Боранғалиұлы Т. Жәңгір хан

- Хан ием13, ол Кожатай деребнес1 жагында кеп болады. Кепестер мен 613Д1Ц казактар айырбасыньщ жайына каньщ. - Енд1 асессор ж]пт*пн накты усынысына ден койындар: «Осынау сауда-саттыкка журтка белгш1, жайылымы мен суы мол жерлерд] бел- гшеуд1 пайдалы деп таппас па екенс13. Ол жерлерге казактар сату уш1н кой-ешюсш айдап экелер ед1. Кунд]р татарларына жуг1нбей-ак, тш- маштыцка кепестерден б1ршама ацыга С13 ез молдаларыцызды немесе орыс тш1н бшет1н калаган адамдарьщызды ж;бере алар ед1Ц13. Даулы мэселелерд; шешу немесе тэртшт! кадагалау, сол сеюлд1 сатылган мал- дын дурыс есебш алу уппн арнайы нускаумен 01р султанды койсацыз куба-куп. Осы айткандарым туралы С1здщ бэтуэцызды кутемш. Егер де осьшарды ордальщтар мен кепестерге пайдалы деп тапсацыз, жогары мэртебед) Орынбор эскери губернаторына жетюзбек ойдамын». Бекей ордасында сауданы жолга кою юш сенатор Энгель де арна­ йы зерделед1. Жэцг1рден казактардыц сауда жасайтын жерлер1н жете сурап жазып алды. Бул мэселеге ханныц ез1 де аса муддел) эр] мол хабардар екенш ацгарды. Сенатор ханнан бутан дейш сырт тараппен сауданыц кызу журген тустарын аньщтап алды. Олар: 1) Озен шебшщ бойы, эс)ресе, Глинян форпосты. Сауданыц тетиш устаушылар Орал войскосыныц шенеушктер1 мен казактары. Цызы- гын керетшдер жерг1Л1кт] бастьщтар. Саудагерлер тауарды Орал кала- сынан арзанга алып, казактарга б]рнеше багасына жэне есес! кетерлж шартпен алмастырады; 2) Орал шебшщ теменп бел]гтнде, Кулагин камалынан Гурьев ка- ласына дей]нг) аральщ. Казактар осы арада кыстаганда сауда уэд1кс13 журед); 3) Астрахан туб!ндег1 «калмак базары» аталатын жерде кыс айла­ рында сауда журед1. Бул арада казактар хиуаныц маталарына жылы- на 50 мыцга деЙ1н кой айырбастайды. Хиуаныц мактадан токылган маталары калыц болгандыктан кыскы ки1мге колайлы саналып, орыс маталарынан гер1 кеп сураныска ие; 4) Астрахан мацында Каспий тец131 бойында татарлар мен армян- дар келш, казактарга тауарларын етк1зет1н орындар бар; 5) Елтон кел1Н1ц мацына Камышин мен Саратовтан саудагерлер келедц 6) Саратов губерниясыныц Шортанды селосында казан айында жэрмецке ашылады. Цазактардыц каптап-арбалап ун экетет1н, кеб1не бидай мен тары алатын жерлер! осы; 99

7) Шежш, Терткел, Копим кордондарында сауда жолга цойылган; 8) Хан ордасында сауда Ы кец аукым ала бастаган. 1827 жылдыц ка- чан-караша айларында мунда тек унныц ез13000 «четвертакца» (злгмыр- бес /иымы/м)м^ айырбасталган. Тауарлармен катар кузде аукатты казактар ушш карбыз, алма, баска да жсмю-жидск экел1нед!; 9) казактар жайлауларында да айтарлыктай сауда-саттык журед1. У ялы жэне Шепшагыл жайлауларынан жыл сайын сэу1р айында !ш- кер1 кадалардан келген саудагерлер колма-кол акшага кой сатып эке- тед). Сонымен катар саудагерлер, тш п олардан етк1зуге тауар алып калатын казактардыц ездер1 кырды аралап ж у р т сауда жасайды; 10) соцгы кездер1 ордальщтар Орынбор мен Саратов губернияла- рыныц жэрмецкелер1не жылкы айдай бастаган. Энгель осынау сауданыц мацызын сез1п, ук1мет тарапынан ерек- ше назар мен колдау керек екен деп кеткен. 1шк1 орда казактарыныц жылына жалпы куны 1 800 000 рубльден арзан тусп ей тт, кем дегенде 300 мыц кой етк1зу1, 200 000 рубльдщ баска да отмдерш , оныц ш ш де тек ешю жун1н 80 000 рубльге берет; т Ресей ушш де экономикальщ пайда екопн есептеген. Ойткен1 орда халкы жылына мал мен оныц отм дерш 2 миллион рубльге откЫп, орнына орыс фабрикаларыныц он1мдер]н сатып алады. Петербургке келгеннен кеЙ1н сенатор ез пайымдарын Сырткы 1с- тер министрлшшщ баскарушысы граф Нессельродеге жазбахат ретш- де б)лд)рген. «Ордадагы сауданы сдэу)р кеп адамдар жург1зген1 дурыс сек)лд]. Тауарды Т1келей енд1руш!лерден алып, олар каз[рп алыпса- тарлардан арзанга берер ед1. Сонда 613Д1Ц буйымдарды етк1зу келе- М1 улгайып, хиуа тауарларыньщ улсс! кем1мек. Б)зге шет1н пигылды, тойымсыз, каскейл<кке эз1р туратын хиуальщтармен казактардыц байланысын узуд1ц мацызы зор» деп экономикальщ пайданыц аягын саясатка мецзед1. Астананыц 1ргес: каланганнан кейш хан уюметтен Жаскус жаны- нан жэрмецке ашуга руксат сурады. 1832 жылдыц тамызында патша- ныц «Нарын кумында, Жаскустыц солтуст!к-батыс кемер1нде турак­ ты жэрмецке ашылсын» деген жарлыгы шьщты. Жарльщта Жаскус жэрмецкес1не жалпы ережелерге сай сауда-сат- тьщпен айналысу уш1н эрюм келе алатыны айтылды. Татарларга, бу- карлыктарга, хиуальщтарга жэне кэс1б) мен лауазымына карамастан азияльщ ец1рлерден келген мусылман д]н)ндег)лерге сауда жасау мак- сатында 1шк! орданы кез1п журуге тыйым салынды. 100

