Әзілхан Нұршайықов "Махаббат, қызық мол жылдар"

Осы арада Мецтай екеу1м1з де едэу1р унс1з отырып калдык. Тег1 ендМ эцг1мен1 неден сабактарымызды б1лмей бегелген болуымыз керек. Шай 1ш1лгеннен кейш Мецтай, ыдыс-аякты гардероб полкаларына тез жинап тастады да, тесег1н1ц бас жаFындаFы тумбочкасынан б1р калыц ютапты алып шыкты. - АFай, - дед1 ол стол басына кайта келш, жацаFы шай 1шкендег1дей менщ карсыма емес, енд1 касыма отырып жатып, - мен к1тапханадан уш кунге сурап экеп, «Одиссеяны» окып жатыр ед1м. Эткен тунде Гетенщ K^IЗЫFына тус1п кет1п, муныц аяFын б1т1ре алмай калFаным. С1збен б1рге отырып, осыны тауысып тастасак кайтед1, егер буг1н баска жумысыцыз болмаса? - Жок, окиык, - дед1м мен б1рден. - Онда жаксы болды, - дед1 Мецтай куанып кет1п. - Бэр1б1р жазда Ежелг1 грек эдебиет1нен емтихан тапсырFанымызда да керек кой бул. МаFан сонау жазда тапсырылатын емтиханнан гер1 сол сэтте Мецтай касында кеб1рек отыру кымбатырак ед1. - ШаршаFанда кезектесш ок^1рмыз, каз1р мен бастайын, аFай. Мен басымды изед1м. Мецтай, тамагын кенеп алып, он тоFызыншы жырдан бастап окуFа к1р1ст1. «Все разошлися: один Одиссей в опустевшей палате Смерть замышлять женихам совокупно с Афиной остался. С ним Телемах...» Мецтайдыц эсем дауысы, жаздыкут Алматыныц эр кешесш бойлай аFатын сансыз булактыц сылдыр-сылFыры тэр1зден1п, б1рте-б1рте белмен1 керней бастады. Кыз ютапты бар ык^1ласымен берше ок^1п отыр. Эс1ресе, ол Пенелопаныц басынан кешкен киыншылык, ауыр жайлар тусын ок^IFанда сол кас1реттерд1ц бэрш ез басынан еткер1п отырFандай кабак шытып, киналып калады. Сол кезде мен 1ш1м ауырып отырFандай юржиш, онымен 1штей коса киналамын. Мецтай дауысы жанды элдилер булак сы^ыры^ындай б1ркелк1 куйге кешкенде, мен де кец тыныс алып, жадырап, ракаттанып каламын. Эз1ц1з б1лес1з, «Одиссеяныц» со^ ы ж^1р-тарауларында Одиссей батырдыц жары Пенелопа сулудыц соFыска кеткен ер1н жиырма ж^1л бойы айнымас адалдыкпен куткен1 суреттелед1 FOЙ. Жиырма ж^1л бойына ол езшен дэмелен1п кол созFан ж1г1т сымактардыц бэр1н айла тауып, бойына жуытпайды. КызыFушылар к^1р соцынан калмаFан соц, б1р кун1 сол елд1ц дэстур1 бойынша, карт атасына кеб1н токуFа к1р1сед1. Соны б1т1р1п, атамныц алдында кел1нд1к карызымды етегеннен кей1н Fана баска куйеуге шыFамын деп жар салады.Б1рак Пенелопа кунд1з ток^IFан ермегшщ ж1б1н ез1 ылFи таркатып тастап отырады. Дэмел1 ж1г1ттер арудыц бул айласын сез1п койып, кеб1нд1 тез токып б1т1р деп д1г1рлейд1. Sauap.org 49

Бул сыры ашылып калFаннан кей1н Пенелопа жаца б1р шарттыойлап табады. Енд1 ол Одиссейд1ц уйде калFан адырна аFытулы садагын к1мде к1м тартып, б1р жебен1 катар т1з1лген он ею шыFыршыктыц кез1нен етк1зсе, соFан тием1н дейд1. Эйткен1 ол Одиссейдщ алып садаFын ешк1м тарта алмас, сейт1п мырзалар менен кудер1н узш, кулаFыма тыныштык берер деп умггтенед1. Куйеулерд1ц езара жарысы белг1ленген кунге Пенелопадан дэмес1 барлардыцбэр1 тег1с жиналады. Б1рак олардыц 1ш1нде б1р1 ок атып, он ек1 шыFыршыктан етюзбек туг1л, алып батырдыц адырнасын да кипзе алмайды. Осы топырдыц устше Одиссей келш, ак некел1 эйелшщ басын дауFа салFандардыц кез1н куртады. Сейт1п ол ез1н1ц к1рш1кс1з адал жары ПенелопаFа косылып, ез1 жокта ер жет1п азамат болFан улы Телемахпен, барша ел-журтымен табысып, муратына жетед1. КасымдаFы к^1здыц ок^1п оты^ан к1табына, к1таптыц ек1нш1 бет1нде жаткан оныц ак суйрж саусактарына мулгш телм1ре карап, кыздыц ун1не, ютаптыц окиFасына елт1п, екеу1не б1рдей ынты^ып мен узак отырдым. Сондай сэттерде, кейде, оц иышым Мецтайдыц иы^ына ти1п кетед1 де, вокзалда отырып уй ы к ^ ан адамныц селк ет1п оянып, мойныныц сылк ете тускен1н керген ешюм жок па екен деп, жалма-жал жан-жаFына карап элек боп алатындай, кеудемд1 кей1н шегер1п, колымды кайта-кайта укалай берем1н. Сейт1п отырып, кешке карай б1з «Одиссеяны» аяктадык. Эрине, мен осыныц бэр1 ез жырым - ез одиссеям болмаганына 1штей ек1нд1м. Элдеб1р кемеск1 елестер кез алдыма кел1п, Элиманыц м е т кутпей баска б1реуге ти1п кеткет ерн1мд1 ер1кс1з т1стет1п жэне кынжылтты. - М1не, б1р улкен жумыс б1тт1, аFай, - деп Мецтай ютаптыц соцFы бет1н жапты. Б1рак оны алдынан ысырып тастамай, окышанын оЙFа жиFандай боп, к1таптыц сыртын сипап б1раз унс1з отырды. - АFай, с1з калай ойлайсыз? - дед1 ол маFан соншама б1р сабырлыкпен карап. - МаFан Гомер поэмалары казак дастандарына уксайтын сиякты боп кершед1. Мэселен, мен ез басым осы Одиссейд1 б1зд1ц Кобыланды батырFа, Пенелопаны Куртка сулуFа жакындатамын да турамын. Айырмашылык ек1 елдщ т1рш1л1к кэс1б1нде, б1р1 тец1зд1, ею'ннп' даланы мекендейт1нд1нде Fана FOЙ дейм1н. Кобыланды жауFа аттанып кеткенде, оныц ел1н Кызылбас журты шауып алып, сол елдщ ханы Алшагырдыц Куртканы аламын деп элек салатыны жацаFы Пенелопаны аламын деуш1лерд1ц кылыFына уксамай ма? Эм1р1 Г омерд1 еспмеген казак ж^1рауларыныц онымен ундес шыкканына кайран каламын. Бул сездер1мен Мецтай маган ютапты кей к^1здарша судыратып боска окып шыкпай, оныц мэн-маFынасына ой ж1берш, окыFандарын б1р-б1р1мен салыстыра отыратын зерделшш танытты. «Каласац сен тубегейл1 зерттеуш1, жаксы Fалым да боп шышар ед1ц-ау» деп ойладым мен. Sauap.org 50

- Иэ, рас, - дед1м мен Мецтайдыц сезш куптап. - Менщ эдебиеттеп эйел бейнес1нен ец жаксы керетшдер1м осы Пенелопа, куртка тэр1здшер, - дед1 Мецтай ойын эр1 карай жалFап. - Булардыц ез1 ецбекш1 эйелдер. Пенелопаныц атасына акырет ток^1мак боп, кунд1з-тун1 ермект1ц устшен туспеу1, ^уртканыц Тайбурылдай тулпарды баладай мэпелеп, бабын тауып ес1ру1 ересен ецбекшшджт б1лд1рмей ме? Мен1цше, эйелге керек непзп уш касиет бар, аFай. Олар: ецбекш1лд1к, ак^1лдылык, сулулык. Бойында осы уш касиет тепс бар эйелд1 терт кубыласы тугел эйел деп баFалау абзал. Ал соныц алFашк^I екеу1 Fана табылса, онда сонFысынсыз да ем1р суре беруге болады. Солай емес пе, агай? - Мен эйелдердщ сулулыкты ездерше ен б1р1нш1 кажет деп бшетшш, сондыктан сиыксыз эйелдер де ездерш сулумыз деп есептейт1н1н сезсем де, Мецтайдыц ецбекшшджт б1р1нш1 кажет деп бшш отырFанын оныц келес сез1нен Fана анFардым. - «Эдебиеттеп ецбекш1 эйелдер бейнес1» десе, б1р диссертацияFа такырып та болады екен-ау ез1. ^ыз осылай деп, сезш аяктаFандай болды. Б1рак оны мен кайтадан жа^астырдым. - Осы такырыпты ез1ц диплом жумысы ет1п алып, университет б тр ген соц оны диссертацияFа неге айналдырмайсыц, Мецтай? - Диплом жумысы ет1п алуFа болады FOй, - деп барып, кыз жымиып кул1п алды. - Ал, диссертация корFау мен1ц колымнан келмес. - Неге? - Анада окытушы аFайдыц осы женшде ежетт1к, елерменд1к деп екше ж1ктеп айткан б1р етюр сез1 эл1 кунге дей1н кекетмнен кетпейд1. Ол сез с1зд1ц де есщ1зде болар, аFай? - дед1 Мецтай ез1не тэн сыпайылыFын берж сактай отырып. Ия, мен оны умыткан жок ед1м. Эз1м1зге кудайдай кер1нет1н ак мацдай кад1рмен окытушымыз лекция уст1нде сезден сез шытып кет1п былай деген ед1: «БаFдарлап, барлап карасак осы кезде диссертация турл1 жолмен KорFалатыны байкалады. Б1р1 - FылымFа келер жастыц шын бетмдш ж таныткан анык максатпен корFауы. Ек1нш1с1 - ешб1р бей1м1, FылымFа анык улес1 жок кара-дурс1н, кейб1р адамдардыц курп1лдет1п сиыр сауFандай етш кандидаттык дипломнан ай сайын мол акша сауып отыру максатын кездеп, кулкын кумарлыкпен, пайдакунемд1кпен корFауы. Со^ы сы алFашк^Iдай Fылымда айтатындай ез сез1м бар деп, езект1 жарып шыккан ежетт1кпен емес, жалынып-жалпайып, ел1мс1реген елерменджпен корFау. Сендерд1ц 1штер1цде кей1н диссертация корFаймын дейт1н талапкерлер1ц болса, онда FылымFа анау алFашк^I ак, эдш жолмен баруларыцды, мэслихат етем1н. Осы со^ ы селекет жолдан арылса екен, жоFалса екен деп т1лейм1н». - АFайдыц сол айтканындай-ак, - дед1 Мецтай жанаFы сез1н жалFап, - FылымFа улес косу уш1н емес, курпшдетш акша сауу уш1н Fана диссертация KорFау б1зд1ц к^1здардыц кейб1реулершщ колдарынан келсе келер, б1рак мен ейте алмаспын. - Мецтайдыц енд1 бул такырыпта эцг1ме козFаFысы келмед! Sauap.org 51

бшем, сездщ бетiн баскага бурды. - Бунын бэрi мына кiтaптaн шыгып кегтi гой, - ол алдында жаткан кiтaптын сыртын тагы бiр сипап койды. - Айтпакшы, агай, жана, кiтaп ок^1п отырганда, кеметме келген бiр сурак бар ед^ Соны сурайын ба сiзден? - Сура, Ментай, - дедiм мен к^ле тyсiп. Кыздын не сурагалы отырганын сезгендей, жyрегiм су ете калды. - Сурасам, Одиссей батыр сиякты ^зде согыстан кайттыныз. Ал елде сiздi кYткен ез Пенелопаныз жок па едi? Бул сурагыма ренжiменiз, агай, - дедi Ментай сонгы сурагым менiн кенiлiме кеп алды ма дегендей, кейшп сездерш тездете айтып. Несiне ренжиiн, мен кызга шынымды айттым. - Болды, Ментай, - дедiм сэл гана ^ р с ш т койып. - Аты Сэлима ед^ Согыска кетерде уэде байластык. Артынан ол осы КазГУ-ге кетш студент болып, ок^1п жyрдi. Хат алысып турдык. Онын ен сонгы хатын мен 1944 ж^1лдын басында алдым. Сол хат элi к ^ г е дейiн калтамда жyр. Тындасан окып беремiн. - Ок^1ныз, агай, - дедi Ментай элденеден каймыккандай бегеле сейлеп. - Бiрaк езiнiзге ауыр болып жYрмесе... олай болса окымай-ак койыныз. - Е, адам басына тyскен ауырлыктын бэрiне кенуге де т т с , оны кетеруге де мшдегп гой. Эйтпесе, онын несi адам?- дедiм езiмдi-езiм кайрагандай болып. Содан сон орнымнан турып, Ментай шифоньершщ есж жак сыртындагы темiр шегеде кабыргага iлген каскырдын терiсiндей жер сыза салактап турган шинелiмнiн ш ю калтасынан су етпейтiн ж^1лтыр кагазга оралган хаттарды алдым. Белмеiшi кара келенке тарта бастаган едi. Ментай да метмен iлесе орнынан турып, есжтщ екiншi жак кабыргасындагы кара тиект бурап, тебе шамды жакты. Мен орныма отырып, Сэлиманын хатын окуга кiрiстiм. Ментай жанагы жерге «Одиссеяны» шынтактай кайта жайгасып, бейтаныс к^1здын эр сезiн барынша зейш коя тындап калды. Мен онда дэптердщ алты бетiнiн aсты-yстiн толтыра узак жазылган хатты Ментайга тyпнyскaдaн ок^1п берген едiм. Eндi оны ^зге жаттап алган такпак сиякты етш, ауызша айтуыма тура келед^ Егер, менiн колыма карамай, сэл кырышдау отырсаныздар, онда тyпнyскaдaн окылган хатты тындагандай эсер алуларыныз да м ^ кш . ^ , бастаймын не де болса. «Жаным Ербол! Mенiн с е т шек^з сyйетiнiмдi бiлесiн. eзiм де сен дегенде шыгарда жаным гана баска шыгар деушi едiм. - Бурынгы хаттарынын бэрiнде Сэлима алдымен менiн амандыгымды сураушы едi. Содан сон есен-сау бола беруiме, жауды тез жещп кайтуыма тiлектестiк бiлдiретiн. Ит куган адамнын айкайындай гып, бiрден булай бастаганы несi екен деп ойладым бул хат ен алгаш колыма тигенде. Содан сон оны ары карай окыдыш. Sauap.org 52

- Осы кеше гана ауылга каникулге барып кайттым. БYркiтбaй бригадир сенщ папаннын орнына колхозга председатель болган едi гой. Жакында сонын бyрынFы бала кетермеген кэрi эйелi кайтыс болыпты. Ауылга мен барган кYннiн ертенiнде бiздiкiне сол кiсi келд^ Маган амандасты. Сабагымнын жайын, окуды кашан бiтiретiнiмдi сyрaп, бiрaз отырып кетш калды. Баска ештене деген жок. Бiрaк, кешке шешем маган «сен сол БYркiтбaЙFa тyрмыскa шыгасын, егер менi шешем дейтiн болсан сейтесiн» деп кигылыкты салды. «Ол менщ экемдей ю с гой. Калай шыгамын?» дедiм мен. «ТYгi де жок, ерл^байлы болган сон онын Yлкендiгi де yмытылып кетедi» дедi шешем. Мен кенбедiм. Шешем карысып отырып алды. «Экен трудармияда, сен окудасын. М^1на екi бала мен м е т т м асырап, сактайды? AлБYркiтбaЙFa шыксан, езiннiн де тыныш, ит елген жерге оку iздеп сандалмайсын. Менiнде yйк^Iм тыныш -бiр жагынан экендi, бiр жагынан сенi ойлап, тYн yйк^Iмды терт белiп денбекшiмеймiн. БYркiтбaй екеуiн бYкiл ауылды билеп, бiрiн бастык, бiрiн мyFaлiм боласындар да отырасындар. Осы заманда осыдан артыктын керегi не?» деп кyлaFымнын етiн кудай жедi. Мен с е т айттым. «Ерболды кaйтесiн, екеуiмiздiн косылатынымызды ел бiледi дедiм. - Ол кYнде хатты Алматыдагы маган да, ауылдагыда жазады. Осы YЙдiн ез адамы болып жолдайды» дедiм. Шешем шап ете ly ^ i: «Ербол, Ербол дейсщ? Ол тiрi келе ме, елi бола ма? Оны кайдан бшдщ. Кайта, Ерболдын сенi жаксы кергет рас болса, багынды байламасын. Егер YЙге езi аман келсе, елден Ерболга лайык к^1З табылады. Сэниям жетiп жэне келедi. Ертен оган да кYЙеу керек. Тш п Ерболга соны беремiн. Оган апасын алды не, сiнлiсiн алды не - бэрiбiр емес пе? Eкеуi де менен туган. Ал дэп саган ертенп Ерболдан бYгiнгi БYркiтбaй артык. Осыдан БYркiтбaЙFa бармадын гой, ак CYтiмдi аспанга сауамын, терю батамды беремiн. Аналык карызымды ею дYниеде де кешпеймiн!» дедi. Не iстерiмдi бiлмедiм. Акыры, жазгы каникулге келгенде керетк дедiм. Оган дейш езiнмен ак^1лдасып алгым келдi. «БYркiтбaй менiмен бyрыннaн сейлесiп жYрген. Кыста келгенде сенi YЙiме кiргiзiп бер, окуга жiберме деген. Сенiн сонау жазынды кyтiп, ку тiзесiн кymaктaп отыра бере ме ол. Осындагы бойжетiп отырган к^IЗдaрдынбiрiн алады да кояды, сенi дэт дегiзiп. Ана Жексеннщ к^1зы Катипа жок нэрсет сылтауратып, кYнде баратын керiнедi канторга. БYркiтбaйды калай колыма тYсiремiн деп жYрсе керек. Эне, сол сиякты бiреу есiгiме езi келiп т:^рган бак-дэулет, бай кYЙеудi кагады да кетедЬ>, - деп шешем теп сте так^1мдап болмады. - Ендеше БYркiтбaй сол Катипаны алсын, - дедiм мен. - БYркiтбaй оны yнaтпaйды, - дедi шешем. - Осы тещректе онын yнaтaтыны сен гана болып отырсын. Кyдaйдын мyнысынa мын шYкiршiлiк, ат аягы жетер жердеп жалгыз еркек к^1зынын аягынан к^ а^ тай жатса, одан артык бак^1т бар ма шешеге! Бiрaк есiнде болсын, еркектiн кенiлi кyбылмaлы Sauap.org S3

болады. Мысыкты юм аркасынан сипаса, ол соFан суйкен1п, пырылдай алдынан туспей коймай ма? Еркек те сол сиякты. Кай эйел бетше куле карап, кылмыцдай бастаса, еркек те соFан карай бей1мделе беред1. Сен шалкая берсец ол ерегес1п Жексеннщ к^1зын алады да кояды. Сейтш саFан арналFан ж^1лы суFа Катипа колын малады да отырады. Журтка таба боп мен каламын, елге кулю боп сен журесщ. - Неге табалайды журт? - деймш мен. - Неге табаламайды, - дейд1 шешем. - Бурк1тбайдыц кещл1 сенде екен1н бук1л осы ауыл тугел б1лед1. Кеше анау шеттеп сацырау кемп1р Сак^1п та: «Бубш, Сэлиманы БуркiтбаЙFа кашан коскалы жатырсыц? Умытып кетпей менi де тойыца шак^1р. Сэлиманыц тусауын езiм кескенмш» деп кеттi. Бiлмесе ол не? Ел кулаFы елу деген емес пе - бэрi де бшед^ Бiлсiн, осы киыншылыкта мына Бубштен баска кiмнiц кызын куйеу, куйеу болFанда жарты патша - баскарманыц езi алып жатыр. Мен ыза боп кеттiм. «Тойыцныц да, Бурютбайыцныц да керегi жок» деп жылап жатып алдым. Шешем буртиып, бiраз касымда отырды. Содан кейiн даусын жумсартып басымды сипады. Бiраздан кейш м е т кушактап, езi де жылап алды. Кезiн суртiп, бiр кезде кайта сез бастады. - Егер соFыстан Ербол келмей калса, сорлайтын сен боласыц, балам, - дедi ж^1ламсырап отырып. - Одан да бугшнен бастап, БуркiтбаЙFа шыFып ал, калкам. Айналайын, акылыц бар FOЙ сенiц. Мына дауылды заманда уйге тiреу болатын еркек керек. Окуды кайтесiц, окудыц тубiне кiм жетедi? Ербол, Ербол! - дейсiц. Ерболыц да жасынан оку кумар бала болатын. СоFыстан бурын тауыса алмай кеткен окуын соFыстан кейiн бтр ем ш деп эуре болмасына кiм к етл оныц. Алдымен соFыстыц бiтуiн кутш, одан соц Ерболдыц окуды тауысуын тосып, ез баFынды езiц байлап отырасыц ба, кунiм-ау. Кыз баланыц бак^1ты - баЙFа тиiп, бала кушактау. ЖалFыз сен емес, Хауа анадан берi келе жаткан жоралFы осы, ботам. Осылай деп шешем дауыс айтып отырып алды. Бiр жаFынан сенi аяп, бiр жаFынан шешемдi, он беске кеп калFан сiцлiм Сэния мен он жасар ж м Эскержанды аяп, екi оттыц ортасында калFандай, дал болдым. «Апатай, бул эцгiменi жазFа калдыр» деп тан атканша ж^1лап, жатып алдым. Бурютбаймен ак^1лдасты ма, элде езi жiбiдi ме бiлмеймiн, ертесiнде кешке шешем осыпан кендi. ЖазFы каникулFа шыкканымда менi БуркiтбаЙFа косатын болды. (Ал езiм Буркiтбайды алFаш келш, амандасып кеткеннен кейiн кергенiм жок). Мшеки, сейтiп, ауылдан мен кеше Fана келдiм. Келе сала саFан хат жазып, мунымды шаFып отырмын. Не iстейiн, Ербол? Не кылайын? Жаным, куатым, ак^1лды едiц FOЙ, бiр амалын тапшы. «Сакал-муртыц куарып, боЙFа бiткен тамырдыц бэрi бiрдей суалып, алайын деп турмысыц м е т керш куанып» деп карт Кожакка Акжунiс айткандай, Буркiтбай шалFа калай барамын, сенсiз калай емiр суремш? Бармасам, шешем кун керсетпейдi, уй iшiнiц халi тускен. Эзiц барда кузде уй басына арба-арба ецбеккунге тиген астык к^1с бойы ол кап-кап болып Sauap.org 54

