! ...О, к ^ р е т , жaлaнбyт жYгiрiп, кYнi бойы куалап торгай ататын сэби сиякты, садак толгап, сан адамнын жYрегiне жебе кадалтатын махаббат тэнiрi! Не жазыгым бар едi менiн? Неге м ^ ш а кинайсын менi? Бiржолa ертеп, ^ л кылып жiбермей, неге мyншa кYЙдiресiн аяусыз?.. ...«eзiндей сен онын жYрегiне! Онын жYрегi алып жартастын табанындай тyрaкты, нагыз болаттын езiндей берж. Ол жYректi езгеше байлык - ез махаббатыннын нyрлы гaуhaр тасымен ернектегейсiн сен! Онын биiк кеудес езiндей лайыкты жардын салмагына жаншылып, ез рахатын алсын емiрден». Ханшанын некер к^1здары осылай деп Yн катты маган. Бyл сездерден кейш менiн жYрегiмдi к^1скан махаббат бyFaуы одан сайын тарыла тYCкен тэрiздi болды». Мен бар окыгыштык енерiмдi жyмсaп, бар жанымды салып, бiреудiн сезiн ок^1п тyрFaндaй емес, ез жYрегiмнiн бар сырын бiр жанга гана арнап актарып тyрFaндaй боп елтш, егiлгендей кYЙде Yнiмдi Yзiп, кагаздан басымды кетердiм. Эрине, мен б^л сездердi тек кана Ментайга арнап едiм. «Осынымды yкты ма екен?» деп мен басымды кетергеннен кейш, баскаларга бiлдiртпеуге тырысып, Ментай жакка кез тастадым. Мен окыган сездерге к^1здардын кебi iштей рахаттанып, бас кетере алмай, темен тyкысырa сылкылдап кYлiсiп калган екен. Зай^лдш екi кезi iшiп-жеп, маган кадалып алыпты. «Тагы да бар ма, тагы да ок^1шы» деп етшгендей, сyрaп, тiлегендей кYЙ танытады. Тек Ментай гана ^лместен, ж^1мимастан, менщ сездерiмдi естiмегендей боп, маган емес, терезе жакка кезш кадап, ойланып калыпты. - Иэ, агай, сыйлыгынызды алыныз, - дедi Майра жанагы мен ок^1ган Yзiндiдегi некер кыздар мактаган ханшадай ж^1миып. - Калаган кызынызды CYЙiнiз. Мен жанагы махаббат жайында Yзiндiлер ок^1ган сэтте бар дYниенi yмытып, ойымнан шыгарган екенмш. Сейлегенiм Yшiн маган да сыйлык бары, сыйлык болганда тандаган, жаным жаксы керген к^1зды кyшaктaп, бетшен CYЮге праволы екенiм ендi гана есм е тYCтi. Сол-ак екен жYрегiм ез- езiнен лYпiлдеп, дYрсiлдеп коя берд^ «СYЙсем бе екен, CYЙмесем бе екен?» деп ойладым. «Жок, осындай сэтi кеп тyрFaндa CYЙiп алайын, ол кайтер екен?» дедiм де, акырын басып, Ментайга карай аяндадым. Ментай маган келе жатыр деп ойламаган сиякты калып керсетiп, баска кыздардай к^1мсынып, бетiн баса Sauap.org 134

бастаган жок. Мен оныц касына такап калганда да езiнiн сол жагындагы к^1здыц бетiнен сyюге келе жаткан болар дегендей, оц жагындагы кершi к^1зына карай мойныц бурып, оны сезге шак^1рды. Дэл сол кезде мен, колы дiрiлдеп, ец алгаш мер устаган ауылнайдай етектей ернiмдi жиган боп сэл бyрiстiрдiм де, оны Мецтайдыц кагаздай мойнына былш еткiзiп басып кеп калдым. Бейкам отырып, селк еткендей болып жэне кыпыгы1 келген сияктанып к^1з мойнын iшiне тартыцк^1рап, кайтадан сол жагына карай бурды. Ол кез менщ кызга кумартып, киналып жyрген шагым емес пе? Егеудей ернiм Мецтайдыц мойнын, кшкентай кулагын yйкелеп барыш, лезде кып-кызыш боп кеткен ак бетiнiн ушына токтады. Оны, езiмше ак^1рын ептiм де, к^1здарды кыран кyлкiге батырып, мас кiсiдей сенделектеп ез орныма карай аяцдадым. Менен кейш к^1здар бiрлесiп тагы да елец айтты. Бiрaк олардыц не айтканын мен укканым жок. Мецтайдыц бетшен бiр сyйгенге, бiр шиша шербетт басыма кетерiп жалгыз сiмiргендей, ез-езiмнен масайып, буын- буыным курып, елтiдiм де отырдым. Сол кезде колыша шагындау дэптер устап ортага Мецтайдыц езi шыкты. - Ойынныц шарты езгешелеу нэрселер даярлап экелудi талап еткен соц, -дедi Мецтай бегеле сейлеп, - мен мына бiр дэптердi ала салып едiм. Мунда шешемнiн айткан бiрсыпырa сездерi жазылган. Шешем бастауыш мектепте мyFaлiмдiк к^1змет аткарган, сауатты кiсi болатын. Окыган кiтaптaрынын ак бетiне ез ойларын жазып тастай салатын. М е тц он жасыма дейiн бiз ауылда турдык. Одан соц Риддер деген калага кешiп барып, экем жумысшы болды. Былтыр ауылга барганда (экемнiн iнiсi ауылда турады) апам окыган кiтaптaрдын бегтерiн бiр-бiрлеп актарып отырып, оныц ез колымен жазган жазуларын мына дэптерге кешiрiп алган едiм. Талай кызык кiтaпты ездерiн де окып жyрсiндер гой. Мен сендерге апамныц жазгандарын айтып берейiн. Муныц кей тустары турпайылау да боп кершер. Бiрaк бэрiмiз де ес бшген ересек балалармыз гой, ондайларын алып тастамай-ак тутас оки берейш. - Дурыс. - Жен. - Окы, Мецтай, - дедiк бiз жарыса шуылдап. Мецтай тамагын кенеп алды да, асыкпай жайлап, бiрiнiц соцынан бiрiн тiзiп, ана жyрегiнен шыккан ак^1лды нак^1лдарды актара бастады. 1. Жазгы салк^1ннан жаныцды аяма. 2. Ешкашан да, ешкiмдi жамандама. Ец жаман деген адамныц да жаксылыгы болады. 3. Кыз кейлегiнiн етегi тiзеден жогары шыкпауы керек, себебi к^1здыц жалацаш жерше кеп кезiнiн курты тyскiш келед^ Ал халыкта: «Eстi к^1з етегш кымтап устайды» деген макал бар. 4. Эйелдщ жалацаш денесi еркектщ кумарлыгын коздырады. Ак^1лмен бегеп, сабырмен тусалмаган кумарлык таудан тенкерiлген сел сиякты: жолындагыныц бэрiн уйпа-туйпа етш, жайпап, жойып кетедi. Сондыктан Sauap.org 135