Хан орталыкка ез1 усынып, енд1 ол жактан ресми карар рет!нде кел­ ген тэртшп ру басцарушылары мен старшындарга жарнялады. «Курмегг] Исатай Тайманов старшьш! - деп жазды ол 1833 жылдьщ 14 кантарында ез;нщ сен1мд1 адамдарыныц б]р1не. - Карамагындагы эрюм, егер сататьш туйес1, жылкысы, сиыры мен койы бар болса, жэрмецкенщ туракты мерз1м1нде айдап экелетш болсын. Отюзу ушш жун, туб!т, тер1, баска да ен)мдер1н усынсьш. Ойткен), Орда жанында орыс, букар, хиуа саудагерлер! туратьш лапкелер салынады. Айырбас кез1нде мунда ешюмнщ есес1 кетпейд1, ордалыцтарды ешк1м басына алмайды. Будан былай арба устшен жылжымалы сауда жасап журген саудагерлерге жол бершмейд1. С;зге кол астьщыздагы журт жэрмецкеге шыкканда керуенбасы болуды тапсырамын. Халыкты уйымдастырып, жэрмецкеге жетюзуге Т1келей жауапты боласыз!» Сейтш, Жэцг1р ордасында жыльша ею рет - 15 сэу1рден жэне 15 цыр- куйектен бастап жэрмецке етюзше бастады. Онда казактар мал мен оныц ешмдерш сатып, айырбастап отырды. Ханньщ ез1 бутан улкен мэн берш, ол ететш кездер1 епщайда сапарламастан Ордада болута тырысты. Жэрмецкеге Ресей империясыныц турл1 губернияларынан, эмресе ордамен 1ргелес калалар мен шептерден саудагерлер агылды. Тауарын тендеп экелетш капиталистер казакка керект1 заттарды жэрмецке сереле- р)не аямай тект1. 1835 жылы айналымдагы ацша капиталын айтпаганда, ею миллион рубльдщ тауары экелщщ. Жаскустыц мацында жэрмецке кездер! ею жузге деЙ1н ки!з уй кала- шыты бой котерд1. Сырттан келушшер ездерше баспаната жэне тауарла­ рын сактауга отыз рубльге казактан ки<з уй жалдап т:кт1рет1н. Ць!рдан жуз мыцга дей!н кой, алты мыц 1р1 кара, ек) мыц жьшкы кел1п, соцгы туягына деЙ1н акшага ет)п кетет;н. Жьшкы мен сиыр, кой тер1С1, елт1р1, тубщ жабагы, туйежун, аттыц жалы мен куйрьщ кылы, кулын жаргагы, ки1з бен текемет, ац тер1С1 ерекше сураныска ие болды. Эс1ресе, жазгытургы жэрмецке журт аягы калындыгымен кузпден асып тусет1н. Кек шалгынды, как сулы кезец азьн*ын туягы астынан табатын терт тул1кп кай шалгайдан айдауга да циындык кел*пре коймайтын. Куз- де келуш)лерд]ц сиректеу болатыны, онымен туспа-тус Саратов уезщеп Тертауыл селосында улкен жэрмецке ашьшатын. Казактар кыска астьщ, азьщ-тул1к камдау ушш сонда, Астрахан мен баска да кершшес калалар- та аттанатын. Тещз бойы казактары малды Астрахан базарына кеп жаг- Дайда кыс кез)нде сататын. Атыраулар мен езендер музы успмен аралдар аркылы мал айдауга мумюцщк туатьш. 101

Жэцпрдщ есеб! бойынша, жан-жацтагы жэрмецкелерде ордадан жыл сайын уш жуз мьщга дейш кой, жиырма мынга д ети жылкы сатылды. Мэскеуд1ц, Тамбовтьщ, Саратовтыц табыншы-сатып алушылары, Сим- бир, Пенза жэне Казан губернияларыньщ саудашылары, Орал войско- сыньщ казактары, Саратов губерниясыныц колонияшы-нем1стер1 хан жэрменкес1нен табындап мал айдап экетш жатты. Оныц орнына фабри­ ка тауарлары мен астык экел!нд1. Кыркыншы жылдары ордалыктардьщ жылдьщ сауца айналымы б)р миллион кумю рубльден асты. Мал сатып калтасын калындаткан кыр казактары сол бойда-ак ту- тыну тауарлары лавкелерше бетгейтш. Астрахан армяндары, Казанньщ татарлары, орыстьщ фабриканттары, турл1 губерниялардан келген кепес- тер Жаскус жэрмецкес1не астьщ, кант, шэй, тем1р мен кыш буйындарын, ки1з уйге арналган сырьщ пен тал жетюзд]. Серелерд1 иленген тер), сах- тиян, Ж1бек пен макгадан тишген ен1мдер, баркыт, ока-зер, парча, букар мен хиуа шапандарын, тер1, шуга, кенеп, без, выбойка, токыма секшд1 алты ай бойы колга туспейт1н тауармен жайнататын. Жэрмецкен1ц дуб1р1 алыска жетт1. Жеке саудагерлер емес, ешм шьнаратындардан усыныстар тусе бастады. Б1ркатар сырт кэс1пкерлер ханньщ жеке камкор-кепщщгш алуга тырысты. Б1рде Варвара Габбе дейтш бейтаныс кэс1пкер эйелден: «С)зд]ц мэртебелщ13 туралы жэне Нарын кумында С13 ашкан эйгш1 жэрмецке жайында кеп естщ)м. Пенза губерниясында шуга фабрипм болгандыктан туйе жуншен токьшган матамды жун мен баска да нэрселерге айырбастау ушш эз1рге терт адам Ж1бер:п отырмын. Б[рак мен;ц адамдарым С13Д1Ц елдщ салт-дэстур1н б)лмеу[ себепт1 бастарына элдеб1р киындьщ тусе калса, камкорльщ пен колдау керсетсец13 деген кныла ет1}ннпмд1 жерге тастамасацыз екен» деген сэлемхатпен екщдер келд1. 1841 жылы Ордага келген могилевтж 1-гильдия кепес1 Белинский Жэцпрге 1шю ордада сауда компаниясын куру туралы жет1 тармактан туратьш усынысын жазып тапсырды: «Кеп жьшдан бер1 кец аукымда саудамен айналыса ж ур т мен 1шю ордага жергш1кт1 етмдердщ барльщ турш, сол секшд1 ордальщтарга ка- жетт1 ресей мен шетел фабриктер) тауарларын, колониялык ен1мдерд] жетюзуд! туракты жолга коя алатындай дэрежеге жетт1м. Сауданыц ду- рыс уйымдастырылуы, С1зд)н халыкка пайдасы жагынан ез:щздщ рукса- тыцыз керек болатын мынадай усыныстар айтуга батылдьщ жасап отыр­ мын: 1шю ордада хальщтыц турл1 етмдер1н сатып алу, сол сскшд] калаган тауарларын сату учнн компания немесе сер1ктсст]к куру керек; 102