тошалада трелш тyрушы едi. Эткен ^ зд е бiздiн YЙге бiр жарым кап бидай эрен тиiптi. Yйелмелi yrn жан кYнiне Yш мезгiл дастарканга бiр уыс бидай шашып, тауыктай терiп жеп, талшык ететiн кершед^ Бiр бiздiн YЙ гана емес, бар ауылдын кYЙi осы. Жак жYндерi Yрпиiп, бозарган бала-шаганын тYрiн кергенде, iшiн удай ашиды. Мше, елдiн жайы осы, Eрбол!Студенттiк жагдай да жетiсiп тyрFaн жок. K y m ^ карточкамен алатын бiр жапырак нан мен катыксыз кара кеже. Жатакхана да суык. Осы хатты керпеге оранып отырып, кайта-кайта Yрлеп ез демiммен ж^1лытып, эрен жазып отырмын. Бiрaк, маган сенiн эр хатын бес кYндiк азык, эр сезщ бiр кYндiк к^1зу. Каншама жYдеп- жадап жYрсем де, сенен хат келгенде жайнап, жадырап кетемiн. Б^л шын сезiм, шын, куаттым. СYЙiктiм Ербол! Менiн бар жайым осы. ЕндМ хабарды езiннен кYтемiн. Шешiмiн де, кесiмiн де езiн айт. Мен сенщ айтканынды гана орындаймын. KYт десен - кyтемiн, шалга бар - тyрмыскa шык десен - шыгамын. Талай махаббаттын канатын кырыккан согысты бастаган каскей жауга лагынет айтып шыгамын. БYркiтбaйдын босагасында басыма к^1зыл желек бYркелсе, саган деген aкжYрегiм кара жамылып жататын болады кеудемде. Жок, б^лай болуы жен емес, Ербол. Жазга дейiн согыс бiтуi керек. Сендер Гитлер сyмнын кезiн жоясындар. Сонда БYркiтбaй айдалада калады. Eкеуiмiз косыламыз - махаббаттын мерейi Yстем болады. Махаббат зyлымдыкты женедi. Сендер алыста жаумен жyлкысып жатырсындар. Менщ жYрегiмде махаббат пен шарасыздык шарпысып жатыр. Махаббат женiсiнiн туы сендердщ колдарында, Ербол. Сендер жауды ^ртсандар, майданда сендер кетерген женiс туы м ^ д а ж^1гылып жаткан мындаган махаббаттын жалауын жалтылдатады. Айналайын, куатым, жауды тезiрек женiндер. Сейтiп, езiндi де, м е т де к^щар мына азаптан. Касымдагы к^1здар жатып калды. Мен стол шамын жаныма жак^1ндатып алып, саган осы хатты жазып отырмын, жылап отырмын. Мына бiр сиясы жайылып кеткен сез - менщ кез жасым тамган жер. Жаман айтпай, жаксы жок деген, Ербол. Жазда, жазатайым, БYркiтбaйдын жайган торына тYсiп калсам, сен менi кеш. Эзiндi уыз махаббатыммен шексiз CYЙгенiм Yшiн кеш. Согыста талай темiрдiн камырша иленiп, талай шойыннын шыныдай Yгiтiлiп жатканын сан рет жазып едщ гой маган. Ендеше адам жаны темiрден тезiмдi ме, шойыннан берiк пе? Майданда сом болаттарды кYЙреткен согыс елде де талай серттердi сындырып, уэделердi уатып жатыр. Эрине, онын да таукымет жауынгерлердщ иыгына тYседi. Олай дейтiнiм, осы жолы ауылдан келгенде, кYЙеулерi согыста жYрген кейбiр жас эйелдердiн сез байласкан жiгiттерi майданга кеткен кыздардын кYЙеуге шыгып алгандарын кердiм. Sauap.org SS

ЖоFарFы ауылдаFы езiцнiц АFайша жецген завферма боп журген Жолболды деген шубар ш а^ а тиiп алыпты. АлматыFа кайтар алдында, мектептiц жанындаFы лэпкеде кездесш: - Неге ейттiцiз? - деп сурадым Агайшадан. - Куйеуiмнен соFыс басталFалы хат жок. Мен сонсоц шыктым. Ал Еркеш кайнымнан (жецгелерщнщ сенi солай деп атайтыны есшде шыFар) кун сайын хат алып оты^ан сен де Буркiтбай бастыкка барFалы жатыр дейдi FOЙ, - деп, ол езiмдi кекеттi. Теменп ауылдаFы «бес жорFа» атанFан бес бойжеткеннщ бiрi Казиза едi FOЙ. Сол отыз ж^1л отаскан эйелш тастатып, бригадир шалFа шыFып алыпты. Бул менщ бiр ауылдан, езiмiздiц колхоздан Fана кергенiм. Ондайлар баска ауылдарда да бар шыFар. Осыныц бэрi тураксыздыктан емес, кепшiлiгi шарасыздыктан кетiп жатыр, Ербол. Муныц бэрш сенiц алдында акталу ушiн жазып отырFаным жок, жаным. Ертец жауды жещп, аман кайткан ж^г^ттерд^ц бэрi ездерiн тоспай кетiп калFан жарлары мен Fашыктарына карFыс дауылын боратып, лаFынет боранын уйтк^1та келедi эл^ Сонда, ец жок легенде бiр жiгiт - менiц ак^1лды досым, бар жаFдайды байыппен ойлап, пайымдай бiлетiн Ерболым олай етпесiн. Ол пайдасыз ашу мен ызадан б т к болсын. Кыз сорлылардыц шалFа телтш , жат босаFаны жастанFанымен, ездерiнiц сол жМттерге деген суйiспеншiлiктерiн журектерiнiц тукшрше туйiп, емiр бойы жадында сактап калFанын бiлсiн. Канша бармын, бакыттымын десе де, сол алFаш суйген жiгiттерiнiц тебесiн кергенде шексiз куанатындарын, оцашада соларды ойлап, ексiп алатындарын тусiнсiн. Сейтiп, к^IЗдарFа кешiрiм етсш, жалFыз ез атынан емес, барлык жiгiттер атынан кешiрiм етсiн деп жазып отырмын муны. Жок, Ербол! Сен муны мен БуркiтбаЙFа баруFа бел байлаFан соц айтып отыр екен деп ойлама. Жок, атама. Булжурегiмдi жайып, бар сырымды актарFаным саFан бэрiн жасырмай жазFаным. Осылай актарыла сейлеуге менi езiц уйретш едiц FOЙ, жаным. Сол талабыцды орындаFаным. М1не, аFарып тац да атты. Терезеден акбас Алатаудыц бiр шыцы керiндi. Осы шыцдай берж, осы шыцдай туракты болам деушi едiм емiрде. Оны алдаFы кундер, алдаFы жаFдайлар керсетедi. Мiне, калкам, мен болдым. Сенiн амандыFыцды тшеймш. Осы жазда жауды куртуларыцды кутемш. Сенiц маган ак^1л косатын хатыцды тосамын. Басынды кекiрегiме басып, кысып, суйдiм сенi. Окобыцда, аязда тоцып отырFан жерiцде ернiммен аймалап, айкара кушактадым, жаным. Сенiц Сэлимац. 1944 жыл, 20 февраль. Алматы, КазГУ». Мен хатты ок^1п болып, Мецтай екеумiздiц ортамызFа койдым. Кыз колын хатка созбады. МаFан оныц журегi толк^1п отырFандай кершд^ Бiрак онысын сездiрмедi. Sauap.org 56

Б^л Сэлиманын сiзге жазган хаты гой, - дедi арамыздагы бiрaз Yнсiздiктен кейiн Ментай. - Иэ. Кыздын кемейше онын ар жагы не болды деген сyрaк та келген болар. Бiрaк ол ендi лэм демед^ Басталган энгiме аяксыз калмайтынын бiлiп, элiптiн артын багып, Yнсiз отыра бердi. - Eндi ар жагын айтайын ба? - дедiм кызга карап. Ментай басын изед^ Бiр хатты ок^1п шыкканнан кейшп менiн жайым еркек кауымынын бэрше де тYсiнiктi гой. Кезге кершбейтш элде бiр алып кол м е т желкемнен капсыра yстaп алып, бiресе ашказанда бyрк-сaрк кайнап жаткан ыстык суга малып, одан сон сакылдаган сары аязда мyз ойыкка батырып алгандай болдым. Сол кYштi колмет осы бiр ыстык, бiр суыкка кезек CYнгiтiп суырганга yксaды. Бiресе денем от боп кYЙiп, артынша мyздaп коя бередi. Эне бойым калш-калш етiп бYрiсiп, Бальзактын былгарысындай кiшiрейiп бiр жапырак боп бара жаткан сияктанамын. Койшы, не керек, сонымен ол кезде кYндiз ^ л ю , тYнде yйк^Iдaн айырылдым. Сэлимага не деймт, не деп жауап беремш деп киналдым. Оны ойлаганда колымдагы мылтыгымнын сусып калай жерге тYсiп кеткенiн де ангармай каламын. БYркiтбaЙFa бар деуге Сэлиманы кимаймын, Сэлимадан айырылып калсам, ендi ешкашанда маган ондай жаксы кыз кездеспейтшдей кершед^ Eшкiмге барма, езiмдi тос дейш десем, елермiн деп ешкашанда ойламаганыммен, анык тiрi каларыма, осы ^ нЬдей он екi мYшем сау аман келерiме жэне кезiм жетпейдi. Элi болам ба, тiрi калам ба - онда шаруан болмасын, тек м е т тос деп эгоистж жасауга тагы да арым бармайды. Сэлима хатында жазга дейiн жауды жещп кел, сонда езiмiз косыламыз дейд.]'. Менiн сейтiп оган жеткiм-aк келедi. Бiрaк бYкiл немiс армиясын жазга дейiн жалгыз жайпап тастау менщ колымнан келе ме? Егер бэрi менiн колымда болса, онда жазга дейш емес, бiр айда-ак, т ш т бiр тэулiкте, тiптi сол ^ т - а к жауды кyртып, бар гашыкты бакытты етiп, елге кайткан болар едiм. Кaйтейiн, канша бyлк^Iнсa да бiр солдаттын колында не бар. Э с т т дэл-сал болып жYргенiмде елден тагы бiр хат алдым. Оны ауылдан Сэлиманын шешесi жолдапты. Эрине, БYбiш апайдын езi хат бiлмейтiн. Б^л апайдын кiшi кызы Сэниянын да жазуы емес. Колтанбасы маган ете таныстау. Баска бiреуге жаздырыпты. Хатынын мaзмyны мынадай. «Кымбатты Ербол балам! ДYние тыныштык болса, с е т шын балам болар деп ойлаушы едiм. Сyм согыс килжт де, бэрiндi кегендеген козыдай алыска алып кеттi. Сэлимам сенi саргайып кеп кyттi. Онын ендi отыруынын орны жок. Ерге шыгуы керек. Sauap.org S7

Шырагым, мен шешемш гой. Ен жок дегенде бiр к^1зымды колымнан узатып, к^1зыгын керейiн. Егер сенiн оны шын жаксы керетiнiн рас болса, багын байламай, руксатымды бер. Оган, кшэ койма, ез кyнiн керсш, обалдарын сум Китлерге болсын. ^ , карагым Ербол! Осыны сенен аналык тiлек етемiн. Жасыннан ана сыйлаган жалгыз едiн гой. Айтканымды орындасан - батамды беремiн. Кудайдан сенiн аман-есен келуiндi тiлеймiн. Аман келсен, езiне лайык к^1з табылады елден. Анан Бyбiш». Бул хат жанымды жэне кyйдiрдi. Кyйдiрген кемшрдщ сезi гана емес (бiрaк шеше байгуста не кiнэ бар), сол хаттын жазуы да едi. Эрiптерi кик^1- жик^1 бул шимай Бyркiтбaй бригaдирдiн жазуы. Мен ж^1л сайын, оку бпкеннен кейiн, жаз бойы онын табш ш ^ болатынмын. Сондыктан да маган Бyркiтбaйдын кай эрiптi калай жазатыны, тэбiлдiн аягына колды калай коятыны, бес саусагымдай белгiлi ед^ Терт бурышты конверттен алынган хат бетше тiзiлген сол бiр кикы-жикы эрiптер ендi маган омартадан кужынай ушкан сары-ала шыбын - сансыз араларга айналып, езiмдi жабыла талагалы келе жаткан сиякты боп кершд^ Сонымен, бiресе жапандагы жалгыз жолаушыны камаган аш каск^1рдай анталап, алдан да, бyйiрден де снаряд миналар жарылып, бiресе ордалы ж^1ландай жан т т р е т е ыск^1рып, сумандап, ок каумалап, бiресе yстiне тенiн келген аюдын тiсiндей сак^1лдаган жау тaнкi ыстык уян окопты таптап, сол емiрiне кyнiне к^1рык рет кaуiп тендiрген к^1рык тертiншi согыс ж^1лыныц сурапыл кысы да етiп бара жатты. Бул уакыт iшiнде мен Сэлимага арнап сан рет хат жазып, сан рет жырпым. Ак^1ры, кектемнщ алгашкы кyндерiнiн бiрiнде мен оган мынадай жауап жiбердiм: «СЭЛИМА! Менщ емiрiмнiц кaуiпте екенi рас. Осы к ^ г е дейiн езiм елермiн деп еш ойламасам да, согыс бгткенше елi боламын ба, тiрi боламын ба, ал тiрi калсам - м^едек боламын ба, элде жай жаракатты боп кайтамын ба, бшмеймш. Бар бш еттм : осы соцгы y r айдыц iшiнде гана бiрнеше жан жолдастарымнан айырылдым. Мен сенi шек^з сyйетiнiмдi езiн бiлесiн. Сyйгендiгiм yшiн ез жyрегiмдi езiм туншыктырып, курбан етуге уйгардым. Сен менi ^ тп е, калаган адамыца турмыска шык. Олсем - есiнде сакта. Бiр балаца менiн атымды кой - мен соган да ризамын. Кош. ЕРБОЛ. 1944 жыл, 15 апрель. Майдандагы армия». Осылай дедiм. Ойтпегенде кaйтейiн. Ол менiн некелеп алган жарым емес кой. Бiздiц екi- yш рет сyйiсiп, тшден бал сорысканнан баска арамызда ештеце болган жок. Елде, Сэлиманыц езi айткандар аз ба? Кайта Сэлиманыц менен руксат сураганына рахмет. БyркiтбaЙFa сурамай-ак шыгып кетсе мен Sauap.org 58

не ^тейтш едiм. Шешесi айткандай, езiм шын CYЙген Сэлиманын багын байламайын. «Тос менi, тос!» деп хатка жазуга немесе эндетiп айтуга гана онай шыгар. Тосушы ол yrnrn талай тозактан, талай тyзaктaн ететш болар. Сол кеп тозактын бiрi - шеше кahaры. Yй ш ш е, сез салушыга жек керiнiштi болып, с е т к^кен жардын енбегi сен аман барып, акталса, жаксы. Ал олай болмаса ше? Элген екше бшмейд^ КYЙiнiш тiрiнi кYЙдiредi. Эзщ олaй-пyлaй боп кетсен оны жэне отка салудын кaжетi не? Кыз бaЙFyс сенi CYЙгенiне кiнэлi ме?.. Осылай ойладым. Сондыктан «езiн бiл, ойлан» деп, Сэлиманын басын катырмадым. « М ет к^пе» деп, пышак кескендей гып, бiрден айттым. Хатымды бYктедiм де, тез почташыга бердiм. Эйтпесем, тагы да жыртып тастайтынымды сездiм. Почташы оны дивизия штабына апарып тастады. Одан баска да Yшкiл хаттармен бiрге, армия почтасына женелтiлдi. Сейтш, менiн хатым елге, Алматыга карай бет койды. Хат осылай жылжып кетiп бара жатканда маган тагы да мынадай ой келдi. «Осыным дyрыс болды, - дедiм езiмдi-езiм жyбaтып. - Бyлaй ету бiрiншiден, менiн aдaмгершiлiк парызым. Eкiншiден, Сэлимага койган сыным. Ол менi шын CYЙсе, онын Yстiне уэдесiне берж, табанды болса - менi тосады. Ал шын сYЙмесе, CYЙсе де табансыз тайганак болса - м е т к^ ^ йди» Ак^1ры ол менi к^пед^ Хатымды алганнан кейiн, 1-май мерекесшде ауылга барады да, кайтадан КазГУ-ге кайтпайды. БYркiтбaймен косылып, бiржолa калып кояды. -Акыры ол менi к^пед^ - деп жогарыдагы сезiмдi кайталап айттым. - Бiрaк кyтпегенiне кыз кiнэлi емес, «кYтпе» деген езiм кiнэлiдей сезiндiм согыс бiткеннен кейш. Жyрт айтып жаткан «Тос м е т , тосты» неге айтпадым деп екiндiм. Экiнгенмен не пайда? Мен б^л сyрaпыл согыстан тiрi калатынымды, ^ i калганда он екi мYшем сау болып елге осылай аман келетiнiмдi бшшпш бе? Мен энгiмемдi б т р ш , Yстел Yстiнде жаткан Сэлиманын хатын алып, бYктедiм де, кайтадан шинелiмнiн калтасына апарып салдым. Сол арада колыма койын дэптерiм iлiндi де, онын ш ш деп багана белек кагазга жазып алган елен ойыма тYсiп, жYрегiм кеудемдi тепкiлеп коя берд^ «Мyны калай етсем екен?» деп ойладым. - Апырай, б^л кiсi Пенелопа болмады гой, - дедi Ментай осы кезде бiрaк Yн катып. - Мен де Одиссейге yксaмaй жатырмын-ау, - дедiм кызга карай бyрылып. - Сэлиманын колына Одиссейдiн садагындай садак тастап кетпеген сон, эрине, солай болады. - Дегенмен езi акылды, сезге де, ойга да yстa, шешен кыз екен. - Акын болсам деп арман етушi ед^ - Э, бэсе. Sauap.org S9

Мецтай Сэлиманы осыдан артык талк^IFа салмады. Ал бiр-ак ауыз сезбен баFа бердi. - Адамгершiлiк, iзгiлiк шарттарын бузу емiрде кеп кездескенiмен, махаббаттан бас тарту сирек болады деушi едi. Бiрак бэрi жаFдаЙFа байланысты FOЙ. Осылай деп, езiне тэн устамдылыкпен, ак^1рын Fана басын шайкады да койды. - АFай, ^з отыра турыцызшы, - дедi ол содан соц орнынан кетерiлiп. - Мен мына кершi кыздардыц плиткасы босады ма екен, бiлiпкелейiн. МаFан да керегi осы едi. Мецтай шы^ысымен орнымнан атып турып, шинелiмнiц калтасындаFы баFанаFы елецдi алдым да, кай жерге тастап кетсем екен деп, жан-жаFыма карадым. Осы кезде Мецтайдыц кайтып келе жаткан тыкыры естiлдi де, мен буыным калтырап, колым дiрiлдеп, устел устiнде жаткан «Одиссея» ютабыныц iшiне тыFа салдым. - Плиткалары бос емес екен, - дедi Мецтай даFдарып. - Мен таFы да бiр шай кайната койсам ба деп едiм. - Жок, Мецтай, рахмет. Мен кетейш, кеш боп калды FOЙ, - деп жалма- жан киiмiме карай умтылдым. Ендi кiшкене бегелсем, Мецтай «Одиссея» арасындаFы катазды керш койып, маскарам шыFатын сияктанды. - АFай, келгенiцiзге кеп рахмет, - дедi Мецтай. - Ертец жексенбi FOЙ, уак^1тыцыз болса тагы да келщз. Келесiз бе? Мен тЫм байланып калFандай, басымды изедiм. Жатакханадан шыксам кешелер карацFыланып калFан екен. ЖацаFы каFазды ж^1лтыцдатып кiтаптыц арасына неге салып кеттiм деп жатып екiндiм былай шыккан соц. Ол батана м е т туFан аFамдай керемш деген жок па едi. Сейтш, «бауырыцмын, карындасыцмын» деп отырFан кы^а Fашыктык елецiн тастап кеткенiм кай иптпм? Ертец Мецтайды калай керемш, оныц бетше калай караймын? Эстш, езiммен езiм урысып, карацFы кешеде букецдеп келе жаткан мен ок-Дэрi коймасына есебiн тауып саFат, минуты жеткенде жарылатын мина тастап, сол жарылыстан жан ушыра кашып, аулактап бара жаткан жау жаFыныц жансызындай сезiндiм езiмдi сол сэтте. Махаббат пен сана бiрiн бiрi тыцдамайтынын, эркайсысы тек ез дегенiм Fана болсын дейтiнiн мен бiрiншi рет осы кеште уккандай болдым. Sauap.org 60