эйелдщ, еркек кyмaрлыFын коздыратын ашык-шашык жердi кебейтпей жауып, жария етiлмейтiнiн кымтап yстaуы абзал. Эсiресе етектi кара санга дейiн кетермеу, кеуденi жаланаштамау жен. Сонда еркек елендемейдi, эйел аландамайды, адалдык бyзылмaйды. 5. Ешюммен баркылдап yрыспa, баганды жоясын. 6. Каркылдап кYлу, тарк^1лдап сейлесу - даракылык белгiсi. 7. Кемшiлiксiз кЫ болмайды, оны керуден онай жок. Кiсi кемшiлiгiн тез керуге емес, тез тYзетуге кемектес. 8. Кызга катты кYлудiн кaжетi жок, жiгiттерге онын ж^1миганы да жетiп жатыр. 9. Ауыз шешендiк эркiмде болады. Э сресе кыздын аузы CYЙрендеп кеп сейлемегет абзал. eйткенi к^1здын кYлкiсi, жымиюы, бас изеуi, кезкарасы, жYрiс-тyрысы - бэрi де сайрап тyрFaн сез. Сондыктан онын аз сейлеп, айналасына ак^1лмен танылганы дyрыс. 10. Шошандаган кыз шешенiн атына кiр кел^ед^ 11. Баласы арак iшсе, ш ешес у iшедi. МaскYнем жаман бала жаксы ананы ажалынан бyрын керге ^р^зед^ 12. Жаман туыс тютеуж, жаксы жолдас Yйiрсек. Жаксы дос жаман экеден артык. 13. Yмiт кYткен онбаган боп кетсе - эке сорлы; к^1зы кYЙеуге етпесе - шеше сорлы; с^лу деп алганы CYЙкiмсiз боп шыкса - жМт сорлы; к^1ран деп тигенi жапалак боп шыкса - жар сорлы. 14. Аккещл мен адал ниеттен туган iC эсем болмаса да CYЙкiмдi. Айла мен арамдыктан туган iC, эдемi болса да ж т р к е т ш т . 15. Кыздын жаксы жiгiтке шыгуы, жiгiгтiн жаксы жар тандап алуы женiспен пара-пар. Алдымен женiске жету кымбат, ал жеткен женiстi баянды ету, одан да к^1мбат. 16. Кешеде келденен тура калып, бiрiнiн ернiн бiрi жyлып жердей боп жалмап, жyрт кезiнше CYЙiсiп жаткан к^1З бен жiгiтте ар да, yят та болмайды. Ондай эдеттен без, ондай ^рбыдан аулак бол. 17. Кей адам кшт етпе келед^ Бiрaк ол мiнез жас балага, сyлу эйелге жэне ^лы адамга гана жарасады. Бyл Yшеуiнен баскага бiткен к^1нырлык к^1рсыкпен тен. 18. Махаббат - барша байлыктан кYштi. Бiрaк кYштiге де кемек керек. Сол сиякты махаббат та езш байлык пен барлыктын коса колдауын yнaтaды. 19. Eкi адамнын бiр-бiрiне шын ык^1ласпен калтк^1сыз кызмет етуi не араларындагы адал махаббаттын, не асыл достыктын аркасы. 20. Еркекке жYрек керек, эйелге трек керек. 21. Тiрi адамнын бар бакыты, бар к^1зыгы жер бетшде. Оган yмтылудын немесе о д^ниеден Yмiт етудiн кaжетi жок. Сол себепт бар тердi тегiп, барша ой мен акылды жyмсaп жер бетш, тyрFaн YЙiндi жyмaк ете бiл. 22. Ел сыйларлык баган болмаса, елге ага болдым деме. 23. Жаксы адам - магнит. Магниттщ бiрнеше темiр шегенi езше тартып ала алатыны сиякты, жаксы адамнын да жанына жyрт кеп YЙiрiледi. eзiн Sauap.org 136

жаксы болсац - айналацда досыц кеп; жаман болсац - жалгыз жyресiн; орташа болсац - сен де бiр жаксыныц жанын жагалайсыц. Досты сырттан iздеме, жак^1ннан iзде, езщнщ iшiннен, iшкi дyниеннен iзде. Жаныц жаксы, жyрегiн жаксы, акылыц парасатты болса - iздеген досыц алыстан yйрiлiп езi келедi. 24. Бiздiц ауылдыц казактары баягы ескi эдетпен элi кyнге дейiн жyзге белшед^ Содан соц элi жеткенi элсзш аягынан шалып, бетен жyздiн баласы деп жудырыктап, жулмалап жYндеп жатады. Алауыздыктыц атасы - жyз жойылса екен. Жyзге белiнгеннiн жyзi к ^ с е екен! 25. Ел билеген жаксы адамныц емiрдiн кyнделiктi кyйбенiмен кетш, ертенгi урпакка мура боларлык ез атынан ештеце калдырмауы екiнiштi. Абай атамыздыц езгелерден артыкшылыгы да осында - артына тастап кеткен асыл кiтaбындa гой. 26. Бiреудi пэленше кеп бiледi деп мактайды. Кеп бшген адам кеп тындырса мактауга болар едi. Кеп бiлiп, т ^ тындырмайтындар да бар. Мундай юке пайдасыз бiлгiштiктi бiлдiм деудiн кажет жок. Ондай «бiлгiштен» аз бшш, кеп тындыратын коцыркай адамныц езi артык». Мецтай дэптерiнiн бетiн жауып, кекiрегiне басты да, журтка басын идi. Кыздар козыдай жамырасып, жарыса сейлей женелдi. - Yндемей жyрiп, бар бiлiм сенде екен гой, Мецтай. - Мше тамаша! - Ютап сезiнен кем емес! - Кей ютаптарды1 кырык рет актарсац да, мундай сездердi таба алмайсыц, -дестi. «Мецтайдыц мунша сабырлы, устамды болуы шеше тэрбиесiнен екен- ау, -деп ойладым мен. - Асыл ана ешкашан да аптыкпа, асыкпа, шошакай болма деп к^1зыныц кулагына сiнiрiп отырган-ау тегi. Акытлды ананыц адал перзентiне берген ак бата - тэрбиесiне не жетсiн, :шркш!» - Ал, Мецтай, сыйлыгыцды ал. - Не тшейсщ, - д ест кыздар каумалап. Mенiн жyрегiм, кос ш е п катты буралган домбырадай болып, согуын токтатып, тынып калган сияктанды. Мецтай не тiлер екен, Зай^лше, бiреу келiп бетiмнен сyйсiн дер ме екен? - деп ынтыктым. Мецтай басын шайкады. - Бул менiн ез жанымнан шыгарганым емес, мен апамныц айткандарын гана окып бердiм.Сондыктaн мен оган ешкандай сыйлык тiлемеймiн. Mенiн екi бетiм ду ете тyстi. Жаца, ез кезепм келгенде, бiреудiн сезiн ок^1п бергетм yшiн акы iздеп, Мецтайдыц бетшен сyйгенiме уялдым. Кешiмiз кенiлдi болып, узакка созылды да, университеттен жатакханага кеш кайттык. Улап-шулап, кешенi басымызга кетере дабырласып келе жаттык. Бiр кага берюте менМецтайга тiл каттым. - Мецтай, сен маган екпелеп калган жоксыц ба? - дедiм. - Неге? Sauap.org 137