сауда 1С1мен сырттан келушшер мен кетуыплерге олар талап еткен жагдайда С1здщ руксатынызбсн казактардан немесе карамагынызда турган казак отрядынан жолбасшылар бермсе. Эрине, ордадагы жеке кау:пс1зд1кке еш кумэн жок себепп бул басы артык шара кер!нген[- мен, ресейл1ктер тарапынан туындауы мумюн куд!кт1 сейыту ушш гана суралып отыр; жергЬпкт] ешмдер б1р!нш[ кезекте сер:ктест1кке, ол сатып алмаган жагдайда баска кепестерге усынылады. Б1рак сер]ктест]к баска сатып алушылар койган баганы берер болса, тауарлар непзшен компанияга сол багамен усынылуы керек. Мэртебел1 таксыр, С1зд1ц руксатыцыз- бен казактар К1рет1н карыз-борыштар ушш ез1щзге жауапкершш1к ал- сацыз екен; компания ушш салынуга тшс уй-жайларды, атап айтканда, сау­ да жасаушылар мен кызметшшер туратын уйлер, камба, сарай жэне аткорасымен коса, тастан салынып, кацылтырмен шатырланган ду- кендер, тауар мен ун сактайтын лавкелер, тер1 кепт1рет!н агаш кепе салуды жалга берген1 унпн компаниядан келюшген акы ала отырып, мэртебел1 хан, ез мшдетщЬге алсацыз; компания муддел1к таныткан жагдайда оньщ есебшен калаган жер1нен казак даласында тоцмай кайнату зауытын салуга, компания казактардан сатып алган малды мэртебел1 хан койган адамдардыц ка- дагалауымен ацысыз жая туруга руксатьщыз керек. Халкыцызга аскан пайда экелет1н, журтьщыз с1зд1ц кол астыцызда иг1Л1ккс кенелет1н шеш1М1щз женш де умгтпен жауап кутем1н». Ханныц жауабы кутт1ре коймады: «Э з халкымныц арасына орыс енеркэс!б1 мен фабриктер1Н1ц бу- йымдарын жетк1зуге жэне оларга жергЫ кп тауарларды айырбастауга жэрдемдесуд) ойлап, С1здщ усыныстарыцызды зеЙ1н коя зерделед1м. Н епзш ен кабыл ала отырып, ез1ц1зге ыцгайлы санасацыз ой-ниет1Ц13- Д1 мынадай шарттармен жузеге асыруга к;р]су]ц1зге руксат беремш. Алгашкы ек1 тармактьщ орындалуын ез)ме толык жуктейм1н. Б1- рак Елтон мен Чернояр трактшер1Н1ц багытында халык сирек тура- тындьщтан келуштерд1 Ордага дейш жетюзш салу ушш гана оларды шекара мацында устау киынга тусед). Бул шаруаны сол трактшердщ бойындагы туракты кордондык казак отрядтарына м1ндеттерм)н. Ал мен]ц ордамнан орыс шекараларына дей)н акылы жолсер)ктер бер)- лед1. Оз ен;мдер]ме катысты кел!сем]н, ал халык етк1зетш мал, май, су- йек пен тер! бурынгы неызде кала беред). Казактар юретш борыш- 103

карыздарды мойныма аламын. Тек бул ретте компанияньщ эр !сте жазбаша кел1С1М1 болуы керек. Кажепг! уй-жайларды компания усы- натын жэне ез1м алдын-ала бек1тет)н жоспар бойынша ез есеб1мнен салайын. Б)рак оган жумсалган шыгын белгш! б1р уакыт 1Ш1нде кай- тарылатындай жалга беру акысын кел1су!М13 керек. Тоцмай кайнату зауытын салатын орынды тацдау жэне ол жерге руксат беру1м уш)н компания маган дер кезшде ет1Н1ш жасауы т т с . С13 сурап отырган артыкшыльщтар осындагы сауда жасаушыларга койылган ортак талапты енг1зе отырып, ез!ц1зге немесе компанияга бершедг Казактардыц алган тауары упнн карыздарын укыпты телеу1 женшде баска кепестерге берген менщ кетлдштер]м еш езгермес- тен каз]рг1 нег1здерде кала бередг Компанияньщ жумыс !стеу уакыты мен оган арнап салынган гимараттарды жалга алуыньщ мерз1м1 мен мелшер1 осы жен1нде айрьщша турдег1 келЫмшарт жасау барысында айкындалады. Кел1С1мдер оган кол койылганнан кеЙ1н куш1не енед1. Ескертет1н жэйт, компания мен оньщ кызмет1 ез)мн]ц т1келей када- галауымда турады жэне мумк1нди1нше оган жэрдемдесущ парызым санаймын». Жеке саудагер кыр казагын алдай алганымен, ханньщ бппктЫп 1-гильдия кепес!нен кем туспесш осы екеуара шарттасудан керуге бо­ лады. Жеке пайдасын ойлады дегенн1ц езщце, Жэцпр оган ешкашан карамагындагы халкыныц есебшен немесе оган ауыртпалык шарты- мен кол жетк1зген емес. Болашак сер!ктест[кт;н хальщтыц ен1мдер1н кетерме багамен алмак ниет1не кел1С1м бермеу) соньщ б)р дэлел1. Ал, 1-гильдия кепесшщ компания куру туралы уйгарымы Жаскус жэрмсцкес!Н)ц буган деЙ1нп сауда-саттык керсетк1штер1не нег1зделсе керек. Мысалы, осыныц алдында, 1839 жылгы Хан ордасына саудага экелшген мал мен мулштщ мелшер! мынадай ед]: Мал-мул)к Кектемп Кузп Туйе 73 - Жылкы 169 187 1р1 кара 2 245 1 448 Кой 65 445 3 053 Цысыр мал 6 244 432 Жылкы тер)С) 10718 3 400 Туйе тер]С1 552 Туйе жун) (пут) 6 365 67 Ешт туб1т! 423 114 - 104

