Әзілхан Нұршайықов "Махаббат, қызық мол жылдар"

XIII 1947 жылы июльдщ басында мен езгм тyрFaн облыс орталыгынан поезбен Алматыга сапар шектгм. Университетке, сырттан окитындардын жазгы сессиясына катысуга келе жаттым. Бгр купеге балуан б^мд^ yзын кара мyртты картан казакпен катар жайгаскан едгм. Бгз отырганнан кейгн поезд глгерг козгалып, кайта кейгн сыргып артта калды. Кершгм терезеге Yнiлiп, мен кгтапка бас койдым. Сейтгп уак^1т еткгзуге юрютт. Жолда, Нар станциясынан, бгздгн купеге жYзi таныстау сиякты бгр ж^гт келгп кгрдг. Мен быржиып семгре бастаган бyл адамды кайдан кердгм деп ойланып отырганда, ол м е т тани кеттг. - Gй, сен солдат емессщ бе? - дедг салган жерден. - Иэ, бграк кайдагы солдат? - Кой, кой, бyлтaлaктaмa, - дедг бейтаныс адам бгрден сен деп сейлеп, бейнебгр менгмен бгрге есгп, емгр бойы бгте кайнасып келе жаткандай-ак. - Сен КазГУ-де окисын гой. Gткен кYЗде кергп едгн гой, 7 ноябрьдщ карсанында, жатакхана жанында. - Менщ жYрегiм зырк ете тYCтi. «Апырау, осы сол болмасын» дедгм iшiмнен оган абайлай карап. - Умыттын ба? Сен менг театрга ертгп апарып, Ментаймен жолыктырганын кайда? Анык сол болды. - Иэ, аман-есенез бе? - деп мен колымды yсындым. - Оздгн атыныз, yмытпaсaм, Тyмaжaн Ошакбаев едг гой. - Иэ, оны койшы. Саган, ж ^ т м , сол жолгы к^IЗметiн ymrn кеп рахмет. Сен болмасан мен ол жолы Ментайды таба алмай кететгн едгм де, онын нее... - деп танауын желбендеттг сары шеггр. - Gзiн де бшесщ гой к^1здын бойындагы ана несш... белггсгн... Сол жолы сен кездеспесен, маган ол к^1здын сонысы бyйырмaйтын едг. Нардан Алматыга боска далактап барып кайтатын едгм. Бграк, жолым болды. «Жолы болгыш келедг мyндaйлaрдын» деп ойладым мен ]'ш]'мнен. - Gзiм де «Эттен, колыма тYCсе» деп алаканыма тYкiрiп барып едгм. ТYCтi ак^1ры. Gй, кyлындaй шынгырттым-ау езгн де... Ошакбаев опык жемейдЛ Мен не дергмдг, не iстерiмдi бглмей к^1зарып, кысылганымнан терлеп кетпм. Ол менг энгiмемнiн к^1зыктыгына елтш отыр деп ойлады-ау деймгн, даракыланып жанагы сезгн сол тyрпaйы калпында жанадан жалгастырды. - Ал ymrnmi кYнi к^1зын CYзектен тyрFaндaй боп, ею кезг шYнiрейiп калды. Кешке карай кешеден такси yстaп экелдгм де, iшiндегi бар нэргн сорып алып, сыртындагы кабыгын лактырып жгберген лимондай етгп, к^1зды жатакхана жанына жеткiзiп тастадым. Ол, сен соккан балыктай тенселгп, салы суга кетш, есгкке карай ж^1лж^1ды. Ал мен, бгр рота немгстг жалгыз езгм жайпагандай кенглгм есгп, Нарга карай тарттым да кеттгм кyЙFытып. Ошакбаев опык жемейд^ Sauap.org 199

«Ошакбаев опык жемейдi» деген муныц сезшщ мэтелi екен. Эр сейлемiнiн соцында осы бiр дарак^1, жаттанды сездi екiлене кайталауды ол езiнiн эдетше айналдырып алыпты. Мен бул парыщ^^а не айтарымды бiлмедiм. - О з к^1здыц aFaсымен дос болмап па едщз? - дедiм бар аузыма тyскен сез осы болып. - Болса н е с бар, онда не тур? - дедi Тумажан ею танауы едiрендеп. - Кыздыц не жаратылатынын бiлесiн бе езщ? Бiлмесен мен айтайын: к^1З - кызыщ yшiн, лэззат yшiн жaрaлFaн. - Осылай деп ол ез-езшен тамсанып, тiсiн акситты. Бул туста ол мaFaн кiсi емес, т с сакылдап турFaн каск^1р сиякты боп керщ т. - «Кыз» деген сездiн езi к^1зды керiп, бyйрегiн бyлкiлдесiн, бyйiрiн к^1зсын, оны керсец лап кой, бассал да, умажда деген маЕынаны бередi. Ал мен бас салдым да, емiрдiн езiме т т с т кызыFын кердiм. Кеше немiстермен бiз не yшiн соFыстык осындай кызыщ кермесек, а? Мен сaFaн айтайын бар FO^ дyние екi келмейд^ Сондыктан жас кyнiнде тэгтi кыздардыщ шырынын сорып калу керек, мына мен кусап. - Ол жырткыштыц туяFы iспеттi мукыл сaусaFымен ез кеудесiн бiр тyртiп койды. Содан соц кысыщ кезiн одан сайын сыFырaйтa гyсiп, сезiн аяктады. - ЖaлFыз к^1З Faнa емес, емiрдегi тэттiнiн бэрiнен ез yлесiндi yзiп, жулып, жулмалап алып калуыц керек! Мше, муны бiлетiн Ошакбаев ешкашан да опык жемейд^ «Философиясын aзFыннын» дедiм iшiмнен каным к^1З-к^1З кайнап. Одан соц оныц aрсыздыFын бетше баспак боп, тaFы да бiр сурак койдым. - Кыз aFaсынын сiзге айткан есиетi бар емес пе едг тiрi калсац менщ карындасыма косыл, корFaн бол деп тшек етпеп не едi? Сонда сздщ муныцыз калай болFaны? - Токтай тур. Оны сен кайдан бiлесiн? Тегi сенiн сол кызбен бiрденен бар шыFaр, тyрiн жаман, - деп Тумажан бетiме тесрейд^ Кезi ж^1ланныц кезiндей еткiр екен, юршгш какпады. Содан соц бейнебiр менiн кiнэмдi кешiргендей боп, мардымси сейледi. - Жарайды, болса бола берсн, - деп колын бiр сiлтедi де, сурaFымa жауап берд^ - Бiрaк, «елгеннiн есиетiн ^ i орындамайды» деген бар емес пе, сен оны бшесщ бе? Мен езiм емiрде осы кaFидaны мыктап устайтын кiсiмiн. «Сен кiсiмiсiн, ю с бейнесiндегi коркау емеспiсiн?» дегiм келдi осы жерде. Бiрaк ол сезш аяктасын деп, yндемедiм. -Элген адам елд^ топырaFы торка болсын! - Ол ез-езшен ыржалактап, кенкiлдей к^лш койды. - Элген адамныц жамбасы жайлы жерде жатыр. Ал ^ i менiн де, - ол тaFы кеудесiн тyргтi, - жаныма жайлы емiр кешуiм керек. Ендеше, шепжелке бiр студент к^1З оку бiтiредi екен деп алтын емiрiмдi екстш отырмакпын ба тосып. Окуды таста, мaFaн катын бол дедiм ол кы^а. Кенбедi. Кенбесе ез обалы езiне оныц. Ошакбаев опык жемейдЛ Sauap.org 200

Осы сэтте элдебгр ерлМ есгне тYсiп кеткендей, Тyмaжaн каймыж^1ктай ернгн жымырайтып, жымиып алды. Тглгн шагатын жыланнын тглгндей жалактатып койды. - Gзiм де кумын, - дедг ол содан сон мангазданган боп. - Ок тигп кyлaFaннaн кейгн кыздын агасы елетгнгн бглгп, карындасын маган тапсырды. Тгрг кайтсан кез кырынды салып, камкорлык жаса, менгн орныма ага бол дедг. Онын карындасынын суретгн талай рет кергемгн, с^лу екенгн бiлетiнмiн. Бгр жаман ой келе калды да: «Осы айтканын рас болса, карындасына деген б^л есиетiндi кагазга жазып кет» деп, койын дэптерiмдi алдына тоса койдым. Ол сорлынын ойы шын екен. Gлетiн адам етгргк айта ма? Бейшара колы калтырап, сез кyрaстырып жаза алмады. Сонсон блокнотты шапшан кайта алдым да, ак бетше CYЙкектете женелдгм. Анау елгп кетпей тyрып, тез колын койдырып алайын деп асыктым. Ак кагаз бен онын кагаздай боп агарып кеткен бетше кезек карай отырып, былай деп жаздым: «Бауырым Ментай! Тyмaжaн менгн досым. Елге тipi барса, осынын етеггнен yстa, сенгн басынды кор к^1лмайды. Бyл менгн саган елер алдында айткан есиетгм, бауырым. Орында, калкам. Аган Ербосынов». Осылай деп, оган CYЙемелдеп отырып, колын койдырдым. Не жаздын деп сyрaуFa да шамасы келген жок. Тез колын койдырып алганым жаксы болды. Gйткенi ЖYнiс содан кейгн бгрден элсгреп, сэл сyлык жатты да, бграздан сон ене бойы какайып, ол ДYниеге кеттг. Аягында жаксы ботинкасы бар едг, алдымен соны шешгп, обмоткасымен орап кигп алдым. Калтасындагы заттарын, койнындагы к^1здын сурет мен эдгргсгн алдым да, CYЙегiн CYЙретiп бгр шyщкьрFa апарып салдым. Ошакбаев опык жемейд^ «Тым болмаса мынау сасык мэтелдг осы жерде айтпасан еттг деп ойладым мен. Одан сон: - Бетгн де жаппадыныз ба? - дедгм оган шошына карап. - Онын кажет не? Топырак езг де бYркеп алады, - дедг Тyмaжaн шiмiрiкпестен. - Ал сгз ол юсшщ басына зират орнаттым деп к е л т е з гой,- дедгм мен Ментайдын маган б^л адамнын агасына жасаган «жаксылыгын» соншама CYЙсiне айтканы есгме тYсiп. - Сен оны да бшедг екенсгн гой, - деп Тyмaжaннын ж^1лан кезг маган тагы да шаншыла кадалды. Содан сон кезш тез тайдырып экеттг де, езше езг риза болгандай, карк^1лдай ^лд^ - К^1здар ертегiнi жаксы кередг Ендеше сен оны бглгп кой. Онын y C T ^ менгн ол кыздын басын айналдырып, алдымен уэдесгн алуым керек болды емес пе? Кыз бен командирдгн алдында лыпылдап тyрмaсaн болмайды. Сонда олар сенгн сыртынды iшiн екен деп кабылдайды, ещндг езгн деп тYсiнедi. Бграк тэжiрибелi командир сенгн ар жак, бер жагынды бгрден ангарады. Ал тэжгрибесгз к^1здар жгггт неFyрлым ж^1лпылдай берсе, солFyрлым соган карай жыгыла бередг Мен де сейттгм. Ошакбаев опык жемейд^ Sauap.org 201

Мен ернiмдi тстеп, басымды шайкадым. Тумажан езiнiн арсыз K^IЛыFынa езi мэз болып, поездыц терезесiне бiр карап койды да, энгiмесiн жaлFaды. - СоFыстaн келген соц к^1зды Алматы^а iздеп барып, aFaсынын сэлемiн алдымен ауызша айттым. Сенбедi. Сонсоц койнымдaFы сары майдай сактап жyрген блокнотты суырып алып, жaнaFы сездердi окыттыш. Дэптерiмнiн сол бетiне бiр кызыш бояу да жaFып коЙFaн едiм. «Мынау aFaныздын жарасынан тaмFaн каны» дедiм кызFa. Осыдан кейiн кыз бaЙFус ок тиген жапалактай боп, жалп ете тyстi. «Эзiн жапалак, зулым,- дедiм мен iшiмнен. - Ок тиген ^ректей деуге тшш келмей ме сен сумныц. Перштедей Мецтайды жапалакка тенеуiн бул жауыздыц. Эзi кузFын болFaн соц е зге т жапалак деп бiледi FOЙ бул сумырай!» - Жалп еткенi емес пе, блокноттaFы aFaсынын колын танып, оны кайта- кайта бетiне басып, aFыл-тегiл жылады-ай кеп. Ак^1ры уэдесш бердi. Бiрaк бойына дарытпады, «асыкпацыз» деп карысып отырып алды. Эйтпесе мен оны сол жерде-ак жайлап кететiн едiм. Ал aсыкпaFaннын арты жaнaFыдaй болды. Окуды тастап, мaFaн ти, aуылFa кетейiк деп бiрнеше рет хат жаздым. Кенбей койды. Кенбесец... дедiм де, -ол былш еткiзiп былапыт сездер айтты, - мен елде yйi-кyйi, кора-жайы, 3-4 сиыры бар шалк^1п отырFaн ж еср, жас, бай эйелге yйлендiм де алдым. Тышкак лaFы жок студент кыздыщ касында бул дегенiн шышкып жаткан байлык емес пе? Э й ткет Ошакбаев опык жемейдi. - Тумажан менщ бас изеп, макулдауымды кYттi. Мен мiз бакпай отырып калдым. - Yйленер алдында ол кызды ец болмаса бiр жайлап кетейш деп, кaлтaFa акшаны сыкап, касыма EрFaзыны алып, о дегенше апыл-купыл эйда AлмaтыFa тарттым да кетпм емес пе! Жаца айттым FO^ онда, мына сенiн кемегiнмен, ойлaFaнымды орындап, «екi ж^1лдан соц оку бгпресщ, содан соц бiржолa аламын» деп кызды алдап, абыройын жосадай aFызып, катын Fып кеттiм де, келе-сала жацаЕы эйелге yйлендiм. Eндi мaFaн бул эйелiм де бiр, Алматыда к^1збын деп жyрген Мецтайыц да бiр. Кыз атандыратын бел п с бойынан кеткеннен кейiн эйелден эйелдщ айырмасы болмайды, шырaFым. «Жок, бекер айтасыц, - дедiм мен ш тей зыFырдaным кайнап. - Алтынды адал кол да, арам кол да устайды. Арам кол бiр тигенге алтын арам болып калмайды. Сол кaдiрлi, кымбат кyйiнде калады. Ендеше Мецтай сол саф алтын сиякты. Сен aлтынFa тиген арам колсыц FOЙ. Алтынды бiр сипaFaнFa арманымнан шыктым деп ойлайсыц. Оны корлап, кaдiрiн кетiрдiм деп тyсiнесiн. Жаксы к^1здыц абырой белгiсi тэнiнде F a^ емес, жанында болатынын сен бшмейсщ, сумпайы. Мецтай бойындaFы асыл белп - оныц aк^IЛдылыFы, aдaлдыFы, арлышышы!, жаныныц жiбектей жумсaктыFы. Мецтай бойындaFы бул белгiнi сен ешкашанда жоя алмайсыц, ак^1мак. Болатты тот баспайды, aлтынFa кiр жукпайды. Мецтай суы таза мелдiр булак iспеттес. Ал сен итсщ. Иттiн тумсыFы бiр тигенге булак арам болып алмайды...» Осы сездер кемейiме келдi. Лак етюзш айтып салсам ба деп те ойладым. Sauap.org 202

Бiрак аузымнан баска сурак шыкты. -^ з д щ муныцызды, уйленiп коЙFанынызды Мецтай бше ме? - дедiм K^ICтыFып. Ана жолы бул сумныц етiнiшiн орындап, театрFа ертiп барып МентаЙFа кездестiргенiмдi к^1лмыстай керiп, езiмдi-езiм жерледiм. «Мецтайдыц менi суйетiнiн неге анFармадым, неге батылдык жасамадым. Не деген сокыр, не деген ынж^1к едiм мен», - деп Тумажан жасаFан кылмысты езiм жасаFандай киналдым. Оныц осы кылмысты жасауына ацкаулык, адалдыкпен ержез кемекшi болFаныма куй]'нп.]'м. - Е, бшмегенде ше, - дедi Тумажан едiрецдеп. - Олардыц еткен кыстаFы каникулы кезiнде мен эдейi командировка алып, АлматыFа бардым. Ондагы ойым ол кызды таFы да бiр жэукемдеп кету едi. Бiрак, еткен жолFыдай емес, к^1з кикацдап, мацына жуытар болмады. Жалынып та айттым, корк^1тып та айттым. Кенбедi. «Ендi оку бiтiргеннен кейiн бiр-ак косылайык. Эйтпесе бойыма бала бiтiп калады, сонсоц окуды бiтiре алмаймын» деп бэлсшд^ Тiптi ыза болFаным сондай, сол жерде бетше былш етюзш айттым да салдым: - Ендеше, сенщ бiр тиынFа да керегщ жок. Мен уйленгелi екi ай болды. Сен кур тулыпка мещреген сиырсыц, - деп. - Бiрак соны бекер айткан екенмiн деп екшемш. К^IЗFа езiмнiн уйленiп коЙFанымды айтпай, катынFа сездiрмей, оку бтргенш е оны да пайдалана беруiм керек ед^ бiрiн бэйбiше, бiрiн токал етiп. Ш^1дамсыздык жасадым. eйтпесiме таFы болмады. Жiгiттiк намысым жiбермедi. Бшсш, бэлем, онсызда кун кере алатынымды деп, айттым да салдым, кайдан шыкса, одан шыксын деп. Ошакбаев опык жемейдi ешкашан! «Намысыныц турш шошканыц!» дедiм iшiмдi ыза кернеп. Оныц бетше былш етюзш, туюрш те жiбергiм келдi. Немесе шарт етюзш жаFынан шапалакпен тартып жiберсем бе екен деп ойладым. Эйтсем, бул ит менiмен тебелесе кетедi де, менi казiр милиция бул тусетш Бiртебеден коса поездан алып калып, тергеу, тексеруге салады. Сейтш, уакыт боска кетедi, жазFы сессияFа кешiгiп каламын деп, езiме-езiм амалсыз тежеу салдым. - АнадаFы, касыцы^а ерiп келген жiгiт кайда? - дедiм ТумажанFа терiс карап отырып. - ЕрFазы ма? Ол бiр ашык ауыз FOЙ. Алматыда колына устаткан мынадай к^1здан аузы ацкайып айырылып калFан одан не сурайсыц. Жур ауылда элi кунге дейш эйел ала алмай. Осы кезде поездыц журiсi баяулап, Бiр тебе станциясына жак^1ндап калды. Тумажан ш ет жемтiр-жемтiр эскери сумкасын колына алып, орнынан турды. - Не кызмет iстейсiз? - деп сурадым мен одан орнымнан коса турегелiп. - Осы мына Бiр тебе ауданында сактык кассасыныц бастыFымын, - дедi ол колымен сол жакты нускап. - Акшаныц кеп жерiнде екенез FOй. - Еhе, кеп жершде. - Осыдан кейiн ол менщ кулаFыма сыбырлады. - Мемлекет деген кайнап жаткан кара казан FOй. Ебiн тапсац, ол казаннан Sauap.org 203

калкып 1шш, к^1лкып жей беру1це болады. Нарда б1р кектебел уй1м, осында б1р шифер шатырлы уй1м бар. KудаЙFа шук1р, жаман турмаймын. Ошакбаев опык жемейд1! - дед1. Осыны айтып болып ол, кисацдай аяцдап, ес1кке карай женеле берд1. Есжке жете бере артына кайта бурылып, маFан карады. - Сен Алмать^а бара жатсац, бурынFы байыц сэлем айтты де МецтаЙFа, - дед1 ол кецк1лдей кул1п, томпиFан козы карнын уст1 уст1не сипалап. Мен кабаFымды шыттым. Соны ацFарды ма, ол сез1н дереу баска арнаFа бурды: - Айтпакшы, сен1ц кецшщ болса ол к^1зды нету1це болады, - дед1 ол буFактанып алFан мукыл иег1мен поездыц алдыцFы жаFын нускап. - Ол нешауа кыз. Б1рак енд1 маFан оныц кереп жок. Ошакбаев опык жемейд1! Осы сездер1мен ол мен1 бак^1тты егпм деп ойлаFан болуы керек. Есжке карай кайта бурылып, талтацдай женелд1. - Эй, токта, - дед1м мен осы кезде ез1мд1-ез1м устай алмай, ене бойым калш-калш етш. Оныц касына калай жет1п барFанымды да б1лмейм1н. Бара сала, бала кунп эд1спен, шыкшыттыц астын ала бар пэрметммен пер1п кеп ж1берд1м. Тумажанныц басы сарт ет1п, вагонныц кабырFасына соFылды да, KOлтыFындаFы сумкасы сусып жерге тус1п кетт1. Ол кез1 бак^1райып кайта тузеле берген кезде иектщ ушынан баспен жэне б1р суз1п кеп калдым. Ошакбаев ун шыFара алмастан жалп етш барып, еденге кулады. Осы кезде: - ¥р, айналайын! - деп баганадан бер1 б1зд1ц сез1м1зд1 унс1з тыцдап отырFан ецгезердей муртты казак орнынан атып турды. - ^ызды корлаушыныц сазайын осылай беру керек! ¥р, айналайын!.. Ата-бабамыз оц ж а к ^ ы к^1здыц ез1 туг1л, отауына шац жуытпаFан: кыз абыройын K^IЗFыштай корышан. ^ыз балаFа каскыр боп тиген еркекте еш касиет болмайды.Бул жМт емес, ж^1лмацдаган уры ит кой шыраFым. Аяма мундай сумелект1!.. Онсыз да каным карайып, Тумажанды тутш жердей куйге келген ед1м. Оныц устше мына сез жаныма жэне камшы болды ма, элде керш1 казактыц ез1мд1 костаFанына аркаландым ба, бшмеймш, орнынан турып келе жаткан Тумажанды ал кеп тепк1лей1н. Проводник эйел жупрш кел1п арашалаFанда Fана эрец токтадым. Мен1ц долданып алFан тур1мнен корыкты ма, элде касымдаFы таудай казактыц кияпатынан сескенд1 ме, эйтеу1р, Тумажан лэм деп аузын ашкан жок. Бар болFаны: «Эй, сен де осындай ма едщ?» деп тацданFандай, ж^1пылыктап бет1ме карай берд1. Содан соц жанында жаткан сумкасын алып, орнынан суйрет1ле кетершш, ес1кке карай зытты. - Арсыз! - дед1м мен OFан артынан айкайлап. Тумажан мен1ц сез1мд1 ест1мед1 де, ест1се де елемед1 ме, жаман сумкасын бауырына кысып, сем1з денес1н алFа ит1нд1р1п, вагоннан тускел1 жатты. Терезеден оныц домалацдап жерге тускенш кергенде, уйге к1р1п кеткен сур жыланныц сыртка шыкканына кез1м жеткендей, «уh!» деп, орныма келш отыра кетт1м. Sauap.org 204