VII Ертещнде кайтадан мен жатакханага жолай алмадым. Ментайга не бетiммен кершемш, «агай, мyныныз не?» десе не деймш деп, ез жанымды езiм жегiдей жедiм. Сейтiп, менi кисапсыз мас болган адамнын езiнiн орынсыз айткан сез, келенсiз к^1лыктарын естш, ертенiнде тартар екiнiш азабындай кинап, ек^нш! кантар еттi. Yшiншi кантарда, кYндiзгi сагат екiде лекциямыз басталмак. Жатакханадан жYрегiм шайылып калган мен университетке баруга тагы бетiмнен бастым. Кыздардын бэрi менi Ментаймен косыла кiнэлaп, мазактап, маскаралайтындай керiндi. Тiлдерi ащы Канипа мен ЗaйкYл: «Кезi карайган там CYзедi дегендей, аган сенi бiр CYзiп керейiн деген гой» деп кaзiрдiн езiнде. Ментайды ажуалап жаткандай сезiлдi. Элде бYгiн университетке бармай калсам ба екен деп бiр ойладым. Эскерде себепсз шашау шыгып кермеген басым, м ^ ы м тэртiп бyзFaндык болар деп таныдым. Онын Yстiне бYгiнгi алгашк^1 ею сагаттык лекциядан елсем де калуыма болмайды. Ол профессор Эуеновтын лекциясы. Бiздiн филфак окытушыларынын iшiнде Эуеновтын орны бiр белек сияктанады. Кейбiр лекцияларда шуланк^1рап, тiптi болмаса езара кYбiрлесiп, кYнкiлдесiп отыратын студенттер аудиторияга Эуенов келгенде, оган ерекше ^ рм ет бiлдiре жым болады. Ол лекцияга кiрiскенде, аудиторияда yшкaн шыбыннын ызыны бiлiнерлiк дейтiндей тыныштык орнайды. Ол rnCi лекциясын шYу дегенде кiбiртiктеп бастап, бiрaздaн кейiн, тyяFы кызган тyлпaрдaй кесiле женелгенде студенгтердiн айызы канады. Аса бiр миFyлa, кеще бiреу болмаса, оган эсерленбей, оны yкпaй ешкiм кала алмайды. Профессор студенгтердi бiр лекциядан бiр лекцияга карай кызыктырып, ынталандыра жетектеп отырады. Лекциядан сыргып шыгу, эсресе Эуеновтын лекциясына катыспау бэрiмiз Yшiн кешiрiлмес кYнэдaй болатын. Эсiресе, согыста терт жыл бойы кiтaбын аркалап жYрген маган Cymmi жазушынын сабагына катыспай калу кылмыс жасаганнан кем керiнбес едi. Онын yCTM мен алдынгы кYнi Ментай белмесшен шыкканнан берi езiмдi элдеюмнщ кyзырындa, элдебiр керiнбейтiн шенбердiн кyрсaуындa калгандай сезiндiм. Ментайды керуден тартынсам да, каймыксам да, кергiм келетшш ангардым. Сагат бiрден аса университета жагалап келуiн келгенiммен, онын птпне ене алмай кеп кYЙбендедiм. Бiресе онын баспалдагына кетерiлiп, бiресе одан кайта тYсiп, карсыдагы паркка енш кетiп, эбден есiм шыкты. Эзiмiздiнкыздaрдын ешкайсысынын кездерiне керiнбеуге тырыстым. Сагат еюге бес минут калганда ш ке кiрiп, шинелiм мен фуражкамды гардеробка еткiздiм де, теменде бiрaз бегелш тyрып, ек^нш^этажга кетерiлдiм.Турa сагат еюде iшiнде Ментай отырган отыз yrnrnrni аудиториянын касына жетiп, тэщр YЙiнiн какпасы алдына келген дшдардай дiрiлдеп, есiктiн тyткaсын yстaдым. Sauap.org 61

Осы кезде карсыдагы деканаттан шыгып, профессорга бас иiп, олкiсiден бурынырак асыга iшке енiп кегтiм. Мен аудиторияга емес, жана гана жау ертеп кеткен деревняга енгендей болдым. Бетiмдi ып-ыстык от лебi шалган ^петтенд^ Не болса деп, езiм ец алгаш келгендегi артк^1 партага карай тарттым.Тусынан етiп бара жатканымда Мецтай маган бiрдене айтпак болгандай жалт карап едi, ерт iшiнен созылып оза шыккан бiр узын кызыш жалын менi катты шарпып, ен бойымды кyйдiре туншыктырып, орап еткен сияктанды. Артк^1 партада Жомартбек деген аккуба ендi, узын бойлы тыриган арык бала жiгiт отыратын. Ол yнемi к^1зметкер агасыныц yстiнен тyскен кенетоз киiмдерiн киiп жyретiн жэне ылги шетте отыратын. Сондыктан сырт пптпт жагынан, ит-кусты yркiту yшiн котан сыртындагы жiнiшке агашка кипзш койган ескi киiм, тымакка - каракшыга уксацк^1райтын. ^ мiнез жагынан - тiл алгыш, жугымтал, оныц yстiне едэуiр ку тiлдi болатын. Мен ец алгаш келгенде Жомартбек сокыр iшегiне операция жасатып, ауруханада жаткан екен. Содан сауыгып, он шакты кyннен кейiн курска кайта келген. Отыз к^1здыц iшiндегi еркек кш дж т екеуiмiз гана болгандыктан бiр-бiрiмiзге yйiр бола бастаганбыз. - Агай, менiн касыма келдiнiз бе? - деп Жомартбек тюш аксита кyлiп, мен жанына такай бергенде-ак орын босатып, езi терге карай сыргыды. Мен орныма отыра бергенде есiктен профессор юрд^ Eкi жак самай шашы толкындай буйраланып, каска мандайы жаркырап, орындарынан турып кошемет керсеткен студенттерге кайта-кайта бас иш, ж^1мия кyлiмдеп, сонысымен бэрiмiздi баладай куантып, профессор терге карай аяцдады. Ок^1тушы столына жайгасканнан кейiн профессор алдында отырган студенттердiн бастарынан асыра элдебiр киян алыска кез тастагандай сэл yнсiз отырды да, узын юртктерш кайшылай кагып-кагып жiбердi. Осы бiр сэт алдымен аспанда айкыш-уйкыш нажагай ойнап, артынан шелектеп бiр несер тегер гажайып шакты еске тyсiрдi. Эуенов лекциясын бастап, телегей- тенiз бiлiм тегiп, aFыл-тегiл боп актарылды да кеттi. ^ а й д а , «Абайдыц лирикасы» деп аталатын осы лекцияныц алгашкы1 сагатын мен алац - кулац тыцдадым. Бул лекцияны бекерге жiбермеуiм керек деп, езiмдi езiм каншама кайрасам да, «Кызыл керпе» елещ есiме тyсiп, тэубамнан жацылгандай айдалага лагамын. Остiп екi к ^ д щ - аудиториядагы Эуенов лекциясы мен жyректегi махаббат сазыныц кайсысына кебiрек кенiл белудi бiлмей, дел-сал болып отырганымда конырау согылды. Мен аудиторияда калмай, ок^1тушымен шесе тезiрек шыгып кетпек болып, парталардан аулактап, кабыргага жанаса жyрiп, жылдамдай басып, есiкке карай умтылдым. Партадан кетерiле бергенде Мецтайдыц да орнынан турып жатканын кезiм шалып, калып едi. Оныц ашулы жyзiн кермейш деп, темен тук^1рып алганмын. Есжке такап, туткага ендi колымды соза бергетмде асаудыц алдынан аркан кургандай боп, екi кулашын екi жагына керiп, бетiме ж^1мия карап турган Мецтайды кердiм. Канша к^1сылсам да, Sauap.org 62

алдымда ю с тyрFaндa кимелеп ете шыгатын сиыр емеспiн гой. Ментайдын бетше тура карауга жYзiм шыдамай, терю айнала бегелiп, токтап калдым. Ментай м е т жyрт кезiнше жерлеп, маскара етпек болган екен деп, ене бойымды тер жауып коя берд^ - Агай, сiз акын екенсз, - дедi к^1З осы кезде. Мен селк ете тYCтiм. Селк еткетм: «Мен кате естiген болармын. Кыз: «агай, сiз ак^1н екенсз» демей, «агай, сiз ак^1мак екенсз» деген шыгар деп ойладым. Одан сайын yнжырFaм тYсiп кеттi. - Агай, с з ак^1н екенсiз деймш, - дедi к^1З тагы да. Б^л жолы ол кенiлдi кезшдегщей эр сезiн соза, эндетiп айтты. Мен «ак^1н екенсiз» деген ею сездi дyрыс естiгенiме сенбегендей, ею кезiм жыпылыктап Ментайдын бетiне карадым. - Иэ, ак^1н екенсiз, нагыз ак^1нсыз, - дедi ол басын изеп, тагы да ж^1мия тYсiп. Yш кYннен берi тарткан касретмнщ телеуiндей болган бyл жымиыс маган соншама кымбат едi. ЖYрегiм жана орнына тYCкендей болды. Ментайдын маган yрыспaйтынынa, жyрт алдында маскараламайтынына ендi гана кезiм жегтi. «yh!» деп, аркамнан ауыр жYк тYCкендей терен бiр дем алдым да: - Рахмет, Ментай! Акындык кайдан келсiн, эшейiн... - деп мiнгiрледiм. - Жок, «Кызыл керпещз» жаксы елен, - дейдi Ментай. -ЗaйкYл де, Канипа да, Майра да баска кыздар да окыды, жаксы деп тапты. Менщ езге ол керпенщ тарихын да айтып бергiм келд^ - Эй, Ербол, - дедi ЗaйкYл менi колымнан жyлк^Iлaп, терге карай CYЙреп. - Осы сенщ мына Ментаймен не пэлен бар. Осыдан басканы кезге iлмейсiн де, м^ш н тесегiндегi керпесiне дейiн еленге косасын. Саган кызыл керек болса, менщ кейлепм, пальтом да кызыл, т ш т аягымдагы етiгiм де кызыл. Айта берсен, езiм де кып-кызыл от емеспiн бе жайнап тyрFaн. Сен осы менi неге еленге коспайсын? Кыздар ду кYлiсiп жатыр. Осы кезде ж ^ р т Жомартбек келд^ - Шyрк етпе, ЗaйкYл, - дедi ол кеудесiн басып. - Саган деген асыл сез мына алтын сандыкта сактаулы жатыр. - Ал, айт, ендеше, - дедi Зай^л к^1рланып. Жомартбек тамагын кенеп, Зай^лге жалынып, жYрек шерiн актаргандай боп эндете женелдi. Дорй дез, %мед ^ос. ДорйСЙ Жон ШОЙ.моС. ^узы^ бол ^ызыл зул, ^ д'р ^ол.мос. ЗaйкYл кезш кyбылтып, ернiн бYрiстiрiп мэз боп калды. Карк еткiзiп эсем ак тстерш жэне акситып Yлгiрдi. Жомартбек елещн одан ары жалгастырды. зул о^^ызон, 63 Яуры^ дун ^ол^ызон. Sauap.org

бой ер;'й, Жомартбек елецнщ эр жолыныц мазмунына карай бiрде мойнын созып, бiрде ею кулашын кец жайып, одан соц балкып, ерiп, ак^1рында бу боп ушып бара жаткандыкты танытып неше кимылдар жасап болып токтап, Зайкулге басын ид^ - Бис! Бис! - деп кыздар кол сокты. Зайкулдщ езi де мэз болып, алаканын коса шапалактады. - Эй, мынауыц жап-жаксы елец FOЙ ез^ - дедi Зайкул Жомартбекке разы боп. - Баска бiреудiкi емес пе? - Жок, Зайкул! - Жомартбек кеудесш сокты. - КарFаншы ез]'мд]'к] деп. Жомартбек шубырта женелдi. - Егер осы елецдi Зайкулге арнап езiм шыFармаFан болсам аяктаFы суFа аFылып елейiн, курFактаFы киттерге каFылып елейiн, тумаFан ту асаудыц куйрынына тагылып елейiн! Оллаhи! Биллаhи! Осылай деп Жомартбек зiрк-зiрк еткiзiп сезш аяктап, екi колын бiрдей асп ата кетердi. - Сендiм, сендiм, - дедi Зайкул Жомартбектiц «ант» ш к етн е разы боп. - Онда сен бiр елецдi жаксылап ак каFазFа кешiрiп басына «Зайкулге» деп жазып, менщ ютабымныц арасына экеп салып кой. - Куп болады, Зайкулжан, - деп арык Жомартбек сурак белпсшдей ишш калды. - ЭИ, Зайкул, сен Жомартбекке рас сенш отырсыц ба?- дедi Майра. - Бул Абайдыц«Кезiмнiц карасы» деген елещ емес пе? - А, не дейд^ Мен расында езiме арналFан елец екен деп куанып едiм. Осы ак^1ндар «С- Fа», «К^а», пэленшеге, тугеншеге деп жазып жатады FOй. МаFан да бiреу елец арнасашы, шiркiн! - деп Зайкул даFдарып калды. - Ал мен Абайдыц «Айттым сэлем, каламкастан» баска елещн естiген емеспiн. - Естiгенiц не, окымайсыц ба? - деп кулд.) Майра. - Жок, мен елец ок^1маймын, - дедi Зайкул басын шайкап. - eйткенi мен кызбын. Ал к^1здыц езi елец. Ендеше, м е т жМттер ок^1сын. - Рас, езге кыздар елец болса, бiздiц Зайкул поэма FOЙ, - дедi Жомартбек ж^1мыцдап. - Поэманыц эр бетш актарFаныц сиякты... Осы кезде узЫ с бiтiп, профессор аудиторияFа кайта юрд^ «Мен саFан керсетермiн ю с алдаFанды» дегендей, Зайкул арт жакка бурылып, Жомартбекке жудырышын туйдi. Мен бул сабакта бурынFы орнымда, Мецтайдыц касында отырып калдым. Мецтайдыц маFан ренжiмегенiне шаттанып, кецiл алацы басыь^андыктан болар, бул жолы Эуенов лекциясын таFы да бурынFымдай суйсiне тыцдадым. Бiр саFатын профессор Абайдыц Sauap.org 64

«Кактаган ак кYмiстей кен мандайлы» дейтш кепке мэлiм еленiн талдауга арнады. 1884 ж^1лы жазылган бiр еленнщ так^1рыбы казактын бойжеткен к^1зынын сырт кершюш, мYсiн келбетiн суреттеуге арналганын, жас атаулы кызыгарлык, CYЙсiнiп тамаша етерлiк ерекше сyлу кыздын портретш ак^1н калай жасаганын, сол портрета сомдау тэртiбiн санамалап айтты. Кыздын сырт мYсiнiн суреттеуде тел эдебиетте тендесi болмаган бyл елендi Пушкин, Лермонтов, Байрон, Гейненщ к^1зга арнаган елендерiнiн жатка Yзiндiлерiмен салгастырып бiр еттi. Калай дегенмен бyл еленде Абайдын элi де элеумегтiк шындыкты, халык арасындагы ауыртпалыкты сыншылдыкпен ж^1рлайтын когам кaйрaткерлерi дэрежесiне кетерiлмегендiгiн, «Кактаган ак кYмiстейден» кебiнше сyлулыкты, жарастык келiсiмдi гана ж^1рлайтын эстет акыннын лебiзi анк^1п тyрFaндыFын профессор бiр тYЙiп тастады. Осыдан кейiн ол осы еленнщ бойындагы езiнiн кемшшж, мiн деп табатын жайларына токтады. Онын айтуынша ак^1н бyл елещнде тiрi адамды, онын жaй-кYЙiн бейнелеудщ орнынасурет берген. Касы кандай, шашы кандай, кезi кандай, мyрны кандай деген сиякты анкеталык сyрaктaрFa жауап iздеп, тек кана паспорттык сипаттау жасаган. Мyнын себебi ак^1ннын эйел жынысына казак^1 кезбен карап, кыз кере келген жМттщ немесе келш айттыра келген кyдaнын кезкарасынан аса алмауында, - деп тагы да пайымдау жасады. Бyдaн кейiн профессор Абайдын «Аттын сыны» дейтiн елещн еске алды. Аныктап караган к ^ ге «Какталган ак кYмiстеймен» осы еленнщ арасынан айкын композициялык yксaстык танылатынын айтты. «Ат сынында» жYЙрiк аттын сырт мYсiнi мYше-мYшесiмен реттеле баяндалады. Эрине, атты солай суреттеу орынды. Ал адамзатты сипаттауда мyндaй эдю т колдану конымды емес деген корытынды жасады профессор. Абайдын еш елещнде ешкандай мiн бар деп ойламаган бiз оган арналган мынадай сындарды естiгенде екi кезiмiз бак^1райып, профессорга сенерiмiздi де, сенбесiмiздi де бшмегендей, тесiрейiп отырып калдык. Эрине, сенбеске болмайды. Бар дэлелiмен тайга танба баскандай етiп керсетiп отырган б^л кемшiлiктердi ерiксiз мойындауга тура келед^ Бyл аз дегендей профессор ендi сол еленнiн композициялык шалагайлыгын ашады. Эленнiн бас жагы бiр такырыппен басталып, аяк жагы екiншi такырыпка ауысып кететiнiн, эуелде iC пен мшез жок, тек сырт болса, кейш сырт жок, тек мшез гана айтылатынын, сейтш алгашк^1да мактаган нэрсесiне ак^1н кейiн кейiп, yрыскa жак^1н сездер колданатынын керсетедi. Атап айтканда ак^1н алгашында к^1здын кYлкiсi «бyлбyлдaй», «iш кайнатады» деп мактаса, сонынан сол кYлкiнi «жартактап», «тыртактаган» деп жаратпай шыга келедi. Осыдан кейш Эуенов екiншi бiр елещн талдауга кешед^ Бiр талдаудан бiр талдау к^1зык боп, ол бiздi Абай елендерiнiн катпар-катпар шаткал, шындарына карай жетелеп бара жаткан тэрiзденедi.Эуеновтын езге ок^1тушыларда жок бiр езгеше дагдысы бар едi. Ол эркашанда сондай Sauap.org 6S

кызыкты лекциялардыц соцынан мiндеттi турде бес минуттай уак^1т калдыратын. Осы бес минутты ол жеке студенттiц жай-кутмен танысуFа жумсайтын. Кун сайын бiр студенттi орнынан турFызып алып, езi OFан эртурлi сурактар беретiн. БаFана менiц аудиторияFа кешiрек келгенiмдi кезi шалып калFан соц ба, бул жолы ол менi орнымнан турFызды. - Ербол, сен осы соFыста неше ж^1л болдыц? - Терт жыл, Мухит аFа. - Сонда ютап оки алдыц ба? - Окыдым. - Кане айтшы, кандай кiтаптар ок^1дыц? - деп профессор менщ окы^ан кiтаптарымды санау ушш сол колыныц саусактарын ыцFайлай бастады. - Шекспирдщ «Король Лирiн», Шиллердщ «Зулымдык пен махаббатын», Г етенщ «Жас Вертерiн», - осы кезде Мецтай жалт етiп, менiц бетме бiр карап калды. -Анатолий Виноградовтыц «Паганинидi Fайбаттау» деген кiтабын, Александр Бектщ «Волоколам тас жолын» окыдым. - Пэл^ - деп профессор рахаттанып калды. - eзiц кеп ютап окып тастапсыц FOЙ. Мен соFыс солдаттарыныц кiтап ок^1р хал-муршасы болмайтын шыFар деп ойлаFан едiм. - Мухит ага, - дедi Зайкул осы арада профессордыц аузындаFы сезiн каFып экетiп, - бул ^здщ «Ак^1н» романыцызды да окыпты. - Осы арада Зайкул ез-езшен сыкылыктап кулiп алды. - Сыртын далба-дулба к^1лып алып келiптi. Э^ресе ТоFжанды айтканда аузыныц суы куриды муныц. Эуеновтыц ецi курецiтiп, козFалактап калды. Содан соц суйiншi сураFандай боп, оц колыныц кос саусаFымен тыныш турFан етжецдiлеу келген кыр мурнын жебей сауып, жулк^1п-жулк^1п жiбердi. Бул оныц катты суйсiнгендегi немесе ерекше куйшгендеп эдетi едi. - Пэл^ не айтады мына Зайкул, рас па, Ербол? - деп профессор менщ бетмекарады. Мен тез басымды изедiм. - Сiздiц «Акыныцыз» бiздiц кундiк нанымыз, артык патронымызбен бiрге аркамыздаFы зат капшыFында журд^ - Пэлi, не дейдi-ау? Ал оки алдыцдар ма оны? -Жорыкта келе жатып та, окопта отырып та окыдык, Мухит аFай, - дедiм мен студент болFалы бiрiншi рет «аFай» деген сез аузымнан шыFып. - Ол кiтаптыц кеп кемеп болды бiзге. - Пэл^ не кемегi болды? - Эуеновтыц ею бетi нурланып, кезi кулiмдеп, жузi бурынFыдан да ж^1ли туст. - Кай каИарман басым кемек керсетп? - Бэрi де. Э^ресе ТоFжанныц кемегi кеп болды. Ол бiр емес, Бiрнеше медсестра, санитарка кызметш жалFыз езi аткарды десем, артык болмас деймш. - Пэл^ не дейдi-ау! Шын ба осыныц? - деп профессор мол денесш тез KOЗFап, iлгерi умсынды. - Шын, Мухит аFа. Sauap.org 66