Мал-мулпк Кектемг: Кузг! 5 380 Тоцмай 13 291 - Елт)р1 (дана) 5 195 - Цоян ТСр)С) 8 220 1 500 Кой тер]С1 38 — Ктз 1 778 200 рубль Экелшген тауарлардыц багасы Хан жэрмецке уйымдастыру, сауда жасау мэдениетше кеп мацыз бсрд!. СуЙ1Н1шкали Жаналиев султанды базарбасы койып, колына «Хан ордасында жэрмецке етк1зуд1ц ережелер1н» устатты. Жиырма б]р баптан туратын срежен! ханныц бастамашылыгымен жазылган зац деп кабылдауга болатын сд). Жаналиевке улкен екш етпк бере отырып, Жэцг1р зацдьщ тэрт)пнен коса адамгсршипк кукыктыц сак- талуын катац талап еттг. Базарбасыныц басты М1ндеттер) деп хатта- маланган нускаулар: Эдептен аспау. Кепестермен, турл) саудагерлермен жылы жузд1, сыпайы аракатынас орнату. Ешк1мд1 балагаттауга болмайтынын ез1- М13Д1Цказакка жэне тэрт1п сактау уш1н жаныцызда болатын казак ко- мандасына айтып жетк1з1щз. Ки<з уй т)гу, кепестерге карауыл кою. Келгендерге сауда жасай- тын нег)зг] орын ретшде ки1з уйлер Т1гтс1н. Оларды катар-катар, б[р сызьщтыц бойына кеше тэрт1б]мсн орналастырыцыз. Эр уйд1ц [ргс- С] баскасынан ерт кау1пс1зд1Г1 ушш сэл алыстау турсын. Парауылды, хатшыны касыцызга алып ез уЙ1Ц13Д1 жэрмецке калашыгыныц орта тусына т1Г]Ц)з. Турл! кокыс пен малдыц киын кундел1кп тазартуды м:ндеттец13. С]зд]ц карауылдан баска тун кезшде эрб)р он к т з уйден саудагерлерд1ц ез адамдарынан кезектесш кузет койылуы тшс. 1с журпзупн-хатшы. Жаныцызга хатшы тагайындадым. Ол 1с кагаздарымен айналысады, С13Д1Ц буйрыгыцызды орындайды, жазга- нын окып беред!, б[рак ешб1р тексеру, аньщтау 1С!не араласпайды. Ауызша жарастыру. Саудадагы ксйб!р келюпсушшштерд], кепес- Т1ц немесе кыр адамыныц ек1жакты арызы бойынша сол жерде келю- т:руге тырысыцыз. Егер кепес не саудагер ордальщка док керсетсе, саудада алдауга тырысса, С13Д1Ц ескертпещзге кулак аспаса, маган баянат жазып, паспортын талап етщ13. Сол бойынша мен келген гу- берниясыныц басшысынан оны жауапка тартуды сурайтын боламын. 105

106

Юнэл1 адам бпдщ качак болса, оган согылатын дурен1Ц мелшер]н ез!м белгшеймш. Шет)н окигалар. К]с; олт1ру, тонау, урлык, тебелес, б]реуд! мер- т1кт1ру окигалары бола калса, К1нэл1н[ юм екен1не карамастан сол бонда туткындап, Орда жанындагы кордон бастыгына тапсырасыз. Жазалау кукы. Журт алдында ешюмд1 жазаламаныз. Цандай б1р шалдуарлыгы немесе кылыгы уш)н б]реуд1 - сырттан келгендерд: гана емес, 031М13Д1Ц казакты да жэрмецке басында кол жумсап жэне елдщ коз1нше жазалауга спдщ ешб1р кукыцыз жок. Хальщтыц алдын­ да ук1мс!з-сотсыз мундай жазалау зац жузшде болуы мумк1н емес. Эдш жаза. Тым ауыр емес айыптары уш1н б:зд!н казактарга дэс- турл1 эд1л жаза колдануга руксат етемш. Айыптыга он бестен аспай- тын, кеб1не одан кем, камшы согылсын. Бул жаза арыз беруннн1н жэне езщ здщ катысуыцызбен, б1рак журттыц кезшен таса, жабьщ карауыл уй)нде эр1 жанына батпайтындай ет1п бершед1. Маскунемджт) болдырмау. Б13Д1Ц д)!пм)з бойынша мусылманга арак 1шу Т03Г1С13. Олардыц бул кеселден аулак болуын катац кадага- лацыз. Орыстар мен баска да сырттан келушшер оздер^н эдепт1 устап, маскунемджке, урыс-кер:с пен тобелеске жол бермеулер1 т т с . Кешк1 сагат тогыздан кеЙ1н от-ошак еш1р1лед1, желд1-дауылды кезде от жа- гуга тыйым салынады. Асхана орындарында тэрт1б1 тузу ею казактан кез-келген жугенс1зд1кт1ц жолын кесетш кунд13-тун1 карауыл койып, 631Ц13 де Ж1Т1 кадагалацыз. Жаналиевке бершген нускауларда сонымен катар сырттан келу- шшердщ паспорты мен билеттер1н арнайы журналга т;ркеу, тауарда куэл)к пен заттацба болуы, ордадан сатып алынган мал мен етм дерге аньщтама кагаз беру, таразыныц, Г1р тастарыныц, безбенн1ц дурысты- гын тексеру секшд1 тэртштер тэптштелдг Ру басшылары мен старшындарды жинап хан журттыц тауар тац- дауда баскага жсл)чбеу1н тус1нд1р1п, оцашалап сыр айтты: - Мен кол астымдагы халыктыц турмысы кемелген1н калаймын. Сондыктан ешк!мд] мэжбурлеп емес, б1рак жэрмецке кезшде тез1м- Д] де бер)к тауарлар алуга упттендср. Мен1ц байкаганым, орыс пен мусылман саудагерлер1, кейде лауазымды кепестерд)ц 031 мануфакту- ралык немесе фабрнкалык буйымдардыц арзанкол, сапасыз турлер1н экел1п сатуга дэЙ1м. Э р 1 оларына экес1Н1ц кунын сурап, казак есеб1- нен пайда табуга кумар. Есесше б1здсн т]р; мал болсын, тер!, жун, туб)т секшд! ен!м болсын, арзанга алып пайдасын ею есе шыгаруды 107