Бундай с у ^ а жудырык ете ме? БуFанам каткан бiлiктi журналист болып, емiрдегi осындай сумдардыц к^1лмыстарын ашып, ездерш фельетонныц еткiр найзасымен аяусыз туйрер ме едiм! - деп кiжiндiм ^ш^мнен. *** Ол куш вагонда тунi бойы жаман тустер керш, уйыктай алмай шыктым. Тумажанмен тебелесiп, милиция колына тускен екенмш деймiн. Менi тергеп оты^ан милиционер бiресе Тумажан болып: «Ошакбаев опык жемейдi!» деп сак-сак куледi келiп. Содан соц ол элдекайдан Мецтайды шашынан суйреп алып келш, кол-аяFым байланып калFан менiн кез алдымда iштен тепкiлеп, сабай бастайды. Жаны к^ICылFан Мецтай менi кемекке шакырып, кулындаFан дауысы куракка шышып: «АFа- а-а-ай!» деп шынFырып, м е т шакырады. Мен жан терге тусш, не тура алмай, не колымды босата алмай, киналамын. Эстiп кысылып жатканымда менi касымдаFы кершiм, Алматыша казакша куреске катысу ушiн келе жаткан балуан казак туртiп, оятып жiбердi. - Жаман тус кердщ бiлем, шыраFым, - дедi. Осыдан кейiн уйк^1 болFан жок. Мецтай баЙFусты аяп, казiр кандай куйде екен деп жаным отка устаFан майдай шыжFырылды.Онын маFан ец со^ ы айтканы: «Кiммен карайсац, сонымен аFар» деген макал бар емес пе? Мен ендi осы кiсiмен карайдым, осы кiсiмен аFаруым керек» деген сез ед^ Мен онда Мецтай Тум аж ата косылады деп кэмiл сенгемш. Сенгендiктен де, баска ештецеге карайламай, облыска кеткенмiн. Анда-санда Жомартбектен хат алатынмын. Бiрак ол бул жайды бiлмейдi. Арлы к^1з жан киналысын ешкiмге айтар ма сiрэ? АйтпаFан FOй деп ойлаймын iшiмнен. Каладан Мецтайды таба алар ма екемш? Элде ол каникулFа елiне кетш калды ма? Тапсам, ендi ол менщ тiлегiмдi кабылдар ма екен? Элде таFы да баска бiреумен серт байласып койды ма? Мше осы ойлармен мен шiлденiн ыстышында екiншi Алматы вокзалына келiп жеглм. Облыстан шыFарда курстас к^1здар карсы алар деп Жомартбек атына телеграмма берген едiм. Поезд токтаFаннан кейш вагон терезесiне караганымда маFан келш турFан ешкiм байкалмады. Бэрi де жазFы каникулге тарап кеткен болар мен, чемоданымды алып вагонныц аузына келдiм. Есiктен шыFа бергенiмде, аяFы аяFына жукпай сумацдап, плащыныц етеп тулеген ж^1ланныц устiнен тускен кабыктай сусылдап, вагонныц жанына Зайкул жетiп келд^ -Сэлем! - дедi ол ак колFапты колын жоFары кетерiп, кешенщ киылысында машиналарFа жол сiлтеп турFан ак колFапты милиционердей калшиып. - Сэлеметшсщ, Зайкул? Аман-есенбiсiн? - Есен-есен, Ербол, - деп ол колын созып жакындай журдi. - Кайда жок боп кеттщ сен, саFындырдыц FOЙ эбден. Екеумiз кол алыстык. Кушактассак Sauap.org 205

та болатын ед1. Зайкул OFан тшт1 де карсы еместей екен. Б1рак мен б1рден чемоданымды кетер1п, журуге ыцFайландым. - Жомартбекке телеграмма берген екенсщ, - дед1 Зайкул аяFы кестецдеп мен1мен катар аяцдап. - Ол кеше аулына кайтып кетт1. Баска к^1здар да кет1п ка^ан. Жатакханада казан туп болып, жалFыз калFан мен Fана болFан соц ез1м карсы алдым сен1. С е т бэр1м1з сондай саFындык, Ербол. - Ракмет, Зайкул. - Сен б1зден бекер кет1п калдыц. Рас, МецтаЙFа колым жетпед1 деп екпелеп кеттщ. Б1рак, б1зде баска да кыздар бар емес пе ед1? - Эзще буйырмайтын езге к^1здан не пайда, Зайкул. - Мен-ак буйыратын ед1м FOЙ. «Зайкул, айналайын» деп б1р кун жалынсац болып жатыр ед1. Ал сен: «Мецтай! Мецтай!» дед1ц де журд1ц езген1 кезге шмей. Тег1 ж1г1ттерде ак^1л жок осы. Эйткен1 олардыц бэр1 ез шамасына карамай, жаксы к^IЗFа карай жупред1. Жаксы к^1з жете ме, карагым-ау, бэр1не б1рдей. Сейт1п, кеп жМттер б1з сиякты ез1не лайыктыдан кур калып, артынан ек1нед1. Б1з аялдамаFа кел1п, жатакханаFа баратын екшш1 трамваЙFа отырдык. - Ж1г1ттер ауылда к^IЗдарFа уйлен1п алып, артынан оку окып келем1н деп тастап кетш жатыр FOЙ адастырып, - дед1 Зайкул трамваЙFа м1нгеннен кей1н. -Сен де сейтпедщ бе? - Орындыкта отырFан Зайкулд1ц касында турегеп турFан мен басымды шайкадым. - Онда каз1р Мецтайдыц да басы бос. Ал ол анау Тумажан зэл1ммен жанасып койды десец, мен бармын... - Сен жанаспаFан шыFарсыц, - дед1м мен кул1п. - Кудай ак^1на. Сен ез1ц сенсецш1 маган. Кешке паркке барасыц ба? - Жок, сенемш, - дед1м мен таFы да кул1п. - СаFан сенбегенде, к1мге сенем1н?! Будан эр1 сурамауFа шыдамым жетпед1. - Мецтай кайда, Зайкул? - дед1м б1раз бегел1п барып. - Мецтайды кайтес1ц? Ана сум алдап кетт1. Содан соц тагы б1р жМт соцына тус1п жур1п, терезеден тас лактырып, басын жарды кектемде. Биыл ауылыма бармаймын деген. Осында ею кун бурын Майрага 1лес1п, Бургендеп соныц уй1не кетт1-ау дейм1н тег1. Жаздай сонда болуFа ти1с. Элг1 тас лактырFан сумелег1 соцынан куып барып, шырк^1н бузбаса таFы. Айтпакшы, сол сумелек таFы б1реуд1 урып, милицияFа туст1 деген ак^1ры. - Ол к1м? - Сен бшесщ оны, Ербол. Элг1 Сейткали деген сумелек бар емес пе ед1 акынмын деп кеудес1н кагып журетш. Б1р газетке «Кызыл бузау» деген елещ басылып, к^1здар тег1с оны Кызыл бузау деп атап кетш ед1 FOЙ. Ол ез1 барып турFан жаFымпаз болатын. Эр лекциядан кейш ок^1тушыны токтатып алып: «сздщ буг1нг1 лекцияцыз Fажап болды, аFай. Тура миFа куйып берд1ц1з. Бул лекцияFа Эуеновтыц лекциялары да астар бола алмайтын шыFар» деуш1 ед1 FOЙ бет1 булк етпестен. Енд1 ес1це туст1 ме? М1не, сол, Мецтайдыц басын жарFаннан кей1н университеттен куып ж1берген оны. - Мецтайды неге урады ол? Sauap.org 206

- М етм ен жYрмейсiн, айтканыма кенбейсгн деп-yрaды да. «Мен саган гашыкпын!» деп кекидг Ал Ментай оны иттщ етгнен жек кередг. Сол Кызыл бyзaу елгне кетпей осында жYр деген менгреп. «Мен Ментайды кайтсем де аламын. Ментайды алмасам - анам катыным болсын!» дейтгн кершедг оттап. Айттым гой мен жшитерде ес жок деп. Gздерiн CYЙмейтiн к^1здардын аягына бас yрып, жатып алады. Ал ездергн CYЙетiн кыздарды олардын ешкайсысы кермейдг. - Зай^л сык^1лыктап кеп кYлдi. - Мына елен есгнде ме? - дедг де ол такпактата женелдг: йршену^' ем дернен самым, Сен'^ нурлы жуз'^^'. Сую^е ße е^'м ^амын Басыи дешден 'з'^^'. Б'р сен у^'н су^а башыи, Ош^а шус'и дую^е, Эз'р е^'м, а^^ыи жашый, Хязы^нан сую^е/.. Ал, мен, кымбаттым, «андып жатып, аягымнан CYЙмей-aк», жшитер саусагымнан CYЙiп отырса да, разы болар едгм, - деп Зай^л кезгн Кyйк^Iлж^Iтып, басын кикандатты. Бгз Никольск базарынын касына келгп, трамвайдан тYCтiк. - Ментайдын басы катты жарылды ма? Зак^1м келген жок па? - дедгм мен жатакханага карай бет ала бергп. - Алла-ай, немене, жанын ашып бара ма? Ол бэргбгр сенгн кызын емес кой казгр. - Энпме онда емес кой, ЗaйкYл. Жолдастын жайын сyрaп бглугме болмай ма менщ? - Иэ, жолдас деп жанын шыгып бара жаткан шыгар сенгн. - ЗaйкYлдiн мгнезг кызык болатын. Алдында к^1лжактап тyрсa да, сонынан тYзу жауабын бере салатын. Бyл жолы да сейттг. - Казгр жарасы жазылып кеттг. Шашынын арасында пышактын к^1рындай гана ак дак калган. Бграк, бiлiнбейдi онысы. СYЙегi аман. Ал, тYCтi ме жYрегiн орнына? ЗaйкYл екеумгз жатакхана алдында коштастык. - Ал, кешке паркке келесщ бе, Ербол? - Ракмет, ЗaйкYл, - дедгм мен. - Карсы алганына, айткан эн^мелерще - бэргне ракмет. Бграк мен бYгiн ешкайда тырп ете алмайтын шыгармын. Казгр университетке баруым керек. Ертен - емтихан. - Койшы, сен емтиханды кезiндi жyмып отырып тапсырасын гой. Бyрын да жаксы окитынсын. Ал, мен кеттгм онда. Айтпакшы, мен ертен Карагандыга жYремiн, сондагы туыстарыма барып кайтамын. Кешеден берг жатакхана емес, апайдын Yйiнде жатырмын. - Осылай деп ол маган колын бердг. - Сен жанагы менгн айткандарымнын бэргн шын екен деп калып жYрме, жшитер жайындагы сезгмдг айтамын. Онын бэрш жай, калж^1н Yшiн, сен кайтер екен деп айтып жатырмын. Sauap.org 207

- Оны тyсiнемiн FOЙ, Зaйкyл. Ал, жолыц болсын! ЖaзFы сессия бгткен кyннiн ертенiнде мен Мецтайды iздеп, Бyргенге бардым. Сессияныц арасында барып кайтсам ба деп талай рет окталдым да. Бiрaк шыдадым. Бyргенге келш автобустан тyскен соц, aлFaшкы кездескен бiреуден Абаеваныц yйi кайсы деп сурадым. MaFaн ауылдыц орта тусындaFы кек терезелi, токал yйдi нускады. Кос к^1З yйде оцаша отыр екен. Олар менi куана карсы алды. Эсiресе Майра ж^1лап керюкендей болды. - Иэ, иэ, есенсз бе, aFaй? - деп кеудеме мацдайын теседi. Осы кезде оныц кезiнен жас та шыFып кегп. ОFaн мен де босацсып, кезiм ж^1пылыктай женелдi. Тек Мецтай F a^ сыр бермеуге тырысып, ернiн тстеп, бiр к^1зарып, бiр бозарып, колыныц ушын Faнa бердi де, ^ с з калды. Амандасканнан кейiн к^1здар м е т есж aлдындaFы келенкелi жай - беседкaFa алып барды. Онда, децгелек yстел жанында салулы керпе бар екен. Майра ^ д е й ушып, ^ д е н екi жастык экеп, жаныма койды. - Иэ, aFaй, жастыкка жантая отырып, демалыцыз, - дедi. ЖaЙFaсып отырFaннaн кейiн мен к^1здардыц бетше карадым. Майра бурынFысынaн сэл тола тyскенге уксайды. Мецтай жyзi шyберектей боп, катты жyдеп калыпты. - Ал, халдарыц калай, кыздар? - дедiм мен. - Иэ, не халды сурайсыз, - дедi Майра тез жэне ы1кыластана жауап берш. - Сiз кеткеннен кейiн талай сумдыкты бастан кешiрдiк кой Мецтай екеумiз. Осылай деп ол MецтaЙFa карады, содан соц сезiн эрi карай жaлFaстырмaй, yнсiз отырып калды. - Мен бэрш де ест^ м , бэрiн де бiлемiн, - дедiм к^1здар ол сумдык жайларды естерше алып, тaFы да киналмасын деп. - Зайк^л айтты. Тумажанды да кердiм. - Иэ, Зaйкyл бaЙFус бэрiн де айтып yлгiрген екен, - дедi Майра кyлiп. Мецтай басынан еткен бар ауыртпалыкты ез кулaFыммен естiп келгендiктен бе, мен езiмдi оныц алдында кiнэлiдей танып, кiбiртiктей берген едiм. Осы тарткан азабына менi жaзFырып, жазалайтындай кергемш. Бiрaк Мецтай ейтпедi. Ж^1лап-сыктап, муц да шакпады. - Мундай екшшке ушыраймын деп ойламап едiм, - деп бар екшш , арызын, бiр-aк ауыз сезге тyйiп, yндемей отырып калды. Содан соц барып, сэл F a^ иегш кетердi. - ЖМттщ де жiгiтi, мaйдaнгердiн де мaйдaнгерi бар екен FOй... - Иэ, ол рас. Ал, aFa^ ез жайыцызды айта отырыцыз, - дедi Майра. Мен кос кыIЗFa жаксы энгiме айтып, жандарын жадыратсам деп ойладым. Бiрaк, ондайда аузыца тшеген энгiмен келiп тyсе коя ма? Мен алдымен облыстык газетте тiлшi боп к^1змет iстегенiмдi, ел аралаЕанымды айттым. Кеп макалалар жаздым дедiм. Sauap.org 208

- Иэ, бiзден кеткеннен кейш басыцыздан кешкеннiн бэрiн де айта берщз, -дедi Майра. - Айтайын, - дедiм мен аузыма к^1здарды кулдiретiн ешбiр к^1зык энгiме туспей саскалактап. - Тек кергенiнiздi Fана айтыцыз, аFай, естiгенiнiздi емес, -дедi Майра сук саусаFын шошайта кулiп, профессор Эуеновтыц баяFыда ок^IFан Алдар Кесе жайлы лекциясын еске тусiрiп. Мен де кулш басымды изедiм. Осы кезде Мецтай сурак койды. - Сэлиманы кердiнiз бе? - дедi баяу унмен. - Кердiм. - Иэ, соны айтыцыз, - дедi Майра. - Айтайын. Sauap.org 209

XIV Келецкесш суйретш ашык кунде узак жорткан салт атты жолаушыFа уксап, бiздiн тiлшi деген аFайындар да кезбе келед^ - деп бастадым мен энгiмемдi. «Иэ, бэсе, аFайдыц энгiмесi осылай боп келсе керек едЬ> деп Майра кулiмдеп, куанып калды. Мецтай да ыкыластана жымиып койды. Олар кулгенге мен мэз болып, эр сезiмдi одан сайын бейнелеп, бедерлеп айтуFа тырыстым. - Ел кезш, аудан аралап журген кундердiн бiрiнде, жолым тусiп, езiмiздiц «Акбота» ауылына соктым. Жумабай жездем соFыстан аман-есен кайткан болатын. Кешке келш сонда тусiп, апайымды, жиендерiмдi куантып, аунап -кунап жаттым да, ертещнде БуркiтбаЙFа сэлем берейiн деп колхоз кецсесше бардым. - АссалаумаFалейкум, - дедiм председатель кабинетiнiн табалдырышын аттай бере. Терде кYжiрейiп Буркгтбай отыр екен. Мен бала кутмнен бiлетiн кешегi ширак, кiрпi шаш, узын бойлы, кезi туздай кек сары жiгiт бул кунде уйелмендей сары шал болыпты. Иеп iлгерi умсынып, шошканыц кiрпiгi сиякты кою ак кiрпiк торлаFан, тузы азаЙFандай туссiз кек кездерi езш жуткалы келе жаткан ж^1ланнан корыккан тышкандай боп бурiсiп, буFып калFан карсы алдындаFы жудырыктай эйелге тженектей кадалып, тесiрейе калыпты. БYркiтбай маFан мойын да бурмастан, ормандаFы сары аюдыц табанындай балпиFан куректей етжецдi алаканын, жас баланыц кос жудырышындай к^1з^1л мурнына конFан шыбынды каккандай, бiр сiлтеп калып: - Эй, сэлемiцдi койшы, эрi, - дед^ Буркiтбай бурынFысынша жай сейлейдi екен. Эр сезш акпанда кутырып адам тарпышан бураныц тiзесiндей тегеурiнмен нышарлап, ныFыздай айтатын болыпты. Оныц оц кол жаFында, соFыста улкен командирлер Fана устайтын, калындыFы кылыштыц к^1рындай сары эмiркан былFарыдан жасалFан, иыкка асынатын узын баулы, эскери сумка жатыр. ШабуылFа шыкканда кей командирлер OFан гранат, немiстердiн олжа пистолет - ауыр парабеллумын салып алатын. Бурютбай, шарап сауытыныц тыFынын бурала суцгш тесiп еткен темiр бурандадай боп эйелге каралып калFан туссiз кек кезш бурмастан, оц колын сумкаFа карай созып, сипалап, оныц аузын аша бастады. Мен мына мылкау дунгене сумкадан мылтык суырып алып, сорлы эйелдi бурiсiп отырFан бойында басып салар ма екен деп корыктым. Шынында да ол сумкадан нем^тердщ аFаш сапты гранатасы сиякты узындау бiрдененi суырып алды. Сейтсем, онысы iшiмдiктен босаFан сида сауытка толтыра салып алFан, тышканныц кумалагы сиякты, киыршык- киыршык кара буйра насыбай екен. Соныц шошаЙFан каFаз тыFынын алып, сол жак алаканыныц шуцк^1рына бiр уыска жуык насыбайды бiр-ак салды да, насыбай емес, кылк еткiзiп коньяк жуткандай етш, апандай аузына апарып Sauap.org 210

тастап кеп жiбердi. Тшшщ ушымен ею уртын кезек-кезек бултитып, тыFырыккa каскыр куып тыккандай кумарлыкпен, aузындaFы насыбайды салпы ерiн мен сары тютщ арасына жинады да, рaкaгтaнFaндыктaн ею езуi, yнсiз ырылдaFaн сары тебеттщ езуiндей, ж^1бырлап коя бердi. Содан соц, сабалак сары шашты аю басын эрец козFaп, солFa карай бурды да, кэрi койдыц тюшдей мYжiлiп, тyп жаЕы карайып кеткен, ^ жaFы сап-сары сирек тютершщ арасынан сыздыктата, шырт еткiзiп т ^ р т калды. Бyркiтбaй тyкiрмек боп басын бурFaн кезде бурaндaFa iлiнiп, суырылып бара жаткан тыFындaй, эйел бaЙFус орнынан кетерiле бердi де, Бyркiтбaй берi карай кайта бурылFaндa эйел де сылк етiп, орнына отырды - ен бойын темiр буранда бойлай юрш, козFaлтпaй турFaн ты^ыш сол кyйiнде калды. Бyркiтбaйдын тyкiрiгi сол жaктaFы yстелде букиып бiрдеце жазып отырFaн есепшiнiн оц жак бетiне шылп ете тyстi. Eсепшi ыржыц етiп басын бiр кетердi де, бетiн алаканымен сипай салды. Содан соц кaFaзынa кайта букиып, жaFынa Бyркiтбaйдын тyкiрiгi емес, нак бiр кудайдыц ж^1лы жацбыры тигендей масайрап, мыцк етпестен отыра берд^ Eсепшi жiгiт бiздiн ауылдыц Турсын деген баласы болатын. «Турсын, тебецнен кудай урсын» дедiм мен iшiмнен оныц бетiндегi Бyркiтбaйдын насыбай аралас тyкiрiгiнiн aЙFыз-aЙFыз iзiн керiп турып. Бyркiтбaй рахаттана тyкiрiп тастап, катты бауырсак шaйнaFaндaй, аузын кайта-кайта малжацдатып, тышканныц киындай тyйiртпек насыбайдан элдебiр эл aлFaндaй боп, aлдындaFы эйелге одан сайын тесiрейе карады. - Сендер, немене, соFыс бiттi, ендi Бyркiтбaйдын сезiнiн бiр тиын деп ойлайсыцдар ма? Жок, соFыс бгтсе, соFыстaн бyлiнген дyниенi калпына келтру бар. Бул да соFыстaн кем емес. Ендеше Бyркiтбaйдын бурынFы буйры^ы! - буйрык, онынбурынFыдaй, ак д егет - aлFыс, кара дегенi - кaрFыс! Бiлiп койыцдар муны. Ертецнен бастап езiн шепке жумыска барасыц. Ал балац трaкторFa шыFaды. - Бала тэуiр боп калды, барсын, - дедi эйел тaмaFы кеберсш, yш-терт сездi белiп-белiп эрец айтып. - Ал мaFaн екi-yш ^ н аял бер, Беке, катты ауырып жyрмiн. Эйел бойындаЕы бар касретп жyзiне жинап, БyркiтбaЙFa жалына карады. - «Ауырып жyрмiн», - деп кекетт Бyркiтбaй оны. - Ауырсац- жумыс басында ел, бiлдiн бе, yйде жатпа. Кеудецде жаныц болса, ертец с е т шеп басынан керетш болайын, бiлдiн бе? Ал ейтпесец, онда менен жаксылык кyтпе, бшдщ бе? Эйел амалсыз кенгендей боп, басын изед^ Содан соц ^ с з орнынан турып, есiкке карай беттед^ - Эй, катын, токта, - дедi Бyркiтбaй эйелге жеки акырып. - Неге yндемей барасыц: шы^асыщ ба езiн жумыска, жок па? - Gмiр бойы осы колхоздыц жумысымен кезiмiз шыFып келедi FO^ Бэке. Sauap.org 211