Эуенов сэл шалкайыцкырап, таFы да мурнын сауа сипалап калды. Осы кезде лекцияныц бiткенiн хабарлап, коцырау соFылды. Бiрак профессор асыкпады. - Ербол, сен езщ менi куантып тастадыц FOЙ, - дедi ол алдында жаткан папкасын бiр сипап койып. - Ал ендi езiц осы айткандарыцды каFазFа тусiре алар ма едщ? ТоFжанныц жацаFы езiц айткан майданда талай медсестраныц K^IЗметiн аткарFанын дэлелдеп, окушыны иландыратын етiп жазуыц керек. Осы колыцнан келер ме едi? - Келедi, Мухит аFа, - дедi Зайкул мен ушш жауап берiп. - Бул езi ак^1н. «К^1зыл керпе» деген елец жазFан. Мен уялып, Мецтай жакка карай жузiмдi бурдым. Байкасам, ол да кызарып кеткен екен. - Жазып керейш, - дедiм мен. - eзiц елец де жазушы ма едiц? - дедi профессор орнынан турып жатып. - Жок, жай, эшейш... - Шын, шын, Мухит аFа! - Зайкул касы канжардай дiр етш, одан сайын езеурей туст. - e з i езге сабакка да жаксы. СоFыстан кайткалы элi уйiне де барFан жок. Профессор Зайкул сезiнiц бас жаFында кулгенiмен, аяк жаFына назар аударып, менiц элi елге бармаFаным анык па екен деп сурады. Мен оку басталып коЙFаннан кейш бiр ж^1лым боска елмесiн деп осында калып KOЙFанымды айттым. - Жарайды, онда тiптi жаксы. Ал ендi сен жацаFы айтканды менщ алдаFы дуйсенбiдегi келесi сабаFыма дейш жазып экел,- дедi профессор. - Одан соц элп Зайкул айткан ютапты да ала кел. Мен басымды изедiм. Келесi лекцияныц окытушысы жок болып шыкты. Сейтiп студенттер «терезе» деп атайтын бос ею саFат сопац етiп шыFа келд^ Студенттер «терезеге» каЙFырмайды. Бул ею саFатта бiрсыпыра жумыстар бiтiрiп алады. Соныц негiзгiлерiнiц бiрi Совет кеш ес мен Карл Маркс кешесiнiц бурышындагы «Алатау» кинотеатрына бару. Бiр жолы да бiрiн-бiрi елiктiрiп, к^1здардыц бiрсыпырасы киноFа кеттi. Аудиторияда бес- алты к^1З бен Жомартбек екеумiз Fана калдык. Бiраздан кейiн киноFа барFысы келмейтiнiн айтып, Мецтай кайтып келд^ Мецтайдыц урыспасына анык кезiм жеткеннен кейш, баFана езi айткан кызыл керпенiц тарихын бiлгiм келдi. Жомартбек екеумiз жаFалап, Мецтайдыц касына бардык. Жомартбек к^1здан баFанаFы «Кызыл керпе» деген елецдерiцдi керсетiцдершi деп етшд^ Мецтай кiтаптарыныц арасын актарып, алды^ы кунi мен тастап кеткен каFазды тауып алып, - Ок^IFан соц езiме кайтарып бер, - деп Жомартбекке усынды. Мецтайдыц «езiме кайтарып бер» деген сезi журегiме майдай жакты. Ол менщ сурауым бойынша, маFан «кундес» боп керiнген кызыл керпенщ тарихын баяндауFа кiрiстi. Sauap.org 67

Ментай Лениногорск шахтершщ кызы екен. Ш еш ес бастауыш мектепте мyFaлiм болыпты. Э к е с онын сэби шагында шахтада тебесше тас кyлaп ДYниеден кайткан. Кыздын юшкене агасы ЖYнiс сегiзiншi класс бтргеннен кейiн жyмыскер боп семья асырауга кiрiскен. Согыс басталар жылдын 1-майында оган жаксы жyмысы yrnrn сыйлыкка бес метр к^1зыл жiбек тиедi. БyFaн шеше бaЙFyс катты куанады. Улынын бyл алгашк^1 табысын ырым етiп, ез алдына отау шыккандагы бiрiншi жасауы болсын деп, арасына тYЙе жYнiн салып, мектептен колы бос кездершде керпе кабиды. Сейтiп yлын YЙлендiрмек болады. Сол ею арада согыс шыгып кетш, ол керпенi етiне бiр-aк кYн жамылып, ЖYнiс майданга кетедi. Содан кейш шеше ол керпет ешюмнщ етiне тигiзбеген. Улына сактаган. Ал ^лыжн «елдi» деген кара кагаз келген. Жалгыз yлдын жаманатына шыдай алмай, шеше сорлы сол хабарды естiген жерде, класс iшiнде езi де дYние салган. - Согыста агайым окка yшты, - дедi Ментай кYрсiнiп. - Сонын кYЙiгiне шыдамай апам елдi. Апамнын елгенш кезiммен кердiм, агайымнын елгенiн кергетм жок. Сондыктан ЖYЙкем елдi дегенге кепке дейш сенбедiм. ЖYнiс агатайымды ЖYЙке деп атайтын едiм, - дедi ол Жомартбекке тYсiндiрiп. - Согыс бгткен сон, осы еткен ^ здщ басында ЖYЙкенiн касында болган бiр кiсiден ауызба-ауыз естiгенде гана сендiм. Ол кiсi терен етш зират казып, агайымды жаксылап тyрып ез колынан койыпты. Жак^1н жерден деревнянын yстa дYкенiне барып, зиратка темiрден коршау шарбак жасатып орнатып, оган «ЖYнiс Ербосынов» деп мэнп ешпейтiн етiп жаздырып кетiптi. «Аганнын жаткан жерiн керем десен, ертш апарайын, эйтпесе кейiн барып керерсщ» деп эдiрiсiн бердi. Эзiм кaзiр кайдан iздейiн, кейiн оку б т р ш , к^1змет iстеп, акша тапкан сон, барармын деп ойладым. Ментай агасына мyншa жаксылык жасаган адамнын енбегш сонша CYЙсiне айтты. - Сол керпет биыл езiммен бiрге алып келген едiм, - дедi кыз ^ р с ш т койып. - Ол маган аса кымбат ескерткiшпен пара-пар: агайымды да, анамды да есiме тYсiредi. Кеше кiтaп арасынан агайдын елещн тауып алып, ок^1ганнан кейiн сол керпет бауырыма басып к^1сып, ексш-ексш ж^1лаганымды айтсаншы менiн! Байкаймын, Ментай эн^месшщ Жомартбекке онша эсерi болган жок. Ментай сезш аяктап, м ^ а ^ ш темен карап калган кезде ол: «Мен мына елендi кешiрiп ала кояйыншы» деп, ж^1мпындап ез орнына карай жYгiрдi. Ал маган бYкiл бiр семьянын тагдырын баян еткен б^л кыска новелла ДYниедегi ен кайгылы, кaсiрегтi жырдай танылды. Не айтарымды, к^1зды калай жyбaтaрымды, жYрегiмдегi аянышты калай жеткiзерiмдi бiлмей абдырап отырып калдым. Онын кенiлсiздiгi бiртiндеп маган ауыса бастады. Студенттiк емiрдiн бейкам, сонымен бiрге аккан судай агынды кYндерi, езiнiн сылдыр- былдыры мол к^1зык, куанышымен, бiрiн-бiрi куалап етiп Sauap.org 68

жатты. Мен Эуеновке берген уэдемдi орындауга бар салдым. Согыста бiрге аттанган шагымызды есiме тyсiрдiм. Алматыщан кетерде мен магазиндерге жаца гана тyскен «Ак^1н» романыныц бiрiншi ютабыш тауып алган едiм. Сол ютап бyкiл майданды менiмен бiрге аралап шыкты, талай солдатты тамсандырып окып берiп жyрдiм. Бiрaк бул естелжт мактангандай боп ез атымнан жазбайын, баска жолдастарым ок^1ган етiп баяндайын дедiм. Сейтiп мен ол кшкентай естелiктi терт кyн жаздым. ЕстелМм Эуеновке унамай калар ма екен деп, жаным мурнымныц ушына келд^ Жазып бiткен сон оган «Тогжан» деген ат койдым. Зaйкyл айткандай, жазушылардыц ез шыгармаларын жаксы адамдарына арнап жататыны ойыма тyстi. Mенiн бул ец алгашкы естелiгiмдi Эуеновке арнагым келдi. Оц жак шекесiне «Осы образды жасаган жазушы Мухит Эуеновке арнаймын» деген сездердi колымныц калай тез жазып жiбергенiн де байкамай калдым. «Кой, муным тым бадырайып кеттi жэне жазушыга жасаган жагымпаздык сиякты боп керiнер» деп ойладым да, оны кайтадан тyзеттiм. «Осы образды жасаган кiсiге арнаймын» деп кана койдым. Жексенбi кyнi ^ д е табан аудармай отырып, жазганымды жаксылап кешiрiп шыктым. Дyйсенбi кyнi отыз yшiншi аудиторияга бiрiншi лекцияга келген профессор Эуенов, бурынгы эдетiнше, самай шашы буйра-буйра, сократ мацдайлы ^лкен каска басын студенттерге мол штипат, ык^1ласпен изеп, Окытушы столынын басына барып отырды. Профессор есiктен юр^мен-ак менiн жyрегiм ез-езiнен лyпiлдеп коя берд^ Орнына отырганнан кейiн Эуенов маган карай бурылды да: - Ал, Ербол, уэде орындалды ма? - дед^ Мен Эуенов оны лекциядан кейш сурайтын шыгар деп, жайбаракаттау кyйде отыр едiм. Профессор бiрден соны сураганда не дерiмдi бiлмей саскалактап калдым. Эрен дегенде есжигандай болып: - Озiмше орындадым, Мухит ага, - деп орнымнан турдым. - Пэлi, жен. Эрине, сенщ езiнше орындаганыц керек бiзге, - ок^1п беруiне лекция аягында канша уакыт калдырайын саган. - Терт-бес минут кана, Мухит ага, - дедiм мен дэптер бетше жазылган он шакты бетт окига канша уак^1т керек екенш аж^1рата алмай. - Жок, онда мен он минут калдырайын. Сен окыганнан кейш оны бiздiц талкылауымыз бар емес пе? Мен «жарайды» дегендей, басымды идiм. - Ал онда алдымен кiтaбынды керсет, Ербол, - деп профессор маган карай колын созды. Мен шапшац кимылдап, сумкамдагы сырты ж^1ртылып, жан-жагы жемтр-жемтр боп кеткен «Ак^1н» кiтaбын алып, Эуеновке карай аяцдадым. Эуенов багынышты командирден рапорт кабылдайтын генералдай боп, орнынан кетерiлдi. Демобилизацияга жатып, елше кайтатын солдат белiмнен Sauap.org 69

кетер алдында кай жершде кандай бел п с барын бес саусагындай бiлетiн кэрi винтовкасын жYрегi толки дiрiлдеп рота старшинасына еткiзер едi. Мен де сол солдаттай болып, осыдан бес жыл бyрын Алматыдан майданга ала кеткен осынау асыл кiтaпты енд^ мiне, аман-есен иесiне тапсырдым. Профессор, сэл сyрлaнFaндaй тYCпен, кiтaпты Yнсiз колына алды да, орнына отырды. Ютаптын сыртына кез жyгiртiп, ж^1ртык мyкaбaны кайта-кайта сипалап, iшiн ашты. - Рас, бiздiн кiтaп, - дедi басын ык^1ластана изеп койып. Содан сон бiр- бiрлеп, беттерiн актарып карай бастады. Бiр кезде кiтaпты кетерш, бетше такады. - Пэлi, езшен дэрi иiсi шыгады, иiскендершi... Эуеновтын касына ен алдымен ЗaйкYл жYгiрiп барды. Ол кiтaпты ала салып, дyFaлыктaй етiп бетiне басты да: - Рас, мYнкiп тyр, - дедi ок-Дэрi иiсiнiн кандай болатынын сезбесе де. БyFaн баска кыздар мырс етiп, кYлiп жiбердi. - Сен маган бага жетпес гажап дYние сыйладын-ау, Ербол,- дедi Эуенов ею кезi жасаурап, тебiрене Yн катып. - Эзiм майданга бармасам да, б^л кiтaп менiн бiр перзентiм болып, согыска катысыпты. Сол перзентл сен аман-есен ертш экелiп колыма тапсырдын-ау менiн. Согыс деген ерт болса, ертке жанбай шыккан б^л кiтaптын жана бiр багасын жэне таныттын сен. Рахмет, карагым. Аудитория сштщей тынып калган ед^ Профессор бойын тез жиып, кезектi лекциясын бастады. Эуенов лекциясынын екiншi сагатынын сонында баганадан берi толассыз буырканган тенiз Yнi токтап, аудитория iшiнде элдебiр элсiз б^лак^н болымсыз сылдыры естiлгендей болды. ЕстелМмнщ заголовогы мен онын он пymпaгындaгы арнауды дауысым дiрiлдеп, CYрiнiп- кабынып, эрен айтып шыктым да, тамагымды кенеп, сэл тыныс алганнан кейiн текстi окуга кiрiстiм. «1942 жылдын ортасында Алатау бауырынан эшелон-эшелон эскер майданга шеру тартты. Бyл Алматыда кyрaстырылFaн атк^1штар бригадасы едi. Жарты жылдай астана айналасына лагерь-лагерь болып, эскери енерге жаттыккан жауынгер белiм тyтaс кетерiлiп, «Отанга тиген жау кайдасын?» деп, батыска карай бет тYзеген болатын. Сонгы эшелондардын бiрiнде артиллеристер дивизионы кетiп бара жатты. Согыс кезшщ паровозы жангырыгы жер жарып, катты жyйткидi, жолда кездескен станциялардын, рaзъездердiн тyсындa ащы бiр айгайлайды да, гYрс-гYрс етiп, тарта береди Су алу, кемiр тиеу кажет болмаса, баска жерге кеп токтамайды. Толассыз жYЙткiп, зарлап агады. Казал вагондардын екi жак есжтерш бiрдей, шалкайта кен ашып тастап, келденен-керме тактайга асыла иiн т р е с т , майданга кетш бара жаткан жауынгерлер туган жерге жYректерi елжiрей кез тшед^ Карт атадай ак бас тау, жас анадай жасыл желек жамылган орман, сары бел, салкын кел - бэрi самаладай болып, бiрiнiн сонынан бiрi yзaп калып барады. Эз алдына бiр шолак эшелонга yксaп, шеткi YЙiнiн тyтiнi будактаган ауыл, тепен - тепен Sauap.org 70

каккан салт атты жолаушы, обадай какшиып калыц койдыц шетiнде турган шопан жалт етiп бiр керiнедi де, гайып болады. Кyн батканша дала бетше ^rnm , кезi жасаурап талганша кеп караган адамныц бiрi салпы сары жез муртты кэрi солдат, Талдыкорган облысыныц Аксу аулынынан келе жатканСэгпгул Gсенов болды. «Сапта жyруге жарамаймын, кеп турсам аягым талады, белiм ауырады» деп, Gсенов зецбiрек атына мiнушi болган. Осыган орай бiр солдат багана: «Сапта турса аягы ауыратын кезелдiн кyнi бойы козгалмастан к^1зыл вагон есiгiнiн алдында какшиуын» деп бiр кагытып еткен. Оны еслген езге журт катты бiр ду кyлiсiп алган болатын. Жолдасыныц ажуасына да, журттыц к^лгенше де карамастан Gсенов вагонныц босагасына сyйенген кyйi далага карап тура берген. Енд^ мiне жер бетш тyннiн кара макпал шапаны бyркеп, вагон iшiнде майшамныц жалгыз кезi сыгырайганнан кейiн, Gсенов артына бурылып, шамды коршай отырган жолдастарыныц касына келдi. - Эттец, шiркiн, калды-ау, кайран туган жер! - дедi ол отыра берiп, вагон шшдегшердщ бэрiне естiрте. Аузынан кызыл жалын аткыгандай шермен, кyрсiне айтты. Шам айналасында, вагоннын бурыш-бурышында, кара келенке жерде, терт-бестен бiрiгiп алып, эр жайды коцыр энгiме етiсiп отырган журт Gсеновтiц мына сезiн естiген шакта тым-тырыс болысып, бiр сэт yндеспей калысты. Ат айдаушы шалдыц: «Калды-ау, кайран туган жер!» деген шер сезi майданга аттанып бара жаткан осынау сусты солдаттардыц жyрек кылын басып калгандай болды. Шал айткан туган жерде эркiмнiн жанашыр жак^1ны, жаксы керер жандары калып барады. Бiреу карт эке, кaдiрлi анасын еске алады, бiреудiн кез алдына жаксы жар, жас баласы келедi. Eндi бiреудiн жyрегiндегi жар етем деген жанына косыла алмай кеткен арман-зары запыран болып актарылады. Шал сезi эр жyректiн тyкпiрiнде жаткан осындай муцды сырдыц пернесiн басады. Элден уакытта: - Жок, калган жок. Ол бiзбен бiрге! - деген, сацк еткен бала бyркiт ^ т д е й , жiгерлi жас дауыс естiлдi. Бул зецбiректiц екiншi кездеушiсi Кусайынов Айткали деген жaуынгердiн yнi едi. Айткали карацгы бурышта отырган орнынан турып, шамга таман жак^1ндады. - Туган жер мына кiтaптын iшiнде. Ол журтка сол кезде баспадан жаца гана шыккан, езi ^м аты дан аттанар алдында вокзал басында сатып алган «Ак^1н» романыныц алгашк^1 кiтaбын керсегп. Жауынгерлер тез, куатты yлкен магнит тарткан кеп усак шегедей болып, Айткалидыц айналасына жиылды. Вагондагы жалгыз жарык соныц алдына карай итершд^ Бiр табадан ыстык кyнде ш '^рлей су iшкен ак yрпек балапандай болып, кара келецке вагон ш ш деп кайратты жастардыц басы сол ютаптыщ yстiнде тyйiстi. Sauap.org 71

1шшдеп жандарды ж^1лауык баланын бесiгiндей Yздiксiз шайкай тербеген Yлкен вагоннын кабыргасына тYCкен Yйме-жyйме келенке Yздiксiз козгалып тyрды. Солдаттардын «Ак^1н» романын окуы осылай басталды. Алматыдан аккан жyлдыздaй зымырап шyбaлa созылган yзын кызыл эшелон Москвага келдi де, казак бригадасы астана тYбiндегi Бабушкин деген калада поездан тYCтi. Мyндa бiрaз жатып, тыныкканнан кейiн, жауынгерлер калын тогайлы, кекшiл келдi Калинин облысынын жерiне карай жаяу тартты. Эне бойлары мyздaй кек карумен ^ рсаны ^ кYн демей, тYн демей, ерлер етжпенен су кешiп, аттары ауыздыкпен су iшiп, суыт жYрiп. yзaк сапар шектi. Артиллеристер майдан жершщ батпагын белуардан кешiп, ер каруы yзын тyмсык кек болат зенбiректердi тынбастан алга карай CYЙредi. Ол батып калган жерде: «Раз, два - взяли!» деп орман irnrn жангырта айгайлап, онын калканынан, стволынан итередi. Донгалактарды кYпшектерiнен батпакка баткан ауыр каруларды ауыр азаппен тарткан, мyндaй киын, к^1сталан шактарда ею етегiн белге тYрiнген жаяу эскер зенбiрекшiлердi басып озып, оларды артка алыска тастап кетедi. Алдынгы шепке такаган сайын колоннанын бас жагынан: «Во-о-оздух!» деген зэрдей ащы Yн жиi естiле бастайды. Ирелендеген жыландай етiп, созылтып, шyбaлтa айткан осы бiр Yрейлi сездi ести сала солдаттар жолдан шыгып, тырым-тыракай кашып, жол шетiндегi орманнын койнына тыгылады. Канатында кара бYЙiсi бар сары ала самолеттер ырылдап кеп тебеден тенед^ Мiне, осындай жорык кездершде он бес-жиырма минуттык Yлкен бiр дамылдау шагы болады. Он ею мYшесi cay кiсiлер, кас какканша колынан айырылып шолак, аягынан айырылып аксак боп шыга келетiн, жана гана каская кYлiп тyрFaн немесе кyлындaй ойнактап жYрген жолдастарын лезде жан тапсырып, мэнгiге жок боп кететш, адам емiрi тYнгi Yлкен оттан yшкaн yсaк y шкындaй сенш жататын майдан емiрi Yшiн он бес - жиырма минут кыска Fyмырлы солдат кауымы дамылдап жан шакырып, талай к^1зык кYлкiлерге кенелетш, естелiктер айтысып, ес жиып калысатын езiнше бiр yзaк уак^1т. Колоннанын алды токтап, сол жерден бiреудiн аузынан бiреу кагып экетiп артка карай, дауыстап жеткiзiп жататын «привал!» деген берер таудай толкындар лыксып, бiрiн-бiрi куалап, бар лэззат кызыгымен езiне карай жак^1ндап келе жаткан сияктанады. «Привал!» Сен де бар даусынмен куана дауыстап, езiннен кешнде келе жаткан жyрткa жар саласын да, жол шетiне шыгып, сызды жердi салулы тесектей керiп, жолдастарынмен бiрге жантая кетесiн. Бойындагы солдаттын ауыр жYгiнен арылып, кyрыс-тырысынды жазып, рахаттана керiлесiн. Тaнертенгi ауылдын мyржaлaрынaн жарыса будактаган тyтiндi еске тYсiрiп, комагайлана бyрк^Iлдaтып темекi сорасын. Дем аласын. Артиллерия дивизионынын жaуынгерлерi жиырма мен жиырма бес арасындагы, кырдын кызыл гYлiндей Sauap.org 72

