Әзілхан Нұршайықов "Махаббат, қызық мол жылдар"

Сол кYнi маган Ербол Есенов республикалык газеттгн эдеби к^1зметкерг болып тагайындалсын деген бyйрык берглдг. Тагдыр менщ CYЙген кызымды да, CYЙiктi кызметiмдi, осылай, бгр-ак кYнде колыма yстaтты. Сонымен, не керек, нагыз бакытты жан мен болдым. Ментай екеумгз Мичурин кешесгнен онаша белме жалдап алдык. Мен Ментай дегенде, ол мен дегенде шкен асымызды жерге коятын болдык. Бiрiмiз жокта бiрiмiз бгр yрттaм су iшпейтiнбiз, тамагымыздан етпейтгн. Мен жyмыстaн, ол сабактан босасак-ак болды, екеумгз бiр-бiрiмiзге карай yмтылaтынбыз. Ж^1лдам жетгп, жолыгысканша асыгатынбыз. Бгздгн кгшкентай белмемгз бYкiл курс студенттершщ орталыгына айналды. Олар, эсгресе, демалыс кYндерi бгздгн Yйден шыкпайтын. Шай нчетч'н, шарап тататын. Эте-мете Жомартбек пен Майра бгздгн Yйге жиг келетгн. - Екеугн косылсаншы, - дейтшбгз бгз оларга эзглдеп. - Менщ косылгым-ак келедг-ау, - дейтш ондайда Жомартбек кYлiп. - Бграк мына Майра мен сенен ym жас Yлкенмiн, апанмын деп болмайды. Осылай деп Жомартбек кYлкiсiн тыя кояды да, моп-момакан болып, Ментай екеумгзге кезек карайды. Содан сон: - Апасын алушы ма едг жyрт? - деп сyрaйды. Бэргмгз к^1ран кYлкi боламыз. Майра Жомартбект темпештеп, екг КyлaFынaн кезек жyлaды. - Ойбай, апатай, алмайын, апатай, - деп Жомартбек бакырып, YЙдi басына кетередг. БyFaн да кезгмгзден жас акканша кYлiсiп, мэз боламыз. Кейде Зай^л келедг. Келедг де ол бгздщ ескi-кyск^I базарынан сатып алган жаман диванымызга жалп етш отыра кетедг. Содан сон, бгр аякты бгр аяктын Yстiне салып, юбканын етеггн кейгн серпгп жгберш екг аяктын санын жаркырата жаланаштап тастайды да, сезге кгргседг. - Эз курсында окитын к^1З бен жiгiгтiн онаша YЙi болып, аякты кесшш тастап отыру - кандай ракат, - дейдг ол мардымсып. Жомартбек оган ДYрсе коя беред^ - Эй, эй, ЗaйкYл, - дейдг ол кабагын тYЙiп. - Сен Кербез агайыннын алдында отырган жоксын, жап етегiндi. - Эй, осынын езг мэдениетсгз, - дейдг ЗaйкYл мгз бакпай, бетгн тыжырайтып. - Кызга кгсг естгп декгр сейлей ме екен? Жомартбек каркылдап ^ л ш жгбередг. - Е, немене, кыз емес деггн келе ме, - дейдг ЗaйкYл басын какшита yстaп. -Менгн мына Ментай сиякты кYЙеуiм бар ма? Жок. Ендеше не керек саган? Артта калгансын. Мен саган жолда жатсан карамас едгм. Ментай тез орнынан тyрып, Зай^лд^ касына барады. Sauap.org 249

- Койшы, Зайк^л. Жомaртбектiн калж^1цына несше ашуланасыц, - дейдi оны кушактай аркасынан кaFып. - Карныц ашты ма? Жумыртка куырып берейiн бе? - Сейтш^ Мецтай, - дейдi Зaйкyл Жомартбекпен урысып отырFaнын бiрден умытып. - Iшiм улып барады. Мен куырFaн жумыртканы сондай жаксы керемiн, Мецтай. - Содан соц Мецтайдыц кулаЕына сыбырлайды. - Шарабыц бар ма? - Сендж бiрдене табылады, - дейдi Мецтай тез Зaйкyлдi тамактандыру камыша юрюш. Бiрaздaн кейiн мен Мецтай п ур ген жумыртканы табасымен кетерiп, шыгжышдатыш экеп yстелдiн yстiне койдым. Мецтай бiреулерден кaлFaн шараптыц аузын ашты. - Зай^л, жaлFыз iшесiн бе? Жомартбек басын шайкап отыр FO^ - Жок, мен Ерболмен кaFыстырып iшемiн, - дейдi Зaйкyл шарапты жутпай жатып, сык^1лыктай кyлiп. - Мен муны iшпеймiн. - Неге? - М е тц шарабым баска. Зай^л aлдындaFы стаканды сырFытa салды. - Ендеше мен де шпеймш. Сендер тэуiр шараптарыцды ездерiн iшiп, мaFaн бiреуден кaлFaн жаманын берiп отырсыцдар. Мен кyлдiм. - Mенiн шарабым, шербетм мiнеки, - деп касымда бейкам отырFaн Мецтайдыц бетiнен с ^ ш кеп алдым. - Кyн сайын iшесiн, кyнде мас боласыц, э? - дедi Жомартбек желпiнiп. - Иэ. Зай^л сык^1лыктай кyлiп, стакана кайтадан колын созды. - Олай болса, шемш. - Ербол, Зайк^лмен соFысып iшсеншi, - деп Мецтай мaFaн да куйды. - Ендеше мaFaн да тамыз, - деп Жомартбек те стакан тосты. - Бэрiбiр Ербол Зай^л екеумiзге баска шарап-шербетшен татырмайды. Зaйкyл орта стакан шарапты бiр-aк кaFып салды да, кyлдi кеп. - О не, Зайк^л? - дедi Жомартбек бурылып. - Mенiн шарабым баска дегенде муныц езi оцаша iшiп жyрген бэлзамы бар екен десем. Мен бiр мыктыныц yйiнен iшкемiн ондай бэлзамды. Бiрaк оныц сауыты кыздыщ белiндей жiп-жiнiшке болады екен. - Осы арада Зайк^л кезiнiн киышышен MентaЙFa карап койды. - Ал, мына Ерболдыц бэлзамыныц сауыты... - Зай^л одан сайын сык^1лыктады. - Аузын кенеппен тышышдап коятын койшылардыц карелин сауытына уксай ма, калай, Жомартбек? Мецтай к^1зарып кегтi, бiрaк yндемедi. Iшi бiлiнiп, жyрiс-турысы ауырлап кaлFaн жарымды секкенi мaFaн да унамады. Жомартбек те терiс айналып кеттi. Sauap.org 250

- Эй, эй, екпелеп калдындар ма? - дедг Зай^л бгрден ^ л ю с т тыйып. - Мен калж^1ндап айтамын. - Мен калжынды бглмейдг дейсщ бе, ЗaйкYл, -дедг Ментай. - Аландамай тамагынды iшiп ал. - Сенщ осы ешкгмге ренжгмейтгн мшезщ Yшiн жаксы керемгн, Ментай, - дедг ЗaйкYл шанышкыны кайтадан колына алып. - Менгн бгр ауыз калжынымды кетере алмай мына екеуг торсиды да калды. Ойпырай, биыл госэкзамен келе жатыр гой. - Зай^л колына алган шанышк^1сын кайтадан тастай салды. - Анау кгтапты кергп ойыма тYсiп кеттг. - Бгр тглде бгрынгай таза сейлеуге болмай ма осы? - деп Жомартбек Зай^лге тагы тигстг. - Эзгм орысша араластыра сейлегендг CYЙемiн. - Эйткенг сен Чеховтын «карындасысын» гой... - Онда жyмысын болмасын. Араластырып сейлесен ен жок дегенде ею тiлдi бiлетiнiн бiлiнедi. Маган жyрт Сагынова орысшага да, казакшага да судай екен деп тYсiнсе болды, басканын керегг жок. - Онын атын кезбояу дейдг. - Эй, болса бола берсш! Ментай басын шайкады. - Ол жен емес кой, Зай^л. - Эзще не yнaсa - сол жен, баскатю не керек, - деп Зай^л шанышкыга кайтадан кол созды. - «Адасканнын - алды жен, арты - сокпак», - деп Жомартбек ак^1рын эндетш койды. - Осы кгтапты керсем бар гой, - дедг Зай^л жyмырткaдaн тагы бгр асап жатып, этажеркадагы кгтаптарга кезг тYсiп кетш, - аза бойым каза болады. Ютапты жек керетiндiгiмнен бе кайдан бглейгн. ЭнеукYнi тYсiмде бар гой, Ментай, бар ютап жиылып м е т сабап жYр. Мынау Жомартбектей шшмиген жyп-жyкa «Логиканын» езг жyдырыFын тYЙiп ентелеп келе жатыр. ТYCте кгтаппен тебелескен не болады екен осы? Бшесщ бе, Ментай? - Ментай басын шайкады. - Ендеше мен емтиханда к ^ ап калатын шыгармын деп жорыдым. - Сен к^ласан, мен мyрнымды кесш берейгн, - дейдг Жомартбек куланып. - Керегг жок мyрныннын. Бграк калай кyлaмaймын терт жыл окыганнан тYЙiрдей ештене жок басымда. Сенесщдер ме осыган? Бгз Yшiн жауапты Жомартбек бердг. - Сенемгз. Бграк сендей сyлу к^1зга жасаган жар болады, Зай^л. ЗaйкYл мактанып, куанып калды. - Табигат эдгл гой, шгркш, - дедг ол. - Ой бермей, маган ен бергент айтсаншы! - Yстел шетiндегi айнаны алып, басын кисандатып бетгне тосты. - Мынандай енг бар т е г е ойдын керегг не? Эh? - «Айнанын карсы алдына маймыл барып», - дейдг тагы да Жомартбек эндетш, бграк «маймыл» деген сездг ЗaйкYлге естгртпей мгнггрлей айтып. - Sauap.org 251

Жаман болсац да, жас болFанFа не жетсш, Зайкул. Бiз бэрiмiз ду кулемiз. Сейтiп Зайкул кетедi. Одан соц езгелер келедi. Кулкi кулюге жалFасады. Осылай базар болып турFан алтын отауымыздыц шацыраFы бiр-ак кунде, ойламаFан жерде, салдыр-кулдiр етiп ортасына тустi... Fапу етiцiздер, мен бул эцгiменi элi кунге дейiн тебiренбей, кезiме жас алмай айта алмаймын... Ол кундерде ецiрегенде етегiм толатын едi... Одан берi жиырма жылдай уакыт еттi. Бiрак, бэр-бэрi элi кунге дейiн кез алдымда сайрап тур... Иэ, кай жерге келш едiм? Казiр... Казiр... Бiр куш тунде Мецтай iшiм ауырды дед^ Ол былай болды. Мен ол куш кунд.]'з редакцияныц тыFыз тапсырмасымен бiр заводка барып келiп, кешке макала жазып отырдым. Yстелдiц екiншi басында Мецтай болашак бепемiзге деп кейлек шшш эбiгерленiп жатты. - Ербол деймш, - дедi бiр кезде Мецтай. - Ау, - дедiм мен тез каFаздан басымды кетерiп. - eстiп, тiгiсiн сыртына каратып тепши берсем, бола ма? - Болады, болады, Мецтай. Осыдан кейiн екеумiз де ез шаруамызды iстеп отыра бердiк. - Ербол деймш, - дедi бiр кезде таFы да Мецтай. - Ау, Мецтай. - Сенiц иткейлегiц болды ма? - БолFан шыFар. - МенМ де болFан шыFар, - дедi Мецтай басын изеп. - Бiрак бiз FOЙ шешемiздiц оны калай тiккенiн бiлмеймiз. - Эрине, бiлмеймiз. - Иткейлегiн екеумiздiц осылай акылдасып отырып тiккенiмiздi бiздiц бепемiз де бiлмейтiн болады FOй эл^ иэ, Ербол? - Кайдан бшсш ол тентек... - Ой, ^ м , - деп Мецтай iшiн баса калды осы кезде. Мен орнымнан ушып турып, оны аркасынан кушактадым. - Ербол-ай, бурiп экетiп барады, ендi кайттiм? - дедi ол мацдайынан тер бурк ете тусш. Менiц де жаным шыFып кете жаздады. - Казiр, казiр, жедел жэрдем шакырайын, - дедiм саскалактап. Мецтай басын изедi. Мен жанушырып кешеге шыFып, автоматтан жедел жэрдемге телефон соктым. Кеп кешiкпей жедел жэрдем машинасы келiп, мен Мецтайды перзентханаFа алып бардым. Мен киналмасын деп перзентханаFа жеткенше ол тютенш дыбыс шыFармауFа тырысты. Барысымен сестралар «ай-туйге» каратпастан, iшке карай ала женелд^ «Кетпецiз» деп бiреуi маFан ескертiп те кеттi. Осы казiр келiншегiмдi босандырып, баламды экеп колыма кушактатады екен деп, OFан едэуiр дэмеленiп калдым. Бiр кезде колына туй^ншек устап, жацаFы сестралардыц бiрi шыкты. - Алыцыз, - деп ол туйшшект! маFан усынды. - Муныцыз не? - дедiм мен шошып кетiп, шегiншектей кейiн сы^ып. Sauap.org 252

- Эйелщздщ ки1М1. - Эйел1м кайда? Сестра кулд1. - ^орыкпацыз, ж 1гтм , эйел1Ц13 осында калады. Ки1м1н уйге алып кайтасыз. БосанFаннан кей1н б1р аптадан соц ки1мдер1н кайта алып келш, эйел1Ц13Д1де, балацызды да утщ зге алып кетес1з, - деп тыныштандырды ол. «АузыцызFа май!» дед1м мен 1ш1мнен. Содан соц Мецтайдыц ки1М1н кушактап уйге кайттым. Уйге жеткенше денемн1ц д1р1л1 калмады. «Апырай, мына ки1м1н кайтарып берет1ндер1 жаман ырым екен!» дей берд1м пшмнен. Сонда неге жаманFа жорыдым екен деген ой маFан кун1 бугшге дей1н келед1. Эрине, ол ойлаFандыктан да емес кой. Эшей1н кур далбаса FOй мен1К1. Сонымен, не керек, мен сондаFы Мецтайдыц ктм ш кушактаFан бойда калдым FOй акыры... Мецтай перзентханада терт кун болды. Уш кун бойы кун1не уш рет барып, терезеден кер1п кетш журд1м. Ол ек1нш1 этаждагы палатада болатын. Мен «Мецтай!» деп дауыстаймын келе сала асыFып. Ол менщ ун1мд1 ести сала тесег1нен тусш, терезен1ц жанына келед1. Сез1м1з б1р-б1р1м1зге женд1 ест1лмейд1. Содан кей1н екеум1з сакау к1с1дей ымдаса бастаймыз. Мен теменде турып OFан, суFа батып бара жаткан к1с1ге уксап, кайта- кайта иек каFамын. Оным - «жайыц калай?» деген1м. Мецтай балаша жымиып, басын изейд1. Ол - «тусшд1м» деген1. Содан соц аурухананыц олпы-солпы ак кейлег1н1ц сыртынан кеудесш басады да, алаканын жайкайды. Онысы - «корыкпа, мен уш1н алац болма» деген1. Сейтед1 де, ею кез1н ботаныц кез1ндей мелд1рете кец ашып, маFан карайды. Сук саусагымен кайта-кайта мен1 нускайды. Онысы - «езщ калайсыц?» деген1. Мен бас изеймш де, ек1 колымныц басын темен салбыратып ж1бер1п, кезек кетерш, саусактарымды ж^1бырлатамын. Оным «Кешег1 макаламды машинкаFа бастырдым» деген1м. Мецтай тусшш, кайта-кайта басын изейд1. Сонсоц мен сук саусаFымды керсетем1н. Муным - «Макаламды редактор окып, «жаксы» деп айтты» деген1м. Солай тус1н1п, Мецтай да кайта-кайта бас изейд1. Мен таFы да ишара жасап, колымды с1лтеп, кеше жакты нускаймын. Оным - «макала баспаханаFа тер1луге кетт1» деген сез1м. Мецтай алаканын шапалактайды. ТаFы б1р барFанымда Мецтай «МаFан тамак экелме, ез1н 1ш» деп ымдады. Б1р кун1 кешке ек1 колын жастык ет1п, соFан кисайтып басын койды. Онысы - «МаFан алацдамай, жаксылап уйыкта» деген1 ед1. Б1рде колын тебес1нен аса созып, ез1 жоFары карады. Онысы «Узынбала» - Жомартбек келш кетт деген1 деп уктым. Эйткен1 Жомартбек: «Енд1 жецгем болдыц, маFан ат кой» деп болмаганнан кей1н кейде Мецтай саган коЙFан атым деп Sauap.org 253