Ауырган сон, амалсыздан бгр кYн калып едгм. Жарайды, елсем, сол шебщнщ басында-ак елейгн, - дедг эйел. - Ауданга барып, дэрггерге каралып келемгн бе деп едгм, жгбермедщ гой. Кайтейгн. Бyл эйелдгн юм екенгн ол токтап, кейгн бyрылFaндa бгр-ак бглдгм. Ерг мен Yлкен yлы согыста елген Канша апай екен. Согыста елген Yлкен менгмен тYЙедей кyрдaс едг. Колындагы кенжесг бгз согыска кеткенде кшкентай бала болатын. Сол есейгп, эжетке жарап, каршадайынан жyмыс гстеп, шешесше CYЙенiш болып жYр деп естггенмш. - Сэлеметсгз бе, Канша апай? - дедгм эйел председательге акыргы жауабын бергп болганнан кейгн. Канша апай да м е т ендг таныды. - Аманбысын, айналайын. Ербол екенсщ гой, - деп жакындап кеп бетмнен CYЙдi. - Кашан келдщ? Окуын бiттi ме, калкам? - Кеше келдгм, ок^1п жYрмiн элг - Нарша бaЙFyс куанып, ак тYЙенiн карны жарылып жатыр десеншг онда. Жарайды, калкам, YЙлерiне барып жолыгамын гой, - деп Канша апай кайтадан есгкке карай беттедг. - Эй, катын, - дедг БYркiтбaй эйелдг тагы токтатып. Канша апайдын экесг азан шак^1рып койган аты БYркiтбaй Yшiн мYлде ешкен сиякты, кайта- кайта «катын» деп атайды. - Дэрггер сенгн не тещн, жyмыскa бара бер. Егер балан ертен тракторга жанармай тасуга шыкпаса, онда ауданнан мелитса шак^1ртып, айдатып жгберемгн yлынды. Бглдгн бе? БYркiтбaйдын бар кyкaйынa терт ж^1лдан берг шарасыз кенгп келе жаткан ж еер эйел бгр ауыз сез карсы айтпастан, тагы да бас изеп, есжтен шыгып кеттг. БyрынFы бригадиргмнщ мынадай боп кеткенгне мен тан калдым. Алгашында онын сэлемгмдг алмаганыма ренжгп калып едгм. Артынан, элЬ сорлы эйелдг сонша жэбгрлегенгн кергенде оган зыгырданым кайнады. Gзiмдi-езiм эрен yстaп, оган, кайтадан сэлем бердгм. - Ау, сен кайдан жYрсiн? - дедг ол сэлемгмдг алган болып. Мен женгмдг айтып, тшшшж куэлiгiмдi керсеттгм. - Е, ^ m i деген калада отырмайтын ба ед^ - дедг ол ендг м е т мыскылдап. -Жyрт калага жете алмай жYрсе, сенгн Алматыдан облыс келш, облыстан ауылга шапк^1лап жYргенiн кызык екен. «Сары иттгн басын сары табакка салса, шоршып тYседi» деген осы-ay, - деп ол езшен-езг ракаттанып, кенкглдеп кеп кYлдi. «Сары ит - сенсщ, - депм келдг оган. - Шашын да, касын да, шарык табактай бетщ де сары. Сен енкиген сары аюсын!» Бграк, эдеп сактап, жасы Yлкен кгсгмен тайталаспадым. Жен жауап бердгм. - Кала кайда кашар дейсгз, - дедгм де койдым. БYркiтбaй тагы кенкiлдедi. Sauap.org 212

- «Эз1 жаксы к1с1ге - б1р к1с1л1к орын бар» деген кайда? Жалпак журт сыйып жаткан калага сен1ц б1р басыцныц сыймаFаны киын екен, шыраFым. Жарайды, жарайды, калаFа сыймасац - дала кец. Эзщ б1л. «Бул какпас неге менен ауылды кызFанып тур?» деп ойладым 1ш1мнен. Оныц себеб1н артынан бщтм. - Ал, менде не шаруац бар т1лш1 болсац? - дед1 Бурк1тбай арт жаFынан оны б1реу ауыздыкпен шаужайлап, отырFандай, ек1 езуш кезек кайшылап. - Б1р1нш1 шаруам сзге сэлем беру ед1. Оны эрец орындадым. Берген сэлемд1 алмайтын боп кет1пс1з. Ек1нш1 айтарым - колхозшы эйелмен жацагыдай сейлесу1ц1з дурыс емес. С1з ол к1с1н1 ез1мнщ менш1кт1 куц1м деп ойлайсыз ба? Жок, олай емес. Ол кю1 колхоздыц кожаларыныц б1р1. - Оны к1м айтты саFан? - Партия. - МаFан ак^1л уйретет1н юмсщ сен ез1ц? - Облыстык партия комитетшщ т1л1 - «Алатау жулдызы» газет1 к^1зметкер1м1н. Бурк1тбай булыFып, ундей алмай калды. Мен бурылдым да, коштаспастан шыFып кетт1м. Ертец1нде калаFа кайтпак болып, Текешт1 1здеп, теменп ауылFа карай беттеп, мектепт1ц касынан ет1п бара жаттым. - АFа-а-а! - деп торFайдай шырылдаFан б1р бала дауысы шыкты артымнан. Жалт карасам, шашы жалбыраFан б1р кшкентай к^1з соцымнан жуг1р1п келед1 екен. Мен токтап, тосып алдым. - АFа, с1зд1 муFалiм тэтем, - дед1 к1шкентай к^1з ент1г1н баса алмай, - Сэлима тэтем шакырады. e зi класта отыр. Осы кезде мектептен жамырай жугiрiп, баска балалар шыкты. Мен Сэлиманыц осында мутал^м екенiн бiлетiнмiн. Бiрак барып жолыкпаFан болатынмын. e зi шакырFан соц - барайын деп мектепке карай бурылдым. Колхоз кецсес мектептiц дэл касында едi. Оныц сыFыраЙFан кiшкене ею терезесi элдекiмдi ацдыFандай боп, мектеп жакка жутына, ж^1лмия карап, телмiрiп туратын. БурынFы у-шуы кеп орталау мектеп соFыс кезiнде жабылып, бастауыш мектепке айналFан. Оныц тутас бiр жак жартысын колхоз алып, астык коймасы етiп жiбергенiн естiген болатынмын. eзiмнiц ец алFаш канат каFып ушкан уям болFандыктан ба, элде емiрлiк жар болар деген умiтпен ец алFаш KушактаFан к^1зым Сэлима ш ш де отырFандыктан ба, эйтеуiр, мектептiц табалдырышын аттай бере журегiм катты лупшдеп кеттi. Сэлима екеумiз ец алFаш рет суйiскен класта, муFалiм устелшщ басында, есiкке к^1рындау отыр екен. Оныц карсысындаFы езiме бала кутмнен таныс парталар, бурыш- бурышы кунп'ктч'н кулаFындай делдиiп, «Апырау, мынау Ербол ма?» деп, жапырлай маFан караскан сиякты болды. Sauap.org 213

Есжтщ ашылган дыбысын естгп, Сэлима жазып отырган журналынын бетгн жапты да, мойнын бyрды. Класка кгрген адамнын кгм екенгн бглген сон, орнынан ауыр кетерiлiп, мен Yшiн езгеше бгр жат кимылмен, YЙрекше, ею жагына кезек тенселе басып, берг карай аяндады. Ол езгме жакындаганда imi едэугр бiлiнiп калган екщабат екенгн ангардым. БyрынFы аппак б е т таргактын жyмырткaсындaй таргылданып, эр жерше эжгмге эсте yксaмaйтын жалпак, кызгылт сызыктар тартылыпты. Екгкабат эйелдгн бетше «нокта» тYседi деген осы екен гой деп ойладым. Сэлиманын бyрын да бгр баласы бар деп еститшмш. Iшiндегi екiншiсi болар деп жорамалдадым. Сэлима маган кол бергп амандасты. Мен де одан артыкка бармадым. Таргыл бет, шартиган im, YЙрек аян - бэрг маган бiртYрлi жат та, жиiркенiштiлеу де к ертдг Бграк мyнымды сездгрмеуге тырыстым. Сэлима, алдымен, езг барып сэлем бере алмай жатканына кешгргм сyрaды. - Согыс кезгнде келгенгнде де кере алмап едгм, - дедг. - Окасы жок, Сэлима, - дедгм мен. - Gз халын калай? - Халдын несгн сyрaйсын? - деп кYрсiндi ол Yстел жанындагы ез орнына отырып жатып. Мен, шэюрт сияктанып, онын алдындагы бiрiншi партага жайгастым. - Кара тYнде адасып, кангып, елсгз шел далага шыгандап кеткен адамда не хал болушы едг? Мен Yндемедiм. Сэлиманын жYрегiндегi ескг жаранын аузын тырнагым келмедг. Бграк, Сэлима ез жайын мен сyрaмaй-aк баяндай бастады. - Мен с е т ешкашан да кшэламаймын, - деп бастады ол сезш. - Осалдын омырткасын омырып, бержтщ белгн бYгiлдiрiп кеткен согысты ктэлап, жас емiрiмдi мэнгглгк ешпес ертке салып кеткен соган лагынет айтамын. Осалдык жасап, омырылып калганыма екш емт, езгмдг кгнэлаймын. - Осылай дедг ме? Тура осылай дедг ме, агай? - деп Ментай бшепмнен yстaп алды. - Иэ, - деп мен басымды изедгм. - ТYу, агай, кандай жаксы болган! Мен сгз Сэлимамен кездесгп, ол тура осылай деп ез катесш ездщ алдынызда мойындаса деп ойлаушы едгм. Кездескенгнгз, Сэлиманын осылай деген кандай жаксы болган! Ментай аркасынан элдебгр ауыр жYк тYCкендей, ш т е сыймай жYрген осы бгр мойындау сезгн Сэлима емес, бейнебгр езг айткандай боп, масайрап, ракаттанып калды. - Сэлима бyдaн баска да бгрсыпыра сездер айтты. - Ендг ретгмен айта бергнгз, агай. Маган ен керегг жанагы мойындауы ед^ -деп Ментай кайтадан сабырлы калпына келдг. - Gзiмдi кгнэлайтыным, - дедг Сэлима ауыр бгр ^ р с ш т алып, - мен анау Танадай тyрaкты бола алмадым. Сым коршаудын iшiнде болса да ол казгр CYЙгенiнiн касында жYр. Шын гашыкка одан артык мyрaт бар ма? Sauap.org 214

- Тананыц кайда екенiн бiледi екен FO^ - дедi Майра. - Бiледi екен... - Ойлап карасам, менiн сaFaн жaзFaн сонFы хатым аккудыц aкырFы энiндей бопты, Ербол, - деп Сэлима тaFы бiр кyрсiнiп алды. - Ол хат элi кyнге дейiн сактаулы, - дедiм мен. Сэлима басын изед^ - Онда мен шешен де, шебер де екенмш. Акын болсам деген талап бар едi FOЙ онда кеудеде. Соныц бэрi мына сары шалдыц, сацырау дyлейдiн, - Сэлима мектеп сыртындaFы колхоз кецсес жакты нускады, - калкасында калды. ТуяFы канданып, тумсыFы майланып, корбацдап жас жемтiктiн кеудесiн кеулеп жаткан кэрi каск^1рдай кyйге жеткен соц акын емес, ак^1мак к^1лды FOЙ ол менi. - Сен элi де акынсыц, Сэлима, - дедiм мен. - М^1на сездерiннiн езi тегiлiп турFaн тецеу FOЙ. - Акындык кайда ендi бiзге, - деп кyрсiндi ол. - Бaлa-шaFaмен калдык кой бiз. Ал сен нaFыз журналист боп кетiпсiн, Ербол. ЖaзFaндaрыннын бэрiн газеттерден yзбестен окып жатамын. - НaFыз журналист болуFa элi ерте FOЙ, - дедiм мен басымды шайкап. Сэлима да басын шайкады. - Жок, жок, рас айтамын. Осыдан соц ол сэл ойланып, yнсiз калды да, aлFaшкы бaстaFaн энгiмесiн кайтадан жaлFaды. - ТaFы да айтамын, Ербол, мен с е т ешкашан да ктэламаймыш. Ул - жетiм, жар - ж еср болып, эр кеудеде жyрек орнына жудырыктай муз жаткан, эр адамныц кезiнен аккан канды жасы екi беттi к^шк^1лдай кyйдiрген сурапыл соFыс ж^1лдарыныц азабын, зардабын юм умытады дейсiн. Бул да сол мындaFaн жанныц жyрегiнде кaлFaн таркамас шердiн бiрi Faнa FOЙ. Оныц yстiне емiр бойы езiмдi кшэлап етермiн дедiм емес пе жаца. Егер yнiм жетсе мен бар кы^а, кыз боп туар болашак бар урпакка былай деп жар салар едiм: «Кыздар, бай деп, бакты деп ешкашан да шaлFa шыкпацдар. Жаныц сyйген тец курбы досыца бaлFын бал кенiлмен берген уэдецт елсец де бузба!» дер едiм. Бiрaк менiн yнiмдi юм естидi, кiмге айтамын? Сезiнде тура алмай сорлaFaн, шатасып шaлFa шыккан Сэлиманыц ендiгi сезi кiмге керек, юмге дэрi... - Тyу, бaЙFустын жаЕдайы киын екен FOЙ, аяп кегпм FOЙ, - дедi Майра. Мецтайдыц да мелтiлдеп кезiне жас келген сияктанды. Мен энгiмемдi ары карай жaлFaдым... Осы арада Сэлима ексш ж^1лап коя бердi. Оныц жылaFaныm керiп отырып, езiм де киналдым. Бiрaк, кинaлFaнмен менiн колымнан келер не бар? Сэлима ексМн токтата алмай, кайта-кайта ж^1лай берд^ Оныц ендiгi сезi екi ексж арасында айтылып кaлFaн yзiк- yзiк ойлар тyрiнде жaлFaсты. Ол мaFaн шал кyйеуiнiн соFыстaн сонFы бiр ж^1л iшiнде езiне iстеген зэбiрiн жеткiздi. Sauap.org 215

Бул ауылда Буркiтбай етегiн ашпаган жас эйел, ещ бутiн орта жастагы катын кемде-кем керiнедi дедi. - Бул корлыкка кенгенше елгеннiн езш хош керген сэттерiм де болды, Ербол, - дедi ол тагы бiр ексiп алып. - Алайда мезгiлсiз жан шыкпайды екен кеудеден. Элi кунге дейiн елмей тiрi келемiн. Бiрак, тек тiрi жан дегенщ болмаса, мендегi ендiгi тршшж шамалы боп калды бул кунде. Эйтеуiр, бала- шага болган соц бой уйренiп, кендiгiп кетiп бара жатырмын, тенiзге лактырылган бiр кесек тастыц су тубiне карай сыбдырсыз домалаганына уксап. Сэлима кезiнiн жасын суртiп, сезiн жинактай бастады. - С е т терезеден керген соц, шыдамай шак^1рттым, Ербол. Келгенiне рахмет, саган шагып, iшiмдегi шемен шерiм бiраз босап калгандай болды... Осы кезде сарт етш, класс белмесiнiн есМ ашылды. Екеумiз де жалт карадык. Тусi оца бастаган кек кездерi кутырган иттiн кезiндей канталап, ок тиiп долырган сары аюдай корбацдап, Буркiтбай кiрiп келе жатыр. - Э, ею гашык кол устасып, отырсыцдар ма сыбырласып, - дедi ол тiстене такпактай сейлеп. Содан соц Сэлиманыц касына келдi де, унемi тершiп, быршып журетiн жалпак алаканымен жагынан сылп еткiзiп тартып кеп жiбердi. - Экеннiн аузын... Сен менiн катыным екенiндi умытып калган боларсыц тегi... Аюдыц табанындай ауыр алаканымен Сэлиманы беттен салып калганда, «Ойпырай, елтiредi-ау мына бейшараны» деп жаным шыгып, орнымнан атып турдым. - Неге урасыц, не жазыгым бар? - дедi Сэлима жылап жiберiп. - О, шешецд^.. Мiне жазыгыц! - деп ол эйелшщ ею'н т ) бетiнен жэне тартып жiбердi. - Кет уйге казiр. Менiн кез алдым туманданып, езiмдi-езiм эрец устап калдым. Оныц устше жаумен согыска болмаса, мен езi бала кунiмнен ауылдыц жаяу тебелесше жок жанмын. Kазiр к^1збаланып жагасынан алсам, мына аю сары шалдыц осы минутта шапк^1лап ауданга барып, «Менi тiлшi сабады» деп, езш етр ж жаралап, жалган жала жауып, соттатып жiберуi мумкiн. Сондыктан, не де болса шыдап, ернiмдi тютеп, ундемей бактым. Екi бетiн басып, енкiлдеп ж^1лап, Сэлима есiкке карай умтылды. Егер Сэлима екiкабат болмаса, мына дулей оны сабап, насыбай толы калыц ернiн тiстенiп алып, ш ке тепкiлейтiндей едi. - Муныцыз дурыс емес кой, аксакал, - дедiм мен бул сэтте бар колымнан келгенi осы болып. - Мен сенен акыл сурамаймын, - дедi ол былш еткiзiп партага тукiрiп. Содан соц есiкке карай аяцдады да, токтай калып жэне тютене сейледi. - Улкен уйдщ итаягынан жугын дэметкен буралкы кушжше iлмимей, жайыца кет сен езщ! Sauap.org 216

Мацдайымнан кара тер бурк ете туст. «Муныц кеше каладан далаFа неге келдщ деп домбытпалап отырFаны осы екен FOЙ. Менiц эйелiмдi торып келдiц дегенi екен FOЙ» деп ойладым. Сары аюдыц накак жаласына жаным куйдi. Буркiтбай бар ашуымен есiктi тарс еткiзе жауып, шышып кеттi. Ол Сэлима екеумiз бала кунiмiзде, оцашаланып келiп бiрiншi рет сутскен класс белмесiн, мектептiц баска жаFын койма, ат кора етш алFаны сиякты, абакты етiп, соFан менi тас к^1п камап кеткендей болды. Осылай деп мен ун сз отырып калдым. Кос к^1з да бастарын шайкап, ауыр муцFа баткандай болды. Ендi мен эцгiменiц аяFын тиянактадым. - Сол жолы Бурютбай Тутк^1шевка катты ыза болып кеткен едiм. Оныц жалFыз СэлимаFа Fана емес, Канша апаЙFа керсеткен жэбiрi де жадымда журген. Канша ыза болсам да Бурютбайды маFан бiрден ж^IFа кою оцай емес кой. Э й ткет мен, жас журналистпiн FOЙ элi. Ал Буркiтбай болса жас ацшыша кездескен кэрi кабан юпеттес. Алыстан жэне жанды жерiнен дэл кездеп атпаса, жаралы кабан а^ ал жас ацшыныц езiн де жайратып кетпей ме? Осыны ойладым да, мен Бурютбайдыц СэлимаFа байланысты арсыздыктарын былай койып, оныц колхозшылармен дерекЫ гт сынап, Канша апаЙFа керсеткен зэбiрiн баяндап газетке «Эй, катын...» деген фельетон жаздым. Эйткенi Сэлима туралысын айтсам: «Бул менiц эйелiмнiц буры^ы жiгiтi болатын. Сондыктан ештiкпен жазып отыр» деп бас салар да, баскалар соFан иланып калар деп ойладым. Соным дурыс бопты. Кейшнен, аудандык партия комитетiнде жацаFы мен жазFан фельетон талкыланFанда ол шынында да солай деп шатыпты. Кейбiреулердiц Буркiтбайды колдаFанына карамастан, бюро колхозшылармен деюрлМ жэне колхоз шаруасын аксатканы ушiн OFан сегiс жариялапты. Егер мундай кылыктары кайталанса, орнынан алынатынды^ын ескертiптi. Осы кезде баска бiр уйден шыFып, сары кiдiр тарткан аксары эйел касымызFа келдi. - Апа, берi жак^1нда, мына Ербол деген балацмен таныс. Бiздiц бiрге окитын жолдасымыз, - дедi Майра эйелге. Мен орнымнан ушып турып, басымды иiп, улкен кiсiге сэлем бердiм. - Сэлеметсiз ба, апа? - Аман-есенбЫц, шырагым. Куйлi-куатты журмющ, жаным. - Содан соц эйел кызына карады. - Майра, калкам-ау, тал тус болды. Конактарыца шай кайнатып бермейсiндер ме? - дед^ - Казiр, казiр, апа, эцпмелесш отырып калдык, - дедi Майра акталып, Мецтай екеуi тез орындарынан турып, беседка сыртындаFы казандыкка карай умтылды. Ак кофталы, кызыл юбкалы Мецтайдыц сыртынан мен суктана карап отырып калдым. Кос к^1з бен карт ана ушеулеп, лезде шай жасап экелдi. - КараFым, экец бар ма? - дедi карт ана маFан Майра арк^1лы шай усынып жатып. - Жок, апа, соFыста елдi. Sauap.org 217