ойлайды. Муны кепестердщ кез1не айтсам, ордальщтардыц ездер1 арзан тауарга умтылады деп ацталып багады. Кане, есепке цайсыц жуйр1кс1цдер? Айтайьщ, жука, селд1реген, куны арзан шыт пен кез- деменщ б;р аршынына казак алпыс тиын телейд1 дешк. Саудагер оны фабрикадан отыз тиынга алады. Сапасыз кшмнщ тозуы тез, эдетте уш мерз1мге кем КИ1С беред1, ягни, уш рет кайталап сатып алуга мэжбур боласыз. Сейт)п, арзан кием деген бешпетщ б;р рубль сексен тиынга тусед1. Орыста «Сарац ек1 рет телейдЬ> деген макал бар. Ал 613Д1Цка­ зак уш-бес кайтара телейд1. Сондьщтан сэл кымбат болса да сапалы тауар алуга хальщты уйрет1цдер. Ки1мнщ жаксысы корк)цд1 ашады, нэрсен1ц тез1мд1Л1Г1 шаруаца кол емес пе? Осыны журттыц кулагына куйып отырыцдар! К,ыр казагыныц затсыз калмауын ойлаган хан егер ол жэрмецке- ге келгенде колында малы не акшасы болмаса, алган тауары уинн ез атынан кепеске колхат берш отырды. Сатып алушы дер кезшде кары- зын экеле алмаса, хан кепеске берген кешлдМ бойынша ез жанынан еш 1ркш1сс13 телеуге мшдеттендг Жэцг1р карагайдан сауда корпустарын салдырды. Ол кайтыс бол- ганнан кейш лавкаларды жалга етк1зуден тускен пайданы мурагерлер1 иеленд!. 1863 жылы юрютерд! пайдалану кукымен жэрмецке сарайын 110 мыц рубльге мурагерлерден сатып алу туралы ук1мет каулысы шьщты. Сейтш ендЙ! иел)Г[ Уакытша кецеске ауысты. Алайда тозы- гы жеткенд1ктен жэрмецкеш Жаскуетан 35 шакырым жердей Ахун хуторына копиру уйгарылды. Качьша акшасына он ек1 корпустан, 316 ном1рл!к лавкадан туратын жаца сауда орны салынды. Жэрмецкедеп сауда-саттьщ, айырбас, сураныс-тапсырыс каты- настары б)р империя шиндеп ею елд1ц экономикальщ-шаруашыльщ байланысын ныгайта туст1. Жылына келет1ндер саны 2-5 мыц адамга жетт1. 1887 жылы Уакытша кецес жэрмецке орнынАхуннан Мурат- сай мекенше кеш!руд1 уйгарды. Кей жылдары жылына уш рет еткь зшд]. 1832 жылы Жэцг1р хан уйымдастырган жэрмецке осылайша дэл б)р гасыр дуб[рлсп турып, 1929 жылы Кецес уюмет1 аукаттыларды кэмкескелеп, елд)н баска ошрлерше жер аударганнан кеЙ1н жабылды. «Эд1рэ калган Нарында» деп кетер]нде ханга катыстыныц бэр)н мансуктайтын Махамбетт1н ез1 «Хан салдырган жэрмецке, жырак болсын бпдсн бул базар» деуд! умытпаган-ды! Сейте тура, б1рде «Миуа, шекер жемеген алганым мен балаларым» деп оны алыста жу- р!п ацсайтыны жэне бар. Шынында да, Жэцпр жэрмецкес! хальщка кат нэрсен!ц бэр! табылатын баршага бай-кут иг!Л1к ед1. 108

УНИВЕРСИТЕТТ!Ц ЦТРМЕТИ мушЕС! /<^ез ке^хен ^а/эжы^ам м^&^мн е?е/э кез ке^хен бас^а^ам жя/^сы, м^яиам^лмы /с?яем ?ер; жас^иарЭь; о/^ы^и;/?а ж^^мса^ар бсмса, ж^з есе /$ам^ияры^м беред/. Жацпр БЭКЕЕВ «^арацгылыц халден шыгатын кез жегп...» 1826 жылдьщ куз1не таман Жэцпр Мэскеуге барып, 1 Николай им- ператордыц тэж кию салтанатына катысты. Агасы Шек1 Нуралиевт], немере агасы Кайыпкали Ес1мовт1, арка суйер сен1мд1 адамдары Су- Й1Н1шкали султан мен Карауыл кожаны жэне уш кецесннсш жанына некер ет1п сртт). Казак хандарынан б1р1нип болып зайыбы - Фатима ханшаны б1рге ала барды. Ресейдщ кол астында отырып, сырт мем- лекет мэртебес1ндег1 депутациямен келген Жэцг1рд1 ук 1мет хаттама- льщ дерл1к рэс1ммен кабылдап, Еуропа билеуннлерше лайьщталган сый-курметт1ц б1р ушыгын керсеттг Мэскеуд[ц ресмил]Г1 мен салтанатын тугесш, ел1не кайткан Жэц- Г1р казанныц 13 кун1 Казан каласына жетт1. Жол соккан ордалыктар шаЬардыц шетшдеп татар слабодкасындагы М уса кепест1ц уйше туст1. Дуб1рл1 жныннан асыл тасты алтын медальмен оралып келе жаткан казак ханын Казан кауымы ез устшен елеус13 етк131п ж1бере алмады. Алые жолдан аяк суытпай жатып каланыц азаматтык гу­ бернаторы барон Розен эдетлеп сэлем бере келдг Сэтт1 сапарымен Куттьщтап, енд1 ежелп Казанга кош келд1Ц13 деп кол кусырды. Жэц- Г1рд1ц жол бойы ойлаган б;р максаты болатын. С ейпп, келес) кун1 Казан университет1н!ц табалдырыгын аттады. 109

Орыс ш енеунжтерш щ б)р улпдег[ сурт1Г1не кез! уйренген и^ауым- га ханныц киген кшм1 де тацсьщ. Устшдег! асыл паршамен тыста- лып, булгын терюшен Т1г1лген тонды элдек1м кем дегенде 15 мыц рубльге багалап улгерд1. Тонныц 1Ш1нен алтын зерл1 жасыл макпал шапан, оныц астынан коцыр баркыт камзол киген. Басындагы жука ак кездемеден оралган сэлдес] шыгыстыц шаЬындай сэн бсрд]. Б1р буш рш де кызыл ж1бек белбеуге байланган балдагы алтын тур1к кы- лышы. Дэлпдщ эр тусынан Жэцг1рд1ц жур!с-турысын ж)Т) бакылаган журт куб1р-сыбыр: - Иэ-с, 613Д1Ц университетке бурын-соцды кылыш асынып к1рген пенден! кермеп ед1к... - Кылышты айтасыз-ау, Ресейд1ц патшасы баспаган табалдырьщ- ты казактьщ ханы аттады емес пе? Айтса, айткандай, былтыр гана так иес) атанган, осы сапарында мына Жэцг:р тэж кию салтанатына катысып келе жаткан I Николай патша Казан университетше енд1 он жылдан кеЙ1н бас сукпак! Университет ректоры Карл Федорович Фукс орыстанган немю бо­ латын. Медицина профессоры ез1 тацдаган гылыммен катар эдебиет пен тарихка, этнографияга ден койган. Эйел! Александра Апехтина да елец жазатын, Ед]л бойы хальщтарыныц салт-дэстур:не арналган кйабы шыккан кеюреп ояу жан. Ерл1-зайыпты Фукстерд1ц шацыра- гы зердел! жандар жи1 бас косатын, Казанныц мэдени ем1р!Н1ц орта- лыгындай кут уя. Ректор ханга бш1м ордасыныц аудиторияларын аралатты. Ал- дымен физика кабинет)не бастады. Дэл1здег1 ес1Г1Н)ц рет1 солай болганына Ф укс кынжылгандай. Кырдан келген эм!рш!Н1 бимэл1м куралдар тым кызьщтыра кояр ма екен? Ал хан езш карацгы ет1п керсетпеуге тырысты. Сурагын сактьщпен койып, абай сейлеп, окы- мыстылардыц 1штей мазагына калмауды ойлады. Есесше, минц-кабинетте Жэцг1рд1ц жуз1 жадырап сала бердг Бе- дер1не карап эр заманда согылган араб пен шыгыстыц мэнет акшала- рын, кунын, накышталган жер1н айта алды. Кене кумютердщ сыры- на каньщтыгын ацгартты. Ютапханага К1ргенде е з1н одан сайын еркш сез1нд1. Араб, парсы, татар тш ш деп манускриптерд1 колына кезек устап карады. Алтын эр]птг кене курандарды сипап кердг Университет баспасынан шык­ кан кгтаптар мукабасын муд!рмей окыды. 110