- Баганагы с ^ г е т м Yшiн. - Ол, бiрiншiден, ойыннын шартына байланысты болды гой, - дедi Ментай. -Екшшщен, сiз менiн агайым iспегтiсiз. Агасы бетiнен CYЙгенге карындасы екпелеушi ме едi?. - Шын екпелеген жоксын ба? - дедiм мен куанып кетiп. - Шын, - дедi Ментай байсалды Yнмен. - Онда ракмет саган... Бiрaз жYргеннен кейш тагы да Yн каттым. - Ментай, бiр етiнiшiм бар едi айтатын, - дедiм. - Айтыныз. - Рyксaт етсен, жанагы окыгандарынды кешiрiп алар едiм. Ментай Yнсiз екi-Yш аттады. Содан сон барып жауап бердi. - Дэптерде баска да шимайларым бар едi, - деп баяу айтты да, тез шешiмге келдi. -Жарайды, алыныз. Бiрaк баска ешкiмге керсетпессiз. - Керсетпеймш, - дедiм мен ант еткендей елпшдеп. Кыз колтыгындагы дэптерiн маган бердi. Багана, оны бiр CYЙгенше CYЙегiм балк^1ган едi. Eндi, дэптерi колыма тигенде, патшанын сарайынан кетергеншше алтын алган кайыршыдай куандым. Жатакханага жетiп, белмеге кiргеннен кейiн стол басына отыра калдым да, шамды келенкелеп алып, кадалып к^1З дэптерш окуга кiрiстiм. Дэптердiн алгашк^1 бiрнеше бетiне «Апамнын айткандары» деген заголовокпен Ментайдын баганагы ок^1гандары тiзiлген екен. Онын одан кейiнгi беттерiне к^1З езшщ ок^1ган, бiлген, керген жайларын жазыпты. Соларга байланысты ез ойларын маржандай тзи тш , кыска-к^1ска етiп кагазга тYсiрiптi. Бiткен эр ойдын арасын сызыкпен белiп тастап, кей жазбаларына жеке- жеке ат койып, рим цифрларымен тараулап отырыпты. Дэптердiн кей тyстaры кYнделiк iспеттендiрiлiп, онда к^1здын жан сырлары баяндалыпты. Мен ол беттердщ бэрiн, дастаркандагы тэттiнiн бiрiнен сон бiрiн сyрaп кол созган баладай болып, бас алмастан оки бердiм. Тан агарганша тапж^1лмастан отырып мен Ментай дэптершен мыналарды ок^1п шыктым. «Кyлaктaн кiрген етiрiк пен есек гашыктар жYрегiнiн терiне таскорган боп каланады. ТYрмедей капас, сyрыксыз ол корганнын кiрпiштерiн балталап бyзып, CYЙменмен согып кирата алмайсын. Оган езгеше ^ р ал керек - актыкка кез жетш, адалдыкка кенiл сенгенде гана ол кYл болып кекке ^ а д ы . Зyлымдык махаббатты ториды. Кашанда махаббаттын калай мерейiн темендетсем екен деп aлaсyрaды. Тек кYштi махаббат кана зyлымдыктын торына тYCпейдi. Шыгыс накылы. I. - Баска кiммен дос болсан, онымен дос бол, бiрaк мынадай ym адаммен дос болма, - депп бiр данышпан езшен ак^1л сyрaй келген адамга. - Акымакпен дос болма, ол саган жаксылык жасаймын деп Sauap.org 138

журш-ак жамандык жасайды; зер1кк1ш жанFа жолама, канша сенген1нмен ол сен1 тастап кетедц ет1р1кш1ден аулак бол, ол с е т есекке та^анын ез1 де сезбей калады. II. Б1р адам казынын алдына кел1п: мен1н уш турл1 кумарлышым бар, олар: шарап, эйел, етр ж айтушылык. Осы ушеу1н1н кайсысын тастасам екен? - д е т ь Казы ойланып отырып: «Эт1р1кт1 тастаFанын жен болар» депт1. Кенес алFан адам кайтып кетед1. Б1р кун1 онын бетен эйелге кещл1 ауады. Сонда онын басына мынадай ой келед1: 1с аяFы насырFа шауып, казыFа барсам - ол менен «басканын эйел1н азFырFанын рас па?» - деп сурайды. «Иэ» десем, жазаFа ушыраймын, «жок» десем, ет1р1кш1 боламын. Кой, одан да эйел кумарлыкты да тастайын деген KорытындыFа келед1. Сейт1п ол езшщ шарап кумарлыFын да тастаFан екен. «Бул баЙFус неге шелге кумар?» деп балык туйекуска танданады екен. «Бул неге соншама суFа Fашык?» деп туйекус балыкка танданатын болса керек. 1нжу тен1зд1н терен тубшен алынады. Тен1зд1н суыFына тонып, суына туншыкпаганнын 1нжу мен меруертке колы жетпейд1. Махаббат та сол сиякты. Ж^IлтыраFан к1шкентай ушкыннан лапылдаFан ерт тутанады. Махаббат та сол сиякты. Ж ам ата бастамак мураттан жаксыFа бастар уят артык. Шелдемей турFанда ею рет 1шкен судан, шел кысканда б1р рет канFаннын ез1 абзал. Жалыкпайтын жан жартасты муж1ген сумен тен. К1нэ таFу - киюлжщнщ алFысезi. Зер1кк1ш жаннын махаббаты кайтарылмас карызбен тен. Сок^1рдын кезi кермесе, кунде канша жазык бар. Тату болып аж^1рау, жанына тускен дакпен тен. Араз болып жак^1ндау, ол да езшше бiр мерей. Турактылык - махаббат мураты. Суйiскен жандар бiр-бiрiнен алыста журсе, тус керюш, тушiркенiседi. Энде - тэн табысса, тусте - жан жанасады. Тус туралы. Fашыктар керетiн тустiн терт т ^ болады. 