оны ¥зынбала деп атайтын. Бiр жолы ол бас бармаFы мен сук саусаFын децгелектеп кезiне апарды да, ею саусаFын керсеттi. Онысы - «тостаFан кез Майра бугiн ею рет келiп кеттi» дегенi болатын. Тертiншi кунi тусте (тацертец де келш, Мецтайды керiп кеткен болатынмын) жугiрiп келiп, таныс терезенiц тубшен «Мецтай!» деп дауыстадым. Терезе алдына ешкiм келмедi. ТаFы да «Мецтай!» деп айкайладым. Бул жолы ез дауысымнан езiм шошып кеттiм. Дауысым палатаFа да урейлi естiлдi-ау деймш, терезе алдына орта жастаFыказак эйелi жетiп келдi. Келдi де, м е т кере салып кейiн кашты. Тула бойым шiмiркенiп, не болFанымды бшмей кеттiм. ТаFы да «Мецтай-а-ай!» деп айкайлап жiбердiм. Бул жолFы у т м перзентхана мацын Fана емес, букш Алматыны, барша Алатау аясын басыма кетере шыккан жан дауысымдай ед^ 1штен ак халат киген картац сестра жугiрiп шыFып, тез-тез бiрдеце деп, менi колтыктап iшке карай алып кеттi. Мен сiздерге будан кейшпсш айтпай-ак кояйын. Оны тар есш т, муз едендi мэйiтхананыц тас тесегшен калай кергенiмдi, асыл жарды елi туFан перзентiмен бiрге калай киып кара жердiц кушагына. бергенiмiздi айтуFа дэтiм шыдамайды. Мецтайды коЙFаннан кейiн ушiншi кунi уйге жас орыс эйелi бас сукты. - ^ з Есенов боласыз ба? - деп сурады менен. - Иэ, Есеновтн. Алдымен эйел сiздiц каЙFыцызFа ортакпын деп маFан кецiл айтты. Содан соц езiнiц перзентхана сестраларыныц бiрi екенiн бiлдiрiп, калтасынан кол басындай дэптер шыFарды. Тани кетпм. Бул менiц Мецтай перзентханаFа тускен куннщ ертецiнде апарып берген дэптерiм болатын. - Осы дэптердi зайыбыцыз сiздiц ез колыцызFа тапсырыцыз деп аманат етш едi маFан. Эйелдщ колынан дэптердi алып, денем дiрiлдеп бiрiншi бетiн аштым. Мецтайдыц маржандай жазуы кезiме оттай басылды. Бiрiншi бетке ол былай орысша жазыпты: «Улица Мичурина, 65, Есенову Ерболу, лично». АFыл-тегiл таFы ж^1ладым. Келденец журтка жаксы керген жарынан айырылFан еркектiц ецiрегенiн естуден ауыр жай жок екенiн сонда бiлдiм. Жан-жарынан айырылFан еркектiц сэбидей корFансыз, сакау, сацыраудай бейшара боп калатынын сонда уктым. Содан кейiн ол дэптер менщ бойтумарым болды. Оныц беттершдеп жазулар, тыныс белгiлерi - упр, нуктесiне дейiн, таска кашалFан Орхон-Енисей жазуындай болып, менiц журегiмде мэцп жатталып калды. Мен сiздерге соны ок^1п берейiн де, эцгiмемдi аяктайын ендi. Ал тыцдацыздар. АзFантай Fана езi де. «Ербол, жаным Ербол! Эткен тунде, сен менi перзентханаFа экеп салып кайтып кеткеннен кейш маFан осында елiп калатын шы^армын деген ой келдi. Мен елсем де, бала Sauap.org 254

елмесе екен деп тшедгм. Атын езщ кой. Сен не деп койсан, мен соган ризамын, менгмен кел^тм деп есепте. Бyл - менщ болашакка жолдаган сэлем хатым болады гой сонда, иэ, «Маман аты кгм?» десе, «Метай» дейдг гой ол тЫ шыккан сон. Ол менг айтканы гой. Сонда сен ^ л е^ н де, кYрсiнiп менг еске аласын гой. Жо-жок, бyл жай ой гой, Ербол. МYмкiн, мен елмейтш шыгармын. Бграк: «Элетгн адам ажалын сезгнетгн сиякты» деп сен езщ айтушы едгн гой. Мен де бгрденет сеземгн бе, кайдан бглейгн. Сезбегенгм жаксы болар едг Бэлкгм, бyл сенг шексгз CYЙетiндiгiмнен шыгар. Сенен аж^1рамасам екен деген тшепм езгнен-езг Yрейге yлaсaтын болар. СYЙген жYрек - дгрглш л, кYЙген кенгл - ырымшыл келетгн шыгар тегг *** Ерболым менгн! Мен тагы да коркынышты ойлар ойладым. Адамдар бгргн-бгрг CYЙедi. Содан сон бгреуг елгп, саудыраган CYЙек болып, жер астында калады. Ол ештененг де бглмейдг, сезбейдг Ештенеге киналмайды, ойламайды. Бграк бар салмак, бар ауыртпалык тгрг калганга тYседi гой. Жаман, арсыз жар есепп тiршiлiгiн жасай жатар. Адал жарга ауыр тиедг-ау жалгыздык. Шгркш, шын CYЙiспеншiлiкпен косылган жандар елмейтш болсашы! Жок, мyным табигат занына кайшы болар. Онда, ондай адамдар yзaк жасайтын болсашы ен болмаса! Бграк мен елсем де елмейтш шыгармын деп ойлаймын тагы да. Эйткен мен iшiмнен шыгатын бала да жэне сенщ жYрегiнде емгр CYремiн гой. Сонда ол менщ елмегетм емес пе? Солай емес пе, Ербол? Солай деш^ жаным, кекетайым!.. Мен саган бyл жолдарды тек iшiм ауырмасын деп кана жазып отырмын, Ербол. Сенг ойлап сен туралы жаза бастасам-ак, ^ м н ^ ауырганы коя кояды. Тегг ш тен тентек экесгн сыйлайтын болуы керек. Кердщ бе мгне экенгн беделг кандай болатынын! *** Айналайын, кекетайым! Сен менгн осы сездергмдг жаксы кересгн гой. Сен естюш деп мен мyндa осы ею сездг элденеше рет айттым. Eстiдiн бе ?.. Ойпырай, ^ м экетгп барады... Yh, бyрaп-бyрaп эрен басылды-ay, эйтеугр. Дэрггерлер мерзгмгнен бyрын келген толгак дейдг. Ол неге мерзгмшен бyрын келедг екен ?.. Не айтайын деп едгм саган? Иэ, жана есгме тYCтi. ¥нжырганды тYсiрмей, уак^1тында шашынды алдырып, эркашанда умаждалмаган таза кигм кигнгп ж^р, куатым. Жyрт сенгн iшiне Yнiлмейдi, сыртына карайды. Жанын жадау, жаган жамау болса, соган CYЙсiнетiндер де шыгады. Ешкгмге таба болмай, тж жYр, жаным, жарай ма? Арак гшпе, керегг жок. Эзгн де кyмaр емессгн гой. Sauap.org 255

eзiмiз пттпей yлгi керсетсек, кейiн балаларымыз да iшпес едi деп ойлаймын, iшпесе деп тiлеймiн! Mенiн ерюме салса - бyкiл болашак урпак атымен арак iшпесе екен деймш. Кaпитaлизмнiн кaлдыFы дегеннiн ец зулымы - осы арак. Бiздiн коFaмымыздын iшкi жауы да осы. Ендеше аракты курту керек, емiрден аластау керек оны. Арак бар жерде, менщше, ешбiр мораль зацы, ол кандай асыл сездерден тiзiлiп, алтын эршпен жазылса да жyзеге аспайды, Ербол. Дyниеде су, CYт, шай, кымып, лимонадка жететiн не бар, :шркш. Адамды желiктiрмейтiн момын суйык осылардыц езi жаксы. «Момын суйык» дегетм кiсi сиякты боп кетп, иэ, Ербол. Бул - бейнелеп сейлеудi сенен yйренгенiм болу керек. Сен менен не ^рендщ ? Ештеце ^ренген жок шыFaрсын деп ойлаймын. Ал мен сенен кеп нэрсе yйрендiм FO^ кyнiм. Кiсiнi алаламауды, адамды арына карап курмегтеудi, ез ойыцды кyмiлжiмей ашык айтуды, кайырымдылыкты, бaскaлaрFa болыск^штыкты, бiреудiн iшiндегi жан ауруын бiлдiрмей бiлiп ала коюды - осыныц бэрiн сенен yйрендiм, Ербол. НaFыз емiрдiн езiн сен ^ р ет^ н мaFaн! Сенсiн менiн мэцгшж устазым! *** Бiздiц палатада бiр aртистiн эйелi жатыр. Сен бiлесiн, Ербол ол артист, «Отеллода» Яго боп ойнайды. Эйелi алтыншы бaлaFa босаныпты. БосaнFaнынa бiр айдан асса да осында жаткан керiнедi. - Апай, мунда неге жатырсыз yйге кайтпай? - деп сурадым кеше одан. - Ой, шырaFым-aй, тaмaFы жаксы, тыныш жерде жата беру керек кой, - дедi ол. - Осында оцалып aлFaн жаксы. Булар бiр апта еткен соц-ак шыFaрaмыз деп кодырацдай бередi. Ал, эдiсiн тапсац - шышара алмайды. AлFaшындa «тумау тид^ басым ауырады» дедiм. СонFы бес к ^ бойына «температурамен» жатырмын. - Ыстышыщын жоFaры ма?- деппiн одан ацкау басым. Эйел кyлдi. - Эцпме сол ыстыFымнын жоктыFындa FO^ - дедi ол. - Ысты^ышды! елшеуге термометр бергенде сестраныц кезш ала берiп, жiнiшке жaFын одеялaFa ысып-ысып жiберемiн. Кейде - 37, кейде - 38 боп шыша келед^ Олар сенедi. Кейiн сен де сейт. Мен жaFaмды устадым. - Апай, aлдaFaныныз дурыс емес кой, - деп басымды шайкадым. Жо-жок. Мен ешкашанда ейте алмаймын, Ербол. ПерзентхaнaFa келгелi тутк^IHFa тyскендеймiн мен. Осында \"eзiнсiз еткен yш кyн (бyгiн yшiншi кyн) yш ж^1лдай боп керiндi мaFaн. Мен боса^аннан кейiн бiр кyн де калмаймын мунда. Mенi босана салысымен дэрiгерден сурап алып кет, Ербол. Жарай ма, куатым, жарай ма? Sauap.org 256

*** Журт к^еулерше еркелетiп ат койып жатады FOЙ осы: КурмaнFaлиды - Курмаш, Уатайды - Уаш деп. Мен с е т элi бiр рет еркелетiп атамаппын FOЙ, жаным. Б^шнен бастап Ертай деп еркелетейiншi с е т . Ертайым менiн! Сенiн халык камыш, мемлекет мyддесiн ойлайтын yлкен журналист болFaнынды керсем деп арман етушi едiм iштей. БaFaнa езiн экеп бергенгазетте бaсылFaн «Жумысшы мyддесi» деген макалацды ок^1п, тебем кекке жеткендей боп калды бyгiн. Редакторыц мактаса, мaктaFaндaй екен! Бiрaк сен OFaн мактанып кетпе, кyнiм. (Мактанбайтыныцды бшем FOЙ, эншейiн айтамын, OFaн екпелеп калма. Жарай ма?) Айтпакшы, б ^ ш майдыц 5-i екен FOЙ. Сен экеп берген газеттен керiп есм е тyстi. Сенi баспасез кyнiмен куттыщтаймыш. Одан кейiн бyрсiгyнi болатын радио к ^ м е н , одан соц Женiс ^ т м е н куттыктаймын. ЖaлFыз мен Faнa емес, «Папама менен де сэлем айт!» деп бyйiрiмдi тепкiлеп жатыр мына тентегiн. Оныц да сэлемiн кабыл ал! Айтпакшы, Ертай, сен барыш деканатка айт - менi перзентханада жатыр деп мемлекеттж емтихaнFa юрпзбей койып жyрмесiн. Mенiн «Эдебиеттегi ецбекшi эйелдер бейнесi» деген так^1рыпка жaзFaн диплом жумысымныц да дайын екенш айт. eзiн бiлесiн, осыFaн дейш бiр кyн сабактан кaлFaн жокпын FOЙ мен. Mемлекегтiк емтихан тaпсыруFa калайда кyйiм келедi. Калайда менщ биыл курбыларыммен бiрге диплом алуым керек. Мектепке жолдама алып, класка кiрiп, «Сэлеметпiсiндер, балалар. Мен сендердщ муFaлiмiнмiн» деп жас уландардыц алдында ж^1мия кyлiп турсам, арманым болмас ед^ дyние-aй!.. Ойпырау, мынау Сэлемхат тaFы да тынышсыздана бастады FO^.. Мен осыны Сэлемхат, Сэлемхат дей беремш. Тyбiнде Сэлемхат атанып кетш жyрмесiн осы тентегiмiз. Мен бул тентегiндi кандай болса екен деп ойлайтынымды бiлесiн бе сен? ¥л болса - сaFaн, к^1З болса - мaFaн тартса екен деймш. Бiрaк ул болса да, кыз болса да ак^1ры, aдaмгершiлiгi сендей болса екен! Ал сaFaн тaFы да Сэлемхаттан сэлем, папасы. *** Адал дос aдaмFa медеу де, демеу де, мактаныш та, мереке де FOй, шiркiн! Бiздiн Майра сондай FOЙ. Жаны калмай жyр бaЙFустын бiз yшiн. БaFaнa келiп: «Баланы уайымдама, босатан соц апама бактырамыз. Апам езiме экем берiндер деп айтты» деп кетп. Апамды эуре кылмаспыз. Солардыц сырттай жасап жаткан кaмкорлыFынa жаныц еридi. Оныц артынан езiннiн «кешк келецкец» - Жомартбек келдi. (Сен екеущ бiрiндi-бiрiн жеце алмай-ак келесщдер кажасып. Сен оны кешкi келецкем деп атасац, ол с е т езiмнiц тyскi келецкем деп шыFa келед^ Эйтеуiр кисындырып, бiр нэрсенi таба кояды.) Бiр гaзегтi бала етш элпештеп, «iнгa-iнгa» деп менi мазактап кеттi терезе сыртынан. Mейлi, мазактаса мазактай берсiн. Ертец езi келшшек алып, балалы болFaндa керермiз оныц эуселесш. Sauap.org 257

*** Б^л кYнделiктi мен жай, эшейш, ермек Yшiн жазып жYрмiн, папатай. Сэлемхатын баж етш бак^1рып жерге тYCкеннен кейгн езще бергп жгберемгн мyны. Кейгн дос-жарандарга ок^1п, тyнFышымыздын ДYниеге калай келгенш айтып, осы кYндердi еске алып кYлiп отыратын болармыз элг. Соган жазсын, соган жеткгзсгн! Иэ, папатай...» Sauap.org 258