- Мэртебел1 хан, б:здщ университетте болганыцыздан естел!к рет)нде мына К1тапты сыйга тартуга руксат етщ п, - дед] Фукс осы сэтт1 пайдаланып. - Хиуа ханы Эбтгазы ны ц тур!к шеиаресг Жа- зылганына б]р жарым гасыр етсе де бул енбек туцгыш рет Казан университет1нде басылып отыр. Кабыл альщыз. К]тапты колына алган Жэцпр «Шеж1ре-и турк» деген атын ка- сындагыларга ест]рте окыды. Б е т т ашып К1р1спес1не кез жуг1ртт:: «Бисмилла-Ьи рахман рахим! Бул К1тапты жазган Шыцгыс ханныц урпагы Арапмухамед ханныц угылы хорезмд:к Об1лгазы баЬадур». Ханныц кас-кабагын сырттай баккан Цазымбек эцпмеге аралас- ты: - ЖиЬангер ханымыз, муны жазган Эб1лгазы да дэл с)зд)ц туп- тукияннан - аргы бабацыз Жошыдан тарайды. Кене шеж1рен1 кунттап шыгарушылардыц ез колынан ала турып, алганыныц салмагын болашакта еселей кайтарарын, осы К1тапхана- ны шыгыс эдебиет!Н!ц кунды казыналарымен толыктырар камкор жанныц б1р] е з1 боларын ойлаган жок. Университеттег1лер ханныц алдына тарихи суреттерд1 жайып салды. Далалыктардыц сырткы жаулармен шайкасы. КеЙ1ннен Ф укс «Казанский вестникте» жазганындай: «Мен ханга кеп окигалары казак даласына катысты бедерл! суреттер керсеплм. Ол эскери шатырларга, туырльщты уйлерге, туйе еркеипне орнатыл- ган зецб1ректерге зер салды. Бабаларыныц каЬарман жуздер1н бай- кап турды. Алайда, ол кер1Н!стерге кеп тамсанбастан э ц п м е т кайта- дан К1тап жагына ойыстырды: - Мундагы К1тап канша? - Жиырма мыц том. Ютапханамен дэл1здес белмеде ол 613Д1Ц улкен глобустыц жаны- на токтады. Эрштес1м, Т1лмаш, тумысы парсы Александр Казымбек оган глобустыц жай-жапсарын тус)нд1р]п берд]. Жер кунд1 айнала- ды дегенге кеп сенгю] келмед1. Ойткен1 оныц дшбасы мусылмандык угымга сай, керкшше тус1нд1рген кер1нед1. Дегенмен ол глобустыц пайдасы туралы б1раз нэрсе ацгарып алды». Ацгарганы сонша, галымдардыц езше тосын сурак койды. - Мекке Казанмен б1р сызыктыц бойында орналаскан дегенн1ц акикаты каншалык? Аккец)л Фукс, бЫмдар Казымбек, математик Лобачевский б1р- б!р1не ым кагысты. 111

Михаил Мусин-Пушкин. 1829-1845 жылдары К^азан университелыц х;амх;оршысы Александр К^азымбек. Шыгыстанушы, К,азан университет!н)н профессоры Николай Лобачевский. Математик, К^азан университет'1н1н ректоры К^азан университет! 112

Коштасарда Жэцпр езшщ ек1 улы - Ескенд1р мен Зулкарнай те- ч]рск ер жет1п, осы университеттен б:л1м алса деген арманын айтты. Орынборда кеден директоры Генстщ кол астында окып журген ага- йын шыерш де осында ж1бермек ниетш быд1рд1. - Б13Д1Цказакка да б1р нэрсеге ден койып, бы1м алып, карацгылык халден шыгатын кез жетт), бул 1СТ1Ц бастамасын мен мектеп ашу ар­ кылы жузеге асыргым келед1, - деп толкып сейлед1. Университет галымдары Жэнгчрд] кутпеген кырынан таныды. Алайда, оныц казак елшдеп туцгыш мектеп - ек! жылдык училище ашып, осы университетт1ц курметт] мушес: болып сайланарына де- Й1н эл1 он бес жылдай уакыт керек едИ Казак ханы мен Казан галымдары арасындагы осы таныстык узак уакыт сыйластыкка уласты. 1827 жылдыц 3 мамырында универси- тетке ректор болып тагайындалган Лобачевский ез1 жан-тэн1мен бер1лген геометрия гылымымен катар коне, шыгыс К1таптарыныц кад]р1н бшепн эмбебап галым болатын. 1844 жылдыц мамырында Жэцг!рд: курметт1 атакка ол хандык бедел1не бола емес, университет ютапханасына араб, парсы, тур1к тшдершдеп коне колжазбаларды сыйга тарткан мэрттзп уш1н лайьщ санаган. Математиканыц майын 1шкен галым кез1нде 031 де елец жазган эдебиетпп, басында университетте ютапханашы болган коне мура- лар кунтшысы ед1. Ректор кун1нде де ол бас кпапханашылык даг- дысынан кол узбеген. Жуйел1к, алфавитт1к, жылжымалы каталогтар енг131п, гылыми К1тапхана куруга тер тект1. Кене кйаптар мен кол- жазбалар сатып алу аркылы шыгыс корларын толыктырды. Осын- дайда Хиуа, Букар, Самарканга колы жететш Жэцг1рд1ц кемег1 Казан университет1не аса кажет ед1. Ресей гылымыныц кара шацырагыныц б1р1 Казан университет! цала устшен еткенн]ц кез келген1 мрш-шыга берет1н аякасты орын емес. Оныц гылыми кецес1 тек лайьщты тулгаларга гана естк ашатын. Жэцг1рден кеЙ1н, 1829 жылдыц 23 мамырында мунда нем1с галымы, атагы жер жарган Гумбольдт болды. Алтай мен Каспийге саяхат жасап бара жаткан жаратылыстанушы бы1м ордасына бас сугуды парызы санады. Лобачевский мен оку орныныц камкоршысы Му- син-Пушкин элемд1к дабысы бар галымга университетт1ц курметт1 мушес1 дипломын тапсырды. Энциклопедияльщ акыл-ойлы, терткул дуниеш алаканындагыдай б;лет1н кемецгерге бул атак, эрине, олкы болмаса, дэрш емес. 113