жайнаFан, кыршын жас жiгiттер едi. Бул шактаFы кецiлге жаксы жар, сулу кыз жайы кеп оралатыны даусыз. eмiрдiц буршiк атар кектемiндей бул туста осы жастар орталарын как жарып етiп жаткан осынау майдан жолына кегенделген кеп козыдай болып, соFыс элегiмен сол бiр ыстык шактан алыс калFан. Бiрак олардыц эркайсысыныц журегiнде алаулап жанFан махаббат бар. Сондыктан да, осындай тыныштык, демалыс минуттарында, алдымен екi-уш солдат, куйрык-жамбастарымен жер сыза, жымыцдай жортактасып келiп, Айткалимен тiзелесе жаЙFасады. Оныц бiрi эркашанда зецбiрек кездеушiсi Ризуан Калиев болады. - Айткали, Абай мен ТоFжанныц кездескен жерiн таFы бiр ок^1п жiбермейсiц бе? - деп колкалайды олар. Айткали шаршап отырмын деп бэлденбейдi. АркасындаFы зат капшышын иыFынан сыпырып, алдына алады. СабынFа айналар сакардай шубатылFан зецбiрек майы кеп сiцiп, жарадар болFан, жарылFан жерлерiне батпак орнап, кап-кара боп кустенш кеткен колын арбтан салалы саусактарымен капшыктыц аузын аша бастайды. Оныц iшiнде тацертец старшина берген кундж корек жудырыктай нан, карабиннщ алпыс патроны, «лимонка» аталатын, сырты такталана белiнген шоколад сиякты бужыр- буж^1р екi граната жатыр. Солардыц арасында, жорыктаFы солдаттыц ешкашанда пайдаланылмай капшыFында журетiн таза бет орамалына оралFан «Ак^1н» кiтабы бар. Айткали орамалдыц iшiнен кiтапты алып, оныц езi бiлетiн «Шытырман» деген тарауын ашып, тамаFын кенеп, карлышыцкы даусын нэшiне келтiрiп, оки бастайды. Айткалидыц колындаFы кiтапты кергеннен кейш булардыц тецiрегiне таяу мацдаFылардыц бэрi тегiс жиналады. Зецбiректе жегулi турFан аттыц шылбырын колына устап, Эсенов те Айткалидыц артына келiп жантаяды. Тараудыц бас жаFы экесiнiц жумсауымен жасеспiрiм бозбала Абайдыц Суйiндiк аулына келгенiн, оныц керiктi, акылды кызы ТоFжанды керiп, OFан Fашык болатынын баяндайды. Айткали тамаFын таFы бiр кенеп алып, ары карай окиды. «...Орташа келген кырлы мурны ендi Fана анык керiндi. Кырынан КараFанда бiр турлi суйкiмдi екен. Жумсак жумыр иегiнiц астында жука Fана бiр толк^1ндай боп, нэзiк буFаFы бiлiнедi. Ж^1лтырап таралFан шаш, кап-кара калыц ерiммен, грекше аппак, нэзж мойнына карай кулап тусiптi. Улкен де, кiшi де емес эшекей сы^асы дiрiл каFып, дамыл алмай сiлкiне тусiп тур...» - Уап, бэле! - Кызым-ак екен-ау езi де! - деп эркiмдер осы туста суйсше ун катысып калады. - Е, Абайды езiне Fашык еткен кыз осал болады дейсiц бе?!. Эсенов жез муртыныц ушын ширатып жiберiп, акырын бiр жутынып кояды. Узак сапар шегiп, шаршап-шалдышып келе жаткан жандардыц езулерiне жылы кулкi жугiрiп, кездерi жайнай тусед^ Журектерi лупiл каFып, ездерi Sauap.org 73

сол с^лу Тогжаннын касында тyрFaндaй сезшед^ ЖYрек тYбiнен эркiмге елде калган ез Тогжаны елес бередi. Онымен езiнiн ен алгаш калай кездескет еске оралады. Бiр сэтке олар ездершщ орман iшiнде, ок астында отыргандарын, жаны тебiрене жар денесш сипауга созган колдары кaзiр автоматтын суык стволын кысып тyрFaндыFын кеткендей болады. Осы кезде алдан, эртYрлi дауыспен ышк^1на айтылган «По местам» деген жауынгер команда к^лакка шалынады. Бойларына кYш жиып, куаттанып калган жауынгерлер орындарынан атып-атып тyрaды... Жауынгер Айткали Кyсaйынов 1943 жылдын тогызыншы январында Великие Луки каласынын тYбiнде, жау тaнкiсi мен зенбiректiн жекпе-жек атысында, ер елiмiмен каза тапты. Согыстын катал дэстYрi бойынша елген солдаттын денесi, бойынан кару-жарагы, койнынан документi алынып, жана казылган жас кабыр басында карулас сержтершщ ак^1ргы кyрметi керсетiлiп, туган жердщ топырагына берiледi. Отан Yшiн кан тегiп, жан берген ер солдатты жер-ана кyшaFынa к^1сып, мэнгiлiкке алып калады. Айткалиды кастерлеп койып, жауынгер жолдастары жаудан кегiндi аламыз деп серт еткендей, аспанга Yш дYркiн ок атып салют бергеннен кейш, онын ж етм среп жерде жаткан карабинщ кiшi сержант Ризуан Калиев кетерш, ал зат капшыгындагы патрондарды езге сержтерше белiп бердi. Калган ею гранат пен «Ак^1н» кiтaбын rnrni сержант ез койнына алды. Элген жауынгердщ колынан алынган документ комсомол билет мен к^1зылэскер книжкасынын арасынан женелтшмей калган Yш бyрыш хат шыкты. Хаттын сыртында: «Семей облысы, Белагаш ауданы, Ерназаров с/с, Тогасова Задага» делiнген эдiрiс бар екен. Зада - Айткалидын CYЙген кызы. Ол сонау Белагашта, селолык Советте секретарь болып iстейтiн. Айткали кыздан Yзбестен хат алып тyрaтын. Селолык Советтен хат келген сайын куанып, жолдастарына CYЙген к^1зы жайында кеп-кеп жалынды энгiмелер шертетiн. Заданын сyлулыFын да, сабырлылыгын да бiр гана Тогжанмен тенестiретiн. «Тек Заданын кyлaFындa «дiрiл кагып, дамыл алмай сшкше тYсiп тyрaтын» сыргасы гана жок» деп куана да, кулана ^ л е т н . Хат iшiнде Айткалидын маржандай эрiптерiмен мынадай сездер жазылыпты: «Калкам Зада! Бiз кaзiр Yлкен бiр орыс каласынын тYбiндемiз. - Айткали эскери кyпияны сактап, Великие Луки каласын осылай атапты. - Жау осы калага аранын ашып, анталап тyр. Бiрaк бiз оны бермеймiз жауга. Оган сенiмiн кэмiл болсын. Кaзiр тYн. Мен жертеледе дневальныймын. Жолдастарым жанымда тегiс тыныгып жатыр. Олар тонбай жаксы yйыктaсын деп, темiр пешке екiртiп от жагып отырмын. Далада шынылтыр карды шыкырлата баскан сакшы аягынын сык^1ры естiледi. Жертеленiн сыртына немiстер жактан келiп бiр мина жарылды. Корыкканга кос керiнедi деген рас болуы керек. Немютердщ тYнi бойы Sauap.org 74

осылай тусшен шошыFандай беталды ок атып отырмаса кецiлдерi кеншiмейдi. Сен одан корыкпай-ак кой, мунда кур далбаса ушiн атылFан жау OFыныц маFан да, менiц жолдастарыма да келтрер к^IрсыFы жок. Сен казiр уйыктап жаткан боларсыц. Мен пешке шайыры мол курFак аFашты калап койып, снаряд гильзасынан жасалFан солдат шамыныц тубiнде кiтап ок^1п отырмын. Ол сен туралы, екеумiз жайында жазыь^ан кiтап. «Ак^1н» романы. Соныц «Бел-белесте» деген тарауыныц аяк жаFында Абай мен ТоFжанныц екiншi рет кездесуi баяндалады. Екi досжан эрец табысып, бiр-бiрiне журектерiн жайып, ынтыFа умтылыскан шакта оларFа Карауыл езенi тасып кеттi деген суык хабар келед^ Бул АбаЙFа да, Абай жанындаFы эйелдердiц де бастарына тенген катер ед^ Сондыктан да ол тез кетпек болып, кимас FашыFын тастап, асы^ыс женеледi. Кiтаптыц осы жерш окышы сен, Зада, таFы бiр кайталап ок^1шы. Екеумiздiц жайымыз да нак осы сиякты болды FOЙ. Бiз осы жазда косыламыз деп уэде байласкан шакта, сол бiр тэттi туннiц тацертецiнде соFыс басталып кеттi емес пе. Бiзге тенген катер кектемде тасы^ан шаFын езен Карауыл емес, шалкар Отанымызды шарпышан сурапыл соFыс болды FOЙ. Окасы жок, Зада, сол Карауылдыц калыц сещнщ камауынан кутылып, езеннен аман еткен Абайыц болып, бiр куш жауды жецiп жетермiн мен де саFан кустай ушып. Куана кулш, алдында турармын канатымды кец жайып. Сонда бiздiц соFыс аж^1раткан кушаFымыз кайта айкасады. Мэцгiлiк болып айкасады. Кош сэулем, Задашым - ТоFжаным менiц. Ак бетiцнен аймалай суйш, сенiц, тек кана сенiц Айткалиыц. 8 январь,1943 ж. Дала почтасы 1745, 125 белiмi». Жебiр соFыс жалмаFан асыл азамат суйгенше жетпедi. Тебе басын томпитып, алыста калды. Будан кейiн де, соFыстыц сансыз темiр тiсi тiлгiлей жырткан азалы жерге адам суйегiн сепкен талай кундер еттi. Жауынгерлер килы-килы канды жорыктарды киын-киын к^1рк^1скан урыстарды бастарынан кешiрдi. Жырым- ж^1рым болып, солдаттар койныцдаFы кiтап та тозды. Бiрак ж^г^ттерд^ц журектерiндегi ТоFжан тозFан жок. Ол, «эшекей сырFасы дiрiл кагып» жорыкта солдаттармен катар журд^ Ол, «ж^1лтырап таралFан шашы, кап-кара калыц ерiммен, ерекше аппак, нэзж мойнына карай кулап тусiп», жауынгерлермен кол устаса, жауFа карай сан рет шабуылFа шыкты. «Елде сенщ де сулу жарыц бар» деп, эр солдаттыц кулаFына сыбырлады, эр журект наздана к^1тыктады. ЖаралыFа умгт болып, шаршаFанFа кайрат бердi. К араты тунде алыстан маздаган от, аспандаFы шолпандай болып, ТоFжан оларды атой салып жещске шак^1рды, емiрге жетектед^ СоFыс бiттi. Эшелон-эшелон кызыл вагондарFа тиелiп, солдаттар туFан елге кайтты. Жецiс поезы желдей жорыкпен еткен, соларды азат ету ушiн кан тегiп, киян-кескi урыс салFан калалар мен селоларFа, ормандар мен шокыларFа, езендер мен келдерге карайды. Сол жерлерде мэцп уйыктап жаткан ер жолдастарын естерiне тусiредi. Sauap.org 75

- Апырай, б^л согыстан тiрi каламын деп ойлаган жок едiм, - дейдi жездей сары мyртты, кэрi солдат касындагы сержантка бyрылып, басын шайкап. -Ажалсызга тау кyлaсa да елмейдi деген осы екен-ау... Сары мyргты солдат баягы Эсенов. Онын касында тyрFaн сержант Ризуан Калиев. Калиевтын кеудес ордендер мен медальга толы. Эсеновтын де кеудесi кyр емес, кос медаль жаркырайды. Сержант та кэрi солдатка кYле карайды. Баягыда Алматыдан алгаш майданга аттанган шак есше тYседi. Сондагы осы шалдын бYкiл вагон iшiндегi жyрттын жYрегiне каяу салып, шерлене кYрсiнуi бар. Солдаттарды сол сэттегi шер тyнFиыFынaн шыгарган Айткали болып едi-aу. «Жок, туган жер калган жок, ол бiзбен бiрге, мына кiтaптын iшiнде» деп, жарк етiп шыга келiп ед^ау, айналайын... Айткалидын елген жерiн есше алып, сержанттын кабагы шытынып кетл. Жалгыз Айткали ма, талай-талай мангаз жiгiт, аяулы азаматтарды мерт кылып кегтi гой бyл согыс. Сержант Нэсш Калиев, ю'ш]' сержант Эбдiрaхмaн Бимурзин, жауынгер Сембек Молдабаев юмнен кем едi? Взвод комaндирi лейтенант Кажым Кешеков, батарея комaндирлерi Жамалхан Жамалбеков, Ак^1раш Андиров, подполковник Эбшкайыр Баймолдин, пулеметшi батыр к^1З МэншYк Мэметова ше? Бэрi де жанып тyрFaн, лаулап тyрFaн жалын ед^ Отан Yшiн, анамыздай к^1мбат арымыз Yшiн кабактарын шытпастан жандарын киды да, не бiр каланын табалдырыгын жастанып, не бiр езеннiн кабагын карайтып, арыстай боп кала бердi олар... Сержанттын кез алдына ез батареясынын комaндирi капитан Жамалбеков елестед^ Урыстын бiр толас шактарында, немесе белiм ек^нш^ эшелонда тyрFaн кездерде жауынгерлер алка котан отыра калып, кезекпен «Акын» ттабын ок^1сатын ед^ Жауынгерлермен бiрге отырып, бyл ютапты капитан да тындайтын. Ел сагынган жYрекке осы бiр тозган ютап Yлкен медеу болатын. Эсiресе онын Тогжан жайлы айтылатын жерлерiн окыганда жауынгерлер ж^1мындасып, екi езулерi кyлaктaрынa жете мэз болысып калатын. Жалгыз жауынгерлер гана емес, капитан коса жымиятын. Эшейшде тYсi суык, CyCrn керiнетiн командир жYзi Тогжаннын жYрiс-тyрысы, к^1лыкты кимылдары суреттелген жерде мYлде жiбiп, майга балк^1ткан коргасындай толыксып кететiн... Сейтiп, артта Европа калды. Артта кираган калалар калды. Калалардын тенiрегi толы молалар калды. Eндi мiне женiспен елге келемiз. Казактын кара кез к^1здарын керемiз. Эз Тогжанымызга барамыз... Калиевтын киялы шарыктап, Шар ауданындагы езiнiн туган ауылына карай канат кагады. Ажары аткан тандай ж^1лы жYЗдi, жyмсaк, бiлектi, су тиген каракаттай мелдiр кездi аса бiр сымбатты жан аяла да, куана кеп м ^ т н алдынан шыккан тэрiзденедi... Ол кезерген ернш жалап, бiр тамсанып калып, жанындагы жолдасына кайта бyрылaды. Sauap.org 76

- Рас, ажалсызга тау куласа да елмейдi деген... - дейдi Gсеновке, эр сезiн yзiп-yзiп айтып. - Апырай, Москвага кашан жетер екенбiз. Тезiрек керсек-ау Казакстанды... Сержанттыц жyрегi аузына кеп тыгылардай боп, кесек л ^ т д е п , катты согады. «Рас, рас... туган жер, туган жер...» дегендей, эшелон толы солдаттар вагон ыргагымен бастарын кайта-кайта изейдi». Мен ок^1п болдым. Самайымнан тер соргалап кегтi. Жазганым Эуеновке унамаган шыгар деп ойладым. Кысылып бiр к^1рындай турып, профессорга кезiмнiн киыгын салдым. Оныц ещ нарттай к^1зарыцкы сиякты керiндi. М е тц окыганышды1 берiле, бар ынтасымен тыцдап шыкканга уксайды. - Пэлi, Ербол, сенщ мынауыц керкем шыгарма гой ез^ - деп мурнын бiр сипап калды. - Муны новелла десе де, естелж атаса да, немесе керкем очерк деуге де келед^ Бунда бyкiл бiр эскери бригаданыц кыскаша тарихын айтыпсыц. Тогжан бейнесiн жаксы тyйiндепсiн. Оны тек жаксы кыз деп кана емес, жан с ^ с ^ т е р сулулык мураты, емiрдiц езi, тiптi Отан тулгасы деп те тyсiнуге болады екен. Бiз жазган Тогжанныц майданда осындай эсерi болганын согыска катысып келген солдат сенщ аузыцнан есту маган кандай ганибет екенiн бiлесiн бе, Ербол? - деп профессор м е т кекке кетерш тастады. Муны жазганда менщ ойыма т ^ н д е у деген де, бiр бригаданыц тарихын тiзу деген де келмеген ед^ Мен тек езiм керген, жолдастарымныц басынан кешкен жайларды гана айтуга тырыстым, айта алдым ба екен деп шyбэлaндым. Профессор сэл бегелш барып, сезiн кайта жалгады. - Мен мундай болар деп ойламаган едiм. Тагар сыным, айтар мiнiм жоктыц касы. Сен езщ журналист боламын деп жyрсiн гой. Эбден боласыц. Мына аяк алысыц сенiн кaзiрдiн езiнде дап-дайын журналист екенiндi танытады. Mенiн саган берер кеце^м: осы жазганыцды газетке апар. Мен yшiн емес, езщ апар. Г азет деген yлкен жаршы орын. Сен сиякты болашагы бар журнaлистiн газетке жарияланып, керiне беруi абзал. ^ мына тырнак алды енбегiн уялмай жариялануга эбден жарарлык. Сенiн муны кысышмай усынып, гaзегтiн к^1мсынбай басуына болады. Эуенов маган редакцияга баруымды мэслихат етш бола бергенде, лекцияныц бгткетн паш етiп, коцырау шылдырады. Мен езiмнiц аудиторияда сабакта отырганымды сонда бiр-aк бiлдiм. Аудиторияда Эуенов екеумiзден баска жандардыц барын да ендi ацгардым. Эуенов туруга ынгайланып, алдында жаткан папкасын жиыстырып, yстел yстiне к^1рынан устап отырды да, тагы бiрдене айткысы1 келгендей, асыкпай менiн бас-аягыма карады. - Солдат студенттiн жайы баскалардан герi ауырлау болады. Сен езге журттан кейiнiрек келдiн гой, Ербол, жатакханага жайгасып па едiн? - деп сурады. Мен жатакханадан орын тимей, пэтерде жатканымды айттым. - Ал, езге жайларыц дурыс па? - Дурыс, - дедiм мен. Sauap.org 77

- Онда кaзiр метмен бiрге деканатка жyр, сенiн жатакхана жайыцды сейлесетк. Мен куанып кеттiм. Жатакхана жалына кол жетпес жаксы аргымактай арманым едi. Орнымнан атып турып, Эуеновтыц соцынан iлестiм. Декан ез орнында отыр екен. Eсiктен кiрiп келе жаткан Эуеновты керiп, ушып турып оган ез орнын бердi. Бас изеп, метмен де сэлемдесл. Буган менiн iшiм одан сайын жылыш, yмiтiм кyшейе тyстi. - Ыбырaйым,-дедi профессор деканныц орнына жайгасып жатып, - мен езiцдi жаксы декандардыц бiрi санаушы едiм. Бiрaк мынау iсiндi куптамайкалдым. - Не боп калды, Муха? - дедi декан оган карай ецсерше кулагын тосып. - Мынау Ербол деген жМт, - дедi профессор босагада тyрегеп турган менi нускап, - табандаткан терт жыл согыста болып, осы турган шагын бойымен ер шыдамас, нар кетермес жYк кетерiп, жауды жецш келген асыл азаматтардыц бiрi. Осы жМт согыстан кайтып келе жатып, туган жерiне де бармастан, осы бiздiц университетте окуда калган. Муны езщ кабылдапсыц, оныц дурыс болган. Бiрaк осы жiгiт yш айдан берi туысы емес, танысы емес, согыста бiрге болган жолдасыныц тар ^ ш сол yйдiн кеп жанымен косылып мекен ететiн керiнедi. Танымайтын беталды бiреу бул жiгiтке босагасынан орын бергенде ез yйi сиякты университет неге жатакханадан орын бермейдi? - Ойбай, Муха, - дедi декан, - кaзiр жатакханада орын жок. Бул жМт сол турган YЙiнде биылша бiрдене гып шыдап шыксын. ^ д а г ы оку ж^1лында жатакханага кайтсем де орналастырайын. - Пэл^ со да сез бе екен? - дедi профессор тyсiн бiрден суыкка сала сейлеп. - Орын неге жок? Жатакханага жайгасып алган, ездерi согыска бармаган, жaй-кyйлерi жаксы, кек жага кyйлi студенттер бар емес пе? Немесе, ана нашар окитын студенгтерiннiн бiрiн жатакханадан шыгарып жiбер де, орнын осыган бер. - Ол болмайды гой, Муха, - дедi декан саскалактап. - Болмаса мен ректорга барамын. Буны кайткенде де болдыру керек. Бiздiц осы болымсыздан кол жетпейтш биiк, кеш етпейтiн шыцырау жасап алатынымыз жаман. Эйтпесе кол астында yш жyздей студентi бар деканга жатакханадан бiр орын табу киын болып па? - Ойбай-ай, Муха, сезщ з етiп кеттi. Мен бул жМ*тп кайтсем де бiрдене гып орналастырайын, - деп декан маган бурылды. - Фамилияц кiм, карагым? - Есенов, - дедiм мен. Декан менщ фамилиямды жазып алды. - Б ^ ш лекциядан кайтарыцда маган сога кет. Оган дейiн коменданттармен хабарласып, бiр нэрсе iстеттiрейiн, шырагым. - Е, пэлi, - дедi Эуенов кайтадан жадырап. - Жен ютедщ, Ыбырайым. Бул езi камкорлык жасауга туратын жiгiт. Sauap.org 78