1. Суйгенi тастап кеткен Fашык тусiнде суйiктiсiмен жакындап, кайтадантатуласып жургенiн кередi. Ояна келсе, онысы тус болып, екiнiшке батады. 2. С уй гет жак^1нда, бiрак араларында элдебiр салк^1н журген Fашык суйгенiнiн езш тастап кеткенiн керiп, катты екшш, кейде ексiп ж^1лап оянады. Бул онын солай болып, кетпесе ип деген ш ю ойынын жалFасы. 3. Суйгетнщ уйi жак^1н жердегi Fашыктын тусiне ол алыстап, аулактап кеткен боп кершед^ БуFан катты киналып, урейлене оянFан ол бул т у с екетн, FашыFынын ешкайда кетпегенiн бшш, «уh!» деп, ез-езiнен куаныш табады. Sauap.org 139

4. СYЙгенiнен алыста жYрген гашык тYсiнде онын касында болып шыгады. Eкеуi косылып, куаныш, рахат табады. Ал ояна келгенде, онын бiрi де жок болып шыгады да, бyрынFыдaндa кYштi кайгы мен кaсiретке батады. Устамды эйел мен yстaмды еркек ^ л ге кемулi коламтага yксaйды, олар кYлдi аршып, ездерiне жак^1н келген жанды гана кYЙдiредi. Эз ойларым: Неге екенiн бiлмеймiн, мен эйелдер туралы, олардын жаратылыс- табигатындагы мэнгшж мазасыздык жайында кебiрек толганамын. Кейде менщ эйелдi тYнгi белмеде маздап жанып гyрFaн шыракка тенегiм келед^ Олай дейтiнiм, шырак бYкiл белмеге сэуле шашып, нyр таратады. Сонын жарыгымен YЙ iшiнiн кYндiзгi тр ш ^ М жалгасып, шаруасы iстелiп, реттелiп жатады. Сагат сайын шырактын майы азайып, бойы аласара бередi. Ен сонгы тамшы майы сарк^1лып, бiткеннен кейш, «ал, маган разы болындар» дегендей, кеудеден актык рет дем шыгаргандай бiр дiр етедi де шырак сенед^ Ол жан-жагына Yздiксiз жарык шашып, карангылыкты куалаумен бар емiрiн еткередi де, мэнгi ешедi. Байкап, барлап карасак, эйелдiн де емiрi осыган yксaйтын сиякты. Бойжетiп, босага езгертiп, басынан к^1З дэуренi кеткеннен кейш ол кызметке тyрaды, жyмыскa орналасады. Бiрaздaн кейiн балалы-шагалы болады. Одан сон к^1змет, кYЙеу жэне баланын гана камын ойлап, бар жанын соларга салып, дедектейдi де жYредi. Кешке, артынып-тартынып жyмыстaн келе сала, бшект сыбанып жiберiп, YЙ iшiне ас эзiрлейдi. Кепшiлiк еркектер тYЗ шаруасы, кенсе к^1 зметшен келгеннен кейiн, ж^1гылып калмау ymrn денгелек Yстелдi жагалаган жас баладай болып, диванды тенiректейдi. Мен мyны ауылдан да кеп кердiм, каладан да байкадым. Ал эйел оган мYлде кабак шытпайды, балаларынын бетшен бiр-бiр иiскеп алып, YЙ imrn кYмiс кYлкiге толтырып, жайрандап, жаркылдап жYре бередi. Мен осынын бэрi эйел жYрегiндегi шексiз махаббатка байланысты-ау деп ойлаймын. Менiнше, эйел махаббаты - ен кYштi махаббат. Еркектер элiмен кYштi болса, эйелдер махаббатымен мыкты. Эйел махаббаты - элемнщ тyткaсы. Мен осылай деп тYсiнемiн. Эйел махаббатынын кYшi жердiн тарту кYшiнен кем емес-ау деп ойлаймын. Мшеки, эйел деген осындай ерекше енбекшi жyрт. Ол дYниеге емiр таратады, когам игiлiгiне енбегiмен Yлес косады, семьяга куаныш экеледi. Сол ymrn ол, карлыгаштай лыпып, ешкашан тыным таппайды. Бyдaн баска тiршiлiктi ешбiр эйел - емiр деп тYсiнбейдi. Бiз де бiр кYнi семья кyрып, апа, аналарымыздын мэнгшж кэсiбiне кiрiсемiз-aу элi. (Бiздiн диван жагалагыштарымыз кандай болар екен десеншi?!). Семья - мемлекеттiн негiзi. Бiздiн мемлекетiмiз - азаттыктын, эдiлдiктiн, адамгершшжтщ Отаны. Семьяга адалдыктын Yлгiсi де елден елге, yрпaктaн yрпaккa бiзден тарауы керек. Сондыктан мен е р л ^ а ^ ш ^ адамдардын жyптылык салтын, адалдык занындай ардактап, бyлж^Iтпaй орындауын калаймын. Эйелдщ жYрегiне Sauap.org 140

жара тyспесе екен, ол эркашанда бакыпы, куанышты бола берсе екен деймш. Барлык эйелдiн жары ак кещл, адал болса екен, олар эркашан эйелдерiн кaдiрлей бiлсе екен деп тшеймш. Мен Отанымды сyйемiн, ез мемлекетiмдi ез yйiмдей керемiн. Егер мен согыста болсам, сyйiктi Отаным yшiн, Зоя Космодемьянская, Mэншyк Мэметова, Элия Молдагулова сиякты, касыктай канымды, шыбындай жанымды аямас едiм. Бiрaк менiн yлесiме согыска бару тиген жок. Мен бул согыста талай адамныц каны тегiлiп коргалган касиетт мемлекетiмнiн морaльдiк негiздерi одан сайын берiк бола беруiн мурат тутамын. eрiстеген экономика мен берiк моральдж негiзi бар мемлекет ешкашан да, ешюмнен де женiлмейдi деп бшгенджтен соны ныгайта беруге yлес косуды арман етемiн. Он сегiз жас - от боп лаулап турган шагы екен гой адамныц. Жаныц жалынды болып, жас гумырды елще пайдалы етiп еткiзгенге не жетсш! Жан- жагыца нур шашып еткен емiрден ардакты не болсын! Кино - жаксы енер. Бiрaк кейбiр кыздардыц сабакты тастап, кyн сайын киношыл болуы - жаксы енер емес-ау. Кез кермегенге к^т к келтiрме. Кyдiк - етiрiктiн, жаланыц бiр тyрi. Ауыздан шыккан сездi ацдыма. Ацдысац да жаманга жорыма. Сырлар. 