Университет басшылары кейшнен Жэцгтр Бекеевке де дэл осын- дай диплом табыс етт1. Атакты эперу уш1н Гумбольдт пен Жэцпрдщ екеу1не де Петербургке колка салган сол Мусин-Пушкин. Цол кой- гандар да б!р адамдар - Лобачевский мен проректор Эрдман. Ягни, б1р Караганда Гумбольдт пен Жэцпрге курмет б1рдей. Гумбольдтт1ц жайы б)р белек, «гылымдагы нуры элемге сэуле шашкан» тулганьщ ес1Г1н ашканыныц ез! университет уш1н абырой. А л халкы эл1 эл1пби танымайтын, университет ту п л мектеб! жок улттьщ ханы сол дец- гейде ульщталып жатса - бул атакка лайьщ ецбеп С!цген1. Жэцг1р ректор Фукст1ц ез уйшде мейман болды. Астанадан атак­ ты келсе, жерг1Л1кт1 зиялы осында жиын курып, кошемет керсетуд1 дэстур кылган. Ал, бул жолгы баскосуга жиналгандар кслсл! сезд1 кыр эм1рш1С1нен тыцдап, казак ем!р!нен б!раз сыр укты. Осы сапарында Нарын жиепнен ез1не арнап резиденция салуга патшадан руксат пен каражат алган Жэцпр сэулет атаулыга ацсарлы. М1не, терезелер) жартылай аркалы, К1ре бер)С) кумбезд1, шаЬардагы салтанаты кел1скен Фукст1ц турагына да кеп суктанулы. Мейманы- ныц ойындагысын деп баскандай Ф укс ханым б1р сэт: Твой дом, как бы чертог священный К нему спешат, идут толпой. Болезнью тела изнуренны И все болящие душой, - деп отагасы шацырагын касиеттейтш шумактар оки женелд1. Ма- мандыгы жен1нен бесаспап дэр!гер, калтасынан татарша «Тэбиб Фукс» деген мер!н тастамайтын шипагерден дерт!не дауа 1здейт1н- дер кеп. Каламгерлер бас косатын рухани шацырак та осы. «Асыга- ды гэ)п дертт1 талайлар, жамагаттар жан-сез1М1 жаралы» деген1нде Александра Андреевна осы ею жэйтт! коса ергендей. Жэцпр болашак сарайыныц салтанатын ойша елестеттг Алаша Байток жырау жырга косатындай, «баганасын алтын тастан кактыр- ган, кумбезше жетпес сырлар жактырган, кумбездщ керк1 болсын деп, балыктан ургон таптырган» хан у тн 1ц эл11ргес1 калана койма- ган кез:. Ерл1-зайыптылардын эуелгще сыйлы конагына деген сырттай кы- зыгушылыгы басым ед1. Сейтш, кеЙ1ннен келбет1н сезбен салгандай етш: «бет элпет!мен, ашац жуз!мен хан еуропа келбеттг Орысшасы М1НС13 болмаганымен, акаусыз сейлейд1. Цазак т!Л1мен катар парсы 114

мен араб тыдерш бшед1, эр1 осы уш тшде б1рдей жаза алады» деп мейманныц м^нез-кулцын ж)Т) шолумен отырыпты. Профессор Фукс осы кезден бастап Жэцг1рмен арадагы байланы- сын узген емес. Оныц Казанда болган кундер1 туралы «Казанский вестниктщ» 1826 жылгы он сег131нш) нем1р1нде жариялаган макала- сында ханныц б1Л1мге кызыгушылыгы, мектеп ашпак арманы, жеке басыныц зерект1Г1 туралы кызьщты баяндады. Жэцпрдщ курмет[не каланыц ыгай мен сыгайы уйымдастырган кабылдаулар туралы жаз- балар окырманга ез1 катыскандай эсер калдырды. «Б1з туралы аса 1лтипатты жазганыцызга бек ризамыз, эдем1 сез- дер1мен шешенд]к енерге жаткызуга боларлык баян екен» деп хан Фукстщ кец1Л1н котере леб1з жолдапты. Хатпен коса, сыйлыкка деп кундызбен кемкер1Л1п, курец макпалмен тысталган казак борк1н жэне ак к т зд е н сырылган султан калпагын Ж1бер!пт1: «С)чге б 1зд]ц елд1ц сэш мен Т1г1лген б:р бер 1к пен калпак Ж1бер1п отырмын. Осынау к1Ш1Г1р1м сыйлык мен туралы ес1Ц13ге салып журсш дед1м». Ж эцг1р- Д1ц бул кэделер1 де елеус!з калмай «Казак ханыныц эдепт1Л1Г1» атты этнографиялык этюдке аркау болган ед1. Бесаспап емш) Ф укс герман жершен кез1нде Санкт-Петербургке дэршер рейнде келген. Бес жылдан соц университеттщ жараты- лыстану мен ботаникадан ординарлык профессоры болып Казанга ауысты. Б1Л1М ордасыныц К1тапханашысы, одан ректоры дэрежесше кетер]лд[. Этнография такырыбына ден койды. «Татарлардыц конак кабылдауы», «Курбан айт», «Сабантой», «Рамазан», «Татар мереке- лер1» сек!лд1 танымдык макалалар жазды. Оган улттык бас ки)мдер ж1бергенде Жэцпр осы эуест!Г)н ескер- ген. «Заволжский муравей» журналы бул сыйлык-тартуына улкен мэн бертт]. Ханныц Фукске жазган алгыс хатын алгысоз е т т , Жэц- Г1рд1окырманга таныстырыпты: «К1Ш1 казак ордасыныц ханы Бокей- улы Жацг1р хан Мэскеуден оралып келе жатып Казанда соккан ке- зшде осындагы университеттщ мэртебел) профессоры, доктор, стат кецесннс1 жэне кавалер Карл Федорович Ф укстш уй]нде болган едг Аса зерек хан орыс т1Л1нде ерк1н сейлеп, еуропаша Т1лдес1п, Фукс мырзамен ез балаларыныц тэрбиес) туралы эцпмелест1. Профессор онымен кун сайын кездест, казак билеуш1С1Н1ц ем1р салтын баян- дайтын кыскаша хикая жазды. Оны 1827 жылы жариялап, Жэцпрдш Кырдагы мекен1не ж)бсрд[. Кеп кешйкпей ханнан казакша жазылган алгыс п!К1р келд!. Осы хатты орыс тшше сезбе-сез аударып жария- 115