- Е, бакыр-ай, - дедi ана ернш сылп еткiзiп - Бiздiц Майраныц да экесi согыстан кайтпады. - Бiлемiн, апа. Майра айткан болатын. - Шешец бар шыгар? - Мен басымды шайкадым. - Е, бакыр-ай, - деп Майраныц шешес тагы да ернiн сылп етюзд^ Содан соц, менiн эке- шешемнщ жоктыгы ана журегiнiн элдебiр к^1лын козгады ма, бiлмеймiн, ол бурынгысынан да мейiрленiп, дастаркан устшдеп май мен бауырсакты ез колымен молырак етiп, менiн алдыма карай ысырды. - Жеп-iш, карагым. Тойып ал. - Иэ, менiн апам жаксы кiсi, - деп Майра еркелеп, шешесше басын суйедi. - Юмнщ шешесi жаман дейсiн? Баласыныц касында басы карайып отырган шешенщ жаманы бола ма, карагым, - дедi ана шайын урттай отырып. Шайдан кейiн Майра, Мецтай мен ушеумiздiн энгiмемiз кайтадан жалгасты. - Жас баланыц, ез туган эке-шешесiнiн нендей адамдар екенш бiлмейтiнi сиякты, жас кунiмiзде бэрiмiз де туган халкымыздыц бойындагы барлык касиеттердi тегiс бше бермейдi екенбiз. Эсiресе, оныц кемшшж жактарын кермейтiн екенбiз, кыздар. «Халык - ана», «Халык - к^арман», «Халык-данышпан» деп журе беремiз. Онымыздыц бэрi де рас. Бiрак, жаксы адамныц да басында кемшiлiгi болатыны сиякты, сол каИарман, данышпан халыктыц да бойында бiр кiнэрат болады екен. «Жеке адамдардыц кемшiлiгiне халык кiнэлi ме?» деп, екеуiннiн маган карсы дау айтуларыца да болар. Бiрак халык жеке адамдардан туратын болгандыктан мен олардыц кемшiлiгiн халыктыц бойындагы мш деп отырмын. Сонда мен эйгЫ академик Каныш Сэтбаевтай дуниенiн терт бурышына кец танылган улкен жазушы, гулама галым Мухтар Эуезовтей, дулдул композиторлар Мукан Телебаев пен Ахмет Жубановтай, булбул эншi Кулэш Байсейiтовадай есiмдерi мэнгi жасайтын ул, к^1здары бар, дарынды, данышпан казiргi казак кауымыныц басындагы мш - арызкорлык деп туйдiм. Бутан езiм алты жарым айдай ягни, 190 кун тiлшi болып, ел аралаганда еркiн кезiм жеткендей болды. eйткенi мен сол 190 куннщ тец жарымынан артыгын арыз тексерумен еткiздiм. Бiр жолы редактор шакырып алып, алыс ауданнан тускен арызды колыма устатты. - Ербол шырагым, осы хатты жаксылап тексерiп келшi,- дедi редактор. -Олай д е й т т м муны жазып отырган мугатм адам. Бул кiсiден колхозшы емес, ок^1ган ауыл интеллигентi боп есептелетш бундай адам неге арыз жаза бередi екен, соныц себебш б^лш!. Хатты алып, редакцияныц бiр бос белмесiне барып оки бастадым. Карасам дэптердiн терт бетiне жазган хаттыц iшi быкып турган кате. «Сауатын арызбен ашатын агайындарым-ай» деп ^ м н е н тынып, хаттыц аягына карасам, «ТiлеуFали Рустемгалиев» деп кол койыпты. Sauap.org 218

А ты -ж ет маFан таныс адам сиякты боп кершд^ СоFыста дэл осындай бiр каруласым болFан едi, сол емес пе екен деп ойладым. 1здеп келсем соныц нак езi боп шыкты. Мен оныц арызына байланысты кеп адамдармен эцгiмелестiм. Аудандык партия комитетшщ секретарымен де, ауатком председателiмен де, прокурормен де, аудандык оку белiмiнiц мецгерушiсiмен де сейлестiм. Булардан баска адамдардыц, ТiлеуFалимен бiрге кызмет iстейтiн муFалiмдердiц ол туралы пМрлерш тыцдадым. Олар бiр ауыздан менщ ескi досымныц оцбаFандыFын дэлелдедi. Солай екенше езiмнiц де кезiм жетп. Осы кiсi бiр езi Fана екi ж^1лдыц iшiнде жоFары орындарFа эркiмнiц устiнен отыз екi арыз жазыпты. Соныц бiрде-бiрi раска шыкпаFан. Отыз ушiншi арызды колыма устай отырып, мен ескi досымныц езiмен эцгiмелестiм. Ол бэрiн де мойындады, «расталмаFаны рас» дедi. - Ендеше расталмайтын арызды неге жазасыз, Тшеке? - дедiм мен. СоFыстыц талай сурапыл кезецдерiн басымыздан бiрге еткерген е ск дос болFанымызбен, ол менен 5-6 жас улкен ед^ Сондыктан мен оныц жасыныц улкендiгiн курметтеп осылай «Тiлеке» деп атадым. - Бiреудiц устiнен бiрдеце жазбасам, отыра алмаймын, - деп ескi досым шынын айтты. - Бiреудi жамандамасам, ш к е т м ас болмайды. Teгi канымда сондай бiрдеце бар FOй деймш, - дедi ол. Оныц канында не бар, не жоFын тексергетм жок, бiлмеймiн. Эйткенi мен дэршер емеспiн. Бiрак журналист те дэршер сиякты, ол да езiнiц тексерген юше диагноз кояды, операция жасайды - кемшiлiктен кутылудыц женiн керсетед^ Дэрiгер операцияны - адамныц тэнше, журналист - жанына жасайды. Терю диагнозбен жанFа жасалFан операция адамды емiр бойы мугедек етедi, сейтш оны баспасезге деген сенiмнен айырады, OFан ештестiредi. Бул жалпак журтка жария болады. Ал тэнге жасалFан операция терiс болса - адам елед^ ештеценi бiлмейдi, ешкiмге айта алмайды. Элген адам тiрiге коркынышты емес. Екеуiнiц таFы бiр айырмашылышы - дэрiгер адамныц бойынан кемшшж керген сайын жаны ауырады, «бул сорлы мундай кесiрге кайдан тап болды екен?» деп, ез-езiнен киналады. Мен де кинала отырып, командировкадан кайтканнан кейiн, «Алатау жулдызына» «Еск доска хат» деген улкен макала жаздым. Мен сендерге соныц ец соцын Fана ок^1п берейiн, кыздар. Мен, арт жаFымда, ац жастыктыц касында жаткан коцыр папкаFа кол создым. Онда менiц «Алатау жулдызында» жарияланFан барлык макалаларымныц киындылары бар ед^ Жомартбекке керсетiп мактанайын деп облыстан АлматыFа эдейi ала келген едiм. Жомартбек жок болFандыктан келгеннен берi бетi ашылмай жаткан бул папканы, мумкiн, Мецтай мен МайраFа керсетермiн деп, баFана, осылай карай шышарда колтыFыма к^1са салFамын. Майра лып етiп, маFан кол жалFап жiбердi. Мен аталFан макаланыц ец со^ ы баFанасын оки бастадым. Sauap.org 219

«...Досым, сен маган алгашында дипломыцныц барлыгын, сауатты екенiндi айттыц. Сол кезде алдымда жаткан сенiн арызыцныц соцгы бетiне кезiм тустi менiн. Онда сен былай деп жазган екенсщ. - Рiдаксиядан(!?) сурайтыным (?) менщ осы хатмныц (?) ката (?) Жер (?) болса тузетш (?)Жазш (?) костын (?) косып, ендеп (?) кэзит бетше жазуды (?) сураймын (?). Так^1рыбы; «Ескiлiктiн Жат (?) адеттерше (?) Жол (?) берушi бастыктар» деп (?) баска теме (?) алуына (?) блоды (?). Тезрек тексерундi (?) сураймын. «Хат Жазушы» (?) мугал^м (?) Тлеугали (??) Рустемгалеев (???)». Сезiцдi тыцдап, жазуыцды оки отырып, сен ушш мен к^1зардым, досым. Кырык шакты сезден улкендi-кiшiлi жиырмадай кате жiберiпсiц. Жазуыцнан керiнген сауатсыздык сол жердегi сезiннен де танылып турды сенiн. - Менi кудалап жур. Сондыктан мектеп директорыныц жазалануын талап етемiн, - дедiн сен сезщнщ соцында. Сабактыц сапасын бiлу ушш комиссия куруын кудалау деп есептесец, онда директордiкi дурыс, ТiлеуFали. Э йткет, директор мектептегi оку-тэрбие жумысына жауап береди Ол бар окушысыныц барша пэннен сауатты болып шыгуын кездейд^ Ал, сен, шала сауаттысыц, сенен окып ештеце бiлмей шыккан баланыц обалы кiмге ертец? Сен осыны ойладыц ба езiн? Ойласац, олай демеген болар едщ, эрине. Мен ауданнан кайтканда сен туралы дэнеце жазбай-ак коярмын деп едiм. Бiрак, оным саган болыскандык болмайды екен, е с т дос. Сен тек езiмдiкi жен деп, езгенщ сезiн ерге бастырмайды екенсiн. Кит етсе, иректеп арыз жазуга кумар керiнесiн. Бул окига сенiн емiрiндегi бiр рет еткен агаттык болса, мен оны елемеген де болар едiм. Бiрак бул сенiн суйегiне сiнiп бара жаткан дерт кершед^ Сондыктан мен, журепм сыздай отырып, осы хатты жолдауга мэжбур болдым саган. «Жалакор» деген жаман ат, ТiлеуFали. Арызшылдык абырой эпермейдi. Ескiнiн бул ж т р к е т ш т калдыгы жаца емiрге жараспайды, коммуниста жаца заман адамына лайык емес. Э^ресе, осы емiрдi коргау жолында касыктай канын, шыбындай жанын аямай жаумен курескен отанныц ер солдаты сенiн бойыца сыйымсыз ю. Ойлан осыны. Коллективiнмен тату бол, жолдастарыцды сыйла; орынсыз арыз айтып, етiрiк жала жауып олардыц тынышын алма, шырк^1н бузба. Сонда олар да с е т курметтейд^ Жалкаулыктан арыл, ерiнбей iзденiп, сауатыцды аш, Сонда с е т шэтрттерщ кадiрлейтiн болады. Сен екеумiздi майданда бiр кунi, бiр жиналыста партияга алды. Согыста ел ушш еткен ерлiгiмiз ушiн партияныц мушесi болдык. Ендеше екеумiз эркашан езгелерге енеге керсетуге, майдандагыдай тек кана алга умтылуга тиiспiз, жауынгер дос. Мен сенiн редакцияга келген хатыцды алгаш ок^1п, соцындагы атыц мен фамилияцды кергенде куанышымда шек болмады. Бiрден сенi кез алдыма Sauap.org 220

келтруге тырыстым. Тезiрек езiнмен кездесуге кумарттым. Бiрaк, жайыцды керiп, жабыркап кайттым. Мен сенi мундай болады деп ойлaмaFaн едiм. Сэлеммен сенiн майдандас е с т досыц. Ербол ЕСЕНОВ». - Бул - бiр, - дедiм газет киындысын кайтадан пaпкaFa салып жатып. - Будан баска да бiрнеше мысал айтайын мен сендерге. Мшеки, осы екеуiн сиякты, бiр кабинетте катар отырFaн, бiрiмен-бiрi ойнап ^ л ш жyрген адамдардыц бiрiнiн yстiнен бiрi арыз жaзFaнын естiдiндер ме, сендер? Жок, естiген жоксыцдар. Ал мен кердiм ондай адамдарды. РедaкцияFa бiр колхоздыц председaтелi мен орынбасарыныц бiрiн-бiрi жамандап жaзFaн хаты келед^ Eкi хатта да: «Ол ш ш койды, жеп койды. Мемлекет м^лкт талан-тараж еттi» деген ауыр-ауыр айыптар бар. «ЖaзFaн кулда жазык жок» дегендей, ею етектi белге тyрiп алып, мен женелдiм ол хатты тексеруге. Аудан басшыларымен акылдасып, адамдармен сейлесш, тексерiп карасам, колхозда шашау шыккан ештеце жок. Бар мyлiк орнында, бар дyние калпында. - Ау, аксакалдар-ау, буларыц не? - деймш кyйiнiп. - Мынау энебiр yлкен жиында сез сейлеп, менщ атымды эдейi аузына алмай кегп. Мен соFaн ыза болып едiм, - дейдi председатель. - Бул ю с ылFи ойын-тойда езi терге отырып алады. Басты да езi устайды, басканы да езi таратады. МаЕан yлкен едiн деп yстел басын бiр билетпейдi. Мен соFaн ерегесiп едiм, - дейдi орынбасар. Сейтсем, орынбасар председательден 2-3 жас ^лкен екен. Miнеки, ол екеушщ арыздаскандаЕы энгiмелерiнiн тyрi осы. - Екеущ з де yлкен адамсыздар, менщ экемдей ю ссздер , - деймiн мен олaрFa к^1нж^1лып. - Eкеуiнiзге менщ енеге айтуым келiспейдi де. Бiрaк осыларыцыз ел- журт, естiр кулактан уят емес пе? ! - Кояйык, кояйык. - Жацылдык, жацылдык, - дейдi олар, мен, бейнебiр, ол кететiндей апалактап. - Шаршадыцдар ма, кыздар? - Жок-жок, айта берщз, aFaй, - дейдi Майра мен Мецтай жарыса yн катыш, тaFы да тындaуFa ынталанып. - ТоксандаЕы елмелi шал жaзFaн тaFы бiр арыздыц к^1зык хикаясын айтайын да, бул эц п м ет доFaрaйын бiржолa. - Иэ, к^1зык емес, касрет кой бул, - дейдi Майра. Майра макулдап, бас изеймiн де, кызыш aлFaн мен тaFы да сейлей женелемш. 1ргелес катар оты^ан екi ауылдыц бiрiнiн токсaндaFы шалы екшттп ауылдыц алпыстаЕы шалыныц yстiнен арыз жазып, былай деп керсетштг .^ш бу, жоFaрыдa aтaлFaн Элiмбaй шал, aруaFымызды корлап, атамыздыц бейiтiне кол типзд^ Соны тексерiп, атамыздыц aруaFын корлaFaн кiсiнi жазалауды сураймыз...» Sauap.org 221

- Иэ, тууИ, - дедi Майра кабагын шытып. - Ол соншама, Козы Керпеш пен Баян сулудыц б е й т ме екен кол типзбейтш? - Тексере келгетмде, - дедiм мен, - мэселе мынадай боп шыкты. Арыз жазган токсандагы шалдыц аргы аталары бiлiктi кiсi болса керек. Ауылдарыныц шетiнде соган орнатылган бiр жак буйiрi кулаган е ск зират турады екен. Кершi отырган екiншi ауылдыц карты Элiмбай деген ю с бiр кунi сол зираттыц кулаган жерiн кайтадан калап, бурынгыдай етiп, жаксартып, тузеп кояды. Токсандагы шал осыган ашуланады. - Элiмбайды неге кiнэлайсыз? - деймiн мен оган. - Атамыздыц бейiтiне кол типзд^ - Атацыз кадiрсiз ю с ме едi? - Жок, кадiрлi болатын. - Онда Элiмбайдын атацыздыц кулап жаткан бейiтiн тузеткенi дурыс емес пе? - Жок, терiс. - Неге. - Э й ткет ол бiздiн атамыз. - Онда зиратты езiнiз тузетейш деп жур ме едiнiз? - Жок, менщ оган халым жок, Элiмбайдай жас емеспiн. - Жас болмасацыз зираттыц тузетiлгенiне куанбайсыз ба кайта? - Жок, куанбаймын. - Неге? - Ол бiздiц атамыздыц зираты. Оны тузетсек бiз тузеуiмiз керек. Тузете алмасак, бетен ешюмнщ колы тиюге тиiс емес!.. Мше муны алж^1ган шалдыц сандырагы гана деп, ешбiр мэн бермеуге де болар ед^ Бiрак, дэл осы штрихта жогарыда айткан кiнэрэттiн, е с т психологиялык элементтерi жатыр. Ол кшэрэт, ол дерт - арызкорлык, ауылга белiнушiлiк. Мен халкы1мыз осы жаман дерттен арылса екен деп арман етемш. Ец жок дегенде болашак урпакка осы дерт жукпаса екен деймш. Кур арманмен iс билейд^ Арманды жузеге асыру ушiн аянбай куресу керек. Жан- жакты курес кажет. Мен журналист, сендер мугатм болып, бэрiмiз бiр унмен осы тшектщ уранын жас урпактыц кулагына куюга тиiстiмiз! Мен осылай деп ойлаймын, к^1здар. - И-иэ, агай-ай, жаксы айттыцыз-ау, - дедi Майра менщ сезiме суйсiнгендей болып. Мецтай да, Майра екеумiздi куптагандай, бас изедi де: - Жалакорларга жаза колданылса, шен-лауазымына карамай эшкерелеп, халык алдында карабет етсе - токталар едi бул пэле. Екi кыз маган карады. Мен де басымды изедiм оларга. Содан соц ушеумiз де, эркайсымыз iштен ойлангандай боп, бiраз унсiз отырдык. Менiн есм е профессор Эуенов тустi. - Мухит агай калай, к^1здар? - деп сурадым келгелi ол кiсiнi кермегенiмдi айтып. Sauap.org 222

- Жаксы, - дедi Майра. - Сiздi лекцияFа келген сайын сурап кояды. «Ерболдан хабар бар ма, Жомартбек?» дейдi. «Ол облыстык газетте тiлшi боп ел кезiп жур» деп жауап бередi Жомартбек. ОFан Мухит аFа риза боп калады. «Бэле, жас жiгiттiц емiр кергет жаксы. Ол соFыстыц сурапылын белуардан кешш келген азамат. Ендi ел емiрiне кансын. Ербол сиякты жМттерге емiрдiц езi университет. Керерсiцдер, Ербол улкен журналист болады элi» дейдi Мухит аFа. Бiз, Мецтай екеумiз, асыл аFаныц сiздi мактай айткан бул сезiне тебемiз кекке жеткендей боп куанып каламыз. Рас, кой, Мецтай. - Мецтай сабырмен бас изед^ - Рахмет, - деп мен оларFа анада, осы екеуш iздеп театрFа барFанда, Мухит аFай маган алдыцFы катардан орын ал деп акша бергенiн, бiрак мен ол акшаFа билет ала алмаFанымды, кейiн, облыска кеткенде, жол каражатына жумсаFанымды айттым. - Соны алмауым керек едi, алFаным уят болды-ау деп осы кунге дейiн ойлаймын. Бiрак, улкен кiсi езi усынып турFаннан кейiн алмауды тагы ер е кердiм. - Иэ, оныц н е с бар? Тэбэрiк кой, кайта жаксы болады, - дедi Майра. - Ол куш Мухит аFаныц залда сiздi колтыктап, эцгiме шертiп жургенш бiз де кергенбiз. Мухит аFай кандай эцгiме айтты деп езден сураFалы бурышта тосып турFан едж. - Иэ, иэ, сонда. Ендi сол акшаны Мухит аFаFа калай кайырып берсем деп журмiн. - Койыцыз, ол кiсi ренжiр, - дедi Майра. - Неге? Егер мен студент боп кайтарып берсем, ол кЫ ренжiр едi. Ал казiр мен журналистпiн, жас интеллигенттн FOЙ. - Жок, тэбэрiк болады, оны козFамацыз, - деп Майра у з ^ ^ к е с ^ ^ кесiм айтты. - Ал ендi не калды айтылмаFан онда, - деп кос кы^а кезек карадым. - Бугiн мен сондай мактаншак боп кеткен сияктымын. КецЫме келгеннiц бэрiн кiдiрмей актарып жатырмын. Ол сендердi саFынFандыFымнан болар, кыздар. Кешiрiм етiцдер. - Жо-жок, бэрi де жаксы, аFай, - дедi Майра бэйек болып. - ^ з келгенге жанымыз жасап калды. Иэ, айта берщз, таFы да айтыцыз. - Онда, мынау менiц «Алатау жулдызында» осында журерде жарияланFан ец сощы макалам едi, - дедiм папкамды кайтадан ашып, оныц шшен тутас газет немерiн суырып. - Махаббат туралы. Ендi соны окиык. Тарихы мынадай. Бiр жiгiттiц уэделескен кызы баска бiреуге турмыска шышып кетедi. СоFан назаланып жiгiт редакцияFа: «Осы ма едi, ей калка, берген сертiц» деген макала жолдады. Макала газетке басылып, OFан кептеген пМрлер келдi. Сол хаттарды корытындылау маFан тапсырылFан едi. Мен бiрнеше кун Sauap.org 223