1. Кеше университеттен E., Ж. жэне мен yшеумiз бiрге кайттык. Кyлкiлi, к^1зык жайларды кеп айтысып, жатакханага дейiн жаяу келдiк. Бiр кезде улдардыц кыздардан сыр жасырмайтындыгы, ал к^1здардыц улдарга сырын айтпайтындыгы сез болды. Е. менен осыныц себебi не деп сурады. - Кыздыц жагдайы киын гой, агай, - дедiм мен. - Олар жМттерге сырын лак еткiзiп ешкашан актара алмайды. - Неге? - Оныц неге екенiн айту киын. Бэлюм, кыз табигаты, жаратылысы солай шыгар. Эйтеуiр кыз сырын ш ш е бyгедi. Ол сyйiп турган адамына мен сенi сyйемiн деп айта алмайды. Айта алмагандыктан оныц сyйген жiгiтiнен айырылып калуы да ыктимал. - Айтуы керек кой. - Ия, айтуы керек. Бэлюм, кыздыщ кaдiрi сол айта алмауында шыгар, кiм бiледi. - Мен кыз болсам айтар едiм, - дедi Ж. - Кыз жаныныц нэзiктiгi, жасканшак, yркек, сыршылдыгы айткызбаса, калай айтасыц? - дедiм мен к^лш. 2 . Бyгiн бiздiн белмеге ж ^ р т 3. келдi. - Мен бiр жiгiтпен танысып едiм, сынап бершi, - дедi екi иыгынан демалып. - Кой, 3., «Шокпардай кекЫ бар, камыс кулак» деп заулатып коя беретiн жiгiт жылк^1 емес, калай сынайды оны? - дедiм эзiлдеп. - Койшы, сен бшесщ гой, адамныц жаксы, жаманын бiрден айырасыц гой, -деп 3. Sauap.org 141

- Таныскандарына канша болды? - дедiм ол к^1р сонымнан калмаган сон. - Бакандай он алты кYн. - Тым аз екен, - дедiм мен басымды шайкап. - Сенщше, жiгiт пен кыз канша уакыт таныс боп жYруi керек? - Бiр ж^1л, екi жыл. - Ойбай, - деп 3. нын кезi бак^1райып кегтi. - Оган дейiн менiн iшiм жарылып кетедi-FOЙ, Ментай-ау. - Жiгiттiн жанын сынау айлар мен ж^1лдарды керек етедi дейдi, - деп мен к^лд^м. - Койшы, кYлмешi, мен онын барлык кaсиеттерiн санап шыгайын, сен маган онын кандай жМт екенiн айтып бершi. З. елердеп сезiн айтып, жалынгандай болды. Мен оган екi-Yш сyрaк койдым. - Жйттщ арак iше ме? - Ептеп шед^ бiрaк кеп емес. - Mac болганын кердiн бе? - Бiр-aк рет. Онда да бiр вечерде жолдастары im-im деп болмаган сон... - Баска кандай мшш бiлесiн? - Баска ешкандай мiнi жок: жаксы билейдi, ишш тyрaды, кинога апарады. Онын yCTM агасы жаксы к^1зметте керiнедi. З. мен жМтш жаман екен деп айтып кала ма деп саскалактагандай, оны Yстi-Yстiне мактай женелдi. - Кой, З., - дедiм мен тагы кYлiп. - Бyл сyрaктaрды саган эшейiн, эзiл Yшiн койып жатырмын. Мен сырлас емес кЫге сын айта алмаймын. Бiрaк апамнын бiр жiгiт жайында айтканы есмде калыпты. Каласан, соны аып берейш. - Айтшы, жiгiттердi калай сынау жайында болар, - деп З. одан сайын Yздiге тYCтi. Апам мен жогары класка кешкеннен кейш емiрдiн эр алуан киындыгы, жаксы мен жамандык, эр килы адам мiнездерi жайлы энгiмелер айтып отыратын. Сонда бaЙFyс апам айтканынын барлыгы менiн кyлaFымa сiне берсiн деп ойлайды екен гой. Бiр кYнi апам ез- езiнен отырып, маган жшитер жайлы энгiме айтты. - Эмiрде мiнсiз кiсi болмайды, - деп бастады апам сезiн. - Кызга жiгiт жYЗ процент жаксы боп ешкашан да кездеспейдi. Ж^гти жYЗ процент жаксы ететiн жаксы жар, жаксы эйел гана. Сондыктан кыз балалардын дап-дайын жаксы ^ й еуге шыга коямын деуi киын. - Апам осылай деп басын бiр шайкап койды. Мен элдебiр кгтапка кез жYгiрткен боп, Yнсiз тындап отыра бердiм. - Ол ж^т-терд^ де кiнэсi емес, -дедi апам кайтадан сезiн жалгап. - Олардын да бyл iсте бiлiмi, тэжiрибелерi жок. Келiншек алу керектiгiн бшсе де, онымен калай емiр CYру керектiгiн бiлмейдi. Оны жYре-жYре ж ^тке емiр YЙретедi. Сондыктан жас жiгiгтер маган кесек-кесек руда iспегтес болып Sauap.org 142

танылады. Ал жас эйелге сол руданыц к етн алып, жаксы мyсiн жасау кажет, езшщ кенiлiндегiдей кyйеу етш шыгаруы керек. Бул yшiн бiреудiц еркесi боп булгактап ескен кыз байгуста тэжiрибе жок. yh! -деп апам элде бiр ауыр жyк аркалап келе жаткандай боп ^ р с ш т койды. -Эрине, руданы iс кылу оцай. Ол yшiн заводта арнаулы мартен пешi бар. Пештiн кызуы1 руданы балк^1тып, оныц бойындагы курышты кок^1стан белiп алуга мyмкiндiк бередi. Содан соц шебердiн таза курышты кайта пайдаланамын десе де ерю бар. Ал жМ*тп руда сиякты пешке салып балк^1та алмайсыц. Оны тек эйелдiн махаббаты гана балкытады1. Кyштi махаббаты бар, ак^1лды, сабырлы эйел гана жаман жiгiттен жаксы жар жасап ала алады. Содан к етн олар бiрiнiн айтканынан бiрi шыкпай, сыйласымды, тaту-тэттi емiрдi бастарынан кешiредi. Бул жолда эйелдiн кеп кажыр, кайраты жумсалады. Ол жаксы жарды содан соц барып табады. - Апам байгус бул эцпмесш маган бiр емес, бiрнеше рет кайталап айткан едi, - дедiм З. га бурылып. - Сондыктан