ЭПИЛОГ ОРНЫНА Кещл1 босап, кез1не жас келгендей болып, Ербол б1раз уакыт унс1з отырды. Бойын жиып, буынын бекггкеннен кей1н ол сез1н кайта ж аж ж , эцг1мес1н аяктауFа к1р1ст1. М1неки, Мецтайдыц соцFы кундел1г1 осы. Жан тэсЫмш жасап жаткан адамныц акырFы тынысы, соцFы к^1рыл, соцFы д1р1л1 сиякты, асыл жардыц ак^IрFы сез1 ед1 бул. Б1рак осы азFантай сезде мен ушш каншама сыр, каншама ж^1р жатыр десец1зш1! ^аншама екш ш , каншама муц бар мунда. Окып отырып сан рет ек1р1п, ексш ж^IлаFанмын мен. Одан айырылып каларымды ез1м де сезд1м бе, кайдам, Мецтайды аялап, аймалап, кушып, суюге, баладай элпештеп, еркелетуге б1р тоймаушы ед1м. Ак^1ры оныц б1р юшкентай кара тырнаFына да зар боп ацырадым да калдым. Терт жыл соFыста терт талына к^1лау юрмеген кем1рдей кара шашым Мецтайдан айырылFан туста аппак кудай боп шьта келд1. Талай рет уйыктап жатып Мецтай ун1н ест1д1м. «Жаным Ербол, ер бол!» деп ол сан рет кулаFыма сыбырлады. Еден сыкыр ете туссе, Мецтайдыц жур1с1н танып, сан рет басымды кетер1п алдым. Оныц кейлег1н1ц сыбдырын ест1гендей боп сан рет елецдед1м. Б1рак ол келмед1, кер1нбед1. Мэцг1л1кке жок болды, Fайып болды. Тац алдында керген тэтт тустей Fана елес калды. Кейде б1р оцашада, еткенд1 ойлап м у^ а батасыц. Сонда, «Кудай-ау, кайда сол ж^1лдар?» деген Абай жолдары ер1кс1з еске тусед1. Ойлап-ойлап келш, жастык шаFыцныц орынсыз етпеген1н 1штей медеу, мактаныш етес1ц. Эйткен1 адамзат толкын-толкын болып дуниеге келед1, туйдек-туйдепмен ем1рден етед1. Эр толк^1н, эр туйдек алFы шепке шеру тарткан эскер лег1не уксайды. Октябрь революциясы мен Азамат соFысына катыскан курыш адамдардыц тем1р таскынды лег1не 1лес1п, б1з 18 бен 22 жастыц арасында азаттыктыц ауыр жуг1н аркалап, терт жыл толассыз кан кешт1к. Пештен жаца Fана котарылFан к^1зыл шойындай жуйтк1п, батыстан МоскваFа карай лыксышан от пен ерт сел1н1ц, корFасын мен тем1р топаныныц алдын тостык. Б1зд1ц жас тэн1м1зд1 нем1с фашистершщ OFы шурк-шурк теск1лед1; жау танктер1 уст1м1зден таптап, жас суйег1м1зд1 сыкыр-сыкыр сындырды; жас журектер1м1зге нем1ст1ц кулаштай канжарлары к1рш-к1рш кадалды. Концлагерьден кашканымызда нем1ст1ц каскыр иттер1 коц ет1м1зд1 тырмалап, тер1м1зд1 жалбыратып, кан жоса етш талады. Б1зд1 зулым жау камераларFа камап, улы газ ж1берш туншыктырды. Б1зд1 олар т1р1дей отка ертед1, кез1м1зд1 бакырайтып койып, т1кем1зден т1к турFызып керге кемд1. Б1рак б1з: - ДЬсмеш ду^ ' Клы Ош^нны^, ДЬнйшын бер ^ыр^н ^усшы% ^^уын бер орысш^нны^, Журе^'н бер жолборысшы^/ Sauap.org 259

Еулл' элемн'^ а^у-дез', Орна деу^еме деи/ Ж ау жолына ашам сен', Бомба бол ßa жарыл, журед/ - деп, жанFан самолеттен жау колоннасына жау OFындaй шаншылдык, aйнaлaFa елiм шашкан ажал ДЗОТ- ына ез денемiздi езiмiз кол гранатадай лактырып, душпан пулеметiн канымызбен какалттыщ. ЖaуFa жанымызды берсек те, арымызды бермедiк. Бiз ж^IFылып жатып - турып жаттык, елiп жатып - жещп жаттык. Халык намысын корFaсынFa коса куйып, курышпен кiрiктiрдiк те, бомбaFa канат, снарядка заряд еттж. Ел тэуелсiздiгiн тебемiзге ту етш кетердiк. Сейтiп бiз дyниенi жайпап келе жаткан темiр топанды токтаттыщ. Бiз Отан жауын осылай жецдж. Бiз майданда кандай адал болсак, махаббатта да сондай пэк болдык. Эр жyректе асыл aдaмгершiлiк, айнымас махаббат болуын тiледiк. eйткенi емiрден кол устасып етер жан серж жaлFыз жарын шын сyйе бшмеген адам жолдасын да жаксы кере алмайды, коллективiн де курметтей бшмейд^ Жан жарына адал болмaFaн адам кылFaн к^1змет, iстеген iс, aткaрFaн жумыс, аркалаЕан коFaмдык мiндетiне де адал бола алмайды. Себебi саналы емiрдiн бар кызыFы махаббатка трелед^ Сондыктан да махаббатка сокпай кететш сезiм аз. АнаЕа сyйiспеншiлiк, жaрFa куштарлык, ОтaнFa перзенттiк, туFaн топыракка борыштылык сезiмдерiнiн бэрi махаббатка байланысты. Адам бойындaFы ец асыл касиет aдaмгершiлiк сезiмi де махаббатпен сабактас. eйткенi махаббат кaдiрiн бiлмейтiн адамда адамгершшж сезiмi болмайды, ал адамгершшМ жок кiсiнiн жyрегiн махаббат мекендемейд^ ЖоFaрыдa Тургенев пен Пришвиннiн махаббат жaйындaFы тамаша сездерi келтiрiлдi. М е тц OFaн косарым «махаббат» деген асыл жiбекке тyйiлген отаншылдык, енбекшiлдiк, достык, туыстык, бауырмалдык сезiмдерi эрбiр жас жyректiн жалынды туы болса екен деп тшеймш. Бiз - Октябрь революциясынан кейiн дyниеге келген жаца урпак ОтaнFa да, махаббатка да ак жyрегiмiзбен адал к^1змет етпк. Miне бiз муны езiмiздiн мэцгшж мактанышымыз деп бiлемiз. Осы мактаныштыц экелер жyрегiнен балалар жyрегiне кешуш керсету де бyгiнгi кyннiн так^1рыбы. Оны калай керсету, эрине, жазушыныц мiндетi. - Иэ, иэ, уктым. Не сурайын деп отырFaнынызды тyсiндiм. Мецтайдан баскалар кайда кaзiр демек^з FOЙ? Оны да айтайын ^зге. Университет бiтiргеннен кейiн, уядан ушкан балапандай болып, эркiм эр жакка кеттi. Бiреу кияFa конып, бiреу киырды мекендеп жyрiп жатыр кaзiр. Балапан баскан тауыктыц уясына байкаусызда тyсiп кеткен yйрек жумырткасынан шыккан сушыл балапандай болып, филфакты бгпре сала муFaлiм болмай, журналистиканыц айдын келiне тартып мен кеттiм. Ол отыздыц бiрaзы Fылыми к^1зметкер болды. Кепшiлiгi муFaлiм. Кыздар алдакашан к^ еуге шыккан, жiгiгтер эйел aлFaн. Бiр кездегi бyлдiршiндей к^1здар мен кыршын Sauap.org 260

жМттер бугшде сары карын эйел, сакалды шалFа айналды. Алдыныц балалары институтка шшш, баяFы б1з басымыздан кешкен жастыктыц жэрмецкес1не енд1 олар юрдц б1зд1ц жастыктыц ж^IFылFан жалауыныц орнына, олар ез туларын кетерд1... Солардыц 1ш1нен Мецтай екеум1зд1ц мэцг1л1к адал досымыз Жомартбек Жолдин Fылым докторы атаFын алды. Зайкул есеб1н тауып, б1р бастыктыц етег1нен устаFан. Соныц бедел1мен, тамыр-таныстык деген кэр1 кеселдщ кемег1мен ол да кандидат деген атка ие боп алFан. Ка^р ол б1р институтта «басын жарып, кез1н шыFарып» эдебиеттен сабак береди Зэкец бурынFыныц бэр1н умыткан. Эшейшде шек1рей1п журет1н эйел, кандидат болса мулде кеюрейш кетед1 емес пе. Ол да солай: кездесе калсац - танышысы келген1н таниды, таныFысы келмегенге танауын кетер1п журе береди Жец1лтек адамды жаFдай езгертпей коя ма? Мшеки, ем1р деген1ц1з, кейде, ойсыз, ушкалак адамды ушпакка осылай шыFарады екен. Канипа да - кандидат. Майра Абаева Ленин ордетмен наградта^ан.Жакында оFан ецбег1 с1цген м:^атм атаFы бер1лд1. Тумажанныц да кайда екен1н б1лг1ц1з келет1н болар? Жер устшде ол да жур. Б1рак б1зд1ц коFамымызда ондайлардыц орны турме емес пе? Турмеге тускен. Сактык кассасын мецгеруш1 боп турFанда б1рнеше облигацияFа подлог жасап, мемлекетт1ц кеп акшасын жеген1 жэне, ез сез1мен айтканда, баска да «уз1п-жулып, жулмалаFаны» уш1н кеп жылFа сотталFан. Оныц ек1 сез1н1ц б1р1 «Ошакбаев опык жемейд1» болып келуш1 ед1. Жок.Ошакбаевтар да омакасады екен. Олардыц эдшетс1зд1гшщ, арсыздыFыныц, ынсапсыздыFыныц зауалы - зац екен. Ал енд1 калFан юм дейс1з FOй? Кос Fашык Тана мен Заман болар. Ертедег1 ею Fашыктыц колы жетпеген муратка осы екеу1 жетт1. Екеу1 косылып, кеп бейнеттерд1 бастарынан кеш1р1п, сол жакта журш институт б1т1р1п, елу тертшш1 ж^1лы елге келд1. Каз1р екеу1 де муFалiм. Тана Серкебаева ею рет ЖоFарFы Советке депутат болып сайланды. Бiлiмбай, Ербол, Махаббат, Мецтай есiмдi терт баласы бар. Бiр ул, бiр к^1зына Мецтай екеумiздiц атымызды койыпты. Мен олармен анда-санда кездесш турамын. Кездескен сайын алдымен кiшкентай к^1здарын кушаFыма алып: «Мецтайым менiц!» деп шепiлдете суйемiн. Содан соц Тана мен Зам ата карап: - Ал осы заманныц Козы Керпешi мен Баян сулуы, амансыцдар ма? - деп кушагымды жаямын. Кездерi жасаурап, ерiндерi дiрiлдеп ол екеуi катарласа маFан карай умтылады. Асыл жар, адал доска не жетсш, шiркiн! 796^-79 70 Sauap.org 261

«МАХАББАТ, ЦЫЗЬЩ МОЛ ЖЫЛДАР» К1ТАБЫ ЦАЛАЙ ЖАЗЫЛДЫ? (Ок^IрмандарFа жауап) Мен1ц «Махаббат, к^1зык мол ж^1лдар» атты кгтабым 1970 жылы жарык керд1. Содан бер1 биыл уш1нш1 ж^IЛFа аяк басты. Б1рак буFан дей1н де менщ оннан аса к1табым жарияланды. Журт кез1нде мен1 жаксы очеркист деп таныды. Солай бола турса да мен ол к1таптарымнын б1рде-б1рше хат алFан емесп1н. Ал «Махаббат, кызык мол ж^1лдардын» жалFыз езше Fана мыцFа жуык хат алдым. Бурын кейб1р к1таптарыма б1рд1-ек1л1 рецензия шьшып, кей к1таптарым атаусыз кала беретш. Ал мына романFа республикалык, облыстык, аудандык газеттер беттер1нде оты^а жуык п1К1р жарияланды. Сол сиякты, буFан дей1н мен к1тап окушылар конференциясы, жазушынын ез ок^1рмандарымен кездесу1 дегенд1 ест1ген1м, керген1ммен, мен1ц б1рде-б1р к1табым бойынша конференция етпеген, ез1м жазушы рет1нде ок^1рман кауыммен кездеспеген ед1м. Ал осы роман жайында Кызылорда, Шымкент, КараFанды, Семей пединституттарында, Кызылорда мен Жамбыл педучилищелер1нде, астанамыз Алматыда С.М.Киров атындаFы мемлекетт1к университет пен казактын Абай атындаFы педагогпк институтында, республиканын кептеген казак орта мектептершде окушылар конференциясы етт1. Мен автор ретшде КызылордадаFы Мэншук Мэметова атындаFы кыздар педучилищес1н1н бес жуз шэк1рт1мен, АлматыдаFы Казактын Абай атындаFы пединститутынын т1л-эдебиет факультет1н1н студенттер1мен жуздестм. «Махаббат, кызык мол ж^1лдар» романына байланысты маFан хат жолдаFандардын кепшшМ студенттер, орта мектептерд1н жоFары сынып окушылары, ауыл-селодаFы жумысшы жастар, совет армиясы мен эскери- тен1з флотынын жауынгерлер1. Солардын 1ш1нде зейнеткерлерд1н де, уй шаруасындаFы эйелдерд1н де, ауыл интеллитенциясынын да леб1здер1 бар. Эз республикамыздын барлык облыстарынан хат алFандыFымнын уст1не, туыскан Эзбек республикасынын Ташкент, Самарканд, Бухара, ФерFана сиякты калаларынан да хаттар келген1н, сонын 1шшде эс1ресе, Каракалпак АССР-1нен кептеген хаттар алFанымды ерекше атап айтуым кажет. Осы хаттардын бэр1нде де окырмандар алдымен ездер1н1н бул к1тапты окышандарын б1лд1р1п, мундай шыFарманы усынFаны ушш«Жазушы» баспасына, авторFа рахмет айтады.Сез1м1з жалан болмас уш1н б1рнеше хаттан кыскаша уз1нд1лер келт1рей1к. Орал облысынын Фурманов ауданынан механизатор Е. Эбдаров ез ойын к^1скаша Fана былай деп туйшдептг «Махаббат, к^1зык мол жылдар» романын наFыз махаббаттын сырын, мэнш уктыратын кунды шыFарма деп бшемш. ТаFы да айтар ед1м, б1рак та эттен, эттен т1л1м жетпейдЬ» Ал ТалдыкорFан облысынын Панфилов ауданынан келген хатта мынадай сездер жазылFан: «Эз1лхан Нуршайыковтын жак^1нда шыккан «Махаббат, кызык Sauap.org 262