ойланып, толганып журiп осы макаланы жаздым. Майра, сен окисыц ба, мен окиын ба?- дедiм газеттiн ш ю бетiн ашып жатып. - Экелщз, агай, мен окиын. Сiз баганадан берi энгiме айта-айта шаршаган боларсыз. Мен газеттi Майрага бердiм. Ол, тамагын бiр к^1рнап алып, макаланыц басына кез жугiрттi. - «Ербол Есенов, жас журналист», - деп Майра алдымен макала такырыбыныц устщп, оц жак шекесiне бадырайта жазылган менiн аты- женiмдi айтып, сэл тыныс жасады да, содан соц судыратып, темендегi макаланы оки женелд^ \"АЛТЫН Д1ЦГЕК\" «Алатау жулдызы» газетшщ осы ж^1лгы 12 майдагы санында «Осы ма едi, ей калка, берген сертiн?..» деген так^1рыпта макала жарияланды. Будан кейiн газет бетшде бiрнеше дуркiн ок^1рман сол макалага байланысты ез пiкiрлерiн ортага салды. Аталган макалада да, оган байланысты кетершген энгiмеде де адам жаныныц ец сулу, ец асыл сезiмi, жас гумырдыц жалынды энi - махаббат мэселес сез болды. Махаббат деген не? Махаббаттыц басты шарты кайсы? Тек сулулык ушiн гана суюге бола ма? Алган жарыцныц мусiнi кекейдегi муратына сай келмесе не ^теу кажет? «Бiр кергеннен гашык болу» деген рас па? Ею адам бiрiн-бiрi керместен гашык бола ала ма? Махаббаттыц жауы не? Тураксыздык кайдан туады? Сезiмдi туракты етш калай тэрбиелеу керек? -мiне, осы жайлар едэуiр талк^1га тустi. Кеп окырманныц бiрi ретiнде менiн де бiр энгiмеге ат салысуыма тура келд^ Г азеттегi макалаларды окып шыкканнан кейiн менiн ойыма сонау жайлауда жаткан бiр карт шопан айткан сез тустi. Социалистiк Ецбек Ерi 1лияш Кызырбаевпен энгiмелесiп отырганымызда, бiр ретi кеп калган туста, мен 1лекецнен «Махаббат деген не езi?» деп сурадым. Карт шопан кой багуга байланысты емес бул суракка да ойланып жауап береди - Ол - эр уйдщ алтын дiнгегi гой, шырактарым, - дед^ - Сонда кемпiр мен шал сздерде де махаббат бар ма? - дедi менiмен бiрге келген жас зоотехник 1лекеце бэй бш ес Акнурды нускай эзiлдеп. - Осы сен куннщ нешеу екенiн бшесщ бе? - осылай деп, 1лекец зоотехник жiгiтке карсы сурак койды. - Бiлемiн, аспанда жалгыз гана кун бар. - Жок, - дедi шопан бурыл басын шайкап, - кун екеу, оныц бiрi кекте болса, бiрi журекте. Журектегшщ аты - махаббат. Махаббат мекендемеген журек кысты кунi кар астында калган карацгы уймен тец. 1лекец езiне сурак койган жiгiттi осылай жещп кеттi. Бiз шопанныц тапкырлыгына мэз боп, куттыктап, кезек-кезек колын алдык. «Махаббат деген не?» деген суракка газет бетшде бiр мэселет талкылауга атсалыскан журттыц бэрi жауап берд^ Бул женiнде даналардыц Sauap.org 224

да, данышпандардыц да айткандары кеп. Бул суракка шопанныц да берген жауабы орынды. Эйткенi... «канша бас болса, сонша акыл болады, демек, сонша журек, соншама махаббат болады» (Л.Толстой). Осыдан екi мыц ж^1л бурын Рим ак^1ны Тибулл махаббатты «тэтт жумбак» деп атаса керек. Шышыстыц бiр булбулы атакты Хафиз акын оны «мэлiмсiз сэт» дептi. Мэселе махаббатты юмнщ калай атаFанында емес. Эцпме адам журегiнiц осы кымбат казынасын кадiрлей бiлуде FOЙ. Г азетте жарияланFан макалаларFа караFанда кейбiр жастардыц махаббатка жецiл-желпi карайтыны байкалады. Муныц езi олардыц махаббат мураты не екенiн алдын ала ойлап, бажайлап, саралап алмайтындыктарынан болуFа т т с . Махаббаттыц алдында, жазда алыстан кезге шалы^ан таудай мунартып, эркашан ею максат туратыны аян. Оныц бiрi табиFи тiлек те, екiншiсi сана мураты болмак. ТабиFи тiлек дегенiмiз урык, урпак калдыру женiндегi сокыр сезiмнiц жетегi екенi тусiнiктi. Ол кыз бен жiгiттiц бiр-бiрiне кызышып, кумартуы турiнде бiлiнедi, нэпсiге трелед^ Ал, сана мураты жiгiттiц кыздан немесе к^1здыц жiгiттерден езiмен ойы тец, ак^1лы сай, бiр- бiрiнiц куаныш-ренiштерiне емiр бойы ортак болысып, муц шаFып, сыр шертiп, шер айтысатын, жанымен жаны ундес адам iздеуi, бiрiн-бiрi шексiз суйетiн жан тауып, соFан косылып, косылFан соц бiрiн-бiрi еле- елгенше кадiрлеп, курметтеп етуге умтылуы. «Кiмнiц жаны махаббаттан тэн лэззэтмен коса рухани лэззат алуFа умтылса, тек соны Fана адам деп баFалаймыз» дейтiн Бальзак сезшщ мэнi айк^1ндала туседi. Кыз кумар жiгiттiц (немесе керiсiнше) желекпе, жецштек, к^1зыкк^1ш, кумартк^1ш келетiнi ежелден белгЫ жай. Ондай адамдардыц кыска к^1зык, шолак шаттыкка ацсарлары ауып турады да, бара-бара нэпсiнiц кулына айналады. Ондай жандар ездерiнiц осы нэпс кумарлыFын езгеге махаббат деп усынады. Бiрак шынайы махаббат пен кумарлыктыц екеуi екi баска. Кумарлык кебiне ацшыFа тэн касиет. Ацшы керген ацын куткармауFа тырысады. Ол кек ала канат уйрект суйгенше емес, соFан OFыныц тигенiне разы болады. Ацшыша шолак сэттiц куанышы Fана кажет. Ал махаббат мэцгшж куаныштыц туын устайды. Кей кыздар махаббаттыц басты шарты сулулык деп тусiнедi. НеFурлым жiгiттерге сулу боп керiнсем, соFурлым махаббатта жолым болады деп есептейд^ Сондыктан ондайлар бетiн бояп, касын кузеп, кiрпiгiн «узартып», ернiн кызартып элек болады. Жак^1нда трамвайда сондай бiр кара кез кызды кердiм. Касты к^1рып, оныц орнына бiр сызык кара бояу тартыпты. Сол бояуды кезiнiц куйрыFына да жаFып, оны жэне «узартып» койыпты. Бетшдеп баттаскан бояуды былай коЙFанда, касыныц орны мен кезiнiц KуйрыFынан катарласа сызылFан жацаFы екi жiцiшке сызык келденец адамFа ж^1ланныц айыр тшшдей танылып, суйкiмсiз эсер етедi. Кыздыц онда шаруасы жок, «Мен сулумын, маFан суктана карацдар» дегендей жаFын таянып, орындыкта сiресiп отыр. Оныц касына карт ана келiп, турегеп турды. Sauap.org 225

Кыз кш шж жасап, Yлкенге орын берер деп ойлап едгм, бграк ейту онын кэпергне де келмедг. Бгреу к^1зга колын созып, касындагы кассадан билет ж^1ртып эперудг етiндi. С^лу адам сыпайы болуга мiндегтi еместей-ак, ол мгз бакпастан тергс айналып, терезеге карап кеттг. Мyндaй кызга кандай жiгiгтiн гашык боларына тан каласын. Табигаттын ез бояуы бойында тyрFaн уыздай жас к^1здын орта кол артель жасап шыгарган кайдагы бгр жасанды бояуды жагып, с^лу боп кергнуге тырысуы келiспейдi-aк. Кеп к^1здардын гшгн сyлулaмaй, тек сыртын сyлулaуFa тырысуы екiнiштi. Кыз канша боянганымен саналы жгггт оган салганнан кyлaп тYCпесе керек кой. Кызга ажары Yшiн гана емес, aдaмгершiлiгi Yшiн гашык болмай ма? Faшык адам CYЙгенiнiн бойынан сyлулыктaн баска да асыл касиеттер гздейдг. Ол касиеттер: ак^1лдылык, aдaмгершiлiк, сыпайылык, сыйластык, енбек CYЙгiштiк болса керек. Жалкау кызга жан жоламауга, ергншек кызды ер алмауга тигс. Мyнын растыгына кептеген мысалдар бар. Кай к^1З жyмысты жаксы гстесе, жyмысшы жгггт соган yмтылaды. Кай к^1З сабак жаксы ок^1са, студент жгггт соган кырындайды. Нашар окитын к^1З езгн Cymmi етгп керсетуге тырысады. Жiгiгтi де кыз танауы Yшiн емес, таланты ymrn CYЙедi. Ергншек жгггтке ешюм карамайды. Ендеше махаббаттын басты шарты сyлулык емес. Бyл арада алгашкы макалада айтылатын КYлэш деген карындастын Жомарт деген жiгiгтi «тYр-тyлFaсы ymrn CYЙемiн» дегенгне косылуга болмайды. Сyлулык жогарыда аталган гашык болуга кажетп шарттардын бгрг гана. Сyлу деп казакта керiктi эйелдг айтады. Ал керкшщ Yстiне акыл-парасаты мол эйелдг ару деп атайды. Gмiрде с^лу кеп те, ару аз. Ауыз эдебиетгнде ару бейнесгнде Кyрткa, Карашаш, Мендiсyлу сиякты К^1здар гана суреттеледг. Кейбгр жiгiгтер «мен пэленшеге бгр кергеннен гашык болдым» деп согады, ал «бгр кергеннен гашык болу» ешбгр кисынга келмейдг. Бгр кергенде кыздын yнaуы немесе онын ж^гт киялындагы езг мyрaт еткен эйел бейнесше бгр жерг (бетг, аузы, кезг, мyрны, шашы, т.б.) yксaуы ыктимал. Сол yксaстык жгггт жYрегiндегi кyмaрлык сезгмгн лап еткiзедi де, ол ендг кыздын калган касиеттерш ез ойындагыдай етгп, киялмен жобалай женеледг. Осыны ол «бгр кергеннен гашык болдым» деп тYсiнедi. Б^л шындык емес. Gйткенi, бгр кершген к^1здын басындагы касиеттер оган караган жiгiттiн кенiлiндегi бейнеге каншалыкты yксaйтынын бгрнеше кергеннен кейгн гана аныктауга, сонда онын кеп белгiлерi сэйкес келмейтшше кез жеткгзуге болады. ¥лы Отан согысына дейгнгг бгздгн ауыл бозбалаларынын кепш^л^г^н^н арманы aккyбa ендг, aкжYЗдi жар едг. Gйткенi онда эйел женшдеп бгздгн мyрaтымыз фольклордан, ак^1ндардын елендергнен калыптасты. Бгз ymrn ол кезде д^ниедеп ен с^лу эйел Кыз Жгбек болатын. Ал, киссада ол былай суреттелетгн: Кыз Жгбектщ актыгы Sauap.org 226

Наурыздыц акша карындай... Кекейде калыптаскан осы бiр жаксы жар муратын Абайдыц «Бiлектей аркасына ерген бурым», Акан серiнiн «Аккуба катын алсац бойы сунFaк» дейтiн елендерi жэне толыктыра тyстi. Сейтiп олар танадай жaлтылдaFaн кара кездi, кардай аппак кы^а ынтыкты, сондай жaрFa колымыз жетсе деп арман етп. СоFыстaн кейш олардыц бiрсыпырaсы жар сyйдi. Бiрaк кебiнiн кенiлдегi мураты aлFaн эйелдершщ мyсiнiмен yйлескен жок: «наурыздыц акша карындай» ак к^1З орнына кара торы, бидай ендi, к^1зыл шырайлы, ак сары, шикiл сары келшшектерге ие боп шыFa келiстi. Т ш т олардыц бойлары да эртyрлi: сущак, орта, тэпелтек; кездерi де эр тyстi: коцыр, шегiр, кек болды. Eндi олар мураттарын aлFaн жарларыныц мyсiнiне лайыктап кайта калыптастырды. Осы арада олар ездершщ бурынFы мураттарыныц мол пiшiлген киiмдей олпы-солпысын да керд^ кемшiлiгiн де бiлдi. Егер жарыцныц жаны жаксы, aдaмгершiлiгi б т к болса, оныц «aктыFы наурыздыц акша карындай», ал кезi «аласы аз, кара» боп келушщ тiптi де кажет жок екенш укты. М е тц курдастарымныц балалыкпен тaFы бiр бiлмегендерi жарымыздыц бойы Акан айткандай сущак болса деп армандауы болыпты. Eндi карасак олардыц бэрiнiн ез бойлары орта, тэпелтек, бэкене екен. Ал езщ тапал, жарыц биiк болса, онда кандай жарастык болмак? ЖМттер оны да байкамапты. (Эрине, емiрде узынды-к^1скалы боп та жуптаса береди Бул косылушы екi адамныц кещл жaрaстыFынa байланысты). Махаббатты езенге емес, келге емес, тек кана тещзге тенестiруге болады. Тенiз сиякты муныц да бетiнде тулaFaн толк^1ндар жyредi, тyбiнде Faжaйып сырлы терендiк жатады. Адамныц ж^1ныстык сокыр сезiмiнен туFaн сусыма жyйрiк тiлек толк^IHFa уксаса, шын санадан шыккан жан тебiрентер жаксы мурат, асыл арман тзб еп махаббаттыц терендiгiн танытады. «Бiр кергеннен Faшык болу» деген сез де сол «толкын» iспегтес, ол тэн кумарлышышан туFaн жалт етпе сезiм Faнa. AлFaшк^I лап еткен сэтте оныц ^ ш т боп керiнуi де ыктимал. Бiрaк бууан карап алданып кaлуFa болмайды. Тэн кумaрлыFы алдамшы, еткiншi, тураксыз сезiм. Онда шынайы махаббатка лайык терендiк жок. <^р кергеннен Faшык болдым» дегеннiн ез^ак ол сезiмнiн тaяздыFын танытады, кере сала соны кушуFa кумарткан жyгенсiз ушк^1р тiлектi керсетедi. Тенiздi бiрiншi рет керген адам оныц суыныц ащы немесе тущы екенiн, астында не барын бiрден бiлмейдi. Муны тещзге тyсiп керiп, тyбiне талай сyнгiген адам Faнa айта алады. Сол сиякты бiр кергеннен адамныц бойындaFы барлык aдaмгершiлiк кaсиетiн aцFaруFa болмайды. Оны aныктaмaFaн соц Faшык болу да мyмкiн емес. Ендеше «Сiздi бiр кергеннен Faшык болдым» деген сезге сенудщ орны жок. Олай деп оцай «олжа» тапкысы1 келген ку жiгiгтер мен шын сезiмнен хабары жок жaсеспiрiм бейк^э к^1здар Faнa айтуы ыктимал. Сонымен, «бiр кергеннен Faшык болу» деген ушкары сез. Бiр кергеннен тек кана унaтуFa, к^IЗЫFуFa, кумaртуFa болады «Кумарту - Faшыктык емес. Sauap.org 227

Адам жек кере тyрып та кyмaртa бередЬ> (Ф.Достоевский). Ал, бгрсыпыра жастар бгргн-бгрг yнaтa сала: «Бiттi, бгз гашыкпыз!» деп есептейдг. Сейтгп, колма-кол CYЙiсiп, CYЙкенiсiп жгбередг. Кездг ашып- жyмFaншa, ерлг-зайыпты боп та шыга келедг. Олар мyнын шынайы сезгм емес екенгн артынан ангарады. Содан сон бгр-бгргмен айтысып, ажырасып элек болады. Мyндaй кYЙге душар болмас ymrn жастар тез кауышуга кyмaртпaуы керек. Узак сейлесгп, сыйласып, сырласып, эбден бглгскеннен кейгн шын CYЙетiнiне, бiрiгiп жарасты емгр кешетiндерiне анык сенгскеннен сон гана бгр-бгргне лэззат кyшaктaрын ашса абзал. Кiршiксiз таза махаббаттын тэгтiлiгi де сол болмак. Кыздар бос кYЙеу тапканына емес, дос кYЙеу тапканына куануы кажет. Ж ^ттер кино, театрга бгрге баратын жол сергк кана емес, жан серж тапса гана бакытты. Осылай жyптaсып, зайыптылык емгрдгн алтын босагасы - достык пен махаббатты бергк yстaFaн берекелг семьяны гана кершг yнaтaды, когам кyптaйды. Махаббат yшк^Iны дананын да, дангойдын да жYрегiне тYседi. Бiрiншiсiнiн жYрегiне тYCкен yшк^Iн махаббаттын маздаган мэнгглгк отын тyтaтaды; сонгысына тYCкенi - мyз Yстiне лактырган кызыл шокка yксaйды. Шын махаббаттын шыргаланы да болады. Махаббат мэнгглгк болуы Yшiн, онын оты ешпеу ymrn оган жyп боп косылган ею жак кезек «тамыздык» тастап отыруы парыз. Мyнын езге ешбгр математикалык формуласы жок. Махаббатта бгр-ак формула бар, ол - тyрaктылык. Махаббаттын да досы мен касы бар. Досы: yят, ар. Осы Yшеуiн ренжгтпей езгне сенгмдг сергк еткен махаббат кана зайыптылык занына берж болады. Касы: ашу, к^1зганыш, кикшжщ, коржан, осылардын эзэзглг - арак. Жас жyбaйлaрдын бгргн-бгрг CYЙiп косылуымен iC бiтпейдi. Олар косылганнан кейш де ез махаббатын гYлдей мэпелей беруг тигс. СYЙiктiсiн куантуга тырысу, соны риза етерлгк бгр нэрсе ютеуге yмтылып отыру - мэпелеудщ бгр тYрi осы. СYЙгенiннiн кещлш калдырмау Yшiн онын тглеггн мYлтiксiз орындау да ганибет. Сайып келгенде эр адам - ез махаббатынын багбаны. Солып калмауы Yшiн кай ^ лге кашан су кyю керект^ш бyлж^Iтпaй бглетгн багбан тэрiздi, адамда ез махаббатынын Yнемi жайкалып тyруынa тынбастан жагдай жасап отыруы т т с . Бyл Yшiн ерлг-зайыптылардын эркашанда бгр^рше КyштaрлыFы, шексгз сенгмг, элдекалай ш те бас кетерген к^1зганышты сыртка шыгармай сабырмен женуг, агат айтылган сездердг кек тyтпaуы, мейiрiмдiлiгi, езара калткысыз камкорлыгы, сыйластыгы, ашуын тежеп, н э п с т тыйып yстaуы кажет. Бгр сезбен айтканда, \"сезгмдергн тэртгппен yстaй бглген зайыптардын махаббаты ешкашан ешпек емес. Б^л арада атакты Абайдын: «Болмаса, мiнезiнiн жат кесегг, майыскан бейне ^лдей толыксыган, кем емес алтын тактан жар тесегг» деген сездерш эркашан да Sauap.org 228

есте устау абзал. Сонда Fана ерл^за^штылар арасындагы жарасты махаббат уйге нур, : ^ а керiк бередi, турмыска ажар, кецiлге ар орнатады. Мен макаламды шопан карттыц сезiмен бастаFан едiм. Сол сезбен аяктаFым келедi. «Махаббат - эр уйдщ алтын дщгеп» деген болатын 1лекец. Бул ете орынды айтылFан даналык сез. Э й ткет дiцгек болмаса уй тебесi ортасына шегедi, кулайды. Мен Iлекецнiц сезш кайталап, эрбiр жас семьяныц алтын дщгеп эркашан да берiк болсын деп тiлеймiн. Эр уйдiц ортасында нур шаша жарк^IраFан алтын дщгектер болсын деймiн». - Туу, журепм, лупiлдеп кеттi FOЙ, - дедi Майра газеттi маFан кайырып берш жатып. - АFай, езiцiз мулде езгерш, есейiп кеткен сияктысыз. - Ел керш, емiрмен араласкан соц солай болады да, - дедi Мецтай, - адам ысылмай ма? - Иэ, дегенмен аFай алFашк^I эскерден келгендегiдей, бiздiц бэрiмiзден жасканып туратын уяц жшгг емес, ендi бэрiмiзге ак^1л айтатын наFыз байсалды кiсiге айналFан. ЖалFыз жастардыц Fана емес, мен мына макалалардан журт камын ойлайтын улкен азамат унш де ацFарып отырмын, Мецтай. - Туу, койыцдаршы, - дедiм мен к^1здардыц мактауынан кысылып. - Мен баяFы калпымдамын. Ештецем де езгергем жок. Ал ендi кешкiрiп барады. Жацагы эцгiменiц жалFасы немесе аяFы iспеттi бiр кшкентай Fана эцгiме айтайын да, кетейш мен. - Иэ, айтыцыз, аFай, - деп Майра таFы да тыцдауFа дайындалып, жагын таянып отыра калды. - ЖацаFы Майра окышан макалада жайлауда 1лияш Кызырбаев деген карт шопанмен кездестм дедiм FOЙ. Ол кунi 1лекец бiздi босатпады. Конак етiп, ез емiрiнен кеп хикаялар шерттi. Июнь айыныц эсем кешшде далаFа тесек салдырып, 1лекец, жас зоотехник, мен ушеумiз далаFа жаттык. Узак сейлесiп, эцгiме аякталFаннан кейiн уйк^1 тыныштыFы туды. М е тц кезiм жаца iлiнiп бара жатыр едi. 1лекец менен жасырFандай боп, жас зоотехникпен кубiрлесе бастады. «Булар не сейлесер екен?» деп уй ы к ^ ан боп жатып, мен олардыц езара куцкшше кулакты салдым: - Келшмен кайтадан жарастыц ба, балам? - дедi 1лекец жiгiтке. - Жок, 1леке, ана окиFадан кейiн кайтып жiбимiн? - Сулу эйел бактан узiп алFан бiр шок гул сиякты FOЙ, шыраFым. Гулд.) кiмнiц иiскегiсi келмейдi. СуFанак бiреу сен бейкам турFанда колыцдаFы кетерген гулiцдi бiр иiскеп калса, сол ушш сен оны лактырып тастай аласыц ба? - Бiр емес, уш иiскесе кайтем, Элеке-ау. - Гулщ жаксы болса, оныц жупар иiсi мыц иiскесец де жойылмайды. Бiр рет немесе, езiц айткандай, уш рет иiскедi деп, мыц рет лэззат алар хош т с т гулiцдi лактырып тастаFаныц жен бе, балам? Sauap.org 229