Мен деканга да, профессорга да ракмет айтып, куанышым койныма сыймай, деканаттан шыктым. Eртенiнде мен жатакханага кештм. Виноградов кешесiндегi YЙдiн екiншi этажындагы 65 белмеге, Жомaртбектiн касына орналастым. Тесек- орын жоктыктан, эзiрге ол екеумiз бiрге жататын болдык. Сейтш, менiн екi ыстык тiлегiм бiрден орындалды, жатакханага жайгастым, Ментайдын жанына жакын келдiм. СYЙген кызынды сыртынан жиi керiп жYрудiн езi бакыт кой, шiркiн! Бyл бак^1т ендi менiн жYрегiмдi кYн сайын кернеп, оны Yрген шардай тырсылдата керш, ж^к^ар^т бара жатты. Sauap.org 79

VIII Менщ жазганымды Эуеновтын yнaтуы бYкiл группаны куанышка беледi. Курсымыздагы отыз кыз бен менен кейшп еркек ю ндж т жалгыз yл Жомартбек сол кYнi менi кезек-кезек кyттыктaумен болды. К елес кYндерi де бyл эщгме ауыздан тYCпедi. Эсiресе, ЗaйкYл: «М ^ит агага мен айтпасам, мен Ерболдын колынан жазу келедi демесем, мен ол юсше сенiн елен шыгаратынынды да жеткiзбесем - сен м ^ ы жазбайтын едiн де, Эуенов аузынан мyндaй бага ала алмайтын едщ», - деп кеп мактанды. Ал Ментай бiр-aк ауыз сезбен бага бердг «Анау елген жiгiгтiн койнынан алынган хат окылганда ойыма ез агайым тYсiп, кезiме жас алдым» дедi. Маган ЗaйкYлдiн жYЗ рет айткан «мен-метнен», осы бiр ауыз сез элде кайда к^1мбат кершд^ Кыздар Эуеновтын айтканын орындап, жазганымды тез редакцияга жеткiзуiмдi жен кердi. «Газет мyны кайтсе де басады», «Мyхит ага мак^лдаган энгiменi неге кабылдамасын» - десш, апармас ерiк алдыма коймады. Шынымды айтсам, ол кезде кыздармен коса езiм де керемет куанышты едiм. Кеудемдi кайдагы бiр лыпылдаган сабырсыз мактаныш кернедi. Редакцияны iздеп келе жатканымда Эуенов айткан бiр ауыз ж^1лы сез канат боп м е т аспанга кетерiп экетiп бара жаткандай керiндi. Творчество адамдарынын кещлшде езге жанда кеп кездесе бермейтш ерекше бiр леп болатынын мен бiрiншi рет сонда гана сездiм. Сездiм де: «Бiр элжуаз энпме жаздым деп кекiрегiм гимнaстеркемдi жырта керiп, кектемде тасыган шолак сайдай ^ р т р е ^ шолтандап менiн езiм каншама элек-шэлек болдым. Ал элденеше энпме, пьесалар, «Ак^1н» тэрiздi Yлкен роман жазган Эуенов негып топан суындай тасып, сел боп каптап, жолындагы жyргты жайпап кетпей жYр екен?» деп жэне ойладым. «Тегi жазушы парасаттылыгы жазган дYниесi жаксы болган сайын шошандап, шоршандап кеуде кагуда емес, сабырлы, салмакты бола тYсуде шыгар» деп тагы тYЙдiм. «Сап-сап, кенМм, сап кенiлiм» деп, б^л ойыма жэне тyсaу салдым. «Сен, немене, дэл бiр жазушы боп кеткендей-ак толганып келесiн. Саган Эуенов жазушысын немесе езiн де дайын журналист екенсiн дедi гой, - дедiм езiме езiм. - Ендеше неменеге ит куган бyзaудaй боп, ею танауын шелектей делдиiп, едiрендеп келесiн?» Yлкен екi кешенiн киылысында гyрFaн Yш кабат YЙдiн б т к тас баспалдагынын алдына кеп токтадым. Yйдiн мандайшасы толган к^1зыл шаршы шыныларга республикада шыгатын газет аттары кагазга басылатын кезге таныс пiшiнiмен бедерленiптi. Осында келген ен непзп жyмысым сондай-ак, мен тyрa калып, оларды шетiнен оки бастадым: «КазТАГ», «Совегтiк Казакстан», «Советский Казахстан», «Жас ^лан»... Мен iздеп келген редакция да осында екен. ЖYрексiнiп кеп, тас баспалдактын бiрiншi баск^1шына аягымды салдым. Sauap.org 80

Редакция дэлiзiнiц ею жагы катар-катар есж екен. Эр есiктiн сыртында тактайга буранда шегемен бекiтiлген алакандай Кызыл шыны тур. Шыныда эр белiмнiц аты жэне оныц менгерушiсi мен эдеби кызметкерлершщ фамилиялары керсетiлiптi. Эр койдыц шабын бiр тyрткен ж етм козыдай болып, эр есiкке бiр yнiлiп келе жатыр едiм, алдымнан тасыр- тусыр пулемет атылып коя бергендей болды. Сейтш мен ашык турган бiр есiктiн алдына кеп калган екенмш. Белме iшiне жагалай, келемi кiшiректеу келген бiркелкi тапал-тапал yстелдер койылыпты. Эр yстелдiн yстiнде бiр-бiр машинка. Эр yстелдiн басында элекедей жаланган бiр-бiр эдемi келшшек. Эр келiншектiн касында алдындагы кагазына карап, бiрiнiн айтканын бiрi тыцдамай, ез- езiнен екiлене сейлеп отырган бiр-бiр еркек. Eркектердiн ауыздары жыбы1рлаган сайын келiншектердiн ак саусактары, су бетше сеюрш ойнаган ак кайрандай боп, жарк-журк етедi. Эйелдер де, еркектер де ез екшндерше ездерi апиын iшкендей елтiп, екi жактарына кезек тенселедi. Баксам, ол машбюро екен. Онымен катарлас есiгi ашык екiншi белмеден дyнкiлдеген жэне бiр дыбыс естiлдi. Карасам, iшiнде ешюм жок. Жацагыдай тапалтак yстелдiн yстiнде турган бiр машинка тарс-турс етш, езiнен-езi басылып жатыр. Одан бiртiндеп еденге карай сусыган молотилканыц кеш кулаш белбеуiндей узын сары кагаз тегiледi. Бул телетайп белмесi екен. Сол жактагы есiгi ашык турган баска белмеге жэне кезiм тyсiп едi: катар турган екi yстелдiн басында алдарындагы кагаздарына ецкейе тyсiп, сырылдата жазып, yш адам отыр екен. Олар маган, неге екенш бiлмеймiн, бiр-бiрiмен yзенгi кагысып, танаулап келе жаткан yш сэйгyлiктiн жалдарына букшия жабысып, эркайсысы ез атына камшы баскан yш шабандозга уксап кегтi. Осыныц бэрi маган лыпып согып турган тамырдай сезiлiп, редакция жумысыныц iшкi ыргак, екпiнiн танытты. Ак^1ры, дэлiздiн ец тyкпiрiндегi iздеген есiгiме де жеттiм. Онда былай деген жазу бар екен: «Эдебиет жэне енер белiмi. Mенгерушiсi М. Омаров. Эдеби кызметкер Ш.Шалгынбаев». E d m i кагып едiм, бул белмеде бiреу менiн келуiмдi асыга кyтiп отыргандай-ак, табан астында, «Да» деп бурк ете тyскен, сыпайылыктан герi сызы кеп тырнауык дауыс естiлдi. Белмеге юрсем, iшiнде екi адам отыр екен. Жас жагынан бiрiне бiрi тетелес сиякты: тердегi тарамыс арык кара торысы отызга жаца жетсе, есж жакта отырган калыц кара шашты, аккуба ендi сэл пушык мурындау келген сымбатты дембелше жМт одан yш-терт жас кана кiшi болуы керек. Eсiк жакта отырган сымбатты жiгiт белiм бастыгы болар деп ойладым. Сондыктан да оган «Омаров агай ^з^з бе?» дедiм. Буйра шаш жiгiт бакжиып бетме карады да, иегiмен терде отырган кiсiнi нускады. Оган жете бергетмде телефоны шылдырап, ол трубкага: «Кaзiр, кaзiр» дедi де, белмеден шыга женелдi. Sauap.org 81

Ол шыгып кеткеннен кейш б ^ р а шаш орнынан тyрды. Тyрды да, маган карамай, шолак мyрнын мангаздана пyшпырaйтып, бастыгынын орнына барып отырды. Креслоны iлгерi козгап, ныгарлана жайгасты. Содан сон, он жактагы телефонды кyлaFынaн CYЙреп экеп, алдына койды. Онын трубкасын кетерiп, кyлaFынa тосты да, орнына кайта салды. Осыдан сон барып маган карай колын ерше созды. - Менщ атым Шалдуар Шалгынбаев. Кэне, не экелiп едщ? - Новелла, - дедiм мен Эуеновтын осылай деп те атаганы есм е тYсiп, не де болсам, айды аспанга бiр-aк шыгарайын деп. «Естелж» дейiн десем, ол отбасында отырып еткен- кеткендi еске тYсiретiн шалдардын шаруасы боп кетер, «очерк» десем, кара макалага yксaр да, мына ^пиген эдеби К^IЗметкердiн алдында беделiм тYсiп калар деп ойладым. Эдеби к^1зметкер ез-езiнен мэз бола каркылдап кYлiп алды да: - Ж ш тм , сен езiн кекте жYр екенсiн, ah! - дедi маган карап. - Неге? - дедiм мен абыржып. - Сол. Жер басып жYрген жоксын, эйтеуiр. Эйтпесе, новелла дей ме екен кЫ? Эн^ме десеншi одан да. Ал, менщше мyнын энгiме де емес. - Неге? - дедiм тагы одан сайын саскалактап. - Неге екенш айтайын кaзiр. - Эдеби кызметкер шалкая отырып, сyк саусагымен менiн колжазбамнын так^1рыбын тYргтi. - Мынау не деген сез, ah! - «Тогжан», - дедiм мен эдеби кызметкер менщ жазуымды аж^1рата алмай, элде кезi жетiнкiремей отыр екен деп ойладым. - Ол юм, ah? - Шалдуар маган тесте карады. - «Акын» романынын к ет^ ер ^ - Онда сол роман жайында гой мyнын, ah? - Иэ, бiрaк? - БiрaFынды коя тyр. Мyнын романга рецензия болса, онда бiзге керегi жок. Эйткенi ол туралы бiзде профессордын рецензиясы шыккан. - Шалдуар с ^ саусагын шошайтты. Онысы «сен студент ганасын, ал бiз профессорлардын ездерiмен iстеспiз» дегенi-aу деп ^ты м. - Ал бyнын роман туралы, немесе сонын бiр кейiпкерi туралы энгiме болса, онын не кажет бар бiзге? Сен Эуеновтен артык жаздым деп ойлайсын ба езщ? - Жок, бiрaк, б^л тек Тогжан туралы гана емес... - Токта, токта, - дедi Шалдуар. - сен алдымен менщ сyрaFымa жауап бер. Эуеновтен артык жаздым деп ойлайсын ба езщ, ah? - Жок, - дедiм мен. - Ендеше мyны газетке басудын кaжетi де жок, - дедi к^1зметкер. - Сонда да, алдымен езщ з ок^1п кермейсiз бе? - дедiм мен дагдарып. Sauap.org 82

- Токта, токта, - деп ол бейне бiр менi кылышпен шауып тусетiндей сустанып оц колын кетерд^ - Сен езiц газет кызметкерлерш кiм деп ойлайсыц, ah? Жумысы жок, сандалбай деп бiлесiц бе? Бiздiц белiмге сенiц мынауыц сиякты, - ол менщ ^аздарымды дудырата устап жоFары кетердi, - кунше отыз елец, он эцгiме келш тусед^ аh! Бiздiц белiм осы редакциядаFы ец хат кеп келетш белiм. Эйткенi казактыц ец жок дегенде ею ауыз елец шышармайтыны кемде-кем. Соныц бэрi ездерiн акынбыз деп бiледi. Газетке басыцдар деп, оларын бiзге жiбередi. Iшiнде шш аларлык ештецесi жок сол хаттардыц бэрiн, сенiцше, бiз, Омаров екеуiмiз, басымызды катырып ок^1п отыруымыз керек пе, аh? - Ол е с т жакка бiр карап койды. - Омаров окиды. Ол елден келген хаттардан ец жок дегенде сез уйренуге болады дейд^ Ал, мен, - ол дауысын сэл акырындата сейледi, - елден келген шала сауатты хаттардан ештеце де уйренуге болмайды деймiн OFан. - Шалдуар дауысын кайтадан катайтты. - Сендердщ бул сиякты бытпырактарыцды ок^1п бiз отырып алсак, онда редакцияныц жумысын кiм iстейдi? Кiм iстейдi, аИ? Егер сен бiздiц орнымызда болсац кайтер едiц? Ок^1р ма едщ соныц бэрiн, аh? Ок^1майсыц. Ендеше басты катырма: муныцды окуFа уакыт жок. Жэне, сен бiлiп кой, газет тек актуальдi мэселелердi Fана жазады. Сенiн муныцныц газет ушш еш актуальдыFы жок. Сен езщ «актуальдЬ> дегеннiц не екенiн тусшесщ бе? Ол злободневный вопрос деген сез. Вот, бшш кой. Жэне сен езщ шуу дегеннен эцпме жазамын деп ойлама. Ол киын жанр. Осы белмеде отыратын екеумiздiц iшiмiзде эцгiменi жацаFы Омаров кана жазып жур. СаFан кайда эцпме жазу. - Шалдуар «кайда» деген сездi менi белiмнен соккандай Fып созып айтты. - Сен турFай осындай улкен редакцияда к^1змет етш оты^ан мына менiц езiм де эцпме жазуFа журексiнемiн. Мен езiм казiр очерктi боратып журмiн. Сен бшш кой: очерк деген газеттщ романы. Очеркт екiнiц бiрi емес, журналистщ тересi Fана жаза алады. Бiлдiц бе, аИ? Ал артынан эцпмеге ауысамын. - Менiц мынауым да очерк, - дедiм мен баFанаFы айтканымнан бiр саты темендеп, «очерк» десем, Шалдуар жiбiмес пе екен деп дэмеленш. - Очерк? - Ол маFан урке карады. - Саган очерк жазу кайдан келсiн?! Армиядан келген солдат студенттщ мурнына очерктiц исi кайдан барады? Жай, эшейiн, к^1збалыкпен айтып турFан шыFарсыц, жiгiтiм. Мен не дерiмдi, не айтарымды бiлмедiм. - Окыцызшы езiцiз, осы очерк, - дедiм ШалдуарFа жалынFандай болып. - Окымаймын. Бул очерк емес, «ТоFжан» деген атыныц езi очеркке келмейдi. Егер аты «Сауыншы к^1З ТоFжан» деп турса, онда очерк деп ойлауFа болар ед^ Ал, алда-жалда муныц кейбiр жерлерi очеркке уксай калса, онда ешбiр актуальдыFы жок. Осы бiр «актуальдi» деген сез маFан пэле болды. Шалдуар соны сойыл Fып сiлтеп, шокпар Fып сермеп, м е т мацдайдан пергшеп, тобыктан урFылап есiмнен тандырды да отырды. Sauap.org 83

-Aктуaльдi болмагандыктан мyнын газетке кабылданбайды. ТYсiнiктi ме, ah?! - дедi ол тагы. - Газетке баспай-ак койыныз. Тек маган ок^1п шыгып, пiкiрiнiздi гана айтынызшы. - Осы саган редакцияга бар деп жYрген юм езi? Шалдуар менi редакцияга бар деген адам кaзiр колына тYCсе тYтiпжiберердей боп, сyстaнып кегтi. - №^^1 профессор Эуенов сiздерге апарып керсет деген сон келш едiм. Шалдуардын тYсi кайта жyмсaрды. Тш п кYлiп те алды. - Yлкен кiсiлер солай деп айта салады, - дедi ол. - Сенщ кенiлiндi кимаган гой. Жэне ол юсшщ мазасын алатын сен сиякты студент аз деймющ? Шалдуардын тYсi кайта суыды. - Ал Эуенов айтты екен, сол ю с жен сiлтедi екен деп сен малданба. Бiз Эуеновтын жазганынын да бэрш баса бермеймiз. Экелгенi aктуaльдi болса гана басамыз, тYсiнiктi ме? - ТYсiнiктi, - деп мен ендi есiм шыгып, тезiрек кетуге ынгайланып. - ТYсiнiктi болса, жYре бер. Мэ, мынауынды ала кет. Мен колжазбамды алып есiкке карай аяндадым. Осы кезде онын есше авторлардын ^ дерш Yздiрмеу керек деген журналиста кагида тYCтi-aу деймiн, маган кайтадан дауыстап: - Эй, эй, токта, - дедi колын шошайтып. Мен токтадым. - Егер aктуaльдi бiрдене жазсан, тагы да келерсiн. Eндi жYре бер, - деп ол колын сермед^ Мен жYре бердiм. Редакциянын босагасын алгаш аттауым осылай аякталды. Кеше гана Эуеновтын алдынан кенiлiме канат бiтiп, iштей тасып, лепiрiп шыккан мен Шалдуар Шалгынбаевтын алдынан жермен жексен болып шыгып, редакциянын б т к баспалдагынан тэлтiректеп жерге эрен тYCтiм. «Эзiме де сол керек, - дедiм былайырак шыккан сон ^ м н е н . - ТyнFыш баласын ЗАГС- ке тiркетемiн деп, туган кYннiн ертенiнде ала жYгiрген жас анадай желпендеп, алды-артыма карамай жYгiрiп едiм редакция кайдасын деп. Ал, жYгiр...» Осыдан кейiн бiр ^ rn тагы да редакцияга бардым. Баягы белмеде Шалгынбаев жалгыз отыр екен. - Бyл жолгым aктуaльдi мэселе едi, - дедiм мен Шалдуар ише ме деп - Немене? - Алда Жамбылдын кайтыс болган кYнi келе жатыр гой. Бiз согыс кезiнде Жамбылга хат жолдап, ол кiсiден еленмен жазылган жауап алганбыз. Сонын тарихын баяндап жэне... Каншама шапшан сейлесем де Шалдуар менщ сезiмдi аяктатпады. - Онын да aктуaльдi емес, - деп колын бiр-aк сермед^ - Жамбыл туралы филология гылымынын кандидаты ТyрFaнбaевкa макала жаздырганбыз. Филология гылымынын кандидаты, - деп кайталады ол. - Соны машинкага бастырып, мына ез колыммен апарып, осы жана гана редактордын алдына Sauap.org 84

койып келдiм. - Шынымды айтсам, ол сэтте редактордыц устелiне макала апарып коятын мынау Шалдуардай эдеби кызметкер болу маFан кол жетпес бакыт сиякты керiндi. Шалдуар менiц осы ойымды сезiп калFандай, кайтадан кекете сейлед^ - Немене, Жамбыл туралы макала жазып, каламак^1 тауып, аяк астынан бiр байып калайын дегенсщ-ау, такыр студент. Мен Шалдуардыц бул сезше шамданFаным жок. Студент екетм рас, студенттiц кепшiлiгi так^1р кедей болатынына таFы да талас жок. Несше ренжимiн. Тек одан езiм бурын естiмеген, бiлмейтiн сезiмнiц м этн сурадым. - Каламакы дегенiцiз не? - дедiм. Шалдуар таFы дурсе коя берд^ - Ой, сен езщ каламакыныц не екенiн бшмейсщ, калай журналист боламын деп журсщ?! Мен кiнэлi адамдай басымды изедiм. Сол турiмдi аяды-ау деймш, Шалдуар жацаFы ез аузынан шыккан, оны бшмеген адамныц журналист болуы мумкiн емес сиякты сик^1рлы сездщ мэнiн маFан тусiндiрген болды. - Каламакы деген ол гонорар деген сез. Ал гонорар дегенщ кып-кызыл акша. - Шалдуар езiнен езi тамсанып, сыкап салFан акшасы сыймай турFандай, шалбары мен пиджагыныц калталарын кайта-кайта басып, сипап койды. - Т усМ кп ме, аИ? Шалдуардыц осы бiр «Аh?» деген сезi-ак жуйкеме тиедi. Ол бул сездi «солай ма, рас емес пе?» деген маFынада айтады екен. Бiрак ол муны екпесш кабындыра аузынан катты дем шышарып айткандыктан, маFан онысы каперсiз келе жаткан адамFа тасадан «ап!» деп элдебiр корк^1нышты нэрсе тап берген сиякты боп сезшед^ «Тусшжп» дегендей, мен басымды изедiм. - Ендеше кете бер, - деп Шалдуар телефона карай колын созды. Сейтiп, таFы да Шалдуардан кайтып, адасып журiп тiкенек калыц караганныц арасынан эрец шыккан адамдай калжырап, карын ашып, журек карайып, бурлыFып, университетке, лекцияFа келдiм. Университет алдында Мецтай кездесл. - АFай, сiзге айтатын бiр жацалык хабарым бар, - дедi Мецтай метмен сэлемдескеннен кейш балаша ж^1миып, куана кулiмдеп. Журегiм ез-езiнен дурсiлдеп коя берд^ Мецтай жайлап езiнiц Пушкин атындагы кiтапханадан келе жатканын, онда жаца Fана жазушы Эуеновтыц окырмандармен кездесуi болып еткенiн айтты. - Профессор окырмандар алдында сез сейлед^ - дедi Мецтай. - Сезшщ соцында ол бiздiц университетте соFыстан кайткан, болашакта умiт куттiрерлiк бiрсыпыра эдебиетшi, журналист жастар бар дей келш, солардыц iшiнде сiздiц де фамилияцызды атады. Мен сiздi шын журектен куттыктаймын, аFай. Осылай деп ол кш-кшкентай, жуп-жумсак кос алаканымен менiц колымды кысты. Кушi солFын, куйдiруi куштi ак саусактар оц алаканымныц iшi-сыртын сэл Fана сипай устаFан сол сэтте iште тулаFан ыстык лептер, дауыл кунi тещз жаFалауындаFы жалFыз жартасты сабалаFан толассыз Sauap.org 85