мол жылдар» романын ок^1дык. Бул ютап бiзге ете унады, эркайсымызFа да ой салды. Сол кiтаптаFы кейшкерлер осы кунде бар ма екен? Солардыц шын аты-женi кiм? Ербол юм? Жомартбек пен Майраныц емiрi кандай болды? Бул сурактарды коЙFан себебiмiз бул кiтапта Мухтар Эуезовтыц аты мен фамилиясы езгерген. Мумкш Ербол да сол сиякты осы кунп ак^1н, жазушыларымыздыц бiрi шышар. Элде бул романныц екiншi кггабы бар ма? Бiздiц осы сурауымызды ескерусiз калдырмай, жауап берудi етiнемiз. Механизатор к^1здар: Ахметова Турсынбубi, Камырбаева Пэтiгул». Сол сиякты Ш^1мкент облысы Капланбек шаруашылык оку орныныц агрономы Махамбет Алтаев ез пМрш былай хабарлайды: «Эзiлхан Нуршайыков «Махаббат, кызык мол ж^1лдар» романында осы заман такырыбыныц курделi мэселесi - жеке адамFа деген махаббатты кепке деген сутспеншшжпен уштастыра бiлiп, дэл бугшп куннiц кекейтестi жэйттерiнiц пернесiн тап баскан. Адамгершiлiк, iзгiлiк шарттарын бузбауFа, адал махаббатты ардактап, соныц ыстык-суытына куйе бiлуге, ецбекшiлдiкке уйретедi... Бул ютаптыц журектерiнде махаббат оты бар букш жастар кауымыныц керектi куралына айналып, жаксы iске тулFа боларына сенiмi зор. Осындай жан азышы мол, жаксы кiтаптар берсе екен». Челябi облысыныц эскери белiмiнде кызмет етушi жауынгер Кэкiбай Эйiмбетов «Жазушы» баспасына кiтапты ок^IFаннан кейiн былай деп жолдайды: «СоFыс кезiнде Ербол аFаларFа серiк болFан «Ак^1н» романы сиякты, «Махаббат, кызык мол жылдар» кггабы бiздiц серiгiмiз болды. Жорыктардан шаршап келгенде оны колыма алып, оки бастасам, бiржола шаршаFанымды умытып кетемiн. КасымдаFы орыс жiгiттерiне де бiрнеше рет эцгiмелеп айтып бердiм. ОларFа да ете катты унады. Бiздiц взводтыц жiгiттерi сiздерге жэне осындай кызык, тартымды роман жазып шыFарFан Эзiлхан Нуршайыков аFаЙFа кеп-кеп рахмет айтады». Житомир облысында эскери борышын етеп жаткан жауынгер Куантай Бузаубаев бул романныц езiнiц эскери борышын ойдаFыдай аткаруFа кемектескенiн жазады. Сейтiп ок^1рмандар ез хаттарында осылай, алдымен кiтап жайындаFы пiкiрлерiн б^ ^ ре келiп, ездерiнiц «эттеген-айларын» айтады: анау неге олай болмады, мынау неге буйтпедi деген сиякты ез еютш терш ортаFа салады. Осындай бiрнеше сурактарына жауап берудi етiнедi. Ондай сурактарFа ок^1рмандармен бетпе-бет жуздескенде толык жауап беруге мумкшшшж мол. Ал конференцияда кездеспей, республиканыц, тiптi, Отанымыздыц алыс тукпiрлерiнде жаткан ок^IрмандарFа жеке-жеке жауап беру кажет. АлFашкы 4-5 хат келгенде мен оларFа колма-кол жауап та бердiм. eйткенi мен ол кезде мундай кеп хаттыц астында калармын деп ойламаFан едiм. Бiрте-бiрте хат кебейе бастаFан соц олардыц эркайсысына белек-белек жауап жазып улгере алмайтынымды ацFардым. Жуинш) хат келгенде «Жуз хатка жауап» деген такырыппен газетке макала жазуFа, сейтiп окырмандарFа баспасез арк^1лы жауап беруге уЙFардым. Бiрак осы кезде наукастанып, узак уак^1т ауруханада жатып калдым. Шынымды айтсам, сол наукастанып жаткан кезiмде ок^1рмандардан узбей келiп турFан хаттар маFан Sauap.org 263

дэр1герлердщ ем1 мен дэр1с1нен кем болFан жок. Эр хат маFан от берд1, жаныма ж1гер куйды. Мше, ауруханадан шыFып, колыма куат юргеннен кей1н, романым жен1нде жылы леб1здер б1лд1р1п, хаттар мен киын кунде демеу болFан кад1рл1 ок^1рмандарыма ракмет айту уш1н колыма калам алып, осы жауапты жазуFа кiрiстiм.ЖоFарыда атаман мынFа жуык хатты тугел окып шыкканнан кей1н солардын iшiндегi барлык ок^1рман ушiн ортак мэнi бар деген оншакты суракка жауап берудi жен кердiм. Олар мыналар: Сурам: С1з амынсыз ба? Элде жас кезщ1зде елец жаздыцыз ба? Жауап: Мен бала кутм де еленге кумар болдым. Мектепке барFанша елден е с т дастандарды кеп тындадым. Хат танышаннан кейiн «Батырлар ж^1рынын» бiрiн калдырмай жаттап алдым. СоларFа карап езiмнiн де елен шыFарFым келдi. Сейтш жургенде соFыс басталды. АлматыFа эскерге келдiм. Бiр кунi кешке (1941 жылы желтоксанда) бэрiмiздi тездетiп сапка турFызды. Командир алFа келiп: - МайдандаFы 8-гвардиялык дивизияны толыктыруFа юм барады? Екi адым алFа шышындар, - дедi. Денесi тертбактау келген, жумыскер пiшiндес жас жiгiт шышып, бiзге каская карсы карап турды. Капелiмде одан баска ешкiм шыкпады. Мен шыктым, шыFа сала жМттерге карсы карап турып, елендетiп коя бердiм: - Б'з же^ем'з, емшден' 'с'м'з о^. Борлы^ о^ом болосы б'збенен жо^. ^унмезе зулым^ы^ усшем болыи, Турмо^ емес, э^'л^'д же%у' хо^/ Э^'л 'с'м'з у^'н ^ызы^ар, озомошшор, олзо/ - дедiм. - Жарайсын! - деп тертбак жМт колымды к^1сты. - Элендi езщ шыFардын ба? - Эзiм шышардым. Сол-ак екен, бiздiн он жак, сол жаFымыздаFы жiгiттер кернеп кегп. Сапка бiрге тiзiлген екi артдивизионнан кереп 80 адам екен, 100 адам шышыппыз. Жиырма адам артык деп командир бiрсыпыра адамды кешнге калдырды. Менi де сол жиырманын iшiне косты. - Сен акын екенсщ. Ак^1н бригадаFа да керек. СоFыска булардан сэл кейiнiрек барамыз, - дедi. - Куп! М айдана барамын деп саптын алдына алдымен шыFып, жiгiттерге каская карап турFан жiгiт Телеген Токтаров едi. Кейшнен Токтаровка Совет ОдаFынын Батыры атаFы берiлгенi туралы хабарды естiгенде: «Апырай, сонда Телегенмен бiрге калсам, мен де батыр болар ма едiм?!» - деген ой келд^ Sauap.org 264

Ол менщ албырттыным едi. Эйтпесе екшщ бiрi ер бола бермейдi FOЙ. Сонымен мен майданFа бару ушш жацадан жасакталып жаткан бригаданыц курамында калдым. eзiм бала кунiмнен елгезек, ширак едiм. Екi кунде ефрейтор атандым. Кеп узамай кiшi сержант боп шыша келдiм. Бэрiнен де жаксысы бурын «Лениншiл жаска» бiр конвертке салып он елец жiберсем, соныц бiрде-бiреуi басылмайтын едi. Ендi бригада газетiнде буркырап менiц елецдерiм шыFатын болды. Бурын бiр ауыз елец шыFарFанFа езiмдi ак^1нмын деп санап журген басым бригада газетшщ бетiнде «Кiшi сержант Э.Нуршайыков» деген атпен ж т жариялана бастаFан соц езiмдi едэуiр улкен ак^1нмын-ау деп ойладым. СоFыска барFаннан кейiн узак елецмен бригада атынан «Атамыз Жамбыл ак^IHFа» деген хат жаздым. М е тц осы елещм мен OFан берген Жамбылдыц «Жуз жасаFан журектен» деген жауабы екеуi катар «Социалистiк Казакстанда» шыкты. СоFыс бiттi. Бiрден Алматыша келiп, университетке тустiм. «Социалистiк Казакстан», «Лениншiл жаска» елецдерiмдi апардым. Ешкайсысы баспады. «Мынауыц бык^1п турFан фольклор кертед^ Фольклордыц заманы еткен, шыраFым. Бул турiцменен ешкашанда акын шыкпайды» дестi. БурынFымныц барлыFы бос эурешшж екенiне сонда Fана кезiм жегп. Сейтiп, албырт, жас кездегi акылсыздытымнан ак^1н бола жаздап, аз-ак калдым. Осыдан кейiн елецмен узiлдi-кесiлдi кош айтысып, журналистiк жолFа бiржола бет тузедiм. Прозаныц ауылы жакка да алыстан кез салып журдiм. Ал поэзия, а^ашында уэдесiн берiп, умiттендiрiп, баска бiреуге куйеуге шыFып кеткен кыздай болып, кецiлiмнен де, кекетмнен де бiржола алыстап кеттi. Сурам: Осы роман малай туды? Канша уамытта жазылды? Жауап: Мен узак уакыт журналист болдым. Тек кана журналистика жанрларымен: бас макала, сын макала, очерк, рецензия жазумен шутылдандым. Ал эцгiменi ауызша Fана айтатынмын. Ауызша айтатын эцгiмелерiмнiц так^1рыбы лирикалык, сатиралык, эзiл-калжыц турiнде боп келе беретш. Узак жол журiп келе жатып машина iшiнде, дастархан басында, демалыс уйiнде тыныFушылар арасында айтатын ондай эцгiмелерiм бiрнешеу едi. Олар «Ботакез», «Жемпiр», «Этiр», «Алтын саFат», «Улкен жазушыныц жанында», «Аупартком секретары туралы баллада», «Кызыл керпе» т.б. болатын. Осылардыц бiрсыпырасын кейiн жолдастардыц кецесiмен каFазFа тусiрiп, газет-журналдарFа жарияладым. Кейбiреулерi кiтапка да кiрiп кетп. Тек сонау 1945-1949 ж^IлдардаFы студенгпк емiрдiц бiр сэтiне Fана курылып, кейiн элденеше рет ецделiп, женделш, толыктырылFан «Кызыл керпе» эцгiмесi узак уакыт каFазFа тусiрiлмей, ауызша айтылумен келдi. Оныц к^1скаша мазмуны мынадай едi: соFыстан келген солдат-студент езiмен бiрге окитын к^1зды суйедi. Кыз да жiгiттi жаксы кередi. ЖМт сез айтканда баскаFа берiп коЙFан уэдем бар едi, оны кайтемш деп киналады. Жiгiт кыздыц уэдесш буздырмайды. Содан кейiн ол сырттай окуFа ауысып кетедi. Бул эцп м ет мен ауызша ец соцFы рет 1968 жылы 7 карашада белгЫ тiл маманы Эйтiм Sauap.org 265

Эбдiрахмановтын уйше жиналFан кеп адамнын алдында айттым. Сонда ак^1н Fафу Кайырбеков орнынан турып, куттыктап колымды алды да: - Осы айтканыныз каFазFа тускен бе? - деп сурады. - Жок. - КаFазFа ту^ре^з бе? - Тусiремiн. - Ендеше, тез каFазFа тусiрiнiз, эйтпесе мен муны поэма етiп жазып коямын... Студент кундердеп блокноттардын бiрiн актардым. Актара отырып, бул жайды езiм жазбасыма болмайтынын тусiндiм. Кунд^з-тун! соны каFазFа калай тусiрудi ойладым. Кандай косалкы окиFалар жанастыру жаFын iздестiрдiм. Акыры сол ж^1лдын желтоксанында демалыс алып, осы энгiменi каFазFа тусiруге отырдым. Мен - журналист-жазушымын. Эмiр бойы кенседе к^1змет iстеп келемiн. Профессионал жазушылардын журналист-жазушылардан артыкшылыFы олар кенседе кызмет iстемейдi, уйлерiнде жатады, тек кана творчествомен шутылданады. Ондай мумкшшшМм болмаFандыктан, мен кесек дегенкеркем шышармаларымды тек кана ж^1л сайынFы кезект демалысымды алFанда жазатынмын. Осылай етш мен бiр ж^IЛFы демалысымда «Махаббат ж^1ры» деген алFашк^I повестiмдi аяктадым. Одан кейiнгi екi демалысым «Ботакез», «Эсем» дейтiн шаFын повестерге жумсалды, т. т. Ал алпыс сегiзiншi жылдын кезектi демалысын «Жастык жыры» деген жана атпен ауызша «Кызыл керпе» аталып келген осы энпмеге жумсамак болдым. АлFашк^I жоспарым бурын жарияланFан «Махаббат ж^1ры», «Ботакез», «Эсем», « Е ст дэптерге» ендi «Жастык жырын» косып, замандастар жайлы шаFын, бес повестен куралFан роман жасау болды. Осы арада бул шыFарманын кай жактан баяндалатыны да белгiлi болып калды. Эйткенi OFан дейiнгi шаFын повестердiн бэрi де бiрiншi жактан баяндалатын. Солардын бiр белiгi болFандыктан, муны да солай етудiн кажеттМ айк^1ндалды. БуFан дейiн де мен бул энгiменi каFазFа тусiремiн деп бiр-екi рет талаптанFан болатынмын. Бiр рет бастаFанымда журналист Ербол Алматыдан келген жазушымен екеуi тын жерлердi аралап журiп, ауатком председателiнiн кабинетте конады. Сонда Ербол астана жазушысына ез емiрiн баяндап бередi. Екшш^шде ол кабинетте емес, далада, машина ш ш де баяндайтын. Ал уш]'н т ] жолы оны кабинетте де емес, машина ш ш де де емес, езен жаFасындаFы шопан уйiнде жатып баяндайтын етпм. Бiрак кiтап бiткеннен кейiн онын басталуын таFы да езгертуге тура келд^ Бiр кездескенiмiзде жазушы Мырзабек Дуйсенов екеумiз жалпы романнын атын не деп коюды ак^1лдастык. Ол «Махаббат, кызык мол ж^1лдар» деп коюFа кенес бердi. ОсыFан токтадык. Осы атпен «Жазушы» баспасынын 1970 жылFы жоспарына 15 баспа табак роман беремш деп мен заявка жасадым. Ал ауызша айтканда 20-30 минутта аякталатын «К^1зыл керпе» энпм ес «Жастык жыры» деген атпен каFазFа тусе бастаFанда шаFын повесть келемше сыймай, шыркап кеттi. Бiр ай демалысымда оны б т р е алмадым. 1969 Sauap.org 266

жылдыц басында таFы бiр ай демалыс алып, тапж^1лмастан отырдым. Онда да б^шед^ ЖазFан сайын жаца линиялар косылып, шыFарманыц аркауы калыцдай берд^ Бурын эцгiме Ербол мен Мецтай арасында Fана болса, ендi OFан Ербол - Сэлима, БYркiтбай - Сэлима, Мецтай - Тумажан, Заман - Тана линиялары косылды. БелгЫ бiр дэуiр - Отан соFысы кезiнiц киындыFы, одан кейiнгi ауыртпалык туралы шыFарма жаза отырып, сол кезге тэн бул окиFалардан аттап кете алмайтын болдым. Оныц устше Мецтай мен Ерболды, олардыц касындагы баска жанама кейiпкерлердi сол 40-жылдардыц дэрежесiнде калдыру керек пе деген суракка да кеп ойлануFа тура келд^ Калдырсам 70 ж^1лдыц жастарына ол унай ма? Бул ютаптыц окырмандары сол Мецтай мен Ерболдыц, солардыц тустарыныц балалары болады. Олардыц эке-шешелершщ махаббатын эрi таза куйшде, эрi ездерiне улгi ете керсету мшдет. Казiргi жастардыц бiлiм дэрежес де, сыншылды кересi де ете жоFары. Булар жокшылык дегеннiц не екенш бiлмей, молшылык дуниесiне балыктай жузiп келе жаткан жандар. Олардыц махаббат жайындагы тусiнiгi де езгешерек. Осылардыц бэрiн елеп, ескеру, ерекше кажет болды. 1969 ж^1лдыц басында а^ан демалысымда шыFарманы аяктай алмаFан соц, сол жылдыц желтоксанына дейш жумыс iстей журiп, кештетiп соFан уцiлумен болдым. Акыры 1969 жылдыц аяFында бiр айлык кезектi демалысымды алып, 1970 ж^1лдыц 19 кацтарында кiтаптыц соцFы нуктесiн койдым. Ютаптыц эр тарауын жеке новелла етш аяктап отырдым. Шамасы келсе эр тарау келес тарауFа жетекшi болсын. Шамасы келмесе, бiткен бiр тарау ез алдына жеке эцгiме сияктанып калсын дедiм. eйткенi осы кунп окушыныц кез-келген романды басынан аяFына дейiн ок^1п отырарлык шамасы жок. Колына тиген романныц бiр тарауын окып, тартпаса тастай салуы да мумкш. Мен кiтабымныц ец жок дегенде окушы шыдамы жетiп окышан тарауы ойында калуына тырыстым. Ол ушш оныц окиFасы к^1зыкты, тЫ тартымды - екеуi де емiрдiц езiнен алынFан шындык болуына кеп назар аудардым. Бiрсыпыра тарауларды кейш кайталап кешiрiп, ондаFы окиFа, сезiм, сез шындыFын унемi тексерiп отырдым. Кей кундерi жана материалдардан 3-4 бет жазсам, кейде жарты бетт толтыра алмай, киналFан шактарым да болды. Э^ресе окушыныц кез алдында картина сиякты боп калса-ау деген тустар туткыр тарта бердi. Мысалы, Ерболдыц ец алFаш жаца жыл тунiнде жауFан кебiрек карды боратып келе жаткан сэтi. Ерболдыц МецтаЙFа сез айтатын тунi, Ерболдыц кайта майданFа кеткелi жатканда Карашекенi шынжырлап жаткан жерi т. б. Эересе бурын ауызша айтып жаттыккан жерлерiм (Ерболдыц ец алFашк^I аудиторияFа юру^ бiрiншi лекцияны тыцдауы т. б.) ете тез жазылды. Кiтапты жазуын жазып бiтсем де колжазбамды жолдастарFа керсетуге корк^1п журдiм. «Унай ма, унамай ма? Урсып тастамай ма?» деп кымсындым. Оны алFаш окып, т ю р айткан, кецiлiмдi демеп, буынымды бекiткен ак^1н Музафар Sauap.org 267