- Бiреу мурнына такаFан гулдi калай иiскеймiн, 1леке-ау? - Сен оны ешкiм иiскедi деп ойлама. Тек кана езiм иiскеп жатырмын, бул тек менiц Fана гулiм деп ойла. Сонда ештеце де етпейд^ - Бул езiцдi-езiц алдау FOй. - Адам езiн-езi алдамайды, балам. Адам езiне-езi басу айтып, бакытсыздыктан сактанады. Келiннiц бауырында алтын айдар улыц бар. Оныц бiр бшместМн кешiруiц керек, шырагым. Адам бiр адаскан жерiнен екiншi рет емiрi адаспайды. - Эзiм де жаксы керемiн оны, кимаймын. - Онда езiцдi де, оны да кинама, балам. Ал уйыктай бер енд^ Жiгiт тунi бойы децбекшiп уйыктай алмай шыкты. Тацертец екеумiз аттанып кеттiк. Жiгiт жолда сырын айтты. «Ендi эйелiммен косыламын!» дедi. Осылай деп эцгiмемдi аяктадым да, мен ею к^IЗFа кезек карап, езiмнен- езiм ыржиып кулдiм. Майра бiрдеценi сезгендей, ж^1миып темен карады. - Иэ, ал будан шыFатын корытынды не? - дедi содан соц. - АксакалдМ дурыс кой! - дедiм мен тагы да ез-езiмнен кысыла кулiп. Шал мен жшитщ сонау жайлаудаFы, жулдызды тундегi осы диалогы арк^1лы, соFан астарлап, бул менiц МецтаЙFа оларды iздеп келген максатымныц туйiнiн айтканым едi. Бiрак Мецтай ештеце укпаFандай, унсiз калды. Кун бата екi к^1з м е т шышарып салмак болып, автобус токтайтын жерге ертiп экелдi. - Туу, аFай, келгенiцiз кандай жаксы болды? - дедi Мецтай кетерде маFан ризалыFын жеткiзiп. - Кеп ракмет. Сiз менiц кеудеме керемет бiр куш куйып, жiгер бергендей болдыцыз. СоцFы кезде жiгiттердiц ешкайсысын керпм, кездерiне тускiм келмеушi едi.Ал баFана сiздi кергенде, неге екенiн бшмеймш, бiрден куанып кеттiм. - Ол Ербол аFайды езiцнiц туFан аFацдай керетiндiктен FOЙ, Мецтай, - дедi Майра сэл ж^1миып астарлай сейлеп. - Рас, содан болар, - дедi Мецтай Майраны бiрден костап, таFы да оныц сезiнiц астарын укпаFандай калып керсетiп. - Мен киналFан шакта, сiздiц бiр айткан сезiцiз кецiлiме медеу боп, кайрат бердi, аFай. Сiз ол не сез екетн бiлесiз бе? - Кайдан бiлейiн, Мецтай, мен солдаттан келгелi кеп сейледiм FOй, - деп кулд.)м мен. - Терт жыл жаумен унсiз соFыскан кундердiц есесiн кайтардым бiлем. - Есщзде ме, сiз былай деген^з: «Адам ез басына тускеннiц бэрше кенуге де тиiс, оны кетеруге де мшдегп. Эйтпесе оныц н е с адам?!» Осы сезiцiз емiр бойы жанды жанитын жануыштай боп, кеюрепмде калды. Сiз бул сездi бiздiц белмеде, «Кызыл керпенi» шыFарFан к у т айтып едiцiз. Менiц де е^ме тустi. Ол кунi Одиссей мен Пенелопа жайында эцгiме болFан. Sauap.org 230

Сол кYнi Ментай етiнiп маган Сэлима окигасын айттырган. Автобус келгп, мен кыздармен коштастым. Ментайдын колын yстaFaндa жYрегiм аузыма тыгылардай лYпiлдеп коя бердг Ол: «Тагы ештене б^тпедг ме?» деп, зар каккандай болды. Елжгреп Ментайдын бетгне телмгрдгм. Ол темен карап кеттг: Автобус м е т ею к^1здан айырып, Алматыга карай ала кашты. Бyл кYнi мен ештене б т р е алмадым. Ментайдын хал-жайын бглгп, егер ол шын бос болса, тагы да сез айтсам деген ойым орындалмастан калды. Орындалмаганымен оны кергенгме мэз болып, толассыз, токтаусыз сейлей бердгм. СyрaFaндaрынын бэрше жауап та кайырдым. Ментай толык етгп айтынызшы дегеннен кейгн эр эн п м ет бYге-шiгесiне дейгн калдырмай тэптштеп баяндадым. Мактанып кеттгм бе, масайрап кегтiм бе, бглмеймгн, К^1за келе облыстык газетте жарияланган макалаларыма д ей т керсетпм. Осынымнын бэрг орынсыз болганын тYнде, Калинин кешесiндегi жатакхананын отыз жетiншi белмесгнде жатканда бгр-ак пайымдадым. КYнi бойы мас болып, ендг гана есгмдг жигандай кYЙ кеш^м. «Апырау, неге есiттiм? Неге кекш yзaк кYнге жак жаппай сейлей бердгм? Одан да Ментайга оны элг кYнге дейгн CYЙетiнiмдi неге айтпадым? Айтып тyрып, «адал жарын болайын, ендг менг емгрлгк серМн ет» деп неге жалынбадым оган?» - деп езгме-езгм yрыстым. «Жок, оны айтуга мYмкiндiк болды ма?» - деп езгмдг- езгм жэне актадым. - «Агай, басыныздан кешкеннщ бэргн бYгiнгi кYнге дейгн толык айтып бер^ зш ^ деп Ментай киылганда мен калай Yнсiз отырамын. Онын Yстiне Майра да манымыздан шыкпай койды. Сейтгп бгр энггмеге бгр энггме жалгасты. Тогыз айдын окигасын тогыз сагатта айтып шыгу онай ма? Элг де айтылмаган талай сездер калды...» «Талай сездер калды, талай сездер калды»... - дейм т бграздан кейгн езiмдi-езiм кайтадан ажуалап. - Сен «сез, сез» деп элг ж^рсщ. Ал майданнан сенгмен катар кайткан жiгiгтер келе сала YЙленiсiп алды. Олардын казгр бгр- екгден балалары да бар. Баса-кектер батылдыгын жок боп, CYЙгенiндi тек кана сырттай к^1зыктай берсен - емгр бойы ку тiзендi кyшaктaп етерсщ сен... » «Yйлену онай, YЙ болу киын гой, - деймгн мен б ел г^ накылшы Мэлгмнгн сезгн кайталап, тагы да акталып. - Сомадай ж^гт боп, сез айтып тyрсaн саган да бгреу тиер-ау. Тэн де табыса беретгн болар. Бграк, алдымен адамнын жаны YЙлесуi абзал гой. Жаны YЙлескен жандар гана жаксы емгр CYрiп, к^1зыкты кYндер кешпек. Ал, жан жарасымы махаббат болса, б^рт п п с т щ сынынан CYрiнбегенiм аян. Ендг екiншiсiнен де CYрiнбесем деймгн. Ол ymrn езгм CYЙген, езгмдг CYЙген жанды гана жар етугм керек! Ол - Ментай гана... Бграк, «батыл емессщ» дегенгн рас. Батыл болсам баягыда, согыста жYргенде, Сэлимага: «Баска ешюмге барма, тек кана менг тос!» деп кесгп айтпайтын ба едгм. Батыл болсам баягыда Ментай: «езщз айтынызшы: таста Sauap.org 231

децiзшi ол ж М и!, буз децiзшi уэдецдi - бузып-ак кетейiн» деп толкып турFанда, «Таста! Буз!» демейтiн бе едiм... Жарайды, ендi ейтпеймiн. Ертец кайтадан барамын. Барамын да МецтаЙFа бiрден езiмнiц оны элi кунге дейiн суйетiнiмдi айтамын! Содан соц OFан: «жарым бол» деп тжелей тiлек бiлдiремiн! Бiрден осылай деймш!..» Ертецiнде мен Бургенге таFы да тацертец келдiм. Ауылдыц орта тусындаFы кешегi кек терезелi токал уйдщ тусына такасам, отау уй ^петтес децгелек беседкада оцаша отырFан Майра мен Мецтайды кердiм. Олар да м е т жандарына жакындаFанда бiр-ак бшд^ Майраныц сез арасында «иэ, иэ» дей беретiн эдетi болушы ед^ Бiр нэрсеге тацданып, иэ куатанда аузына сез туспесе, оныц «иэсЬ> мулде кебейiп кететiн. - Иэ, иэ, езщ з де сэлеметсiз бе? Иэ, иэ, келш калдыцыз ба? Иэ, иэ, терлетщз, - дедi менi орнынан турып, беседка баспалдаFында карсы алFан Майра. - Иэ, иэ, келш калдым, - дедiм мен OFан эзiлдеп. - Иэ, иэ, келетiнiцiздi бiлгенбiз, - дедi Майра кулш, МецтаЙFа карай жузiн бурып. Баспалдакка аяFымды сала берiп, мен де тез МецтаЙFа карадым. Беседка ортасындаFы децгелек устел жанына терт кабаттап салынFан шэйi керпе устшде оц колымен жер тiреп, сол колымен кешегi к^1зыл юбканыц етегш тiзесiнен темен тусiре к^1мтап, бiр жамбастай отырFан Мецтай, менiц таFы да келгенiме сенер-сенбесiн бiлмегендей, неге келгенiмдi таба алмай даFдарFандай, децгелек кара кездерш тацдана кец ашып, босаFа жакка бак^1рая карап калFан екен. Мен беседканыц соцFы сэюсш аттай бергенiмде ол лып етш орнынан турды. Оныц алFашында сэл кукылдау керiнген ак бетiне лап етш кызыл бояу жайылFаны байкалды. Бiрак к^1з ^ш^ндег! толк^1нды тез басып, тацданарлык ештеце болмаFандай калыппен маFан карай колын созды. - АFай, сэлеметсiз бе? Екi кыз кол алысканнан кейiн менi беседканыц терше карай икемдедi. - Иэ, тацертецп шайымызды жаца Fана ш ш болып, ендi жинайык деп жатыр едiк,- дедi Майра едендегi улкен кара таба ш ш деп кулдiц устшде турFан шойын шэйнекке ецкейе берш. - Иэ, сэл кешiксецiз-жамандап журедi екенсiз дейтiн едiк. Иэ, шай жиналмай келгенiцiзге караFанда, бiздi жаксыламасацыз да, жамандамайтыныцызды бiлдiк. Иэ, OFан да шукiршiлiк. - О не дегенiц, Майра, - дедiм мен кулiп. - Сендердi жамандаган жiгiттiц жаны шыксын дер едiм. Бiрак мактаFан юсшщ де мэз болмайтынын байкаFанбыз. - Иэ, эй, осы ^здщ т^щ з-ай, - дедi Майра сык^1лыктай кулш. - Кулш турып: «бул кайтер екен?» дегендей, кезiнiц киыFын МецтаЙFа тастады. Мецтай сэл ж^1миды да, устел устшдеп бос шыны аяктарды бiр жерге жиыстыра бастады. - Майра, мен ушш шай коймай-ак кой. Sauap.org 232

Оган карап «ракмет» деген ишара бшдгрш, кеудемдг бастым. - Иэ, танертенгг шайынызды iшiп пе едгнгз? - 1штгм, - дедгм мен элг оразамды ашпасам да. - Иэ, асыгыс па едгнгз? - Асыгыспын, - дедгм тагы да бас иш. - Онда от ала келген боларсыз? - дедг Майра басын шалкайта тYсiп, сак^1лдай ^ л т . - Рас, от ала келдгм, - дедгм мен неге екенш бглмеймгн бетiмдi Ментайга карай бyрып. Ментай колына бос шыныаяктын бгрш yстaп, тYрегеп тyр едг. Мен: «Рас, от ала келдгм» деп оган карай бyрылFaндa, кыздын ак жYзiн тагы да лап етш К^1зыл жалын шалган iспеттендi. Осы кезде кызыл юбка, ак кофта киген Ментай маган маздай жанып, лаулап тyрFaн ешпес оттын езг сиякты боп танылды. - Иэ, онда, асыгыс болсаныз,- дедг Майра шайнект кайтадан орнына койып жатып, - нан ауыз тиiнiз, кейш келiншегiнiз тастап кетпеуг Yшiн. Осылай деп Майра тагы да сыкылыктап кYлiп алды. - Ауыз тиейш, - дедгм мен Yстел Yстiндегi бауырсакка колымды созып. -Кейгн, тастаса тастап-ак кетсгн, ез жамандыгымнан онда. Бграк бYгiн колым жетсе екен соган, - деп мен де ^ л ш , бгр бауырсакты аузыма тастап кеп жгбердгм. - Иэ, бауырсакка бапандай кергнесгз, жететгн шыгарсыз оган да, - деп Майра тагы да ^лд^ - Ендг кайтейш, «таз ашуын тырнадан алады» деген бар гой, - дедгм мен yялFaн тек тyрмaстын кебгн танытып. БyFaн Майра екеугмгз косыла ^лдж . - Иэ, сгз асыгыс болсаныз, мен де асыгыспын, - деп Майра кетуге ынгайланды. - Кешеден берг апам басым ауырады, жYрегiм шаншыды деп мазасызданып жYр. Менщ сол кiсiнi дэрггерге керсетгп, дэр^дэрмек алып беругм керек. - ЖYректiн дэргсг маган да керек ед^ - дедгм мен Майрага эзшдеп. - Иэ, бглгп тyрмын, - дедг Майра да эзглге эзшмен жауап катып. - Оздг мына Ментайга тапсырамын. Озге керектг дэрi-дэрмектi тауып, бгз келгенше емдеп кояр деп ойлаймын. - Б^л кгсг менен дэрг сyрaп келмеген шыгар, - дедг де, Ментай токтап калды. «Бyл сездг бекер айттым-ау» дегендей боп, ез-езгнен кызарып темен карады. - Дэрг сyрaмaсa, дэнемен кетпес. Бгз келгенше агайды ертгп, езен басына барып кайт. Агайга ауылдын айналасын керсет. Кектебенщ басына ертгп бар, - деп Майра кyрбысынa шегелей тапсырды да, езг шапшан аяндап YЙге карай женелд^ Sauap.org 233

- ^ здщ уакытыщып бар ма едi? - дедi Мецтай Майра yйге кiргеннен кейiн. - Бар. - Онда, каласацыз мен сiзге ауылдыц айналасын керсетейiн. ...Бiз аяцдап Бyрген езенiнiн жaFaсынa келдiк. AйFaй-шуды кебейтш, ак кебiк атк^1лап ез- езшен лепiрiп жаткан таяз езенге бiрaз yнсiз карап турдык. - Тау е з е т кепiрiп кеп сейлейтiн мактаншак, дaнFOЙ aдaмFa уксайды, - дедiм мен. - Карашы: суы тзеге жетпейдi, шуы жер жарады. Мецтай м е т куптап, бас изедi. - Рас. Дала е з е т лыксып, ^ ^ з aFaды. Суы да терец болады FOй, - дедi ол. Осыдан кейiн бiз гyлдi езектi куалап, Кектебеге карай бегтедiк. - Мен сiздi ешкашан да кермейтiн шы^армыш деп ойлаушы едiм, - дедi бiрaз жyрген соц Мецтай. - Неге? - Бшмеймш... - Онда м е т ойлaFaн екенсiн FOй? - Ойладым, кеп ойладым. Сiз туралы ешкашан да ойламайын деп езiме- езiм талай рет ант егпм. Бiрaк соныц артынша калай ойлап кеткенiмдi езiм де бiлмей калып жyрдiм. Мен Мецтайдыц колын уысыма алып, кушырлана к^1стым. Мецтай колын тартып алмады, тiптi aуырсынFaн да белп бермедi. Eндi мен оныц колын алаканымнан шыFaрмaдым. - Ал мен с е т бiр кyн де ойымнан шыFaрFaн жокпын, Мецтай. - Сенемш. - ТоFыз ай сенен аулак болу менiн махаббатымды есрмесе, ешiрген жок. Мен сенi сол калпымда сyйемiн! ОсыFaн сенесiн бе? - Сенемш. Бiрaк... Мецтай аппак, жуп-жумыр мойнын сэл солFa карай бурыцкырап, yнсiз калды. - Бiрaк дегенiн не? - дедiм мен сыбырлай ^ катып. - Бiрaк... - Мецтай ар жaFын тaFы да айткысы1 келмегендей, ернiн тiстеледi де, тез босатып жiбердi. Калпына келген томпак ерш тстегенге запы болFaндaй, бiр дiр етiп барып, кайта ашылды. - Бiрaк менiн сакинам сынып, сaбaFым yзiлiп калды FOЙ... - Мецтай таЕы да ернш тiстеледi. - Кейiн бетке шiркеу болар... Мецтайдыц тaмaFынa жас кеп ^ ^ rn F a^ rn aнFaрдым. Жаным онымен коса киналып, не iстерiмдi бiлмей, кaбaFымды шытып, мен де ернiмдi тютелей бердiм. Бiрaк ол лык^1п келш кaлFaн кез жасын тез токтатып тастады да, сабырмен сезiн аяктады. - Жаксы жардан жан ауыртар сез естiп отыру азап болар... Sauap.org 234

- Жок, жок, - дедгм мен ез Yнiме езгм не бола алмай к^1стыга сейлеп, - мен с е т согыстан келген кYнi бiрiншi рет керген кYЙiмде кабылдаймын. Сен сол кYЙiндесiн, сол калпындасын, Ментай! Сенгн ештенен езгерген жок... Ментай ак^1рын гана басын шайкады. Менщ одан сайын дегбгргм кашты. Оны калай жyбaтaрымды бглмей, жаным кYЙзелдi. Тiстенiп, жан-жагыма карап пиджaгiмнiн ещрш жyлмaлaдым. Осынын бэргне сол юнэлгдей-ак, бгржола жyлып алардай боп, кайта-кайта тYЙмемдi жyлк^Iлaдым. - Сезгме сенбесен, езгме сенесгн бе? - дедгм екг танауым кусырылып. Ментай бетме карап, ак^1рын гана басын изедг Тегг менгн екг кезгм ^ р ы к кергп, кyйрыFын тiгiп алып, шыгандап кашкан кашаганнын кезгндей долырып кеткен болуы тигс. Ментай тез ею колын бгрдей кетергп, бетiмдi сипады. Осы кезде мен алк^1мын бyFaлдырык к^1скан асаудай жуаси бастаганымды бшдгм. - Сенемгн! Сенемгн! - деп Ментай бетiмдi сипап тyрып ею рет кайталады. -Дегенмен, бгрде болмаса бгрде кенглге келгп жYрмесе дегетм гой. - Келмейдг, келмейд^ - дедгм мен басымды шайкап. Осылай деп мен Ментайды кyшaFымa алып, бетшен, кезгнен, мандайынан, иеггнен аймалап CYЙе бастадым. Ол карсылык бшдгрмедг. Бар ык^1ласымен бауырыма кгре тYсiп, ак тамак, кызыл ергн, ж^мыр мойнынын мен калаган жергн ертме тоса, екг кезгн шарт жyмып алып, шалкая бердг. Бгз тебесшде тyрFaн Кектебе тенселгп кеткендей болды. Ол бгздг, махаббаттын бесггг болып, тербей женелген сияктанды. Осы сэттен бастан мен уакыттын мелшергн бглуден калдым. Ментайдын манында жYрсем маган шыгыстан саргайып тан атса-ак болды, кездг ашып- жyмFaншa батыстан тYнерiп тенгрекке тYн шеге бастайтын тэрiздендi. Эшейгнде, аягын тэй-тэй басып, жYк жагалаган баладай боп, аспанда кYнi бойы менгелеп жYрiп алатын кYн ендг ^ р с етгп стволдан шыга сала ^ р с етгп кездеген жерге барып жарылатын танктын снарядынан да yшк^Iр боп кетл. Сол сиякты тYн де, электр кырыктыкпен к^1ркылган кара койдын жабагы жYнiндей боп, лезде енсершедг де калады. Ал мен Ментайдын касынан сэл yзaп шыксам-ак элпсагат жYрмейдi, кYн бедгрейгп бгр жерден козгалмайды, тyншыктырып, туырлыктай тyтaсып жатып алады. Еркектгн танын атырып, кYнiн шыгаратын, кYндiзiн керiктi, тYнiн тэтт ететгн, жак^1нда жYрсе жанына канат берш, алыста жYрсе ансататын, жyлдызын оннан тугызып, енбеггн жемгстг ететш CYЙген жар екен гой, шгрюн! - деген ой осы кезде келдг маган. Сонымен бгз Майранын Yйiне кешке карай бгр-ак оралдык. Ментай: «Апамнан yят болды- ау. М е т кайда кеттг деп гздейд^ау» деп, жеткенше К^1сылып келдг. Майранын шешес шынында да Ментайды к ^ ш отыр екен. - Карагым, кайда жYрсiн? Карнын ашып калды гой, - дедг ол есгктен аттай берген Sauap.org 235