толкындай каптап, жYректi согып, CYЙiншi сyрaFaндaй онын yйкы- тyйк^ICын шыгарып, жyлкылaп жyлмaлaп жатты. Бaл-бyл жанып, куана жайнап тyрFaн Ментайдын жYзi маган бyрынFысынaн да сyлу, CYЙкiмдi кершд^ Егер жyргтын бэрiнде бiрдей менщ кезiм мен жYрегiм болса, онда Ментайды бар студент, бYкiл галам жер Yстiндегi ен сyлу, ен акылды к^1З осы гана деп багалар едi-aу, шiркiн! Дарига-ай, д^ниен^ тyткaсы колымда болса, бар жаксылыкты осы к^1зга жасап, бар бакытты осынын басына YЙiп кояр едiм мен. Бiрaк, кедей студент менщ колымнан махаббат пен тyрaктылыктaн баска не келедi десеншi. Ментаймен бiрге iшке кiрiп, iшiмдегi осы ойды мазасыз баладай тербетiп, екiншi этажга кетерiлiп келе жаттым. Алайда, бYгiн бiрiншi рет Ментайды керiп, ею кайтара онын колын yстaуым, ол айткан жанагы жылы хабар маган ^ ш , куат бердi. Карным ашып, калж^1рап, шаршап келе жатканымнын бэрi лезде yмыт болды. Sauap.org 86

IX Студенттердщ кос екпесше найзадай тенiп, жазгы емтихан да жак^1ндап келе жатты. Найзадай т е н е т т студент сиякты жас желен кауымнын iшiнде желбас ж ^ттер мен желекпе кыздар аз болмайды. Кыск^1 семестрден кaлт-кyлт етiп еткеннен кейш олар «Эй, жаз кайда, бiреу кайда» деп, колды бiр-aк сермеп, кiтaп пен конспектiнi жауып тастап, секендеп сауык iздеп, селкшдеп би билеп кетедi де, емтихан такаганда естерi кiрiп, к^1л кетрдщ аузына кеткендей калтырайды екен. Согыстан келген маган студенттердщ емтихан тапсыруы эскерлердщ yзaк жактан бекiнiстен кетершш, мылтыгынын найзасын yмсынa кезеп «Уралай!» yмтылFaн жaуынгерлердiн бэрi бiрдей алга баспайды: бiреу окка yшaды, бiреу денесiнен к^1зыл кан саулап, жер ^ш ады - жаралы болады. Ал емтихан тапсырганда ешкiмнiн окка ^ у ы жок. Онын есесiне кан орнына кездершен жас соргалаган «жаралы» кеп болады екен. Бiздiн курстан емтиханнын найзасына бiрiншi тYЙрелген Сакила деген семiз сары к^1З болды. XVIII-XIX гасырдагы казак эдебиетiнiн емтиханынан ол еюрш ж^1лап шыкты. - Не болды? Не болды? - деп жатырмыз отыз yrnrnrni аудитория есМнщ сыртында дэлiзде iшке кiруге кезек ^ т т тyрFaн бiз. - К^адым, - дедi ол солк^1лдап келш, алда тyрFaн к^1здардын бiрiнiн мойнына асыла кетiп. Бiз оны ортага алып, езiмiзше жyбaтып жатырмыз. Кандай сyрaк келдi деймiз. - Б^арды бiлесiн бе деп сyрaды окытушы, - дейдi Сакила солыгын басып. - Сен не дедщ? - Бшемш дедiм. - Сонсон? - Бшсен онын жаналыгы, ерекшелiгi кандай? - дедi окытушы. - Дyрыс, сен не деп жауап бердщ? - Мен ойланып тyрдым, тyрдым да: «Бyхaрдын жаналыгы самауыр мен акшэйнек кой, агай» дедiм. Бiрiмiз ^ л ш , бiрiмiз ренжiп жатырмыз, «Сейтiп кЫ жауап бере ме екен» деймiз. - Кайдан бiлейiн, - дейдi Сакила ексiгiн эрен басып, - Б ^ ар - сауда- саттык каласы, казакка самауыр мен акшэйнек содан тарады дегендi бiр КyлaFым шалганы бар едi... - Эй, эй, куаттарым, айтсандаршы, - деп ещ кyп-ку болып ЗaйкYл ортага шыкты. - Осы сyрaк келiп калса менiн не деп жауап беруiм керек? - Алдымен, - дедi Ментай, - сен Бyхaр жырау елендерiнiн аттарын бiлiп ал. - Иэ, айтшы сол тYCкiрлердi, - дейдi ЗaйкYл елпiлдеп. Sauap.org 87

- Бухар жырау Абылайханныц тусында емiр сурген, - дейдi Мецтай ол жайындагы мэлiметтердi Зайкулге к^1скаша айтып тусiндiруге асыFып. - eлецiнiц аттары мынадай: «Айналасын жер туткан... » - Мунысы не пэле, «жер туткан ба, жер жуткан ба?», кайсысы? - дейдi Зайкул ею кезi бак^1райып. - Элецнщ аты, «Айналасын жер туткан», - дейдi Мецтай OFан ыждаFатпен тусщд^рт. - Ойбай-ай, Мецтай. Менiц миымда турады дейсiц бе бул пэлец. Одан баскаларын айтшы. Мецтай шубырта женелдi: - «Ай, Абылай, Абылай», «Керей кайда барасыц?», «Бiрiншi тiлек тiлецiз», «Жал куйрышы каба деп», «Калданменен урысып»... - Ойбай-ай, Мецтай куатым-ау, мынаныц кайсысы есте турады? Эне бiреу, «Эй, кайда барасыц?» дегенi болмаса. Бiз ду кулiп жатырмыз. Тек Мецтай Fана кулмейдi. - «Эй, кайда барасыц?» емес, ол елецнщ аты «Керей, кайда барасыц?» - дейдi Мецтай Зайкулге бар ынтасын сала тусiндiрiп. - Бул жыраудыц Абылайханнан жапа керiп, удере кешш бара жаткан казактыц Керей деген руына айткан елецi. Осы арада журтты емтиханFа бiртiндеп кiргiзiп, кiргендердi сыртка шыFарып турFан Жомартбек мыскылFа басты: - Зайкул Бухар жырауды неFылсын, «Эй, кайда барасыц?» деп маFан айтып жатыр FOЙ. Бiз буFан iшек-сiлемiз ката кулiп жатырмыз. - Эй, жупрмек, тыныш туршы, - дейдi эшейiнде Жомартбекке жудыры^ын ала жугiретiн Зайкул койдан коцыр жуастыкпен. - Иэ, Мецтай, одан соц не дейт? - Бухардыц жацалы^ы не деген сурауFа мынаны айтасыц. Ж^1раудыц елецдерi сыцсыFан шешендж сездерге толы. Оныц елецiнiц кай жолын алып ок^1сац да акыл, нак^IЛFа кездесесiц. М^1салы, «Айналасын жер туткан айды батпас демецiз. Айнала iшсе азайып, кел таусылмас демещз» деген сиякты. Осындай керемет шешендж - Бухар елецдерiнiц ерекшелiгi. Осы шешендж эдебиет тарихында «Бухар сарыны, Бухар улгiсi, оныц жацалыFы» деп аталады. Ендi уктыц ба, Зайкул. - YFуын уктым FOЙ, Мецтай. Бiрак мен кек мимын FOЙ. Казiр укканымды казiр умытып каламын. Сакила, - дедi ол элi ексiгiн баса алмай турFан серМне карап. - Сенiц екiншi сураFыц не? - Махамбеттiц романтизмiн бшесщ бе? - дедi содан соц окытушы, - деп Сакила кезiн сурте бастады. - Иэ, сен не дедщ? - Бiлемiн, - дедiм мен. - Бiлсец айт, - дедi окытушы. Sauap.org 88

Ары ойландым, берi ойландым. Ак^1ры окытушы Махамбеттщ ок^IFан романдарын сурап турFан шыFар деп ойладым да: - Махамбет романдарды кеп ок^IFан, - дедiм. - Е, кандай романдар окыпты? - дедi ок^1тушы жымыцдап. Ол ж^IмыцдаFанда мен ойындаFысын дэл тапкан екенмiн деп куанып кетпм де: -Алдымен «Жумбак жалау» романын ок^IFан, дедiм. - Е, таFы кандай романдар ок^1пты? - дедi окытушы. - «Менiц курдастарымды» дедiм мен. - Иэ, сонсоц? - дедi ок^1тушы одан сайын кутмдеп. - «Акын» романын дедiм мен, дэу де болса кутш оты^аныцыз осы болар деп. - Зачет книжкацды экел, - дедi окытушы колын созып. Мен кемi уш коятын шыFар деп ойладым. Ол кол койып, кайтарып берд^ Карасам екi койыпты, -деп Сакила кайтадан ецкiлдедi. - СаFынова Зайкул, - дедi Жомартбек бiр колымен туткадан устап, дэлiздегi бiзге де, ш теп ок^IтушыFа да естiрте дауыстап. Э й ткет окытушы студенттердi ез емтиханына бегелтпей кезекпен юрпзш туруды Жомартбекке тапсы^ан болатын. - Сiздiц кезегiцiз келд^ емтиханFа кiрiцiз. Зайкул есiк жанына жеткенде дар алдына келгендей куп-ку боп кеттi. Оныц кiшкентай бегелш, журегiмдi токтатайын дегенiне Жомартбек караFан жок. - «Шегiнуге жол жок - артымызда Москва!» - дедi де, З а й к у ^ колды- аякка турFызбастан есжп шалкасынан ашып, iшке ерiксiз юрпзш коя бердi. Ендi бiз Зайкулдщ тiлеуiн тiледiк. Есiктiц кiлт салатын тесiгiнен кезек- кезек сыFалап, оныц кандай куйде отырFанын байкаймыз. Содан соц таFы бiраз тым-тырыс бола каламыз. Осы кезде ексiк кысып, солк ете калFан Сакила дыбысы естiледi. - Саспа, Сакила, - дейдi Жомартбек алаканын бипаздай сермеп. - «Бэрi етедi, бэрi езгередЬ> деп, мен емес Гераклиттiц езi айткан. Ендеше бул да езгередi -сенiц екiц ушке тузетiледi. - Калай? - дейдi Сакила кезш суртiп. - Былай. Казiр Зайкул бес алып шышады. Содан соц... - Иэ, содан соц? - дейдi Сакила Жомартбекке, ол бейне бiр елiмнен кутылудыц жолын айтатындай-ак, жалбарына карап. - Содан соц Канипа екеуi окытушыFа оцаша кiредi де, ортаFа алады. Канипа: «АFай, СакилаFа уш койып берсецiзшi» дейдi кезiн кубылтып. «Иэ, сейтiцiзшi, аFай» дейдi Зайкул емiнiп. Екi кыз киылып турFан соц кецiлшек аFай жiбидi. «Сакила ертец келсiн» дейд^ Сейтiп, Г ераклиттiц айтканы болады да шышады. Койыцыз, койыцыз, жаман екен ойыцыз» деп Канипа эндете етр ж кулiп, келгiрсiп Жомартбекке карап, сахнаFа шыккан бишiдей боп, мойнын к^1лк^1цдатты. Sauap.org 89

- Иэ, гYк коятыны жок, - дедi Майра оган бyрылып, - шашын мен мойнынды Кербез агайга боска сипатканша, Сакиланын багасын гYзегтiрiп бер. Б^л сездi баска к^1здар да шуылдап, костап калды. - Зай^л тапсыра ала ма? - дедi Сакила Жомартбекке. - Тапсырады. Ол тегшнен-тегш «Чеховтын карындасы» аталган жок кой. БyFaн бэрiмiз де мырс ете тYCтiк. Онын мынадай м э т с болатын. Кыста XIX гасырдагы орыс эдебиетiнен емтихан еткiзуге эзiрленiп жYрдiк. Бiр кYнi Yзiлiс кезiнде Зай^л бэрiмiзге сyрaк койды. - Чеховтын бiр карындасы туралы айтканы бар едi гой, сол сез юмнщ есiнде? - Кай карындасы туралы? - дедж бiз тYсiнбей. - Мария Павловнаны айтасын ба? - Тiлiмнiн yшындa тyр, езiнiн бiр карындасы жайында айтып едi гой. - Не деп? - Не деушi едi кiсi ез карындасы туралы. Сонын бiр жаксы кaсиетiн айткан. Бiз Чеховтын эйел аттас шыгармаларын атай бастадык. - «Ниночка» ма? - Жок, - дейдi ЗaйкYл басын шайкап. - «Ит жетектеген келiншек» пе? Зай^л сак^1лдап кеп кYледi. - Койындаршы эрi, келiншек ит жетектеушi ме едi? Ол бiр ауылдын аншысы ма екен иттерiн касынан калдырмай ертiп жYретiн? - Ойбай, Зай^л, сен бiлмейдi екенсiн гой, - дейдi Жомартбек орнынан yumm тyрып, - Келiншектердiн керемет аншылары болады. - Эзгеге сенсем де, саган сенбеймш. Жомартбек, - дейдi ЗaйкYл колын бiр-aк сермеп. - Онда «Aпaлы-сiнлiлi Yшеудi» айтасын ба? - Жок, Yшеу емес, бiреу, - дейдi ЗaйкYл бiздiн дiнкемiздi кyртып. - Чеховтын сол сезш ж^рт айта бередi гой ылги. eлдiк-тaлдык дегенде, келесi Yзiлiсте оны эрен таптык. Сейтсек, ЗaйкYлдiн сyрaп отырганы Чеховтын «Краткость- сестра таланта» дейтш нак^1лга айналып кеткен атакты сезi екен. Сол кYнi бiз бэрiмiз iшек-сiлемiз ката кYле отырып, Зай^лге «Чеховтын карындасы» деген атты бiрaуыздaн бергенбiз. Жомaртбектiн еске алып тyрFaны осы окига болатын. Бiз кYлкiмiздi тыйып Yлгiргенше iштен койкан кагып ЗaйкYл шыга келдi. Бэрiмiз оган карай когадай жапырылдык. - Не алдын, ЗaйкYл? Ол бiзге бес саусагын керсеттi. Сенерiмiздi де, сенбесiмiздi де бiлмедiк. Зачет книжкасындагы «5» деген баганы кергенде гана иландык. Sauap.org 90

- Не сурак келдi езiце? - Не сурак келгенш неFыласыцдар, мен еш тецет де жетiстiрiп айта аламын жок. Бар бiтiргенiм мынау болды. - Кыздар Зайкулге карай ентелей тусл. - Кербез аFай бетме карап отырды да: «Зачет книжкацды экел, СаFынова» дедi. Байкаймын, ею коятын турi бар. Емтиханды мен емес, ол берш отырFандай-ак, ею иыFы салбырап, унж^IрFасы тусiп барады. Аяп кеттiм баЙFусты. Содан соц кайдан шыкса, одан шыксын дедiм де, бастым тэуекелге. Зачеткамды колыма устап, юбкамныц езi к^1ска етегш одан сайын кетерiцкiрей тустiм де, стол жанында Кербез аFайдыц карсысында турFан орындыкка жалп етiп отыра кеттiм барып. АFайдыц тышкан кезi ж^1лтырай жайнап, менiц мына октай тузу сираFыма, жуп-жумыр тiземе кадалып, одан да жоFарылай бердi. Мен оны сезбеген болып, зачеткамды усынып былай дедiм: «Мен не койсацыз да ризамын, аFай. Бiрак, ^з сиякты тецiздей терец бiлiмi бар Fулама устаздан сабак алып журген м е т уш пен тертке окиды деп ешкiм де ойламайды». «Терт» дегендi эдейi айтып отырмын. «Эттец, уш койып берсе жарар едЬ> деймiн iшiмнен. Кербез аFайдыц осал жерiне дэл тидiм-ау деймiн, книжкама конжитып бестi койды да берд^ Бул ок^1тушымыз ете мактаншак ю с едi. Лекция устiнде ол ею сезiнiц бiрiнде: «Мына мен наFыз к^1пша бел, к^1р мурын, сымбатты жiгiтпiн FOЙ» деп отыратын. Оныц устше езш улкен, улы адамдармен катар коя сейлеп: «Кеше Мухит Эуенов екеумiз театрFа бардык» немесе «Бул такырыпка байланысты менiц макаламды, одан соц Белинскийдiц макаласын окыцдар» деп те бесетiн. Осы мiнезi ушiн к^1здар оны сыртынан «Кербез аFай» деп атайтын да, «Кыздар, тыныш отырыцдар, Кербез аFай келе жатыр», «Кербез аFайдыц лекциясына барсам ба екен, бармасам ба екен?» десетш. Зайкул ку оныц осал жерш тап басыпты. - Мынауыц маскара екен, - дедi Мецтай. БуFан дейiн Мецтай аузынан мундай катал сез шыкканын естiген емес едiм. Ол жолдастарыныц кемшiлiгiн кешiре бiлiп, ешкiмнiц кецiлi каларлыксез айтпайтын едi. Сол сабырлы эдетiн бугш бiрiншi рет бузFанына кысылды ма, юм бiлсiн, Зайкулдiц сезiн естш болFаннан кейiн кулаFыныц ушына дешн кызарып, темен карады. - Мына сезiцдi бiзден баска ешкiм еслмесш. - Ендi кайтейiн, - дедi Зайкул Мецтайдыц алдында акталFысы келгендей. -ЖацаFы сен айтып бергеннiц бэрш лезде умыттым да калдым. Кысыь^анда адам не iстемейдi. АFайдыц мактаншактышы, менiц шашымды сипай беретiнi ойыма тусл де, жацаFыны iстедiм. Ендi кайтейiн, бiр семестр бойы басымды бекерге сипаттым ба мен OFан. Басты айтасыц Кербез аFай жаца менщ буFаFымды да сипап салды. - Бiз кулiп жiбердiк. - Мейл^ сипаса сипай берсiн, - деп Зайкул сезш аяктауFа ы^айланды. - ОFан менiц нем кегп, бiр бестi соктым да алдым. - Бес кана емес, сен бiр тулю соFып алFан сияктысыц, Зайкул, - дедi Жомартбек жымыцдап. - Анада ацшы эйел болмайды деп таласып едiц, наFыз ацшы эйел езщ боп шыктыц FOЙ. Sauap.org 91

- Эй, Жомартбек, байкап сейле: мен эйел еместн, кызбын. - Э-э, солай екен-ау, - дедi Жомартбек мYлэйiмсiп. Содан сон тYк бшмеген кiсiдей эндете женелдi. - «Eтiмдi шал сипаган кyрт жесiн деп, жартастан кыз секiрдi терен суга» деген екен-ау Абай атамыз. Бшген адамга жаксы сез-ау бyл бiр. Кыздар мyнын ЗaйкYлге арналып айтылганын сезiп, бiрiне-бiрi карап жымындасты. - Эй, неге жымындайсындар, кыздар? - Зай^л эр к^1здын бетiне кезек карады. - Жай, жанагы Жомартбектщ «етiмдi шал сипаган» дегенiне кYлемiз. - Б^л маган айткан екен гой. Т Ы тотияйындай осы жYгiрмектен-aк кердiм-aу, - деп ЗaйкYл жyдырыFын тYЙiп, Жомартбекке карай тап бердi. - Жок, жок, Зай^л, - дедi Жомартбек кашкактай акталып, - «Eтiмдi шал сипаган кyрт жесiн деп» жартастан терен суга сеюрш жYрген сен емес, феодализм заманынын е ск к^1зы гой ол. Сенiн женш баска, сен жана заманнын сyлуысын. Кербез аган да шал емес, кырыкта гана. - Э, солай десеншi одан да, - дедi ЗaйкYл Жомaртбектiн сyлусын дегенiне жайылып тYсiп калып. Онын «Кербез аган кырыкта гана» деген сезше мэн де берген жок. Эстш, Жомартбек «Шегшуге жол жок - артымызда Москва» деген Клочков сезiн бас командашынын бyйрыFындaй кайталаумен жyргты ержсз iшке кiргiзiп, есiктен аппак боп енген кыздар кып-кызыл боп шыгып, «Не алдын? Терт. Кyттыктaймын. Не алдын? Yш. Окасы жок» деп, ж^1лап- сыктап, кYлiп-куaнып, aлысып-эзiлдесiп жYрiп, алгашк^1 емтиханды да еткердiк. Sauap.org 92