Элiмбаев болды. (Баспа к^IЗметкерлерi кiтаптын юр^песш ыкшамдау керек дегенде таFы да Элiмбаев сенiн кiтабыннын бар мазмуны Пришвиннiн мына сезiнде тур, соFан зер салшы деген кенес айтты. Осыдан кейiн алFашында эпиграф ретшде алынFан Тургенев сезi мен Пришвин пМрш уштастырып, кiтаптын кiрiспесiн кайта ыкшамдадым). «Жастык ж^1ры» бiткеннен кейш OFан бурынFы повестердi косуFа болмай калды. Эйткенi жалFыз осынын езi баспа жоспарындаFы келемнен кебiректеу боп шыкты. Ендi муны жеке кiтап етiп шыFаруFа тура келдi. Тек «Жастык жыры» деген аты езгертшш, баспанын жоспарында керсетiлген «Махаббат, кызык мол ж^1лдар» деген атпен шышып, «роман» деп аталатын болды. Сонымен, осы кiтаптын тубiне бiрiншi рет фамилиям жазылды. Сурам: Роман неге тек мана махаббатма мурылFан? Жауап: Бул романды жастар емiрiнен алып, жастарFа арнап жазFан максатым, буры^ы ата-бабаларымыздын мекенiне уя салып, бугшп б]'зп]'н орнымызды басатын, iсiмiздi жалFастырып, алFа апаратын болашак урпакка, солардын журектерiнде асыл адамгершiлiк касиеттерiнiн калыптасуына титтей де болса езiмнiн себебiмдi тигiзуге умтылу едi. Бiз - ата-ана, жан журегiмiздi жарып шыккан жас кауымнын жаксы болуын тiлеймiз. Солар эдiл, адал болып ессе екен деймiз. БаяFы Телеген аFаларындай уэдеге берiк, Жiбек апаларындай акылды, жаугершiлiк жаFдаЙFа душар болса, сонау Каракыпшак Кобыландыдай каhарман батыр, кешеп Телеген Токтаров, Элия МолдаFулова, Мэншук Мэметова сиякты отаншыл, ержурек болса екен деп арман етемiз. Эз журегiмiздегi сол арманды мен жастарFа калай жеткiзсем деп толFандым. Сонда осы ойдын бэрiн оларFа бiр Fана махаббат деген асыл жiбекке туйiп берудi макул кердiм. Э й ткет саналы емiрдiн бар кызыFы махаббатка тiреледi. Махаббатка сокпай кететiн сезiм аз. АнаFа суйiспеншiлiк, жарFа куштарлык, ОтанFа перзенттiк, туFан топыракка борыштык сезiмдерiнiн бэрi махаббатка байланысты. Адам бойындаFы ен асыл сезiмдердiн бiрi адамгершiлiк сезiмi де махаббатпен сабактас. Эйткенi махаббат кадiрiн бiлмейтiн адамда адамгершiлiк сезiмi болмайды, ал адамгершшМ жок кiсiнiн журегiне асыл махаббат ешкашанда уя салмайды. Мiнеки, осы себептен де мен жастардын журегше махаббат арк^1лы жак^1ндауды максат етпм. Кiтабымнын негiзгi аркауын махаббат ете отырып, жастарымыздын жанына, журегiне, ойына карапайым халк^1мыздын кейбiр асыл касиеттерш: ананы ардактаушылык, к^1зды кадiрлеушiлiк, алFан жарын жанындай суюшiлiк, аFаны курметтеушшж, сертке берiктiк, уйымшылдык, бiрлiк- бiрауыздылык, бауырмалдык сиякты советтiк моралiмiзге сай келетш дэстурлерiн сiнiргiм келдi. Халкымыздын бул касиеттерi туралы баска кггаптарда да жазылFан, айтылFан, элi де айтыла берер. Ал мен соFан ез улесiмдi косуды парыз туттым. Ол максатым орындалды ма, орындалмады ма - оны ок^1рман кауым бiледi. Sauap.org 268

Сурам: Романда Мецтай неге трагедиялык; турге ушыратылды? Оны тым болмаса т1р! малдыруFа болмайтын ба ед!? Жауап: Мецтайдыц басынан кешкен трагедиялык жаFдай бiрнешеу. Алдымен кiшкентай кунiнде экес елдi. Одан соц соFыста жалFыз аFасы каза тапты. Оныц кутгш е шыдай алмай шешесi кайтыс болды. Бул соFыс кезiндегi соFыстыц так^ретш тарткан эр жануяFа тэн касиеттер болатын. Халыктыц калын ортасынан шыккан кыз болFандыктан, эрине, Мецтай да сол азаптардан етуге тиiс ед^ Байкауымша, бул жагына ок^1рмандар карсы емес, дэнеце демейдi. Будан баска Мецтай ушыраFан таFы екi трагедиялык хал бар: бiрi оныц Тумажанныц торына тусiп калуы, екiншiсi елiмi. Кеп журт, эсiресе, Мецтайдыц елiмiне екiнедi. Мецтайды елiмге кэрi де, жас та кимайды. Кеп жастар Мецтай елiмiн ж^1лап отырып окы^андарын жазады. Ал Павлодар облысыныц Майкайыц поселкесiнде туратын пенсионер карт Кэрiбай Уайысов бул туралы ез хатында былай дейдi: «Жолдас Эзiлхан Нуршайыковтыц «Махаббат, к^1зык мол ж^1лдар» деген романын тугел ок^1п шыктым. Жаксы жазылFан. Менiц сiздерге хат жазып отырFан себебiм, романFа сын айту емес, Мецтай елiмiнiц каЙFылы екенш айту. Сондай абзал жаратылFан адамныц елдi деген жерiн ок^IFанда не болып кеткенiмдi езiм де бшмеймш. Журегiм элсiреп, сасканымнан дэрi шшпш». Немесе Кызылорда облысыныц ЖацакорFан станциясыныц турFыны Кылышбек Бейсекеев былай деп жазады: «eмiрiмде колыма калам устап, шышарма талдап немесе пiкiр айтып керген жок едiм. Эзiлхан Нуршайыковтыц «Махаббат, к^1зык мол жылдар» деген романын окып, катты толFаныс устшде калдым. Мейлi, Мецтай елдi д е т к (жок, «елдi» деуге ауыз бармайды: оны елдi дегенше элгi батырдыц жолдасы болмай кеткiр Тумажанды елтру керек едi). Бiрак «елгеннiц артынан елмек жок» деген бар емес пе? Ендеше Ерболдыц содан берп емiрiнен окушыFа екi-уш бет кана хабар беруге болар едi FOй. СосынFы бiр айтарым: бiздiц ауылда осы кiтаптыц iшiндегi «Апамныц айткандары» деген нак^1лдарды койын кiтаптарына кешiрiп алFан адамдарды кердiм. Бул да Мецтайды сыйлаFандыктыц белгiсi деп б^^м». Мiнеки, ок^1рмандардыц пiкiрi - Мецтайдыц таFдыры туралы екi удай: бiреулер елгенiн дурыс кередi, бiреулер тiрi калдыру керек едi деседi. Бiрак канша киналып, к^IнжылFандарымен кепшiлiк окырмандар оныц елгенiн дурыс санайды. Шынымды айтсам, мен Мецтайды «елтiремiн» деп ойлаFан жок едiм. АлFашк^I жоспарымда Мецтай Ерболмен косылмайтын, Тумажан опасыз боп шыкканнан кейiн баска бiреумен турмыс курып кететiн. Содан жиырма ж^1л еткеннен кейiн ЖоFарFы Советтщ сессиясы кезiнде депутат Мецтай мен журналист Ербол екеуi астанада кездесетш. Бiрак «Татьяна менiц еркiмнен тыс ерге шышып кеттi» деп Пушкин айткандай, Мецтай да менiц ерюмсз ЕрболFа шыкты, онымен аз уакыт кана тэттi дэурен сурiп, дуниеден кайтты. Мецтайдыц куйiн кешiп, осы куш тiрi жургендер де бар емiрде. Ендеше оны романдаFыдай каЙFылы халге у:шыратпауFа да болатын ед^ Бiрак Sauap.org 269

романнын мазмунын «Ментай жаксы к^1з ед^ АлFашында адасты. Артынан бак^1тты болды» деген сездерге Fана сыйдырсак окушы соFан иланар ма едi? Иланбауы мумкiн. Эйткенi емiрде екiнiн бiрi бакытты бола бере ме? Казiр FашыктарFа ешбiр бегет жок: заман дурыс, зан эдiл дегенiмiзбен, элденелер бегет болып, эркiм эртурлi себеппен арманда кетш жатпай ма? Романда Заман мен Тана максаттарына жетш, бак^1тты болады. Онын устiне Ербол мен Ментайды бак^1тты етiп койсам, тым тэттi болып кетпей ме? Мше, осындай толFаныс устiнде Ментайды трагедиялык халге жеткiзу жайында емю-емю ой келдi. ОFан мынадай бiр себеп те болды. Бул роман жазылмас бурын, газетте кызмет ^тейтш журналист кезiмде бiр жас эйелдщ редакцияFа жазFан хатын тексере бардым. Аупартком кабинеттерiнiн бiрiнде арыз ие^мен энгiмелестiм. Казiрдiн езiнде уыздай ендi келiншектiн к^1з кезiнде керемет сулу болFаны анFарылады. Келiншек кезiнiн жасын сыFып тастап, сурактарыма жауап берд^ Ол езi облыстык калалардын бiрiнде жоFары оку орнын бiтiрiптi. К ерж т к^IЗFа кез салFыштар кеп болмай ма? БуFан да солай болыпты. СоFан мастанып, бул ешкiмге карамай кояды. «БуйырмаFан к^IЗFа буFалык туспейди> дегендей, ешкiмдi кезiне iлмей, ойнактап журе бередi. Эсiресе жупыны жМт к^IЗFа кеп жалынады. Киiмiн нашар, бойын тапал деп кыз ол жшгтп де манына жолатпай кояды. Сейтш жургенде кыз институтты б т р у г е айналады. Бiр кунi кештен бiрге кайткан екi жiгiт к^1зды шышарып салмак болып келе жатып, алдап бiр уйге кiргiзедi де, екш ш ^ есiктi сырттан кiлттеп, кетiп калады. Татамы, шарабы жасаулы турFан йен уйде элсiз кыз енгезердей жМтпен екi кун онаша калуFа мэжбур болады. Сейтш сактышынан айырылFан кыз пэктшшен айырылады - арамза жМттердщ шыFарып саламыз дегенiне журе берген сорлы бала осылайша опасыздын олжасына айналады. Бул окиFадан кейiн кыз институтты тауысып, дипломын алып, ун -тунсiз к^1зметке женеледi де, барFан жерiнде бiрiншi сез айткан жМтке турмыска шыFады да кетедi. Бiрак шыккан жiгiтi мiнезсiз болып кездесед^ - Пэктiктен айырылFаннан кейiн актышын адыра калады екен, аFай, - дедi келiншек таFы да ексш ж^1лап алып. - Куйеуiм мас болFан сайын менi балаFаттап: «Сен маFан келгенде кыз емес болатынсын» деп кiнэлайтын, тiптi, кол жумсап, уратын болды. Осылай да осылай, зорлыкка душар болдым деп талай рет жалынып, ж^1лап, шынымды айттым. Бiрак OFан куйеуiм сенбедi. Сенщ бурын Fашыктарын болFан, пэктiгiндi солардын бiрiне сыйлаFансын деп, ол ез сезш айтатын болды. Кей кундерi уйге конбайтынды шыFарды.Куйеуiм - жоFары бiлiмдi зоотехник. АлFашында ок^IFан жМт кой, ескi салттардын жен- жосышына мэн бермейтiн шыFар деп ойладым. ОFан уэдемдi берсем де, урлык к^IЛFан кiсiдей, емiрлiк жан-жарыма акаусыз жете алмаFаныма киналып, кысылFан едiм. Ак^1ры ойлаFанымдай болып шыкты. Сейтсем окышан жiгiттердiн ездерi-ак студент кундершде керiктi к^1з кездессе, к^1зыл керген карFадай шуласып, таласып, тебелесiп жургендерiмен, кейiн уйленген кездерiнде алFан кыздарынын сызаты жок, Sauap.org 270

шыныдай мелдiрлiгiн талап етедi екен. А ^ а н к^1здары кецiлiндегiдей боп шыккан жМттер куана куж^1цдап, алтын тапкандай мактанышын сездiрiп журсе, ондай болмаFандар ез-езшен тунж^1рап, суык тигендей шытынай беретшш байкадым. Тегi, куйеуiм менi суймейтш шыFар, шын суйген адам ондаЙFа карамау керек кой деп те ойладым. Кайдан бiлейiн. Осыны куздщ кунiндей тунж^1ратпай, бiржола аж^1расып кетсем бе деп те окталдым. Ерден шыккан эйелден ешюм пэктiк талап етпейдi FOЙ. Дэм жазса таFы бiреуге косылармын дедiм. Бiрак олай етуге елден уялдым, езiм окытып журген шэкiрт балалардан к^1сылдым. «Пэленше муFалiм куйеуiнен аж^1расып кетiптi» деген кацку сезден корыктым. eстiп дел-сал болып жургенiмде бiр кунi тунде куйеуiм мас боп, менiц бала кундеп жолдасым деп уйге бетен бiреудi ертiп келдi. ОFан тесек салдырып, маFан соныц касына жат деп итермелед^ «Бул маFан келген кезде кыз емес болатын, бугш сен койнына жатып шык» деп OFан ыржалактады. Мен жерге юрш кете жаздадым. Бул корлыкты кергенше елейш деп, к^1стыц аязында к т м с з далаFа каштым. Содан усiнiп, уш ай ауруханада жаттым. Жакында Fана жазылып шыктым. Шынымды айтсам, жынданудыц сэл-ак алдында калдым, аFай. ТаFы да сол уйде турып жатырмын. Куйеуiмнiц бетiне кiсi екен деп караFым келмейдi. Бiр столдыц басында басымыз туйiспейдi. Ол ез тамаFын езi iстеп iшедi, мен де ез бетммен тiршiлiк етемiн. Ортамызда жалFыз бала бар. Екеумiздi бiр ошактыц басында устап отырFан дэнекер сол Fана. Эйтпесе сырт бутш болFанымен, iш тутiн. Осылай деп келшшек темен карап, сэл ун сз отырды да, эцгiмесiн кайта жа^ап кеттi. - Жас кунде, кыз кезiмiзде, кебiмiздiц кезiмiздi шел каптап журедi екен, аFай. Бiр жМттщ бойы аласа, екiншiсiнiц ецi сиыксыз - булар «Ландыш», бiзге «Венера» керек деп, езiмiзге адал серж болар жаксы жiгiттердi аяFымыздыц астында жатса да ацдамайды екенбiз. Бурын институтта жургенде группадаFы жiгiттердiц бэрi менi сыйлайтын едi. Олар менщ атымды Гулiм демей, ылFи Акгулiм деп атаушы едi. Ендi мше ак гул емес, кара гул болдым. Жер устiнде кур сулдерiм жургенi болмаса, кейде езiмдi тiрi елiк, тiрi аруакка санаймын. Кызмет, бала, жора- жолдас - бэрi алданыш кой. Бiрак эйелдiц шын бакыты осылардыц устiнде емiрлiк жан-жарыныц жаксы болуында екен. Мiнеки, аFай, емiрiм осы менiц. Ауруханада жатып, жаным киналFанда редакцияFа хат жазFанмын. Бiр адам жiберсецiздер бар каЙFы-сырымды айтамын дегенмiн. Келгенiцiзге рахмет. Бiрак езiмдi-езiм эшкерелеп, журтка жайып кайтемш деген таFы бiр оЙFа токтадым. Сiзден етiнiш, менiц куйеуiммен оцаша сейлесш, осыныц бэрiн айтыцыз. Алдымен арак ^шкенд! кой децiз. Бар бэле содан басталады. ОсыFан уэдецдi берсец мен сенi маскаралап, газетке жазбаймын децiз. Ол осыFан кенсе, газетке жазбай-ак коюыцызды сураймын». Эрине, мен келшшектщ куйеуiмен де сейлестм. Ол уэдесiн бердi. Бiрак осы о к ^ а менiц есiмде сакталып калды. Мiнеки, романдаFы Мецтайдыц таFдырын немен тындыру керек деп толFанFанда бул жай ойыма оралды. Sauap.org 271