кулагымда калыпты. - Ал ендi мен саган не деймiн? М е тц айтар ак^1лым бiреу гана... - Е, соны айтшы, - дедi З. шыдамсызданып. - Mенiн айтар акылыш мынау гана: езiн бш, езiн ойлан, езiн есепте. Кыздыц езiне лайык емiрлiк жар тацдауы ауыл боп ак^1лдасып, базардан ат сатып алу емес. eзiн оны жаксы жМт деп шац жуытпай турсыц. Ал жаксы жiгiттiн элден арак iшуi маган унап турган жок. Косылган соц кемшiлiгiн тyзеп экетуге элiм келедi, апам айткандай, махаббатымныц кyшi, ез кажырым оган жетедi десец, езiне серiк ет оны. - Сонда оны жаман жМт дегщ келе ме? - М е тц ешюм жайында асыгыс т т р айтк^1м келмейдi. Оныц yстiне езiм кермеген, бiлмейтiн адамым туралы олай деп тiптi де айта алмаймын. Бэлкiм, бiр караганда бiреуге бiреу жаман керiнгенiмен, негiзiнде ол жаксы адам боп шыгар, кiм бшед^ Жiгiт yстiндегi кейлек емес кой бiрден иэ жаксы, иэ жаман деп багасын беретiн. - Осындайдыц бэрiн кайдан бiлесiн? - дедi З. кyлiп. Мен оган шындап жауап бердiм. -Адам бойындагы, эсресе кыз бойындагы касиет ана берген тэрбиеден гой. Апам маган ылги: «Карагым, адамды бiлмей жатып, асыгыс жамандама. Кiм бiледi, сол жаман деген адамныц да жаксылыгы болар» деп отырушы едi. Мен ол юсшщ емiрi бiреудi «ол солай» деп жамандаганын естiген емеспiн. Одан соц адамга тэрбиенi мектеп пен кгтап бередi гой, - дедiм. - Мектепте мен де окыдыш, менiн де шешем бар. Ендеше мен неге сен бiлгендi бшмеймш. Бiрaк мен ешкашанда бастаган кгтабышныщ аягына шыккан емеспiн. Неге екетн бiлмеймiн, кiтaпты колыма алсам-ак уйкым келедi. - Сен де жаксы кызсыщ, - деп мен З.-ныц мойнына кушактадым. - Сен ак кенiлсiн, ойыцдагыны жасырмай тура айтасыц. Бул - жаксы адамныц касиет. Sauap.org 143

Бiрaк сен сэл ^ к а л а ^ ы ^ кергенiн мен естiгенiндi байыптай бермейсiн. Аздаган керсекызар, модашылдыгын бар. Бiрaк мyнын бэрi кейiн езiнен- езi калады. - Рас айтасын ба? Мен шынында жаксымын ба? - деп 3. куанып калды. Куанганы сондай, ол маган ак^1лдасамын деп келген энпмесш де аяктатпастан yмытып кегтi. Бiз университегтiн екiншi курсын аяктауга айналдык. Ертен бэрiмiз сонгы емтиханды етюзш, Yшiншi курска кешемiз. Кейбiр кыздар кеше алмай кала ма деп коркып жYрушi едiм. Эупiрiмдеп олар да етш келедi. Оларга емтихан кезшде Е. агай катты кеме^ес^. Ертен кешке курсты бiтiруге арналган кешiмiз болады. Оган бэрiмiз жана нэрсе даярлап апаруга келiстiк. Мен «Апамнын айткандарын» окып берсем деймш». Ментай дэптерiн ен к^1зык романга Yнiлгендей боп, бас алмастан окыдым. Эшейiнде кеп Yндемейтiн, ешкiммен ешкашан да сез жарыстырып жатпайтын, к ^ т а г а ^ т жымиюмен жеткiзiп, терiс кергенiн Yнсiз калумен ангартатын Ментайдын жан шешендМн жанадан тагы да таныгандай болдым. Ок^1ган кiтaптaрынaн жазып алган Yлгi, гибрат боларлык сездерi, когамдык м э т бар кейбiр мэселелерге езiнше ой жYгiртiп, бага беруi менi сонша тебiренттi. «Осындай керiктi, ак^1лды, адамгершшт мол к^1зга колы жетiп, жар еткен жаннын арманы болар ма екен, срэ», - деп ш тей кYрсiнiп, ынтыккан Yстiне ынтыга тYCтiм. Баганагы оны бетiнен CYЙгенiм ойыма оралганда жYрегiм лYпiлдеп, толк^1п, лыкып аузыма келiп калгандай болды. Ментайды ойыннын тэртiбi дегендi сылтау етш р ^ с а т с ^ CYЙгенiме кайта кысылып, «апырай, ол екпелеп калган жок па екен?» деп жэне киналдым. Осы ойлармен мен тан ата белменщ шамын ешiрiп, бажылдауык тесегiме барып кисайдым. Мактасы тYЙiртпек-тYЙiртпек боп екi-Yш жерге жиылып, езге тyсы мYлде жyкaрып, темiр тесектiн Yзiк решеткаларын жапкан матрац Yстiнде елi тигендей боп денбекш^м. Кезден yйк^I кашып, Ментай туралы ойым, шынжырдын шыгыршыктарындай, бiрiне-бiрi жалгасып, жана бiр еленнщ жолдары туды. Ол жолдарды yмытпaу Yшiн кайта-кайта орнымнан тyрып, кагазга тiздiм. Эрен дегенде бiр-екi сагат кез шырымын алып, тYCке таман Ментай дэптерше онын токтаган жершен жалгастырып мына шумактарды жаздым. - ^осы, дун - Ме^шом^ы^ ед' дез'. Сомол жел - оны^ дуле омш^он сез'. Бо^ыш - ысшы^ ^у^озы, бомлы^ ^озыно, ^унме ^езен шед соны^ жолзыз ез'/ Дуло^шы^ сумд'м^'с' - оны^ ошы. ^*ез^'^ дерд' - б'р сызы^ жоззон .хошы. Ужымо^ ^езен боры рос болсо, Sauap.org 144