X Алгашкы емтихан маган бiрсыпырa сабак берд^ Курстас кыздардын терт-бесеуi гана Yздiк жаксы, жетi-сегiзi жаксы, он шактысы орташа ок^1са, aлты-жетi к^1здын Yлгерiмi мYлде нашар екен. Онын y C T ^ бyрын бyлaр сабакка жеке-жеке эзiрленiп келген. Бiреу емтиханга бiлiп юрсе, бiреулер ок^1тушы алдына тек «к^айга тапсырып» кана баратын болган. Мен кыздарга сабакка бyдaн былай бiрлесiп эзiрлену керектiгiн айттым. Эсiресе, нашар кыздарды жаксы окитындарымыз екi-Yштен ез тобымызга алайык дедiм. Осыган келютт. Ментай, Майра жэне мен Yшеумiз ЗaйкYл, Сакила сияктыларды камкорлыкка алдык. Сейтiп, осылай Yш топка белшш, кейде Yш топ бiрлесiп, бiрiгiп кетiп, тaнертенгi сагат терттен тyрып алып, тынбастан даярланып жYрдiк. Кейде бiзге ез беттерiмен эзiрленетiн элдi деген к^1здар да косылатын болды. Бiрте-бiрте к^1здардын емтиханнан енiреп шыгуы токтала бастады. Сондай емтиханга эзiрлiк кYндерiнiн бiрiнде бiз Калинин кеш ес жактагы жатакхана жанындагы тебешiк басында, калын агаш келенкесiндегi кек шеп y C T ^ одеялдарды жайып тастап, кезектесш конспект ок^1сып, бiлгенiмiздi бiр-бiрiмiзге ауызша айтысып, сарылып yзaк отырдык. Бiр кезде Ментай yсыныс жасады. - Агай, шаршап кеттж кой, демалайыкшы. Бiзге кенiл сергiтетiн баска бiр энгiме айтып берiнiзшi, - дедi маган карап. - Не айтайын? - дедiм мен сэл ойлана тYсiп. - Ойбай, к^1здар, - дедi Жомартбек жерден жетi коян тапкандай ентiгiп, сонысымен к^1здарды одан сайын ынтыктыра тYсiп, - м^щ н согыс кезiнде бiр кы1збен yrn кYн бiрге жаткан энгiмесi бар. Соны айтсын, ете к^1зык. - Оны... - деп Ментай кYмiлжiп калды. Содан сон менщ кенЫме бiрдене келiп калды деп ойлады ма, ренжiр дедi ме, сезш кайта жалгады. - Лайыкты десещз айтыныз. - Айтсын, - дедi ЗaйкYл жаны кiрiп. - Ондай энпме к^1зык болады. - Ол Ментайга карай бyрылды. - Сен, Ментай, Ерболды иектеп алып, аузынан кага беретiнiн не осы? Элде езще елен шыгарганнан кейiн езiмдiкi деп жYрмiсiн? ЗaйкYлдiн Ментайга айткан сезшщ iшiнде «Ерболды иектеп алып» дегеншщ жаны бар деуге де болар ед^ Менiн Ментай касында, элдебiр мiнiмдi тауып сегiп немесе орнымнан тYсiрiп кете ме деп жогарыдан келген Yлкен бастык алдында ш тей дiрiл кагатын кiшi багыныштыдай, ол маган атымды атап, женiмдi жендеп ештене айтпаса да, кылык- кимылымнан бiрдене yнaмaй кала ма деп, ез-езiмнен к^1сылып, к^1мсынгандай кYЙде отыратыным барды. Ку к^1З соны ангарып айтты. ЗaйкYл ез сезше езi риза болып, сык^1лыктап ^ л ш алды. Ментай к^1зарып кеттi. Sauap.org 93

- Сен де жокты айтасыц-ау, Зайкул, - дедi ол сабырлы калпын бузбастан сэл Fана кулiмсiрей тусш. - АFайды иектеп маFан соншама не болыпты?! - «Жок, олай емес, иектесем иектеймш, онда сенщ не шаруац бар? - десец етп» деп ойладым мен ^ м н е н . - Эшейш, бурын естiмеген эцпме болFан соц... - Естiмесец естисщ, бiлмесец бiлесiц, - дедi Зайкул кайтадан сык^1лыктап. -Есту ушiн тыцдау, бiлу ушiн уйрену керек. - Еститш де, естiмейтiн де, бшетш де, бiлмейтiн де нэрселер бар FOй... - Мецтай маFан карай сэл Fана мойын бурып, бас изегендей болды. - Айта берщз, аFай. - Иэ, Зайкул шырагым, осы сен такымдамай тыныш отыршы, - дедi Майра. -Бiр нэрсенщ шетi кулаFыца тиiп едi кунжыцдап кеттiц FOЙбiржола. - КунжындамаFаныцды керермiн казiр, - дедi Зайкул OFан шамданбастан. Эзге к^1здардыц ундемегендерiмен, кулiмдеген кездерiне караFанда кебiнiц менщ айтпак эцгiмемдi тыцдаFылары келiп оты^анын ацFарFаныммен, ол эцгiменi Мецтай алдында айтуFа лайыксыз керiп, бегеле бердiм. - Ал, бастасацшы Ербол, - дедi Зайкул дегбiрсiздене тусiп. - Кай жылы? Неше кун кушактап жаттым дейсiц к^1зды? Мен басымды шайкап кашкалактай бастадым. - Кырык тертiншi жылдыц кузiнде бул майданнан елге делегат боп келген, -дедi Жомартбек Зайкулдщ кумарлыFын одан сайын коздырып, - Сонда, алдымен Алматыша соFып, содан соц ез ауылына барFан. Ауылында езiц сиякты бiр сулу кызбен... - СоFыс журш жатканда ма? - дедi Зайкул кезш бак^1райтып. - Иэ. - Алла-ай, сен кандай бакыттысыц, Ербол, соFыс кезiнде елге келiп журген? - Иэ, коя турсацшы, Зайкул, - дедi OFан Майра. - АFайдыц эцгiмесiн айтк^1зсацшы. - Эй, сендер дэл осыны «аFай» дегендерiцдi койыцдаршы кылымсып, - дедi Зайкул кыза сейлеп. -КайдаFы аFай бул, езiмiз сиякты студент кой. Кеп болса 4-5 жас кана улкен шышар. СоFан бола соншама кэртейте бермесецдершi бул баЙFусты. Зайкул аяFан болып менщ басымды сипады. Баскалар OFан ду кулдi. Зайкулдiц езге сездерш жарата бермесем де, осы сезш унатып, мен де кулiп жатырмын. - Жок, оны емес баска бiр эцгiме айтайын, - дедiм мен кулкiмдi токтатып. - Жок, соны айт, - дедi Зайкул такымдап. - Соны, - дедi Канипа сыкылыктап. - Зайкул, ер болсац дэл осы эцп м ет айтк^1збай койма. Sauap.org 94

- Ендеше, - дедi Жомартбек менен окшаулана шетке карай ыгысып, - Зай^л, сен Ерболды мыктап yстaп отыр. Мен онын кYнделiгiне жазган осы эн^месш бэрiне дауыстап окып берейiн. Жомартбек менiн касымда жаткан калын дэптерiмдi колтыгына к^1са кеткен екен. Шетке шыгып, сонын беттерш актара бастады. ЗaйкYл шап берш менiн мойнымнан кyшaктaп алды. - Ал, оки бер, Жомартбек. Мен мyны тырп еткiзбеймiн, - дедi ЗaйкYл маган кенедей жабысып. - Канипа, жакын отыр, мынау тыпырлап тyрып кетiп жYрмесiн. Жyрт тагы бiр ду кYлiп басыла бергенде Жомартбек менщ кYнделiк дэптерiме жазган естелж энгiмемдi судыратып оки женелдг «Менiн ауылым - «Акбота» колхозы темiр жолдан тогыз шакырымдай жерде болатын.Ауылдын екпе тyсындa «Оныншы» деп аталатын разъезд барды. Ауыл поселкеге айналып, поселке кала болып Yлкейiп жатады. Бyл дYниеде еспейтiн разъездер екен гой. «Оныншы» бiздiн бала кYнiмiзде разъезд едi. Жiгiт болып, согыстан келгетмде де сол разъезд калпында алдымнан шыкты. Бiрaк маган ол шетелдщ сэндi калаларынан элдекайда кымбат, элдекайда артык едi. ^ н бата разъезге болар-болмас кана к ^ р ш еткен поездан каргып тYсiп мен карсы алдымдагы кызыл шатырлы ею агаш YЙге куана карап, орнымнан козгала алмай калтиып калыппын. Ол сэтте езiмдi Петергофтагы патша сарайынын алдында тyрFaннaн бiр де кем сезшсем бyйырмaсын. Айырмашылык сарай алдында фонтан суына шомылып тyрFaн жаланаш эйелдер мYсiнi жоктыгында гана сиякты. Онын орнына менщ кез алдымда езге суреттер кернедi. Мен бiрiншi рет поезды осы жерде, анау мандайшасында «Разъезд №10» деген жазуы бар он жактагы к^1зыл y ^ ^ алдында тyрып кергенмiн. Содан кейш экем екеумiз арбага мiнiп, ауылга кайттык. Экемнiн трaшпенкесiнiн арт жагында Yнемi басы ж^1лк^1шы кyстын тyмсыFындaй имектеле сорайган шалгы орак жYретiн. Ауылга такаганда арбага мiнемiз деп алдынан балалар жYгiрсе, экем атын токтатып: «Карактарым, байкандар, арбанын артында шалгы-орак бар» деп ылги ескертш отыратын. Ол жаздын кYнi ед^ Разъезд бен ауылдын арасы тyнып тyрFaн кек шеп болатын. Разъезден шыга бере экем атын токтатып, арбанын артындагы шалгы-оракты алып шеп шапты. Мен хош иiсi анкыган кек шептi кiшкентaй кyлaшымды жая кyшaктaп арбага тасыдым. Талдан токылган шарбак корабына кек шеп тиелген арбага кайта отырганда мен езiмдi аскар таудын тебесiне шыккандай сезштн. Жас шептiн иiсi жанымды елтгткен маган тебесiне шыккан тауым тYЙенiн бYлкiлiндей майда желiспен козгалып, зымырап бара жаткан сияктанды. eстiп, разъезге келген, поезды керген, жас шеп тиелген б т к арбага мшген куаныштан, кiшкентaй жYрегiм, енесiн айнала шапкан кyлын тyяFынын ДYрсiлiн таныта лYпiлдеп отырган шакта экем маган колындагы бож^1сын yстaгты. БyрынFы куаныш куаныш па, кенiлiм одан сайын летрш кегтi. Божы колыма тигенде жYрегiм Yстi-Yстiне лYпiлдеп ж^1мын ете тYCкен мен Sauap.org 95

сол сэтте аттыц божысын устап келе жаткандай емес алыстан караFанда акбас нардай боп керiнетiн Акжал тауыныц еркешiне мiнiп, соныц буйдасын устап келе жаткандай жайда болдым. Ец алFаш осы разъездi керiп кайтканда ауылFа тура Москваныц езiнен келе жаткандай куйде енген едiм. Сол разъездi одан он бес жыл кейiн кайта кергенде сол сурет кез алдыма елестеп, мурнымды жас шептщ хош иiсi к^IтыктаFандай болды. Разъезд басында танитын ешкiмiм жок болFандыктан мен бiрден шапшац адымдап, ауылFа карай бет койдым. Темiржол топыраFынан тусiп, табаным жерге ттсм ен-ак, ен бойым бiрден жецiлденiп, сахнаFа шыккан бишiдей лыпып келемiн. АяFымды iлгерi баскан сайын, екi колты^ыма канат бiткендей зымырап, самFай тусемш. Разъезден бiраз шыкканнан кейiн осы тус ед^ау дедiм де, жерге жата калып, аунай бастадым. Содан кейш, бала кутм де бiр жакка ала кет деп экемнщ аяFын кушактап ж^1лап жатып алатынымдай, етбетмнен тусiп, жазда шебi шабылып алы тан орма жердi кушактап, екi бетiмдi уйкелеп, ернiмдi тигiздiм. Мен кара жердi анамныц жумсак мацдайы деп суйдiм, экемнiц жалпак аркасы деп кушактадым. Бiр кезде ез-езiмнен кубiрлеп, кугiрлеп ун каттым. «Айналайын анам, сен туFан жер топыраFыныц астында жатырсыц. Украинаныц кара макпал керпедей кара буйра топыраFын жамылып сен калдыц, ардакты экем. Екеуiцнен белшген молекуладай болып, жер устiнде мен журмш мiне. Сурапыл соFыстан, сонау Польшадан туFан жерге аман келш, сенщ бала кутмде баскан iзiцдi тскеп жатырмын, эке. Ертец сенщ кабырына бiр уыс топырак косамын, ана». Жетi жасар бала кутм де экем шалFымен шеп шапкан жерде жатып, оЙFа да, муцFа да баттым. Содан соц орнымнан турып, ауыь^а карай кайтадан бет койдым. АуылFа мен ай туа жетттм. ТуFан ауылымныц кiшкентай терезелерiнен жылтыраFан элсiз оттары моцFOл тук^1мдас шышыс халыктарыныц к^1сык кезiндей сыFырая кулiмдеп карсы алды менi...» - Мынау эцпмец кецiлсiз боп кеттi, - дедi Зайкул шыдамсызданып. - Жацаты к^1збен бiрге жатты деген жершен бастасацшы, Жомартбек. - Оки бер, Жомартбек, - деп баска кыздар шу ете калды. - Осылай оки бер. Жомартбек дэптер сездерш эрi карай жалFастырды. «ЖаFалап, сыртк^1 кешедеп ез уйiмнiц желкесiне келдiм. Баска уйдщ бэрiнде сыFыраЙFан жарык бар. Тек бiздiц уйдiц терезесi Fана тас карацFы. Кеше соFыска езiм кеткенде оты маздап, терезесi жаркырап турFан уй едi. Менен бiр ай кейiн соFыска экем к еп ь Экем майданда каза тапты. Экемнщ артынан ауылда шешем елдi. ЖалFыз карындасым ерте шыFып, баска елге кегп. Ендеше бул уйде кайдан жарык болсын. Бул иесiз уйдщ кутш отырFан жалFыз жарыFы менмш FOЙ. СоFыстан аман оралып, эке ошатыныц отын маздатып, эке терезесшен жарык жарк^1рата аламын ба, юм бiлсiн... Осы оймен туFан уйдщ жанына жеттiм. Sauap.org 96

Адам гана емес, иесз ^ де жетiмсiрейдi екен. Бурын yймен жалгас салган шеп yйетiн биiк корганымыз болушы едi. Оныц бiр кабыргасы кулап, опырылып калыпты, эке- шешемiз елiп, екi иесiнен бiрдей айырылганнан кейiн yй екеш yйдiн езi де шегiп, аласарып кетiптi. Шеп корганды айналып етiп, кора алдына келдiм. Бурын мундай кезде кора алдында бiрi ыцырсып, бiрi к ^ с кайтарып казыкка байлаулы сиырлар жатушы едi. Эр сиырдыц алдында буйыгып, к^1ска шынжырга байланган Карашеке жайгасатын. Eндi соныц бiрде- бiрi кершбейд^ Yй мацында тiрi жан жок. Бiздiн ^ д щ есiгi кораныц какпасынан белек болушы едi Аяцдап солай карай келдiм. Eсiкте кара кулып тур екен. Оны колыммен бiр сипадым да, аркамдагы зат капшыгымды шешiп, жерге койдым. Содан соц есж алдындагы согыстан бурын кешке карай эке-шешем бэрiмiз шыгып отыратын балшык сэюге жайгастым. Пилоткамды шешiп тiземе койдым да, ею колыммен зырк-зырк еткен ею шекемдi yнсiз кысып, отырып калдым.Осы кезде алдыцгы кеше жактан бiр дyсiр естiлдi. Карасам, ай жарыгында домаланган бiр к^1лац бiздiц yйге карай куйгытып келедi екен. Оныц не екенш ацгара алмай, атып турып, согыстагы эдет бойынша колымды оц жамбасымдагы пистолетке апарып yлгiргенiмше бiр ак ит келш кеудеме карай шапшыды. Кыцсылап, арсалацдап, куйрыгымен санымды сабалап жатыр. Сейтсем, бул езiмiздiц Карашеке екен. Басыныц бiр шекесi кара дерегей кiшiрек келген ак итiмiздi бiз xyiiTix кyнiнен солай атап кеткен едiк. Байгус Кaрaшекенiн менi калай таныганын бiлмеймiн, дyсiрлетiп алыстан келдi. Алдыщгы1 екi аягын екi иыгыма асып жiберiп, иегiмдi жалап, кеудемнiн ею жагын кезек иiскелеп жатыр. Муцын шагып, жылап ексiгендей, кайта-кайта кыцсышап, солыгын баса алатын емес. Мен оны кушактап кекiрегiме кы1стым. - Карашеке, аманбысыц, кайдан таныдыц, к ^ М м , - дедiм итiмдi басынан, кулагынан, мойнынан сипалап. Карашеке одан сайын кыцсышап, м^лде есi шыгып кегп. Бiр yйден калган екi жан осылай табыстык. Карашеке маук^1н баскандай болып, иыгымнан тyсiп, есiкке карай жyгiрдi. Eсiкке шапшып, к^1цсылап, алдыцгы екi аягымен кара кулыпты тырмалады. «Ербол-ау, сен осы yйдiн иесiсiн гой, ашсацшы мына есiктi, киратсацшы аузындагы кара кулыпты» деп жалынгандай боп жаныма келдi. Кайта жалт бурылып, тагы да есжке секiрдi. E d m i ашып, мен iшке кiргiзе алмасын бiлгеннен кейiн Карашеке катты yрiп, кершi yйдiн алдына, одан терезесше барды. Бiздiкiмен катарлас кершi yй экемнiн карындасы Нарша деген апайымныц yйi едi. Ай CYттей жарык болатын. Иттщ yргенiн естiп, шашы Sauap.org 97

жалбыраган юшкентай к^1З шыкты. Иен YЙдiн алдында шошайып жалгыз тyрFaн м е т керiп, бала шошып калды-ау деймш. - Бy кiм? - деп баж ете калды. - Корыкпа, калкам, мен Ерболмын, - дедiм балага карай аяндап. - Озщ кiмсiн? - Мен Бак^1тжанмын, - дедi к^1З сенер-сенбесiн бiлмей. Касына таман барып, менi таныганнан кейш «агатай!» деп Бак^1тжан мойныма асыла кегтi. Yй сыртынан ентiгiп Карашеке келiп, менiн мойныма езiнiн кайта асылуына орын жок болгандыктан, шыр айналып кyйрыFымен сабалай бердi. - Тэтем мектепте жиналыста едi, - дедi Бак^1тжан. - БYгiн колхозда жиналыс болып жатыр. Мен тез барып айтып келейш, ага. Бакытжан Yйге кiрместен мектепке карай ж ^ рд^ Онын сонынан дYсiрлетiп Карашеке коса кетл. Бiрaздaн сон ол арсаландап кайтып келдi. «Менiн тiлiм жок кой, ешюмге айта алмадым жэне с е т жалгыз калдыргым келмедi», - деп келгендей болды, ол маган. Содан сон «жYр, езiмiздiн Yйге жYр» дегендей, менiн назарымды езiмiздiн YЙге аударып, кынсылап, сонын есшше карай кайта-кайта бара бердi. Асыгып тaрп-тyрып басып, CYрiнiп-кaбынып эрен жеткен апайымды жэне баска екi- yrn эйелдi Карашеке екеумiз екi y ^ ^ ортасында, мен тYрегеп, итiм касымда шокиып отырып, карсы алдык. - Куатым-ау, бауырым-ау, бармысын, калкам! С е т де керсететт кYн болады екен гой, - деп ексш, ещреп келiп апайым менi кyшaFынa алды. Дауыс айтып, кешенi басына кешiрiп, айгайлап жiбердi. - Сабыр, Нарша, сабыр, - деп картандау эйел апайымнын иыгынан тартты. - Е, кой эр^ бауыры аман келген кЫ ж^1лай ма екен? Оз^м^зд^н бауырымыз аман келсе, - дедi жастау эйел дауысы. Карангыда кiмнiн юм екенiн бiлiп болмайды. Тэтемнен кейш жанагы эйелдер келш, кезек- кезек бетмнен Cy^i. - Аман-саумысын, калкам? - Кектен тYCтiн бе, жерден шыктын ба, калкам-ау, осы ж ет тYнде калай келiп калдын? - десш жатыр олар. - Дет-карнын сау ма, куатым. Кол-аягын б ^ ш бе, айналайын, - деп м е т шыр айналып апайым айналып-толганып жYр. - Бэрi бyтiн, тэте, - деймш мен ^ лш . - Е, немене, бауырын аксак боп калды ма деп коркып жатырмысын, - дедi жанагы жастау эйел. - Аксак болса да аман келсе екен ездер^ Осы кезде мектеп жактан дaнFыр-дyнFыр сейлескен адамдар дауысы ест^д^ Yкiдей yшып жYгiрiп Бакытжан келд^ - Ербол агам келдi деп, ана ауылдын бэрiне хабарлап келдiм, - дедi ол ентшш. - Ойпырай, мына к^1З жана БYркiтбaйдын басына жай тYсiргендей кылды гой, - дедi жастау эйел. - Уэкшден кейiн БYркiтбaй кайта сейлеп Sauap.org 98