Келшшектщ сонда айткан: «Тегi, куйеуiм м е т суймейтш шыFар, шын суйген адам ондаЙFа карамауы керек кой деп ойладым» деген сезi бiр шындыктын шетiн анFарткандай болды. Ментайды ЕрболFа косу туралы ой осыдан туды. Ал халкымыз ежелден улын адал, кызын пэк етiп есiрген. Э й ткет пэктiк жас жубайлардын бiр-бiрiне болашак кадiр-курметiнiн, достык- сыйластыFынын, риясыз бершгендМнщ басы деп бiлген. Ендеше бiз ез урпаFымызды ата-бабамыздын бугiнгi моральFа жак^1н келетiн осы дэстурi непзшде неге тэрбиелемеймiз? Осы максат ушш кимасам да, киналсам да, окушы жан-тэнiмен жаксы керген акылды ару Ментайды курбан еттiм. Бул «каталдышым» ушiн окырман кауымнан кешiрiм етшемш. Бул арада менiн узак жыл очеркист болFаным да кiнэлi ме деп ойлаймын. Эйткенi очеркист емiрде болFан окиFаны Fана суреттейдi, факты Fана шамалайды. Тегi, менiн е ск кэсiбiме тартып, Ментай басынан еткен трагедиялык халдi емiрде шын болFан окиFаFа негiздеп жiберуiм де ыктимал. Калай дегенмен де мен автор ретшде МентаЙFа разымын. Эзi елсе де кещлшдеп сабаFын берiп тынды. Адалдыктын, адамгершiлiктiн, достыктын, асыл жардын энiн езiнше шыркап еттi. Менщ жаксылыFымнан улгi алындар, катемдi кайталамандар деп кеттi. Ол езiнiн коFамшыл, кепшiл iсiмен, эдiл адалдыFымен эр окырманнын кенiлiнде калды. Сурам: Ербол мшезшдег! кейб1р жасымтымтарды малай уFуFа болады? Жауап: Ербол - момын ата-анадан туFан, халк^1нын, коFамынын бойындаFы ен жаксы касиеттердi бойына сщрген, Казан революциясынан бес ж^1л кейш дуниеге келген жас азамат Ербол социалиста коFамнын к^1рк^1ншы жылдары тск ен нэрлi жемiсi, осы кунi жана адамдар деп аталатын Казан телшщ алдынFы легiндегi курескер. Сырттай кораш керiнгенiмен Ербол iштей акылды, адамгершшжт, кепшiл, коFамшыл, досшыл, сабырлы жМт. Энгiме адамгершiлiк пен арFа трелгенде ол екiнiн бiрi бара алмайтын кесек кимылдарFа барады: жан-жаFын жалмауыздай жайпап келе жаткан жау танюсмен жекпе- жек айкасады; жолдастарына кауш тенгенде ж^1ландай ыск^1рып, снарядтi кушактап алып, шунк^IрFа лактырады; досынын к^1зы Тананын абыройын текпеу ушiн онымен уш кун бiрге болFанда тастай боп катып калады; езi жаксы кере тура Ментайдын баскаFа берген сертш буздырмайды; езi жаланаш-жалпы журш, костюмге жинаган акшасын Заманды iздеп бара жаткан ТанаFа жол каражат етiп бередi. Ок^1рмандар онын бойындаFы осы касиеттердi дурыс тусiнiп, баFалаFан. Тусiне тура кейбiр ок^1рмандардын Ербол мшезшдеп екi «жасыктыкка» зыFырданы кайнайды... Мектеп iшiндегi Буркiтбай Сэлиманы урFанда Ербол неге Буркiтбайды сакалынан алып, жаFасын ж^1ртпады? Неге ол вагонда Ошакбаевты тым болмаса шапалакпен бiр тартып жiбермедi? - деп екшед^ Алматы облысынын Кеген ауданынан «Ментайдын елiмiне Ерболдын ынж^IктыFы Sauap.org 272

кшэл^ Ербол шуу басында сертiн буздырып, МецтаЙFа уйленiп алса, онда мундай аянышты хал болмайтын едi. Бэрше еркектер кiнэлi, оларFа ешкашан да сенуге болмайды» - деп маFан ашулы хат жазды. Бiрак осылардыц бэрiне ок^1рмандар ездерi жауап берш жатыр. КазМУ-дыц М.О.Эуезов атындаFы эдеби бiрлестiгiнде осы романFа арналFан конференцияда бiрдi-екiлi жiгiттер Ерболды аузындаFысынан айырылып калатын ынж^1к деп кiнэлаFанда, езге жастар (э^ресе к^1здар) бул пМрге карсы шыкты. Трибунадан сейлеген кейбiр к^1здар эзiлдеп: егер осы кунп жiгiттерiмiздiц бэрi Ерболдай болса, кыздар одан артыкты iздемес едi деген пiкiрдi де айтты. КазПИ-де болFан кездесуде сейлеген Жамалова деген студент кыз: «Ербол Буркiтбайды бiр урFанмен, Сэлиманыц басына бак^1т орнай ма? Ошакбаевтыц бетiне бiр тукiргенмен, Мецтайдыц мiнi бутiнделе ме? Екеуi де болмайды. Ендеше мен Ерболдыц сабырлылыкпен астаскан ак^IлдылыFын куптаймын» дедi. Мен бул жайында осы студент кыздан асырып ештеце айта алмайтын сияктымын. Жазушыныц кiтаптаFы кейiпкерлерiн жан-жакты бiлуi парыз. Сондыктан да мен шыFармаFа кiрiспес бурын оныц кейiпкерлерiнiц кейбiр прототиптерiмен элденеше рет кездестiм. ОFан журналистiк к^IЗметiм мумкiндiк бердi. Олардыц бэрiне де «Кызыл керпенi» ауызша айтып бердiм. Эцгiмем тыцдаушыларFа унаFан сайын маFан да шабыт келш, осыны жазсам, журт ок^1р ед^ау деген ой баурай бастады. Осы токтамFа 1968 ж^1лдыц кузiнде анык келгенiмдi жоFарыда айттым. Ескi достармен жуздескенде етш кеткен к^1рк^1ншы жылдардаFы студенттiк емiрдiц езiм умытып калFан детальдарын койын дэптерге жэне турте журдiм. ШыFармаFа отырар алдында университеттщ Совет кешесiндегi ескi корпусын э д е т барып аралап шыктым. eзiмiздiц е с т аудиторияларFа кiрдiм, кiтапханаFа бас суктым. Университеттiц Калинин мен Виноградов кешелершдеп ескi жатакханаларын жаFалай жэне аралап шыктым. Дэлiзде журiп, белмелердiц немiрлерiне дейiн уцiлiп кез салдым. Касымнан етiп жаткан кыз-жiгiттер менiц осыдан жиырма ж^1л бурын ездерi сиякты студент боп, осы белмелердiц бiрiнде жатканымды, казiр сол студенттiк емiр жайында кiтап жазуFа келгенiмдi, эрине, сезген де жок. Ескi орындарды аралай журiп, мен кiтабымныц бас каhармандарыныц бiрi Ербол Есеновтыц кандай болуы керектiгiн ойладым. Сез жок, ол Улы Отан соFысына барып, жауды жецiп кайткан саналы казак жастарыныц жиынтык бейнесi болуFа т т с . Сондыктан да Ербол кiтаптыц а^ашкы беттерiнде Улы жецiске семiрiп, туFан жерiне, арман- астанасына саFынышпен жетш, романтикалык куйде журген солдат куйшде суреттеледi. Мысалы, оныц Совет кешесш бойлап университетке келе жатуы, оныц тас баспалдаFына табаны тигендегi жан тебiренiсi, университетке кабылданып, деканаттан шыкканда езiн аскар Алатаудыц устiндегi ак Sauap.org 273

булттардын тебесшде калыктап ушып жургендей сезiнуi осыны дэлелдейдi. АлFашк^I лекция устшдеп онын к^1здар туралы лирикалык ойы, группадаFы отыз к^1здын бэрiн бiрдей ак^1лды, бэрi бiрдей сулу деп есептеуi осынын аЙFаFы. Эрине, терт жыл канды к^IрFынFа катынасып, соFыс кунделiктi iсi боп кеткен адам онын уйреншжт эдеттерiнен бiрден арыла алмайды. Сондыктан да Ербол алFаш аудиторияFа кiргенде езiне кадалFан отыз кыздын кезiн тунде жау самолетш iздеген прожекторлардын айк^1ш-уйкыш сэулесiмен салыстырады. АлFашкы лекцияFа келген ок^1тушы аты-женш сураFанда ол орнынан атып турып: «Сержант Ербол Есенов» деп так-тук жауап бередi. СоFыста болмаFан, эскер тэртбш бiлмейтiн окытушы турегеп турFан солдатка «отыр» деп айтпай, лекциясын ары карай жалFастыра бергенде Ерболдын руксатсыз отырмай, какиып турып калуы - мiне, осынын бэрi эскери даFды. Ерболдын сол какиып турFаны келденен журтка кулкi боп кершгетмен, сол сэттiн кеп сыры бар. Бул б^р^нш^ден, Ерболдын бойына эскери тэрбиенщ мыктап сiнгендiгiн керсетедi. Ал ¥лы Отан соFысынын женiсi эскери уставтын талаптарын адал кенiлмен аткаратын Ербол сиякты солдаттардын табандылыFымен келген. Егер ЕрболFа каптап келе жаткан калын жаудын алдынан зенбiрекпен не пулеметпен жеке калып, жалFыз шайкас десен, шайкасады. Эзгелер межелi жерге жетш алып, жаЙFасканша сен тапжылма, шаман жетпесе, сол жерде Отан ушш ел десен, ол OFы бiткенше жаумен атысып, сол арада тапж^1лмастан еледi де. Ал Ерболдын бойына армия- ананын CYтiмен сщген бул касиет ол эскерден кайтып келiп, студент болып аудиторияFа юрЫмен кете калмайды. Окытушы орнынан турFызып алып , кайтадан «отыр» деместен лекциясын бастай женелгенде Ерболдын журт кезше нысана, кулкiсiне тиек болып, руксат кутiп, бiр сэт тапжылмастан турып калFан кулкiлi жаFдайында осындай бiр астарлы жай жэне бар. Рас, кейшнен эскери эдеттiн кейбiр сырт керiнiстерi Ерболдын бойынан бiртiндеп кала да бастайды. Бiрак эскери тэрбиенщ м э т онын канында мэщг сакталып калады. Сондыктан да Ербол улкендердi кергенде генералдын алдынан еткен солдаттай сызылады, нашар окитындардын сабак уFынуына кемектесiп, жолдастарынын арасында коллектившшдж сезiмiн кушейтедi. Ербол ез аузынан мынадай тужырым айтады: ананын емшек с у т , мектеп таFылымы, эскер тэрбиес бiрiн-бiрi толыктыра туседi; осы уш тэрбиенi бойына сiнiрген адам асыл азамат болады. Сондыктан да ол Ментайдын баска бiреуге берген сертш буздырмайды. Эйткенi, ант бузу ана тэрбиесше де, армия дэстурiне де жат ю - сумдык жай. Сол себептен де ол суйген кызын ондай сумдыкка итермелей алмайды. Автордын максаты Ербол мен Ментай жаксы жiгiт, бiлiмдi кыз екенiн керсетiп кана кою емес, солар аркылы халкымыздын бойындаFы кейшп урпакка, арFы, алыс болашакка улп боларлык дэстур, касиеттерiн насихаттау. Сол касиеттердi Ментай мен Ерболдын бойына елшеп т ш е отырып, журтка жарасымды улгi усыну едi. «Апамнын айткандары», «Эз ойларым», Sauap.org 274

«Алтын дщгек» дейтш нак^1л тараулар, т. б. осы пiкiрдi ныFайтуFа косымша турiнде кiрдi. Ауыз эдебиетiнiц улп-нускаларыныц ец асылдарын ауызFа ала отыру да осы ниеттен туFан. Ерболдыц облыстык газетте тiлщi боп жургенде ел iшiндегi ескi салт- сананыц кейбiр ерсi к^1лыктарын сынап-мiнеуi де осы тшекпен кабысады. Сырт караFан кiсiге жасык, жуас керiнген ЕрболFа автор осындай идеялык жук берш, адамгершiлiк асыл касиеттерiн эр журекке жеткiзер елшi мiндетiн жуктеген, умгг арткан едi. Сондыктан мен кептеген окырмандар пiкiрiне косыла отырып, Ерболды «сырт караFан кiсiге жуас, момын керiнетiн - соFыста батыр, ецбекте ер боп шышатын, жаны жалынды, карапайым казак жiгiттерiнiц бiрi» деп уFамын. Сурам: К1таптыц аяFында кешпкерлердщ кей1ннен к1м болFаны керсет!лген. Ал Ерболдыц мандай куйде екен! неге айтылмаFан? Жауап: Ерболдыц кiм екендМ кiтаптыц соцында емес, басында айтылды. Жазушы мен эдебиет сыншысына журналист Ербол ез басынан еткендi баяндап бередi. Демек, ол журналист. Сурам: Роман кешпкерлершщ прототиптер! бар ма? Бар болса, олар маз1р мандай куйде, не мызметте? Жануя жайлары мандай? Жауап: Бiрсыпырасынiкi бар. Кейбiреулерiнiкi жок. Ал бiрдi-екiлi кейiпкер ютапка ез атымен кiрдi. Бiрак бар деген прототиптердщ сырт пiшiндерi, кейбiр басынан кешкендерi кiтапка кiргенмен, кейшкер бейнелерiн жасау устiнде олар мулде езгерш кеттi. Прототиптердiц ездерi бшмейтш, бiрак емiрде болFан, баскалар басынан кешкен жана окиFалар косылды. Сондыктан ютапты ок^1п шыкканнан кейiн мына кейiпкерлердiц прототипi менмiн-ау деп ойлаFан кейбiр таныстарымныц «мундай окиFа менщ басымнан еткен жок едi FOЙ» деп тацданулары да, шамданулары да мумкш. Олай етудiц кажетi жок. Ойткет бул кiтап деректi дуние емес, керкем шыFарма FOй. Ендi сол прототиптердiц немесе жартылай прототиптердщ бас-басына жеке токтайын. Мецтай бейнесшщ соцFы жактары кайдан, калай алы^анын окушы жоFарыда ацFарFан болар. Ал ол бейненщ алFашкы белiгiнiц - бала, пэк Мецтайдыц прототипi сол кезде бiзбен бiрге ок^IFан бiр к^1здыц емiрiнен алынFан. Оныц аFасыныц елгенi, соFыстан келген бiр ж т т т щ мен аFацмен жолдас болдым, аFац елерiнде сенi маFан тапсырып кеткен деп ол кыздыц уэдесiн а^аны, «сен уэдецдi бузба, бузсац елтремш» деп мейрам сайын АлматыFа келш, к^1збен кездесiп жургенi рас. Артынан оныц елдегi сиыры, уйi бар ж еср келiншекке уйленгенi, сберкассада кызмет етiп, облигацияFа подлог жасаFаны ушш сотталып кеткенi де шындык. Мецтай прототипше алынFан к^1з - казiр екi баланыц анасы, орта мектептщ муFалiмi. Жолдасы - аFарту кызметкер^ Ерболдыц прототипiн кунде керемiн, екеумiз бiр мекемеде кызмет iстеймiз. Э сресе тацертец асыFып, жумыска келген бетте шаш сипау ушш Sauap.org 275