Ол - шед ^ана Ме^шам^ы^ шахаббашы. Ра^аш - соны^ деу^ес', ^ул - ш'нез', Ош - ез'^е шура дез ш'дден дез'. ^унме^е^' е^ шэшш' - соны^ ерн', ^эш' ^амшыи, е^^а^ан ешиес шез'. ^арж ан, жа^уш ^емш'н^ер - соны% ш'с', ^*ез шаршар э^еииенен ^ылзан 'с', Б'р ауыз амш^ан сез' жан^ы ер'ш'и, ^ а с болар а^ ^м^арын дер^ен д'с'. Гм^ен^е ^олыш оны^ б'ле^'не - Жешден^ем бол^ыш барлы^ ш'ле^'ше. Басыша ба^ыш орнаи еш'р^е^', Бар ^ашшы^ ^умыл^ы деи журе^'ше. Дамшер еш е^ер ^е^шам ^у^а^шашса, Жар^ыраи, дун^е дул'и, ша% бои ашса?/ Суй^'з'и шазы ^а б'р а^ шаша^шан, бер'и жылы ^ырам жауаи ^ашса?/ Бэр' аз базасына бар^а санны^, Гэж, шазы, шал шен шулд' иаш^а, ханны^, - ^е^шам^ы шэ^з' ^у^ыи сумешузын Бар еден не аршаны ж 'з'ш жанны^?/ *** Дэптердi езiне кайтарып берейiн деп, алпыс екiншi белмеге барсам, Ментай бугiн тустен кейiнгi поезбен каникулFа ауылына кайтпак боп эзiрленуде екен. Кггаптарын текшелеп буып койыпты. Устел устiнде, аузы жайындай ашылып кара чемодан жатыр. Канипа, Майра, Аканас, Назилэш, Зайкул бэрi сонда жиналFан, жапырласып жук жинасып жур. - Эй, сен кайда журсiн? - дедi Зайкул менi кере салып, жук салатын кенепке тыFыздап жаткан Ментайдын керпе-жастыFын тастай берiп. - Аузын туймелеп, бу мына кызыл керпенi. Мен колымдаFы дэптердi МентаЙFа кайырып улгiргенше, Зайкул аFаш туткалы, жук буатын екi айыр брезент белбеудi менiн мойныма салып кеп жiберiп, буйдалап алFан тайлаFындай елпендетш, жугi жиналFан жаланаш тесекке карай жетелей кеп женелд^ - Койсаншы, Зайкул, - деп к^1здар ду кулюш жатыр. - Е, не коятыны бар. «Кызыл керпе» деп тандайы такылдаганда сондай, бусын кызыл керпесш. Мен бурылып, колымдаFы дэптердi МентаЙFа усындым. - Э, менщ дэптерiм бе? - деп Ментай оны маFан бергенiн мулде умытып кеткен сияктанып, жайлап колына алды да, бетiн ашпастан ашык жаткан чемоданнын iшiне тастай салды. Мен бiреу-мiреу дэптердi актарып, ондаFы менщ еленсымаFымды керiп кояр ма екен деп корыккан едiм. АсыFыс Sauap.org 145

болгандыктан ба, эйтеуiр, ешкiм оган назар аудармады. Лезде ол Ментайдын чемоданга салган баска заттарынын астында калды. ЗaйкYлдiн басшылыгы, Майранын кемегiмен мен Ментайдын керпе- жастыгын, к^1ск^1 пальтосын кенепке жайгастырдым. - Сенiн осы жалкаулыгын-ай, ЗaйкYл, - дедi Ментай касымызга келiп, - агайды эуре кылмай, езiн-aк буа салмайтын ба едщ? - Ербол тyрFaндa мен неге буамын? - дедi Зай^л. - Жiгiт деген к^1здын кек есеп емес пе, тэйiрi. Кыздардын жYгiн кетерiп, жyмысын тындырганды бакыт деп бiлуi керек бyлaр. - Осылай деп ЗaйкYл к^1здарды ду кYлдiрiп алды да, сезiн кайта жалгады. - Онын Yстiне мен бyFaн жаксылык жасап тyрмын,- деп иепмен менi нyскaп, Ментайга бyрылды. - Сенiн етiне тиген керпет колына yстaгтым, сенiн иiсiн сщген заттарды мyрнынa иiскеттiм. Бyдaн артык не керек жiгiтке! Ербол, солай ма? - Зай^л менi иыгымнан нyкьïды. Мен терлеп-тепшiп, кYлiп, басымды изедiм. - ТYу, ЗaйкYл, сен де жокты айтады екенсiн, - деп Ментай кып-кызыл боп, терю айналып кегтi. К^1здар сылк-сылк кYлiсiп, темен карасты. ЗaйкYлдiн сезiнен бе, кыздардын кYлкiсiнен бе, кYннiн ыстыктыгынан ба, элде шынында да, Ментайдын заттарына колым тиген сон елж1реп, есенгiредiм бе, эйтеуiр, мандайым, ене бойым жiпсiп, лезде аркамды тер жауып кегтi. Калын солдат гимнастеркасы оны сырт кезге керсетпегенiмен, соган ерегесiп, касакана, кыздар керсiн дегендей, ею самайымнан жарыса домалаган кос моншак енкейiп жyмыс iстеп жаткан менiн мyрнымa карай ж^1лж^1ды. Мyны к^1здар кермесе екен деп, менкитш асаудай мойнымды iшiме алып, одан сайын бyFa тYCтiм. Дес берю^ осы сэтте бiреу дYбiрлете жYгiрiп келiп, сартылдата белменiн есiгiн какты да, жyрттын бэрiнiн назары солай карай ауды. Ол тYнде каладагы жакындарынын Yйiне конып, к^1здарды шыгарып сала алмай калып койдым ба деп желпендеп келген Жомартбек екен. Кыздар жапырласып оган бyрылып кеткенде мен yрлaнып, гимнастеркамнын женiмен ею самайымды, мандайымды CYрттiм. Содан сон жYк каптын екiжaк басын буып, тыгыздап белбеуiн тарттым. Кыздардын кейбiреуi колдарына бiр-бiр бума yстaп, буылган жYктi мен, чемоданды Жомартбек кетерш, эзiл-кYлкiмен жатакхана дэлiзiн басымызга кетерш, кешеге шыктык. Eсiк алдында Жомартбек ею колыма тен болсын деп мен кетерш келе жаткан ж ^ ке y^Crn^rn едi, Канипа колын кылыштай сермеп кеп калды. - Жок, болмайды, мyны тек Ербол гана алып жYруi керек. - Неге? - дедi Жомартбек апалактап. - Себебi бар. Солай гой, Зай^л. - Солай, солай! - деп Зай^л Жомартбек екеумiздiн ортамызга кимелеп юрш, арамызды алшактатып жiбердi. Е р т п келе жаткан жyрткa бyл да езу жидырмас кYлкi болды. Койшы, не керек, аттап басканымыз эзш, кит еткен кимылымыз кYлкi болып, жатакхана жанынан ететiн трамвай жолына жеттiк. Никольск шiркеуiнiн тYбiндегi кек Sauap.org 146