Мецтайды куша^ын жая карсы алып. Содан соц оны шеп еткiзiп мацдайынан сyйдi. - Сэлеметсiз бе апа? - дедiм мен, кемпiр Мецтайдыц бетiнен сyйiп бола берген кезде. - Сэлемет пе, калкам, - деп ол бурылып менiн бетме карады. - Кешегi баламысыц? Е, жоFaры шык, шырaFым. - Апа, езщ з калайсыз, тэуiрсiз бе? - дедi Мецтай. - Тэуiрмiн, калкам, тэуiрмiн. Осы дэрiгерлердiн бiр салауаты бар. Yйде канша ыцк^1л- сыцкыл болып ауырып жyрсем де, кудайдыц кудiретi, дэрiгер алдына бaрFaндa жазыламын да кетемiн. Бyгiн де сейтпм. БaFaнa, тyсте, берген дэрiсiн ш ш , aFыл-тегiл терлеп келiп. Eндi м^лде жазылып кеттiм. - Бэле, жаксы болFaн екен, апа, - дедi Мецтай кемпiрдi кушактап. - Ойбай-ау, мен езiмнiц ауруымды айтып, сарнап турып алыппын-ау, - дедi кем тр тез орнынан козFaлып. - Сендерге деп элгшде бiр май шайкатып койып едiм. Майра келгенше н а т а жaFып, соны жей турыцдар. Майра кaзiр келедi, сиыр кайырып келуге кегп. Mейiрбaн ана батар ^ н н щ сонFы сэулесi мол тегiлiп турFaн тергi белме iшiндегi децгелек yстелге дастаркан жайып, Мецтай екеуiмiздiн алдыты^а ас койды. - Осыны аужал к^1ла турыцдар, карактарым. Мен кaзiр тез сиыр сауып, ыстык ас жасап беремш. - Апам сондай Faжaп rnd, - дедi Мецтай. - Мен бул кiсiнi осында келген к^ нен бастап, ез шешемдей керiп кегпм. Eсiк кайтадан ашылды. - И-иэ, ею Faшык, кол устасып келдщдер ме? - деп жyре сейлеп келе жаткан Майраныц yнi естшд^ - Иэ, отка келген юсшщ отыз ауыз сезi бар деушi едi. Сiздiн сезiнiз одан кебiрек болды-ау деймiн. Бул Майраныц м е т тацертецп айткан aсыFыспын деген сезiме орай кaFыткaны едi. Mенiн кецЫме келмесiн дегендiктен болар ол «отка келген катынныц отыз ауыз сезi бар» деген халык макалын сэл езгертш, «катынныц» дегеннiн орнына осылай, «кiсiнiн» деп айтты. - Майра-ау, ол отына жэне келген юсюше байланысты шыFaр, - дедiм мен к^лш. - Эрине, менiн Мецтайым отыз ауыз сез айтып, быксытып бaк^IрFa салып ала женелетiн aуыл-yйдiн арзан оты емес. Бул - aлыстaFыны кyйдiрiп, жaк^IндaFыны жандыратын, жаманды естен тандыратын, жаксыныц кумарын кандыратын, езгеше от. - Рас, Майра-ау, езщ ак^1н болып кетiпсiн FO^ - дедiм мен. - И-иэ, неге акын болмайын: арманым орындалып, айтканым келген болса. -Осылай екшене сейлеген Майра шапшац MентaЙFa бурылды. - Иэ, ал, айт жылдам, тура солай болды ма? Мецтай жымиыт, жайлап кайта-кайта басын изей берд^ Майра децгелек yстел басында отырFaн MентaЙFa шапшац енкейiп, оныц екi бетiнен кезек шеп етюзш екi сyйдi де капсыра кушактап орнынан турды. Sauap.org 236

- Иэ, ей, тyрсaншы, жарылып кетпей негып отырсын?- деп ол Ментайды шыр кебелек айналдырды. - Иэ, айтпап па едгм мен саган Ербол с е т шексз CYЙедi, ал шын CYЙген адам ештенеге карамайды деп. Иэ, айттым ба? - Кезш бгр ашып, бгр жyмa тYсiп, Ментай тагы да бас изедг - Иэ, мен саган кысты кYнi-aк ана сyмпaйын «катын алдым» деп кеткеннен кейгн, айтпап па едгм Ерболды гздейгк, осыны айтып хат жазайык деп. Сен без-без етш болдын ба сонда? - Майра ендг Ментайдын дауысына сала сейледг. - «Жо, жок. Агай мен Yшiн окуын тастап кетл. Ендггг бгреумен танысып та койган шыгар. Оны бyзуFa болмайды. Мен не болсам, ол болайын. Бграк ол кiсiнiн бак^1тты болуын тiлеймiн!» деп енгреп ж^1лап жатып алдын. Аш кYзендей бYгiлiп бгр жyмa бойы тесектен тyрмaдын. Иэ, сонда мен саган айттым емес пе: агайын сиякты адамдар тез таныса бермейдг. Ондай кгсг танысынын бэргне табына да бермейдг. Шынында, онын айналасында отыз шакты кыз ок^1Дык. Солардын гшгнен жалгыз саган гана ык^1ласы ауды. Сенен ^ д ер Yзгенде езгемгзге кез глместен кете барды. Басканы былай койганда какылдаган Канипа мен мYЙiзi карагайдай Зай^лге де караган жок, агайдын бакытты болуын тглеймгн дейсгн. Мен айтайын саган: Ербол ешкашан да сенсз бак^1тты болмайды, сен онсыз емгр CYре алмайсын! Иэ, осылай дедгм бе? Дедгм. Иэ, ендг CYЙ казгр гашыгыннын бетгнен. Осы менщ кезгмше CYй! Ментай кYлiп, екеушщ касында тYрегеп тyрFaн маган карай колын созды. Мен, магнит тарткан бYркеншiктi шегедей лып етгп, кыздын касына бардым. Ол менг CYЙмекшi боп жатыр едг. Жгбектей созылган Ментайдын баяу кимылына шыдамадым бглем, бас салып оны езгм CYЙе бастадым. Майра сак^1лдап кеп кYле женелдг - Иэ, апырай, кенгнгз кеуш калган екен сгздгн, - дедг ол кYлкiсiн тыя алмай. -Тyрa тyрыныз, ендг сгздг мына кыз Cy^m. Отка такаган балауыз шамдай кызып, балки бастаган мен эрен токтадым-ау деймгн. Сол кезде Ментай келш бар ык^1лас, махаббатын танытып, дгрглдеген ыстык ернгн ернгме такаганда темiршiнiн электр дэнекерлегiшiнiн тyмсыFы тиген кесек коргасындай ергп, елжгреп бара жатканымды сездгм. -Жарайды, болды, болды, - дедг Майра тагы ^ лш . - Бгр жабыссан айырылмайды екенсщ гой езгн. - Ендг кайтейш, CYЙ деген сон CYЮдiн ж ен осы екен деп жатканым да, - деп Ментай да кымсына ^лд^ - Сен езгн жанагылардын бэргн теггс айттын ба? Айтты ма? - деп Майра ^ л ю с т тыйганнан кейгн Ментай екеумгзге кезек карады. Ментай басын изедг. - ^ т бойы арамызда айтылмаган жыр, ашылмаган сыр калмаган сиякты, - дедгм мен. Sauap.org 237

- Бэсе, езщ з айтыцызшы. Эйтпесе мынаныц куанFанынан тiл-аузы байланып калыпты. - Майра Мецтайды нускап, таFы да сакылдап кулiп алды. - Ендi сiздi «аFай» дегенiн койды ма? - Койды, - дедiм мен кулш. - Бiр, - деп Майра сол колыныц шынашагын букп. - «Сiз» дегенiн койды ма? - Койды. Бiрак буFан бiрнеше рет репетиция жасауFа тура келдi. Умытып кетш, кайта- кайта «сiз» дей береди - Эйтеуiр сiздi «сен» деуге тЫ келдi FOй. - Келд^ - Екi, - деп Майра аты жок саусаFын буктi. Содан соц ол «ундемецiз» дегендей ишара жасап, маFан ак^1рын кезiн кысып койды. - Дурыс. Ал ендi сiзге Мецтай: «жаным, сэулем!» дедi ме? - Жок, - дедiм мен басымды шайкап. - Ендеше соны айткызу керек, - деп Майра бурыштаFы биiк устел жанындагы жайдак орындыктан атып турды. - Айт, Мецтай. Мецтай оныц буйры^ын екi етпедi. Жерде катар оты^ан менiц колымды устап: - Жаным! Сэулем! - дедi уздiге ун катып. МаFан сол арада дуниеде Мецтай аузынан шыккан осы ею сезден тэттi, осы екi сезден куш т ештеце жок сиякты боп кертд^ - Кой, Майра, сыртка шыFып, апама кемектесейiк, - деп Мецтай тез орнынан турды. - Иэ, ^з де журiцiз, - дедi Майра не кыздармен бiрге сыртка шыFарымды, не уйде каларымды бiлмей кипактап калFан маFан. - Мецтай сиыр сауады, сiз бузау устайсыз. Осыны айтып Майра таFы да кулдi. Сырттай сабырлы кершетш, орынсыз кеп те сейлей бермейтш Майра бугiн адам таныFысыз боп езгерш кеткен сияктанады. Эртурлi эзш, кулкiсiмен Мецтай екеумiздiц жанымызды кытыктап, кумiс коцыраудай сылдыраумен болды. Бiз бiрiмiздi-бiрiмiз жетектеп, сакылдай кулiп, сыбырлай сейлеп сыртка шыксак, Майраныц апасы сиырды сауып болып койыпты. БеседкаFа таяу турFан кiрпiштен каланFан кiшкене муржалы казандык басында кешкi тамаFын тусрш жатыр екен. - Майраш, терп уйге шам жактыц ба! - дедi ол кыздарыныц дауысын естш. Бiз уйде эцгiмемен отырып байкамаппыз. Кун элдекашан батып, кешеге каращылык уйiрiле бастапты. - Казiр, апа. - Майра бiзге карай бурылды. - Бэлэй, сiзге бузау устатып, МецтаЙFа бiр сиыр саудырып керешн деп едiм, болмаFанын карашы... Майра таFы да ез-езiнен сак^1лдай кулш, ш ке карай женелдi. Бiз де кайта юрдж. Майра ондык шамды жаFып, биiк устелдiц устiне койды. Sauap.org 238

- Майра, мына орындыкты децгелек yстелге жак^1ндатып, шамды yстiне кояйык. Сонда жары^ы^ак болады, - дедi Мецтай бiр колымен шамды, бiр колымен орындыкты алып жатып. - Жарайды, жарайды, - деп Майра ендi ыдыс-аяктарды сылдырата бастады. - Иэ, ж ш тм аузын таба алмай кала ма деп жаныц шыFып барады FOЙ тегi... Майраныц езуi к^люден жиылмады. Бiр сез айтып - бiр, екi сез айтып - ею кyледi. Кyле жyрiп тамак iшетiн тарелкаларды yстел жанына жaЙFaстырa бастады. Шам жaк^IндaFaннaн кейiн децгелек yстелдiн yстi бурынFыдaн бетер жарыктала тyстi... «Мецтайдыц мунысы кандай оцды болды?» деп ойладым мен ^ м н е н . Тек yстел басы Faнa емес, Мецтайдыц эр сез^ эр кимылынан жаныма жарык тарап, жyрегiме нур ю р т жаткан сиякты боп керiндi мaFaн. - Элде, сiз... Ереке, - дедi Майра мaFaн карап. Ол бурынFышa «aFaй» дейiн дедi де, олай атамай «Ереке» дед^ - Иэ, ала келецкеде аузыцызды таба алмайтын ба едiнiз? - Майра, мен ез аузымды каращыща да таба аламын, - дедiм ж^1миып. eзiмше тауып айттым деп ойлап, iштей ракаттанып калдым. Майра бууан сак^1лдап кyлдi. Бiр толкын кyлкiсi толастай бергенде екiншiсi басталды. Содан кейiн жалацаш бiлегiмен кезшщ жасын сyртiп, кyлкiсiн тыйды. - Эй, кайдан бiлейiн, кaрaнFыдa табатын кiсi жарыкта адаспаса керек ед^ Майраныц yстi-yстiне толк^1ндата неге узак кyлгенiн мен ендi Faнa ащардыш. Ол менiн бaтылсыздыFымды, бостыFымды ажуалап тур екен. Ол Майраныц: «Батыл болсац MентaЙFa бaяFыдa колыц жететш едi» дегенi екен. Мен оны бiрден мойындадым да: - Иэ, оныц да рас, Майра, - дедiм. Майра тaFы да к^д^ - Эй, Ереке-ай, кандай адал, aккенiлсiз. Шындыктыц шетi шыкса, шынжыр торFa шырмaлFaндaй боп калатыныцыз тaFы бар-ау сiздiн. Бiздiн мына кыздыщ кекейiн тесiп жyрген де осы адалдышыщын FOЙ, шiркiн! Мецтай ^ деген жок. Тек касында тyрегеп турFaн Майраныц бiр иыFынaн кушактап, оныц мацдайынан как жaрFaн кос бурымды узын шашын кайта -кайта сипалай бердi. - Eкеуiне бiр тарелка кояйын ба? - дедi Майра иышыш кушактап турFaн MентaЙFa мойнын бурып. Мецтай кезiн ж^1пыктатып, басын изедi. - Бiр касык берейш бе? - Мецтай тaFы да бас [ t ^ Fb^bt. - Айттым FOЙмынау бyгiн тiл-жaFынaн бiржолa айырылып кaлFaн деп... Майра таЕы да сы1кылыщтап кеп кyлдi. Кыз жyрген жер к^1зыксыз, кyлкiсiзболмaЙДЫ FOЙ. Sauap.org 239

Дегенмен Майра бугш б1рнеше к^1здыц кулюсш б1р ез1 м1ндет1не алFан сиякты болды. Оныц уст1не Майраныц бул жаFдайы кулген1нен кул1мс1реу1 кеп Мецтай мен ешкашан карк^1лдап катты кулмейтш мен1ц касымда ерекше б1л1Н1п турды. Алайда Майраныц кулк1С1 адал доска деген акжуректен актарылып жаткан асыл казына екен1н б1л1п, 613 де оны 1штей косыла куптауда едж. - Балалар, устелд1 жасадыцдар ма? - деп дауыстады осы кезде б1р нэрсе кетер1п сырттан юрш келе жаткан Майраныц шешес1. - Дайын, апа, - деп Майра мен Мецтай косыла жауап катты. Майраныц апасы буы бурк^IраFан б1р тегене ыстык асты устел касына экеп койды. Эз1 соныц жанына жаЙFасты да, к^1зыныц колынан б1р-б1рлеп тарелка алып, бэр1м1зге бел1п куя бастады. Абзал ананыц колымен ак сутке жасалFан кеспе кеже Мецтай екеум13 акт1леумен табыскан алFашк^I куш аузымызFа алFан асыл асымыз болды. - 1шщдер, карактарым. Нанмен косып 1ш1цдер, - деп шешем1з бэйек болып жатыр. Содан соц маFан карай бурылды. - KараFым, сен азаматсыц FOй, тауысып 1ш. Келгенщ жаксы болды, айналайын. Сен1ц тебец кершгеннен бер1 мына ек1 баламныц ажары к1р1п, адам болып калды. - Иэ, ажары Fана емес, мына кызыцыздыц кеудес1не жаны ю р т , жаксы болып калды, апа, - деп Майра езшен жоFарыракта, маFан такау отырFан Мецтайды нускады. Ш еш ес басын кетер1п к^1зына карады. Мецтай «тыныш отыр» деген ишара жасап, Майраны ак^1рын жец1нен тартк^1лады. Б1рак OFан Майра токтамады. - Мецтай мен мына о ть^ ан балацыз екеу1 б1р-б1р1не ^ыз Ж1бек пен Телегендей Fашык болатын. Араларына б1р Тумажан деген Бекежан тус1п, мына балац окуын тастап, былтыр баска калаFа кет1п калFан. Дуниеде Бекежандар оцушы ма ед1, ол Мецтайдыц оку б т р у ш тоспай, баска б1реуге уйлент койыпты. Сейт1п мына ацкау кызыцды алдап кет1пт1. Иэ, кеткен1 жаксы болды сол сумпайыныц! - Бул туста Майраныц жазык мацдайы шытынып, кеудес1н ыза кернегендей дауысы д1ршдеп шыкты. - Мына балац оны бшмей ана жакта журе берген. Ал кызыц уялып, оны айтпаFан. Сонымен андаFы Ербол балац жазFы окуFа келе жатып, жолда б1р жерде жацаFы сумпайымен - Бекежанмен кездесед1. Содан бар жайды бшед1. Б1лген соц Мецтайды 1здеп кеше осында келед1. Иэ, апа, мына кызыц, - ол колымен Мецтайды б у т р т е н тургп, буг1н бурынFы Мецтай емес. Телегетне косылFан ^ыз Ж1бек боп отыр каз1р. Ал, куттыкта, апа, балаларыцды. - Алда, карактарым-ай! Алда, айналайындар-ай! Бакытты болыцдар ендеше! Босагаларыц бер1к, уб1рл1-шуб1рл1 болыцдар, калкаларым, - деп Майраныц ш ешес капел1мде аузына тускен т1лег1н айтып, ак батасын берд1. -Кел1цдерш1, карактарым, екеу1цн1ц де беттерщнен суйей1н, - деп орнынан турды. Б1з де коса кетершдж. Ек1 бет1 к^1п-к^1зыл боп кеткен Мецтай темен карап, 1лб1п басып, Майраныц анасына карай аяцдады. Ана оны айкара Sauap.org 240

кушактап, бауырына басып, кайта-кайта шашынан тскед^ Содан соц мацдайынан сyйдi де: - КосaFынмен коса aFaр, ботам! - дед^ - Айтканыцыз келсш, апа, - деген yш сездi даусы дiрiлдеп эрец айтты да, Мецтай Майраныц анасын тез кайта кушактап, солк^1лдап ж^1лап коя берд^ ОFaн косылып, ана да кезше жас алды. Мецтай ж^IлaFaнFa мен коса киналып, ернiмдi тiстелей бастадым. Iшiмiздегi мiз бакпаЕан Майра F a^ болды. - И-иэ, несiне жылайсыщ? КуaнFaнынa керiнсiн! - дедi ол курбысын сыртынан кушактап, анасыныц бауырынан аж^1ратып жатып. Содан соц мaFaн карап, кезiн бiр к^1сып койды. - КуaнFaн да, корыккан да бiр деген FOЙ, кайтсын жыламай,- дедi Майраныц шешесi бaсындaFы орамалыныц ушымен ез кезiнiн жасын сyртiп жатып. -Бэлкiм, анасы есiне тyскен болар. Ол бaЙFус тiрi болса, ез колынан узатар едi FOЙ бyгiн. - Осы сездердi айтып болFaн соц ана кушатын жайып мaFaн бурылды. - Кел, балам. Аналык кушаЕын кец жайып турFaн бул мейiрбaн кiсi менiн де ез шешеме уксап кеттi. М е т де алдымен тесiне басып, сонсоц ею колын екi иыFымa салып, тебiрене сез сейледi. - Сен де - жaлFыз екенсiн, балам. - «Жалкышышыш жадыцда екен-ау» деп ойладым iшiмнен. - ЖaлFыздын жан жолдасы - ары мен жары болады. Ендеше, калкам, жарыцды жаныцмен тец уста, жаныцды арыцмен тец уста. Сен сенiмдi серiк болсац, Мецтайым мейiрiмдi жар бола алады сaFaн. Жерден шыккан жетiм к^1З алдым деме, шыраЕым. Акылды к^IЗFa - ана кеп, аяулы жaнFa - пана кеп. Мен жaлFыз Майраныц F a^ емес, Мецтайдыц да анасымын, кaрaFым... - Иэ, бiздiн апам боздатты бiржолa,- дедi Майра Мецтайдыц кез жасын KурFaтып жатып. Эзiз ана ез сезiн одан эрi жaлFaстырa бердi. - Ендеше сен курсаЕымнан шыкпаса да, кушатымнан шыккан баламды aлFaлы турсыц мiне. Еркектщ бак^1ты да, так^1ты да - жаксы жар болады, шырaFым. СaFaн айтар ак^1л, берер кенесiм, кaрaFым: езiндi тапкан анацды сыйласац - анау адал жарыцды сыйла. Сенщ де анац бiр кезде осындай жас келiн боп тyсiп, жанушырып жyрiп сенi дyниеге келтiрген. Ана болFaннaн кейiн дана болFaн. Адамныц екiншi кымбаты- арыцды кaдiрлесен - жарыцды кaдiрле, кaрaFым. Мына бyлдiршiндей Мецтайымды жарым деп кана емес, жаным деп кабылда, калкам. - Осы арада ана бiр токтап, тыныс алды да, сезiн аяктады. - Буны Жетiсудын бiр бейтаныс кемпiрiнiн сезi емес, езiннiн туFaн шешеннiн есиетi деп ук, балам! Sauap.org 241