айна алдында жyздесiп, жымыцдасып та каламыз. Оныц терт баласы, эйелi бар. Оны кергенде: «Сен кiтaптaFы Ербол менмш деп мактанасыц. Бiрaк, жазушыныц эр шыFaрмaсындa ез емiрiнiн элеменгтерi араласа жyретiнiн, ендеше Ербол бейнесшде менен де титтей бiрдене бар екенш ок^1рмандар да сезетiн шышар» деп коямын. Расында да кейбiр окырман Ербол мен авторды бiр адам деп есептейтiн керiнедi. Ал кептеген окырмандар Ерболды емiрде бар, ^ i адам деп те ууынады. Сондыктан да олар бaспaFa жолдaFaн ез хаттарыныц сыртына «Ербол Есеновке тапсырылсын» жазады. Заман мен Тана туралы. Заманныц прототипi екеу. Бiреуi 1941 ж^1лы немiстер туткиылдан шабуыл жaсaFaндa Бреет тyбiнде туткынFa тyсiп, 1945 ж^1лы майда эскери туткындармен бiрге бiздiн колFa етiп, кейшнен соттaлFaн жiгiт. Ол Орал каласында шахтада жумыс iстеген. Жiгiттiн с^ ге н к^1зы оны артынан iздеп барыш, косылып, екеуi бaлaлы-шaFaлы боп бiрнеше жылдан соц елге келген. Бiрaк бул к^1З ЖенПИ-де ок^IмaFaн, орта бЫммен ауылда муFaлiм боп жyрген едi. Заманныц екiншi прототипi белгЫ халык ак^1ны СaпaрFaли Элiмбетовтын жaлFыз улы, 1943 жылы Улы Отан соFысындa каза тапкан жас акын Маман болатын. Маманныц да шын сyйiп серттескен кызы бар ед^ Miне бул к^1З ЖенПИ-де окыды1. Егер Маман жоFaрыдaFы жiгiттiн жaFдaйынa ушырап, аман калса, бул кыздыц да оны жер тyбiне болса да iздеп барары кэмiл ед^ Бул кiсi де кейiн турмыска шыккан, бaлaлы-шaFaлы, жанды-жакты дегендей, ^лкен жануя болды. Кaзiр ерiмен екеуi де орта мектепте мугaлiм. РомaндaFы Заман мен Тана бейнесi осы ею жiгiт пен екi кыздан aлынFaн болатын. Ал Ербол мен Тананыц соFыс кезiнде кездесiп, екеушщ yш кyн бiрге болFaнын суреттейтш достык, адалдык, aдaмгершiлiк ж^1ры емiрде шын болFaн, накты окиFaFa непзделген едi. Бууан кейбiр кексе юсшердщ сенбейтiнi байкалады. ОFaн мен не айта аламын. Колына тиген ютап жайы ок^1рмандардыц еркi FOЙ, эрине. Зай^лдщ прототипi бар десе де, жок десе де болады. Бар деуге болатыны, соFыс кезiнде сезiмi ерте оянып, еркек керсе кылмыщдай бастайтын кейбiр к^1здардыц болFaны рас. Сондайлардыц бiреуi ЖенПИ-ден куылып, университеттщ бiз окып жyрген группасына да келген болатын. Ол кыздыщ жатакханада сол кезде жана Faнa шыккан «Алтын кшт» деген кэмпигтi бiр-бiрiне жем берген кегершiндей болып, жМттердщ аузынан (бiр ушын к^1З, екiншi ушын жiгiт тiстеп) сорып оты^аныш да кергенбiз. Зaйкyлдiн бейнесiн жасарда сол кыз ойыма тyскен де болар. Бiрaк сол к^1здыц кейш кайда кетiп, кaзiр кайда жyргенiн, тiптi, бaр-жоFын да бiлмеймiн. Зайк^лдщ прототипi жок десе де болады д е й тт м , ол бейненiн бойына осы к ^ п кейбiр к^1здарда кездесетiн кемшiлiктердi жэне костым. Сейтiп, Зaйкyл жецштек, желекпе бурынFы к^IЗдaрFa да, бyгiнгi K^IЗдaрFa да уксап шыкты. Sauap.org 276

М е тц ез тусшМмше, бойында ушып-конба жецштектж мiнездерi болFанымен, жалпы Зайкул аккецш к^1з. Жаксы жар кездесiп, карапайым емiр сурсе, ондайлардыц кейiн саликалы эйелдер катарына косылып кетерi сез^з. Бiрак «басына бак» конса, Зайкул сияктылардыц кердецдеп кететiндерi де болады. Ондайлар ец алдымен тырапыштанып кишед^ Одан соц кенедей жабысып, куйеушщ машинасынан туспейдi. Осыдан соц езi шатпактаFан бiрдецелерiн диссертациямныц тарауы деп эрюмге бiр тузеттiрiп немесе жанадан жаздырып, Fылым кандидаты деген атак алып, алшацдап шыFа келедi. Ал соныц корFаFан диссертациясынан коFамFа келер бiр тиын пайда болмайды. eмiрде осындай окиFалар кездесiп жататындыктан, бiздiц Зайкул де мундай «модадан» кур кала алмады. Оныц бойындаFы жас кезшдеп - жецiлтектiк, ескеннен кейшп уятсыздык, куйеуге шыкканнан кейiнгi келюш турFан жаFдай осындай озбырлыкка барып уштасты. Зайкулге кеп тиiсетiн куакы мiнездi Жомартбектiц де прототипi бар. Казiр ол Казак ССР Fылым Академиясында к^1змет iстейдi, филология Fылымдарыныц докторы. Кептеген Fылыми ецбектерi шыккан жэне бiрнеше эцгiмелер жинагы, повестерi жарияланFан белгiлi жазушы. Бiрак ку тiлдi жiгiттердi кыздар менсiне коймайды FOЙ. Сол себептi де ол елдiм-талдым деп отызFа жеткенде эрец уйленед^ Роман прототиптерiнiц iшiндегi эзiрге балалары институтка iлiнбеген тек осы Fана. Автордыц максаты халк^1мыздыц бойындаFы жаксы касиеттердi кебiрек керсету болFандыктан, романда жаFымсыз кейiпкерлер ете аз алынды. Туптеп келгенде кiтаптаFы шын мэнiндегi жаFымсыз кейiпкер екеу Fана. Оныц бiрi - Тумажан да, екш ш ^ - Буркiтбай. Тумажан Ошакбаевтыц басында бiздiц коFамымызFа жат ею турлi мiн бар. Ол Тумажанныц советтiк моральFа сыймайтын озбырлыFы мен коFам дэулетiне суFанактыFы. Оныц бойындаFы осы к^1лыктарды ок^1рмандар катты айыптап, зыFырданы кайнаFан хаттар жазды. «Махаббат, к^1зык мол ж^1лдар» романын суйсше ок^1п, кеп уакытка дейiн ойландым. eзiмдi элденеше рет Ербол мен Тумажанныц орнына да койдым, - деп жазады колхозшы Алтынбек Дэюбаев.- Сонда Тумажандай болFанша, ул боп анадан тумаFанныц езi артык деген тужырымFа келдiм». Алты баланыц анасы, уй шаруасындаFы эйел БаFила Муханова- Шапатова: «Кiтапты ок^1п отырFанда Тумажа^а ж^1ныц келiп, сондай ыза болып отырасыц» десе, совхоз жумысшысы Элмуханбет Досжанов ез хатын: «Ошакбаевты ошакка тiрiдей тыFып жiбергiц келiп, бойыцды ашу-ыза кернейдi» деп туйiндейдi. Ал Л.Кутылбекова, С.Жаукеев жэне баскалар Тумажан сияктылардыц ауылда элi де бар екенш айтады. Рас, Тумажан сияктылар ауылда Fана емес, калада да кездесед^ Бiрак казiргiТумажандардыц iшi езгермегенмен, т у с езгерген. Олар кара костюм, ак кейлек киiп, екi беттерi шикандай боп, шекiрейiп, мейманханалардыц мацында жYредi. Sauap.org 277

Мшеки, Тумажан бейнесiнiц прототипiне шуу дегенде баяFы езiмiзбен бiрге окыFан кызды аламын деп алдап кеткен жМт алынFан болатын. Оныц сотталып кеткеннен кейшп хал-жайынан хабарым жок. М е тц максатым, к^1здарды кашанда болса Тумажан сияктылардыц кармаFынан сактандыра отырып, кыз намысын корлау кылмыс жасаFанмен тец екендМн жас жiгiттерге утындыру ед^ Ендi романдаFы прототипi жок бейнелерге келетк. Олар Буркiтбай мен Сэлима. Бул екi бейненiц екеуi де ойдан жасалFанымен, ок^1рмандар БуркiтбаЙFа лаFынет айтып, СэлимаFа шын журектерiнен аяныш б^^ред^ «Сэлима сиякты, аюFа косакталFан аяулы жандар бiздiц ауыл, ауданымызда да бар» деп жазады. Муныц езi бул екi бейненiц мен езiм керген прототиптерi жок болFанымен, журт керген, ел бiлетiн прототиптерi бар екенш керсетедi. Кiтапта ез атымен аталFан кейiпкерлердiц бiрi Майра Ыбыраева (кiтапта - Абаева). Ол казiр педучилишенiц окытушысы. Майрамен кiтап шыкканнан кейiн таFы бiр кездестiм. Сол жолы: «Мынау Майра деп оты^аны мен шыFармын деп, кецiлiм тасып, аяк басымым шапшацдап, к^1з кутм е жетпесем де, келiншек куйiмдегiдей халге келдiм. Бес балам ер жетш, ез алдына отау болFанда солардыц уйлерiнiц бiрiншi жасау - м улк болсын деп, бесеуiне арнап бес кггап сатып алдым. Алтыншысы мынау Уэкец екеумiздiкi, ОсыларFа автограф жазып бер» деп, Майра алты ютапты алдыма жайып тастады. - Осы Майраныц шын сезi, шын сезiмi, - деп жолдасы басын изедi. - Кггабым жастардыц жасауына жараса, неге автограф бермейш, - деп, мен оныц бiрiншiсiне мынадай деп сездер жазып, колымды койдым: «Бул ютапты осы романдагы тiкелей ез атымен атаFан кейiпкерiм, соFыстан кейiнгi ауыр ж^1лдарда университеттiц азынаFан аудиториясында аш отырып, бiрге лекциялар тыцдаFан е с т досым, казiргi педагог, асыл ана Майра Ыбыраева мен оныц жан жары абзал азамат Уэкеце шын журектен сыйладым. 1 желтоксан 1970ж., Жамбыл каласы». Сол сапарымда Мецтай прототитнщ негiзiне алынFан кiсiмен де кездестм. Менiц келгенiмдi естiп, куйеуiмен екеуi мейманханадан ертiп уйлерiне апарып, конак еттi. - АFай, ютабыцызды ок^1дым. АяFында Мецтайды елтiрiп тастаFан екенсiз. Бiрак тiрiден артык е т т суреттепсiз, - дедi уй и е с эйел ас устiнде. - ОндаFы анау Мецтай деген сен емессщ бе? - дедi куйеуi. - МаFан да уксацк^1райды, - дедi эйел. - Эй, осы ездерщнщ бiрдецелерiн жок па едi? - дедi куйеуi эзiлдеп. - Жок екетне кезiн жетiп отыр FOЙ, - дедi эйелi наз-наразылыFын коса б^^рш. - Рас, рас, - деп куйеуi эйелiнiц аркасынан какты. Романдагы анык ез аты-женiмен алы^ан екiншi адам Тэкен Майшынов казiр ТалдыкорFан облысыныц Аксу ауданында турады. Жакында Fана Ецбек Кызыл Ту Sauap.org 278

ордетмен наградталды. Сэуле деген акжарк^1н эйелi бар. Екеуi де сауда кызметшде iстейдi. Улкен к^1зы Фарида университета, одан кейiнгiсi Халима политехникалык институтты бiтiрдi. Эзге балалары институтта, мектепте окып жур. Майданнан кайткан эшелоннан Ербол оку окимын деп Алматыша тусiп калFанда мен уйге барып уйленемiн деп елге тарткан Тэкеннщ балалары занды турде Ерболдын балаларынан бурын ер жеттi. Анау, соFыстан кайткан эшелон ел шетiне юргенде арсаландап, бетiне айран жагып алатыны сиякты, осы кiтап шыкканда Тэкеннщ таFы бiр к^IЗЫFы бар. Аудан дукенше «Махаббат, к^1зык мол жылдар» тускенде сонын )'ш)'нпе езi де бар екенш бiлетiн Тэкен (уйге бiр келгенде жазып отырFанымды керш кеткен) он бес кггапты бiрден сатып алды. Кеп кiтап кушактап, Жансугiров селосын бойлап келе жаткан OFан таныстары кездеседi. - АссалаумаFалейкум, Тэке, мынауыныз не? Тэкен сэлем алмастан бурын кездесушiге карсы сурак койды. - Сен Нуршайыков деген жазушыны бiлесiн бе? Алматыда туратын уш жуздей жазушыны журттын бэрi тегiс бiле бере ме, алFашкы жолыккандардын бiр-екеуi «бiлмеймiн» деп жауап береди - Онда журе берщдер, сендердiн керектерiн жок, - деп Тэкен iлгерi кетедi. ТаFы да таныстар кездеседi. Сэлем бергеннiн бэрше Тэкен жанагы сураFын кайтадан кояды. - Е, бiлемiн, аFа. - Бшсен мына кiтап соныкi. Окы, iшiнде мен бармын, - деп алшандай басып журе бередi. Сейтш ол уйiне жеткенше колтыFында ею-ак кiтап калады. Осыны АлматыFа келгенде Тэкеннщ эйелi Сэуле айтып, бiздiн iшек-сiлемiздi катырFаны бар. Кiтапка юрген «ТоFжан» деп аталатын новелла - тарауда аталатын адамдардын бэрi де емiрде болFан, кейбiреулерi казiр де бар адамдар. Олар нем^ фашистерше карсы куресте ерлiкпен каза тапкан кiшi командирлер: Айткали Кусайынов, Нэсш Калиев, Эбдiрахман Бимурзин, Сенбек Молдабаев, Мэншук Мэметова, офицерлер Кажым Кешеков, Жамалхан Жамалбеков, Акыраш Андиров, подполковник Эбiлкайыр Баймолдин - бэрi де бiздiн кураманын тулектерi болатын. Бул солдаттар туралы емес, студенттер жайлы кiтап болFандыктан, ок^1рмандарды жалыктырмау ушiн соFыс кершютерш мысалдап кана алдым. Сол алFан жерлерiме ен жок дегенде ез ютабымда аттары атала журсiн деп, Отан соFысында опат болFан азаматтардын аты-жендерiн сыналап кiргiзiп отырдым. Осы тарауда аты аталFан Ризуан Калиев казiр бiр облыста колхоз агрономы болып к^1змет аткарады. Каза табар алдында жауынгер жiгiт хат жазFан Зада есiмдi к^1З да казiр республиканын бiр жерiнде болуFа т т с . Ендi кiтаптаFы окытушы кейiпкерлер жайлы бiр ауыз сез. Роман жалпы университет туралы емес, бiр факультеттщ студенттерi жайлы Fана болFандыктан, окытушылар бейнесiн сомдауFа оншама бой урFаным жок. Sauap.org 279