базардын касынан базардан шыккан журтпен таласа-тармаса екiншi трамваЙFа отырып, онын ш ш жэне кулкiге толтырып, екiншi Алматы вокзалына келдiк. Вокзал басын кернеген кшен студенттер екен. Бiз перрота шыFып, бiрiншi жолда турFан кабы^аларында «Алматы-Новосибирск» деген жазулары бар вагондарFа жакындадык. Бул поезбен Ментай, Майра, Сакила аттанбак. Олардын жугiн вагона жаЙFастырып, жерге тустiк те, алка-котан тура калып, энге кiрiстiк. Эндi Жомартбек бастады. Аккумнын бiр кызы бар 1нкэр атты. Сезi бар алуан, шекер, балдан тэттi... - Бэсе, - деп сыкылыктай к у ^ Зайкул. - Жомартбек «Аккумды» айтатын шыFар деп едiм, тура содан бастады. Ендi оны поезд жургенше созады бул. Жомартбек езiне карап кулiп, бiрдене деп турFан Зайкулге басын изедi де, энiн токтатпай жалFастыра берд^ ^^ашны^ ез'ш дерзен абзалы еден, ^мшамын энзе ^осыи... иермзашшы, Езм-зам, Езм-зам, Ед-дэм. Езм-зам, - деп ол, кай жершен суырып алFаны белгiсiз, курыктай ушталмаFан кара карындашты бiзге карай сiлтеп, сэл бегелдi де: «Ал ендi косылындар» дегендей, эркайсымызды бiр нускап, Дирижерше басын изей бастады. Бiз тез эннщ кайырмасына кiрiстiк. Езм-зам, сэулеш, Езм-зам, сэулеш. Езм-зам, езм-зам/ Езм-зам, сэулеш, Езм-зам/ Бiр вагоннын касында эн басталуы-ак мун айткан екен, бiртiндеп баска вагондар тусынан да кеп дауыстар косыла эуендер шыркалып кегп. Бiзге кершi вагоннын жерде турFан жолаушы кыздары «Басында Камажайдын бiр тал укi» деп бастап, куйкылжыта шыркаса, бiр жаFымыздан «Маусымжан, Маусымжан, танимын, сэулем, даусыннан» деп жМттер екпiндете жэне женелдi. Одан эрiректе «Айттым сэлем, каламкас», «Айнамкез» айтылып, ендi бiр жактан «К^1зы едiм мен Уэлидiн...» деп Майра э т сайрады. Мен Жомартбек бастаFан эннщ «еги-гай, ек-кэйiн» коя салып, солардын эркайсысына кезек кулак тiгемiн. Студенттер мен журп'ннп' жолаушылар жана Fана чемодан суйретiп, жук аркалап, кайшы алыскан перроннын ендi лезде эн аланына айналып кеткенiне тан каламын. Эр жерде нак^Iш-мэнiне келтiре шыркалFан эндердiн таныс эуендерi мен сездерi журектi к^1тыктай, жанды тербей тамылжиды. Сенен аршы^ ж ан шушас, Гуса шуар аршылшас... Мен ерiксiз МентаЙFа карадым. Ол ак мандайы жаркырап, к^1здар айткан екiншi эн«Гаккуге» сабырмен косыла шыркап тур. Дус салыи, ам^ын дел^е ^абыл ^а^шыш, Sauap.org 147

Эн солыи, шолом жер^'^ ^эм'н шошшым... Эннiн эр сезiн айткан сайын к^1здын оймактай аузынан керiнген ю р ш тсз аппак тiстерi жaрк-жyрк етiп, кез шагылыстырады. «Секiлдi колмен тiзген im кайнайды» деген ак^1н сезi ойга оралады. Менiн де iшiм кайнайды. Мен к^1здын мiнез, керiк, келбет, акыл, парасатына к^1зыгамын. Мен онын aдaмгершiлiк инабат, yстaмдылыFын yнaтaмын. Сары алтындай сабырлылыгына CYЙсiнемiн. Мен ш тей осы к^1З езiмнiн жарым болса екен деп тшеймш. Бiрaк сол тiлегiмдi оган ашып айтуга тш жок. Тiл бар-ау, тiлге т^лект жеткiздiрер тэуекел жок. Эйткенi кыз менi «ага» деп ардактайды, туысындай керiп, кyрметтейдi. Онын осыдан баска ойы жок. Ойы жоктыгын кыскы каникул кезiнде, «К^1зыл керпе» елещне байланысты бiр б]'лд.]'рд.]'. Кеше оны тагы да ангартты. Кешке, сауыктан кейiн университеттен жатакханага кайтып келе жатканда менiн бетiннен CYЙгенiме екпелеген жоксын ба деген сyрaFымa: «Жок, бiрiншiден, ол ойыннын шартына байланысты болды гой. Eкiншiден, сiз менщ агайым iспегтiсiз. Агасы бетiнен CYЙгенде карындасы екпелеушi едi ме?» деп жауап берд^ Бiрaк Ментай калай кашкалактаса да, менен бойын аулактатса да, бэрiбiр, мен оны жаксы керемiн. Ол кYндiз ойымнан, тYнде тYсiмнен шыкпайды. Маган бiр ауыз ж^1лы жауап бермесе де мен онын жакыннан жYзiн, алыстан карасын кергенге мэзбiн. Анадайдан Ментайдын теб ес керiнсе болды, желдi кYнгi дтрменнщ калагындай калбалактаймын да каламын. eзiмнiн соншама кYлкiлi жайга тYсетiнiмдi сеземш. Сезсем де, сезiмiмдi тежей алмаймын. Ыржалактап кYлiп, ык^1ластанып каукалактай беремш. Бiрaк к^1З оны сезбеген, yкпaFaн калып танытады. Менiн жYрегiмде оган деген соншама ыстык сезiм барын бiлмеген, тYсiнбеген кYЙ керсетедi. Кaзiр де онын менiн езi жайында гана ойлап тyрFaныммен шаруасы жок. Маган кез киыгын да салмастан, жYзiн де бyрмaстaн к^1здармен косыла эн шыркап, эн ыргагымен сэл тербеле, тенселш тyр. ... Гусден^е сен ес'ме, ерде Годду, Дулиыршыи осыноу эн^' шолзономын,-дейдi Ментай кыздармен косыла. Кыздар бyлaй десе, мен ^ м н е н , сол эуенге косып ез этмд^ ез жYрегiмдi жарып шыккан жырымды агытамын. Мен де ез-езiмнен ыргалып, толассыз тербелемiн. Бэр' оз бозосыно бор^о сонны^, Гэж, шозы, мол мен мулд' иош^о, лонны% - Ме^шом^ы мэ^з' ^у^ыи, сумешузын Бор еден не ормоны ж'з'ш-жонны^?.. Мен кайта-кайта жаутандап Ментайга караймын. «Жанымнын ж^1рын yксaншы, жYрегiмнiн тебiренiсiн тындасаншы!» деп жалынгандай боламын. «Мен с е т ею ай кермеймiн. Ею кYн кермесем, есiм шыгатын басым, екi айга калай шыдаймын, Ментай? Сол ею айга азык боларлыктай етiп, маган бiр рет киыла карасаншы, аясаншы менi» деп жылагандай боламын. Бэлкiм, Sauap.org 148