Осылай деп ана менщ де мандайымнан CYЙдi. Ананын сездерг менгн де сай -CYЙегiмдi сырк^1ратты, Ментай кезшен тагы да Yнсiз жас соргалады. Бyл тyстa Майра да босады. Мyнысын бглдгрмеу Yшiн ол Ментайды уата жYрiп, онын бетгн Yнсiз аймалай бердг. ЖYрегiм елжгрей тyрып мен осынау шYЙкедей кемпiрдiн шешендМне, даналыгына тан калдым. Менгн Флобер, Бальзак, Тургенев, Горький ютаптарын айлар бойы актарып, алтын тапкандай куана койын дэптергме кешiрiп алатын асыл сездергмдг бyл кгсг бгр гана сэтте тYЙдек-тYЙдегiмен тектг де салды. Осы YЙдегi кешеден берг ен елемеген адамым да осы rnd едг. Кеше келгенде «Сэлеметсгз бе, апа» деп сэлем бергп, кетерде «Сау болыныз, апа» деп коштасканнан баска жылы yшырaп, бгр ауыз сейлескемгн жок. Менгн есгл-дертгм ею кызда, Ментайда болды. Солар не айт десе, соны айтып, осы белмеде патефондай сайрадым да отырдым. Олар кYлген сайын мен энгiмемдi соза бердгм. Оларды кYлдiре тYCкiм, куанта тYCкiм келдг. Сонда мэс^шщ yшымен басып, есiктi сык^1рлатпай ашып, к^р^п-шыгып жYрген осы кгсг келенке iспеттi гана боп кергнгп едг маган. Ютап кадгрлеггш, еткен данышпандарды сыйлагыш мен екг кYн бойы касымдагы тгрг дананы елемеппгн -ау. «Ана болган - дана болады» деген сезг кандай жаксы едг апамнын. Жо- жок, жалгыз б^л емес, жанагы айткан бар сезг маржан гой тiзiлiп тyрFaн. Кеш менщ бiлместiгiмдi, данышпан ана. Мен пттпей маспын гой бyл кYндерi. Mac кгсг не бiлушi ед^ не ангарушы едг. Соны ескер, абзал ана. Эрине, мен м ^ ы ауызша айтканым жок. Оймен айттым. Эйткенг мен Yндемей отырып, нитей сейлеуге гана шешенмш гой. Ал ауызша айткан бар сезгм мынау гана болды. - Алдияр ана, айтканынызды орындаймын! - деп бас иш, ант еткендей он тiземдi бYктiм. Бyл менгн анага деген ризалыгым едг. Бyл жэне Ментайга ризалыгымнан айтылган сез болатын. Осы аз сездщ езгн эрен айттым. Эйткен мен езгмнгн тебгнггдей Yлкен ергндергме ие бола алмай калдым. Ол, жылаган жас баланын ерншдей боп, кемсендеп кеттг. Майра жYгiрiп кеп менг колтыгымнан кетердг. - Иэ, не боп кепт езг Жyрт куанады екен десе, - деп ол ез-езшен кYбiрлеп жYр. - Куаныш деген осы гой, кYнiм, - дедг ана ендг камзолынын калтасынан орамалын алып, кезш CYртiп жатып. - Куаныш тек ^люмен гана келмейдг. Ол тек бала басынан кешiретiн тэттг куаныш кана. Азаппен келетгн ащы куаныш та болады. Нагыз куаныш hэмэндa жанды кинап, жYректi сыздатып, жылата келедг гой, карагым. Ен кайырлы куаныш та сол болады. - Иэ, апам бYгiн философ болып кетiптi, - деп Майра бгздг орнымызга жайгастыра бастады. - Отырынызшы, Ереке. Отырсаншы, Ментай. Sauap.org 242

- «Былайсоп-мылайсобыцныц» не екенш бiлмеймiн, калкам, - дедi ана к^1зы орнына отырFан соц. - СоFыс кезшде сокаFа жеккен сиырды «соп!» дейтiнбiз. Менiц бiлетiнiм осы Fана. ЕндМ бiлетiнiм - ертец ел-журтты жинап, той жаса, балам. - Иэ, жасаймыз, - деп Майра кутмдеп кегп. - Ертец ана ак бузауына айырбастап колхоздан бiр семiз кой ал. Жиырма ж^1лдан берi осы колхоздыц ыстыFына куйiп, суышына тоцып келемiз FOЙ. СоFыска кеткенше экец де табан аудармай жумыс iстеген. Берер бiр малын. - Беред^ апа, бередi, - деп Майра алаканын шапалактап. - Берсе, солай ет, ботам, - деп ана орнынан кетерiлдi. Ол тегенет, Майра мен Мецтай ыдыс-аякты жинап алып, ауыз уйге экеттi. Терп белмеде оцаша калFан мен ез-езiмнен отырып таFы да тебiрендiм. Ерi соFыста елген, жалFыз к^1зын медеу етш, кунделiктi ецбегiмен кун керш оты^ан жесiр эйелдiц мынадай мырзалы^ына жэне тац калдым. Алты аласы, бес бересiсi жок бiреуге той жасап, жалFыз бузауын сойып бермек. Неткен даркандык десецшi бул! Бугш бiреуге той жасап, ертец ездерi аш отыруFа бейiл FOЙ бул ел. Жок, Мецтай екеумiз бузауды сойдыртпаспыз. Ал алда-жалда айтканымызFа кенбесе, ею есе Fып етермiз бул жаксылыкты. ЖалFыз Майраныц Fана емес, ушеумiздiц бiрдей ортак анамыз етш алармыз бул кiсiнi! Мен осыны ойлап отырFанда тергi уйге Майра юрд^ - Бiз Мецтай екеумiз де кунде беседкаFа жатушы едж, - дедi ол орындыктаFы шамды алып, биiк устелдiц устiне апара жатып. - Уй ыстык. ^ зге тесектi кайда салайык? - Уйдщ тебесiне жатуFа бола ма? - дедiм мен. Менiц бугiнгi кецш куйiм не уйдiц тебесiне, не таудыц тебесiне жатуды керек кылFандай едi. - Болады. Онда мен сзге тесектi тебеге салайын, - деп Майра тер жакта жинаулы турFан жуктi буза бастады. Орнымнан у шып турып, мен де OFан кемектесуге кiрiстiм. Мен текеметтi, Майра керпе- жастыкты кетерiп екеумiз сыртка карай беттедiк. Мецтай ауыз белмедеп биiк аFаш тесектi бузып жатыр екен. - Мецтай, - дедi Майра шыFып бара жатып, - сен андаFы, апамныц тесегiн салып болFаннан кейiн езiмiздiц тесек-орынды беседкаFа апара бер. - Жарайды, Майра. Бул ею сез маFан Fажап музыка, аскак эндей боп бЫнд^ Сол эн мен музыка жаныма канат бiтiрiп, жайрацдап далаFа шыксам, ай суттей жарык, ауа кымыздай тэттi екен. Кеудемдi кере дем алып, кабы^ага суйеулi турFан саты аFаштыц орта белiне дейiн кетер^^м де, текеметтi жоFары шыFардым. Одан соц жерде турFан Майраныц колындаFы керпе- жастыкты алып, тесектi езiм салып аламын деп, оны коя бердiм. МаFан алацдамай, олардыц тезiрек беседкаFа жаЙFасуын тiледiм. Sauap.org 243

XV Майра маган б1р керпе мен б1р жастык жэне узыншак келген курак керпеше бер1пт1. СоFыстан сощы дуниеге тапшы кез ед1 FOй ол. Курак керпешен1 текемет устшен тесеуге эр1 простыня орнына бергенге уксайды. Тесект1 тез салуын салып алFаныммен, тыншыFып жата алмадым. Текеметке ктмшец кулаFан бойыммен, ел1 тигендей децбекш1п, б1ресе он жамбасыма, б1ресе сол жамбасыма аударыла берем1н. Кейде темен домалап, уй уст1не каулап ескен алабота, кек курайды сытырлата сындырып, аунай кеп женелем1н. Тебедеп шепт1 ат аунаFандай ет1п жапырамын да, одан соц кайтадан орныма ораламын. Б1раздан кей1н ки1м1мд1 шешшд1м де, тек трусишец Fана куйде калдым. Содан соц аюмен алыскандай боп ек1 иыFымнан демалып, ею танауым делдецдеп б1раз шалкамнан жаттым. Сейт1п, журт аяFы басылып, ел уйкыта кеткенше ез-ез1мнен аласурумен болдым. Элден уак^1тта жолбарыстай ырFып орнымнан турдым да, б1реу кер1п коятындай ецкецдеп, б1р басып, ек1 басып сатыныц касына келд1м. Беседка жакка кез салып ед1м, к^1здардыц жайбаракат уйыктап жаткандары ацFарылды. Сатыдан тусе салып, жупрш кастарына барсам, Майра басын буркеп алFан екен. Кою кара шашы ак жастыкка шашылып, шалкасынан жаткан Мецтайды кергенде устше кулап тусе жаздадым. Буын- буыным калтырап, тынысым тарыла тус1п, Мецтайды ецкейш ерн1нен суйд1м. Ол тез кезш ашып алды да, м е т кос колымен бет1мнен сипап, мойнымнан кушактады. Мен дегб1р1м кет1п, оны тез орнынан турFызбак болып, ею колынан тарттым. Мецтай кеудес1н кетерш отырды да, Майра жакка карап, маFан ек1 саусаFын керсет1п, ернше басты. Онысы: «Ак^1рын, Майра оянып кетед1» деген1 деп уктым. Мен OFан саусаFыммен беседканы нускап, одан соц уйдщ уст1н керсетт1м. Оным: «жур, уйд1ц тебес1не барып жатайык» деген1м ед1. Ол орнынан турып, ундеместен соцыма 1лест1. Беседкадан шыкканнан кей1н екеум1з кол устасып, сатыша карай женелд1к. Жука, шолак шкейлегшен ек1 т1зес1 жарк-жарк кер1н1п, ак мэрмэрдай мойын, кеудес1 аЙFа шаFылысып, калыц, кою, узын кара шашы ту сыртын кара макпалдай кымтаFан Мецтайдыц сахнаFа шыккан биш1дей аяFыныц ушынан лыпып басып касымда келе жатканын кергенде мен1ц журег1м жарылардай боп дурс-дурс сокты. Уйд1ц устше шыкканнан кейш Мецтай тесек устше келш, дем1н 1ш1не тартып дымы курытандай боп, шокиып отыра кетт1. Сол туста кекте кайырFан кыранныц тегеур1н1нен тайсалактап, д1р1л каFып, жан ушырып тег1с жерде шалкасынан кулаFан к^1зыл тулк1н1ц уст1не жарк етш, нажаFай соккандай болды. Ер1нд1 ерш тауып, б1р-б1р1нен шырын сорып, бал жутыскан тойымсыз, тынымсыз, толассыз б1р сэт туды. Sauap.org 244

Мецтай екеумiз кушактасып, жалацаш денемiз сyйiскен екi ерiндей жабысып, керпе астында yн-тyнсiз узак жаттык. Бул к ^ ыстыкта узак жол жyрiп, каны кеуiп шаршап, каталап келiп, алдынан кездескен мелдiр булакка бас коЙFaн адамныц aлFaшк^I aлFaн рахатынан кейшп тапкан тынысы тэрiздi шак ед^ Катты шелдеген адамныц сусыны канушы ма едi? Mенiн тaFы да шел кандыру эрекетiне кiрiскiм келд^ Осы кезде Мецтай менi сэл бегеп, бiр нэрсе сураЕысы келгендей ынFaй бiлдiрдi. - Сiз... сен менен жтркенген жоксыц ба? - дедi ол. - Жок. - Жтркенбейсщ бе? - Жок. - eмiр бойы ма? - Иэ... Осы кезде менщ денемнiн Мецтай жак жартысы дiр ете кaлFaндaй болды. Дiрiл тез кайталап, бiрден жиiлей тyстi. Сейтсем, Мецтай ексш, ж^1лап жатыр екен. Оны неден р ен ж тп алдым деп мен жаным шыFa бэйек болып, aсты-yстiне тyстiм. - Не болды, жаным? - Жай, эшейш. - Эшейiн емес кой, айтшы, куатым, - дедiм мен жалынып. - Эшейiн, - дедi Мецтай yстiмiздегi керпенiн шетше кезiн сyртiп. - Айтшы, сэулем, - дедiм оныц ащы жас шыккан екi кезiнен, аузынан тынбастан сyйiп. - Айтшы, куатым. - Жай, эшейш дедiм FOй... Сен болмасац, м е т юм бaFaлaр едi? eзегiне курт тyскен aлмaFa юм колын созар едi?... деп... Эшейш ^Fam.. Мецтайдыц неге жылaFaнын ендi бiлдiм. Тезiрек оны жубaтуFa асыктым. - Койшы, калкам, оны ойламашы, - дедiм тaFы да толассыз сyйiп жатып. - Ол бiр сэт тyнде керген жаман тyс сиякты болып, еттi де кетт емес пе. Ойламашы соны. Сен бгтеу турFaн, бузылмaFaн ец тэтт алмасыц, жаным. - Мен сздей... сендей кiсiге лайык емеспiн-aу, тец еместн-ау деп ойлаймын. - Жок, лайыксыц! Сен менен артыксыц, сэулем! Мецтай бiрaз yнсiз жатты. - Жарайды, сенiн кенiлiне келмесе болды мaFaн, - деп ол менi ыстык ернiмен аймалап, жумсак алаканымен жанымды сyйсiндiре жауырынымды сипады. - Келмейдi, келмейд^ куатым! Сеншi маЕан. Келмейдi ешкашан да! Ешкашан да! Мен с е т осылай кушып жатканыма бак^1ттымын, куатым, кызыным, емiрiм, езегiм!.. - Айналайын, кекетайым! - дедi Мецтай «айналайын» деген сездi жанды ерiте созып айтып. Sauap.org 245

Айлы тунде айдай жарымныц ашык жаткан аппак кеудесiне таFы да кумарта кез тiктiм. Улы даналар жасаFан жан лэззаты - жалацаш эйел бейнелерi кез алдыма елестедi сол сэт. Г ойяныц биiк тесекте шалкалай сулап, топ-томпак кос анары кызыктыра кез тартып, езiце маужырай караFан бурац бел жалацаш Махасын кергендей тамсандым. Ендi бiр сэт Тицианныц кою колац шашын уыздай денесiне шэлi етiп жамылып, жумыр бiлегi, кос анары, улбiреген ак тамаFы Fана ашык калFан жанды ерiткен жас сулу Мария Магдалинасы мен ак санын айкара ашып тастап, сабыры саркылып жаткан Данаясыныц бiр сэт Рубенстiц оц иышына жалт бурылып, элденеге кумарта карап калFан сымбатты Вирсавиясыныц касында турFандай суктандым. - Айналайын, - дедi осы кезде Мецтай даусын соза сейлеп, жалы^андай болып, - карамашы тесiлiп, койшы, кекем. Уяламын. Бiреу керiп кояды. - Кiм кередi? Ешк^м де кермейдi, - деймш мен оны кеудесiндегi тырсиFан ак алмасынан аймалап. - Эне, ай керш тур, - дедi Мецтай кулш, к^IтыFы келiп. - Ай керсе, кере берсш. - Ол айналасына айтады. - Айтса, айта берсiн. - Жулдыздар керiп койды. Олар жер жузiне жаяды. - Жайса, жая берсш. Дуниеде эйелдщ тэншен тэттi, оныц тулFасынан сулу ештеце жок шыFар, -деп ойладым мен Мецтайдыц ак денесiн керпемен кайтадан к^1мтап жатып. - Эйелдiц асыл тэнiне тэнтi болу - еркектж тiршiлiктiц туйiнi шыFар деп туйд'м мен онда. Бiрак ешбiр картина менiц Мецтайымныц сымбатын бере алмайды. Барлык Венералар да, Данаялар да, Мариялар да, Вирсавиялар да Мецтайдыц шенше келмейд^ eйткенi бул ешюм кермейтiн менiц ез картинам, ез дунием, ез байлыFым, ез бакытым! Мiне, мен Мецтайды бауырыма басып iшiмнен осылай деп жаттым. «Мецтай - менщ ез картинам, ез дунием, ез байлышым, ез бакытым!» деп мыц мэрте кайталадым. Эйел мусшшщ сулулыFын к^1л каламмен жырлап еткен улы даналар калдырFан Эрмитаж кабырFаларындаFы бiр керген адамныц ешкашан есiнен кетпес мэцгiлiк Fажап картиналардай болып, сол бiр тун, жарык ай, жалацаш Мецтай кунi бугшге дейiн менiц кез алдымда калды. Сол жолы мен сулулыктыц шын сырын уктым. Эйел сымбаты, эсресе оныц жалацаш мусiнi дуниедегi ец куатты куш екенiн тусiндiм. Эйел т э т еркектер ушiн магнитпен пара-пар екенш бiлдiм. Жалацаш эйелдi жау да жеце алмас-ау деп ойладым. Бул сабакты маFан сол тун, сол сэт берд^ Ол тун маFан дуниеде ец бiр улы сабактыц алFашкы элiппесi болды. Мен шалкамнан жатырмын. Мецтай бiр кырындап, менi кушактап алFан. Мен оны мойнынан к^1сып, екiншi колыммен колын сипап жатырмын. Sauap.org 246

Аспанда асыга ай денгелеп барады. Одан эргректе, менгн Ментайымнын жYзiн керуге таласкандай боп, жyлдыздaр жапырласады. Олар бгр^ргмен жарыса ж^1мындасады. Содан сон: «Сен кандай бак^1ттысын!» деп маган бас изегендей болады. «Иэ, мен бакыттымын! - деймгн жyлдыздaрFa кYбiрлеп. - Менгн бак^1тыма сендердгн де сандарын жетпейд^» Эстгп Ментайды ^ш а^та^ жyлдыздaрмен сейлесгп жатып, мен соншама бгр гажап, ракат тенiзiнiн тYбiне карай шым батып бара жаткан сияктандым. Танертен Ментай ерте тyрып, менг кайта-кайта CYЙдi. Содан сон беседкадагы Майранын касына кеттг. Мен жалгыз калдым. Бyл жолгы жалгыздыгымды мен баскаша сезгндгм. Yй Yстiнде бгр езгм онаша болганыммен, Ментай кезге кершбей касымда жаткан тэр^зденд!. Ол да онаша емес, касына менг алып жатыр деп ойладым. Кекжиектен денгелеп кYн шыгып келе жатты. Жалгыз жатып мен кYбiрлеп кYнмен сейлестгм, сыбырлап желмен сейлестм. Оларга да ез бак^1тымды айттым. Бгр кезде Yйден шелеггн салдыратып, сиыр саууга Майранын анасы шыкты. Мен кигнгп YЙ тебесгнен тYсiп, абзал анага сэлем бердгм. - Армысыз, анам! - Бар бол, балам. Уйкын келмесе, езенге бар, - дедг ол. - БYрген! БYрген, мен бак^1ттымын, - дедгм, езен жагасына келгп айкайлап. Одан сон аяндап гYлдi езекке тYCтiм. - ГYлдер, гYлдер! Менг кyгтыктaндaр! Мен сендердей гYл кyшaктaдым, мэнп кyштым! - дедгм оларга. ^ л д ер куана кyттыктaп, бастарын изестг. Содан сон мен Кектебеге кетершдгм. - Мен бакыттымын! - дедгм тебе басында тyрып дауыстап. Маган алыстагы таулар Yн косты. Олар: «Мен бакыттымын! Мен бакыттымын!» деп жангыра жауап катты. Маган БYрген езен шалк^1п жаткан дария, Кектебе аскар тау сиякты боп кер]'нд.]'. Мен д^ниенщ тергне шыгып, тебесгнде тyрFaндaй сезгндгм езгмдг. Иэ, сол ^ т кешке Майра болмастан той жасады. Ауыл жиналды. Махаббат гимнг - «жар- жар» айтылды, эндер шыркалды. Ауыл адамдары Ментай екеумгзге ак жYректерiнен шыккан адал тглектергн айтысты. Шарап жок, шатак жок шаршы гана жиын жасадык езгмгзше. Ертещнде Ментай, Майра, мен Yшеумiз калага келдгк. Жатакханага кгрсек маган деген тшдей ашык хат жатыр. Окып жгберсем, былай деп жазылыпты. «Ербол! Сен бгзге аса кажетсгн. Тез келш, маган жолык. Б.Уазитов». - М е т редакция гздеп жатыр. Барамыз ба, кыздар? - дедгм неге екенш бглмесем де ез- езгмнен куанып. - Барайык, - дедг олар бгрден. Sauap.org 247

Базардыц касына келiп, трамваЙFа отырдык. Одан кейш бiраз жаяулап редакцияFа бардык. Жол бойы мен жак жаппастан сейлесумен болдым. Кыздар кулумен болды. Кыздар тосып сыртта калды. Мен ш ке кiрдiм. - Э, келдщ бе, Ербол? - дедi жауапты секретарь менi керiп. - Сэлеметсщ бе? Хал калай? Сессияц бiттi ме? - Бп\"п. - Окуыцды кашан тауысасыц? - Ендi бiр он шакты айдан кейiн. - Бiзде бiр орын босады. Сенi кызметке алсак деп ойлап едiк. Калай кересщ? - Ак^1лдасып кеп артынан айтайын. Кiмнiц орны? - ШалFынбаевтыц орны. Менiц кезiм бакырайып кетп. - Ол кайда? НеFып кетп? - Баска жумыска ауысты. Г азетте ютеуге кабiлетi жетiцкiремедi. Оныц устiне мактаншак, дацFOЙ, iшкiш адам болып шыкты. Ал ез шешiмiцдi айт кэне. «Апырай, Шэкем-ай, - дедiм мен ^ш^мнен. - «Аh!» деп езщнен-езщ сиыр кайырFандай болып отырушы едiц. «Тiркемелi» жуз елу грамм тубше жеткен екен FOй, теп». - Казiр, семьяммен ак^1лдасайын, Бэке, - дедiм содан соц. - Семьялы болып па едiц? Кутты болсын, - дедi жауапты секретарь. - Семьялы болсац осы кызметке тргенщ жен болар. Жугiрiп е с т алдына шыксам, Мецтай мен Майра купп тур екен. - Иэ, неге шакырыпты? - дедi Майра. - Бiзге к^1зметке кел дейд^ - Иэ, сiз не дедщз? - Семьяммен ак^1лдасайын, - дедiм. Майра мэз боп кулдi. - Ал, семьясы, айт, - дедi МецтаЙFа бурылып. - Оку бар FOЙ, - дедi Мецтай. - КалFан бiр курсты жумыс ^теп журiп-ак бiтiрмеймiн бе? - Ана жактагы жумысыцды кайтесiц? - Оны тастаймын. Редакция ол жактан езi босатып алады. - Кайдам, езще ауыр болып журмесе? - Жок, тусейiн. Менiц арманым наFыз журналист болу емес пе? Ол ушш осы газетте жумыс iстеуiм керек. Оныц устше к^1змет iстесем екеумiздiц де жаFдайымыз жаксарады. - Эзщ бiл. Бiрак маган осыдан артык еш жаFдайдыц керегi жок, Ербол. Мен кандай киындык болса да шыдаймын FOЙ. Sauap.org 248