Тек бiрер Fана окытушыныц аттары аталады. Олар сол кездегi устаздарFа уксай ма, уксамай ма, - оны сол кездегi студенттер бiледi. Бiрак солардыц кейбiреулерi арк^1лы романда осы кунп кейбiр ок^1тушылардыц да басындагы OFаш кы1лыктары ептеп сыналатыны хак. Мiне, роман кейiпкерлерiнiц прототиптерi, олардыц казiргi жайы дегенде айтылатын сез осы. Бул жердiц окырмандары ушш бул кiтаптыц шылFи шындык боп, кей жерлерде болFан окиFаларFа уксап туратын себептерi де кiтап кейшкерлершщ прототиптерi барлыFынан болар. Бiрак пэленшенщ прототипi пэлен дегенмен, романда солардыц мулде езгерш кеткендiгiн таFа да ескертюм келедi. Сурам: Осы романды жазу уст1нде мандай к1таптар омыдыцыз? Жауап: Жаца кiтап ок^IFаным жок. Ескiден Фадеевтiц «Тас-талканы» мен Ерубаевтыц «Менiц курдастарымын» кайталап карап шыктым. Ал романым ендiрiске кеткеннен кейш колыма бiрiншi алFан кiтабым Ш ы^ыс Айтматовтыц «Ак кемесi» болды. Сурам: Жазушылардан к1мд! жамсы керес1з? Жауап: Классиктердi кiм жаксы кермейдi. Ал жалпы совет жазушыларынан суйiп, суйсшш окитыным А.Фадеев, М.Шолохов, М.Эуезов, F.Мусiрепов. Сурам: Роман жел1с1ндег1эр алуан махаббат линияларыныц б1р1нен жазушы М.Иманжановтыц «Есеновтыц таFдыры» дейт1н эцг1мес1не умсастым ацFарылады. Осы неден? Жауап: Мен казiргi казак жастарыныц емiрiн жырлаFан жазушылардан екi адамды ерекше баFалаймын. Олар - Саттар Ерубаев пен Мукан Иманжанов. Бiрiншiсiн кере а^аным жок. Ал екiншiсiмен 1954 жылдыц кузiнде бiрiншi рет жак^1н танысуымныц сэтi тустi. Казакстан комсомолы Орталык комитетiнiц жолдамасымен тыц игерушiлер емiрiнен шыFарма жазуFа ПавлодарFа келген Мукан Иманжановка серiк болып (ол кезде мен Павлодар облыстык «Кызыл ту» газетшщ редакторы едiм), тыц игерушi жаца совхоздарды араладым. Бiрнеше кунге созылFан сол сапарда Мукан менщ «Шешен», «Кызыл керпе», «Командировка» сиякты ауызша эцгiмелерiмдi айтк^1зып, тыцдады. «Сен езщ дайын жазушы екенсiц, осы айткандарыцды каFазFа тусiр» деп кецес берд^ Ал кисац «К^1зыл керпецдЬ> маFан бер, мен эцгiме жазайын. Кимасац оны да езiц жаз дед^ Эрине жаксы керетiн жазушыц колкаласа, оныц устiнде жазылмаFан эцпмец болса, оны кiм кимайды. Алыцыз дедiм. ЖазFандарымды АлматыFа, тура Иманжановтыц езiне жiберуге жэне уэде егпм. Мукан менен алFан сол сюжетт «Есеновтыц таFдыры» деген эцгiме етш, «ТыцдаFылар» атты кiтабына кiргiздi. Мшеки, Иманжанов екеумiздiц арамыздаFы творчестволык достык осылай басталады. Мукан Иманжановтыц тжелей камкорлыFымен Sauap.org 280

1956 жылы «АлыстаFы ауданда» деген атпен менщ тунFыш очерктер жинагым жеке кггап боп басылып шыкты. МаFан СССР Жазушылар одаFына муше болып ету ушiн б]'р]'н т ] рекомендацияны да Мукан Иманжанов бердi (Серiк Кирабаев екеуi). Мукан Иманжанов жалFыз менщ Fана емес, ол кездегi кептеген жас жазушылардын (осы кунде олардын бiрсыпырасы атакты жазушы болып кетт) шынайы камкоршысы, адал устазы болды. Мiне, сол 1954 ж^1лдын карлы кузшде, тунде, ауатком председателiнiн кабинетшде конып жатып Му:канFа айткан кшкентай энгiме келе-келе кеудемдi кернеп, оны езiм жазбасыма болмайтын куйге жеттм. Мукан жазFан ол энгiме акыры осындай улкен романFа айналды. Романнын бiр линиясындаFы уксастык осыдан шыкты. Сурам: С1з бул к1тапты майда: курортта, тец1з жаFасында ма, элде уйде, тек кабинетте отырып мана жаздыцыз ба? ^алай жаздыцыз, басынан бастап аяFынан б1р-ам шымтыцыз ба? Жауап: Бiзде кабинет деген болмайды. Бiр белмеде терт бурыш болса, онын бiр бурышын «кiтапхана», екшш^ш - «ас iшетiн орын», ушшшюш - «конак белме», тертiншiсiн «кабинет» деп атаймыз. Кiтаптын кепшiлiк беттерш со «кабинетте» жаздым. Жеке тарауларын ауруханада жатып жалFастыруыма тура келд^ М^1салы, Ментай елетiн тарауды ауруханада, «Мэдениет жэне турмыс» журналынын редакторы Муса Дшшевпен бiр палатада жатып бiтiрдiм (Мусекен сок^1р iшегiн алды^ан-ды). Ал калай жаздын дегенге келсек, басынан бастап, сыдыртып аяFынан бiр-ак шыкканым жок - творчестволык процесс кейде казаннын кайнаFанына уксанк^1райды. К азака суды толтырып, астына от жаFып, бетiне карап отырсан, онын б е т бiрден бурк-сарк деп кайнап шыша келмейдi. Эне жерден бiр булк етш, мына жерден бiр булк етш, бiрте-бiрте су бетi тутас саркылдай бастайды. Сол сиякты мен романнын басын жазып жатканда онын орта тусында, не аяк кезiнде айтылар ойлар, окиFалар каумалап келе береди Ондай кезде мен жазып оты^ан жерiмдi коя койып, жанадан келген ойларды дереу бiр-бiр жапырак каFазFа тусiрiп отырдым. Онын устше шырт уйк^1да жаткан шаFын - тунде тесектен туртш оятатын ойлар таFы болады. Кейiн сол тустарFа жеткенiмде, осыдан бiрнеше кун бурын каFазFа тусiрiп алFан окиFаларды е р б т п , жеке ойларды сол куй^нше романа кешiрiп отырдым. Кiтап тек уйде Fана жазылFан жок. Сонымен бiрге онын кептеген жолдарын кешеде турып та жаздым деуiме болады. Э й ткет танертен жумыска бара жатканында неше алуан адамдарды кересiн, олардын эртурлi кимылдарын анFарасын. Содан езiне ой тусш, кiтабына керектi жана детальдарFа кездесесiн, жана нак^1лдар табасын. Жолда кездескен уркек ойдан айырылып калмау ушiн бiр уйдiн бурышына тура калып, жалма-жан калтаннан койын дэптерщ мен карындашынды шыFарып, жанаFы сездi жазып алуын кажет. Эз-езiннен токтай калып, жанталасып каFазFа бiрнэрсенi турте бастауын журiп жаткан журттан уят та. Уят болса да уйтпеске амалын жок. Эйткенi, баска келген ой, бутакка конFан бiр топ торFаймен тен. Сол Sauap.org 281

сэтшде суретке тYсiрiп алмасан, топ торгай пыр етгп yшaды да кетедг Содан yмыткaн ойды гздеуден ауыр азап жок. 1здегенмен оны таба алмайсын. Мысалы, кгтаптагы мынадай жолдар ен алдымен кешеде койын дэптерге тYCкен едг: «Баласы арак ш се шешесг у iшедi. МaскYнем, жаман бала жаксы ананы ажалынан бyрын керге кгрггзедг. Жаксы дос жаман экеден артык. Кешеде келденен тyрa калып, бiрiнiн ернгн бгрг жyлып жердей боп жалмап, жyрт кезшше CYЙiсiп жаткан к^1З бен ж ^ тте ар да, yят та болмайды. «Шошакай к^1З шешесiнiн атына юр келтiредi», т. б. естгп барып «Махаббат, к^1зык мол жылдардын» осы ^ н т нyскaсы дYниеге келдг... Сурам: Бул к1тап енд! машан майта басылып шыFады? Жауап: «Махаббат, кызык мол ж^1лдарды» кайта бастырып шыгару жайында «Жазушы» баспасына да, Казакстан комсомолынын Орталык комитетгне де ок^1рмандардан кептеген етшш-тшектер тYCтi. Жер-жерде етгп жаткан окырмандар конференцияларында айтылган осындай тiлектердi жэне ескере отырып, Казакстан ЛКСМ Орталык Комитетг 1971 ж^1лдын басында Казакстан ССР Министрлер Советшщ Баспасез женшдеп мемлекеттгк комитетг мен «Жазушы» баспасына жас ок^1рмандардын тглеггн айтып, б^л кгтапты кайта басып шыгару женшде yсыныс енггздг. Баспа бyл е^шш ^ ескере отырып, оны 1972 жылдын жоспарына енггздг. Сейтгп бyл ютап 1972 ж^1лы «Махаббат ж^1рлары» деген атпен кайтадан шыкты. Ютап ею белгмнен тyрaды. Бiрiншi белгмге «Махаббат жыры», «Ботакез», «Эсем», «Ескг дэптер» кгредг, екiншi белгм «Махаббат, кызык мол жылдардын» бгр езгнен гана тyрaды. Ен алгашкы жоспарым бойынша осылардын бэргнгн басын косып, бгр роман деп атадым. Романнын бiрiншi белгмгнде: журналист Ербол Есенов езгелер туралы баян етсе, еюнш' белгмшде езг жэне езгнгн достары туралы сыр шертедг Осы арада егер кгтап кайта басылса, оган окырмандар айткан кейбгр ескертпелер ескерглдг ме деген сyрaк тууы мYмкiн. Иэ, ескертд^ Мэселен КазГУ-де еткен конференцияда Ербол Ментайдын мойнын сглекейлей бередг делгнген едг. Ендг Ербол сшекейлемейтш болды. Сол сиякты артык деген абзацтар кыскартылды. Жyргтын тглеггне сэйкес кейбгр беттерге толыктырулар жасалды. Кгтап 20 тараудан тyрaды. Мyндaй келемдг кгтапты кейбгр авторлар бгрнеше белгмге беледг. Эр белгмдг жеке-жеке тараулайды. Мен ейтпедгм. Ютап yнaсa, окырман бас алмастан ок^1р, yнaмaсa ym белгмге белгп, отыз тарауга тартып ескектетсен де окымайды деп ойладым да, бyл жагынын «техникасына» мэн бермедгм. Осылай ойласам да жyрт наразылык бглдгрмес пе екен деп ш тей сезiктенiп жYрдiм. Баксам, бyFaн ок^1рмандар да мэн бермептг. Сондыктан кiтaптын бyл басылымында оны белгмдерге белмей, бyрынFышa калдырдым. Кайта басылымында ютабым кемшiлiктен жYЗ процент арылды демеймгн. Sauap.org 282

Кем-кетiктерi элi де болар. Оларды жана окырмандар керсетер, сейтiп таFы да тузетермш деп ойлаймын. Сурам: Бул к1тапты Мецтай ел1м!мен б1т1ру жен емес пе ед!? Одан соц малFан кей1пкерлерд1ц кей1ннен к1м болFаныныц керег! не? Жауап: Эзi де солай, кггап Ментайдын елiмiмен б т п тур. Содан кейiн бiр беттей Fана эпилог ретiнде баска кейшкерлердщ бугiнгi таFдырынан мэлiмет берiледi. Э йткет, «Махаббат, кызык мол ж^1лдар» осымен бiтедi. Олай болса, ок^1рмандардын езге кейiпкерлердiн кейiннен кiм болFанын б ш п с келер, ендеше бiреуге кажет болмаFанымен, бiреуге керек болар деп ойладым. Онын устiне кейбiр ок^1рмандар бул кггаптын жалFасы кашан шыFады деп сурайды. Ендi бiреулер: «Махаббат, кызык мол жылдар» уш кiтаптан туруы керек. Казiргiсiн екiншi кiтап деп есептеп, Ерболдын соFыска дейiнгi жэне университет бтргеннен кейiнгi емiрiне арнап бiрiншi, уш^нш^ кiтаптарды жазу жен деп кенес бередi. Эрине, ондай кггаптар болмайды. Ендеше кiтаптын сонындаFы эпилог орнындаFы кiшкентай тарауы окушыша автордын осы ойын жеткiзу женшдеп жуктi аркалап тур деп бшген жен. Сурам: «Мен!ц с1здерден етш!ш1м: «Махаббат, мызым мол жылдар» ттабы н баршаFа ортам т1л - орыс т1л1не аудартсацыздар екен. Мен1ц орыс, тэж!к, дунген, татар мурбыларым да омысын бул к1тапты. Алтай Жапарбекова, Жамбыл маласы». Осындай ет1н1шт1 Целиноград маласынан ^асым ^арпышев, Чернигов маласында эскери борышын етеп жатман жауынгер СаFынбай ^аратаев жэне басма омырмандар да жолдаFан. Жауап: Ок^1рмандардын осы тшектерш ескере отырып, «Жазушы» баспасы бул кiтапты 1973 ж^1лы орыс тшшде басып шыFаруды жоспарлап, Ленинградта туратын орыс жазушысы Г.А.Горышинмен шарт жасасты. Жазушы Глеб Г орышин «Махаббат, к^1зык мол жылдарды» орыс тiлiне аударып жатыр. Мшеки, окырман хаттарындагы авторFа койылFан сурактардын ен негiзгiлерi осылар. Осымен окырмандарFа жауабымды аяктаймын. Эр журекте асыл адамгершiлiк, айырылмас махаббат болсын. Эмiрден кол устасып етер жан серж жалFыз жарын шын суйе бшмеген адам жолдасын да жаксы кере алмайды, коллективiн де курметтей бшмейд^ Жанжарына адал болмаFан адам кыь^ан к^1змет, iстеген жумыс, аткарFан KOFамдык мiндетiне де адал бола алмайды. Кеудесшде ез адамгершiлiк, берiк махаббат уя салмаган адам анасына да, Отанына да адал бола алмайды. ЖоFарыда келтiрген осы ойымды таFы да кайталаFаныма кешiрiм етiне отырып, эр жастын журегiнде асыл махаббат болсын, сол махаббат эр жас жануянын алтын дщгегше айналсын деп тшеймш, к^1рда жайкалFан K^IЗFалдактай кыздарым мен ендiрдей ерен улдарым менщ! Тек жас отбасынын Fана емес, «Махаббат» деген асыл енбекке туйшген отаншылдык, енбекшiлдiк, достык, туыстык, бауырмалдык, Казан революциясынын iсiне, Sauap.org 283

дэстурше жан-тэтмен берiлгендiк сезiмдерi бiздiц ¥лы Отанымыздыц алтын дiцгегi болсын деймш! Жастыктыц, жiгердiц, адалдыктыц, адамгершiлiктiц алтын туы асыл махаббат жасасын! 7-70 ди ^ я р , 7972 ж . Кiтаппен танысманнан кейiн, оныц магаз нусмасын сатып алуды умытпацыз! Сайттагы барлым ютаптар тек танысу мамсатында усынылган. Кггапт! жуктеп, мазмунымен танысман соц, С^з оны малдырмай, жоюга тиiссiз. Кггаптыц мэтiнiн кешiре жэне самтай отырып, Сiз авторлым жэне аралас мумымтар туралы зацга сэйкес, барлым ж ауапкерш ш ж т ез мойныцызга аласыз. Сайт э тм ш ш М пайдаланушыларды кiтаптарFа зацды жолмен мол жетюзуге шамырады. Sauap.org 284