лап отырмыз. Хатпен б1рге ол Фукске сыйлыкка деп эдетте казак султандары киет1н ушк]р тебел1 бер1к Ж1берйгп. Бор!кт1ц курец бар- кыт тобес! айнала кундыз салынып, алтындалган позументпен кем- кершген. Бер1кке коса казактыц сапалы жука ки131нен ек1 жагына аздап Т1Л1К салынган калпак салыпты. Еуропа костюм1мен кигенде, Фукс мырза айтатындай, а 1а р1егго): етш керсетед1 екен». Макаланыц авторы, ханмен Фукстщ уЙ1нде таныскан, Пушкинн1ц сыйласы, жерг!Л1КТ1 акын Михаил Рыбушкин тагдырдын айдауы- мен кеЙ1ннен 1ргедег1 Астраханга хальщ училищелер1Н1ц директоры болып келдг Енд! 1842 жылы «Астрахан туралы жазбалар» К1табы шьщканда б1р данасын кырдагы Жэцг1рге Ж1бер1п, алушылар табыл- са эрб1р1н 2 кум)с рубльден тагы он ютап ж 1берг1С1 келетшш «тецдес1 жок хан, эм1рл1 патшасынан» е т 1нд1. Оз)не мунша бас урып отырган еск1 танысыныц алдында хан мэрттМ нен томендемей, К1таптарды Ж1беру1н сурады. Ыркатар султандарга таратып, кунын жедел жинап беруге уэде еттг 1826 жылы университетте кездескеннен бастап ем1ршщ соцына дей]н сыйлас, б1р-б]р]не кайырымдас жандар болып еткен тагы б1р адам - профессор Федор Эрдман. Ханныц езше жазган хаттарына карап, профессор кейде Жэцг1рд1 кырдыц билеуннсшен гер! гылыми кауымныц кемел кецесннсше балайтын. Б:ршама уакыт ордадан тыс жерде ж у р т , 1841 жылдыц маусы- мында Кавказ жагынан оралган ханды Эрдманнан хат кутш жатты. Хаттан профессордыц будан бурын сэлемдемеге Цуран к1табын ж4- берген1н бшд1. Турл! себептермен ол Жэцг1рд1ц колына тимептг 61- рак ханныц ацсары баскада: «Бул хатыцызда С13 Казанда кайтадан ашылган баспахана туралы айткан екенс13. Ол хакында маган баспахананыц иес1 де жазган ед1. Аталган шараныц тольщ табысты болуына шын тшектеспш жэне де шыгыс т:лдер1Н1ц белгип майталмандары, университет профессор- ларыныц ыждагатымен оган кол ж етед1 деген умптемш . Цанрд1н ез)ндс куптарльщ нэрселер бар: Казан кепестер; мен1ц жэрмецкеме осы баспаханада басылган К1таптарды экелген ед1. Басылымы ете сауатты, б)рак мен кепшшпспн п1К1рлер1нен ой туйе отырып, карапа- йым хальщ киындьщсыз пайдалана алуы уш 1н жазудагы жаца улп- Н1ц сакталуын калаймын. Цазан галымдарыныц Шыгыска катысты барша ецбектер1не менщ тарапымнан тольщ колгабыс боларына рия- сыз сенд!рем1н». 116

Александра Фукс Карл Фукс Казан. Фукслц уй1. Мунда эр жылдары А.Гумбольдт, А. Пушкин, Жэцпр хан аялдаган 117

Эрдмандай галымдармен араласа, хабарласа жур!п, ЖэцНр шы- гыстану мэселелер1не, жазу улплерше катысты сын-п1К1р айтатын дэрежеге жеттг Унивсрситетт1ц курметт1 мушес1 болып сайлануы- на да Т1келей Эрдманныц ьщпалы тид1. 1844 жылдыц 27 мамырында университет кецес:не бул туралы усыныс тус)ргенде ол 1839 жэне 1944 жылдары Казанда болган кез1нде генерал-майор ЖиЬангердщ К1тапханага бага жетпес колжазбалар тапсырганын алга тартты. Жэцг1рд1ц 1844 жылдыц кацтарында Цачанга келу1 туралы «Се­ верная пчела» 116-нем1ршде арнайы макала берд). Хан еск1 танысы Фукст]ц уЙ1нде тагы б1р эдебиет кеннне катысты. «Тэбиб Фукс» ден- саулыгына байланысты университеттен кол узгетм ен гылыми 1зде- н1стер!н, дэр1с б е р у т , халыкты емдеуш токтата коймапты. Осы сапарында Жэцг1р Цазанга кеЙ1ннен казак ултыныц туцгыш тарихшысы деп мойындалатын Мырза Хайдар Дулатид1ц парсы Т1- Л1нде жазылган могол хандарыныц жылнамасы - «Тарихи-Рашиди» колжазбасын жетк1зген болатын! «Тарихи-Рашидиден» баска Жэцпр университетке «Медарюли-а- фазиль» парсы созд1Г1н, исфахандьщ Хамза бен Эл-касан 931 жылы араб тшшде жазган «Тариху-л-умами» хальщтар шеж1ресш, 1662 жылы парсы т1Л1нде жазылган Нефиздщ «Китаб табиин-л-маакид» медицинальщ шыгармасын, тур!к т1Л1ндег: «Китаб натаидж фунун» тарихи-философияльщ пайымдарын, Мухамед бен Ахмедтщ алгаш­ кы халифтер тарихын тапсырды. Кез келгеннщ колынан келе бермейтш мундай атымтай жомарт- тьщты багалаган профессор Эрдман: «Гылымга тэнт1Л1Г1н жэне гылыми орталар мен мекемелерге, эс1ресе, шыгыс Т1лдер1 мен эде- биетше камкорлыгын дэлелдейт1н осынау тартулардыц бэр:, Казан университетшщ де, гылыми кауымныц да пайдасына катысты П1к:р- лер! мен жэрдемдер1 маган мэртебел1 Кецес алдында: хан ЖиЬангер Бекеев Императорлык Казан университет]н1ц курметт1 мушес1 етш сайлауга лайьщты деген усыныс жасауга батылдык беред1» деп га- лымдар таразысына салды. 1844 жылдыц 19 ннлдесшде Казан оку окру< )Н)ц камкоршысы М. Мусин-Пушкин университет Кецес1не: «Хальщ агарту министр! ннлденщ 4-1 куш № 6282 буйрыгымен 1шк] казак ордасыныц ханы генерал-майор ЖиЬангер Бекеевт1 Казан университет1н1ц курмстт! мушес! етш беюткенш» хабарлады. Жэцг1рге осы лауазымына дип­ лом жетк1зуд1 тапсырды. 118

Дипломдагы: «Нур сипатты, эм!р) би1к улы патша, Бук1лресей императоры жэне жеке билеуынс1 Николай Павловичт1ц кайрммы- мен 1шк1 казак ордасыныц ханы, генерал-майор ЖиЬангер Бекеевт1ц б)зд1ц отанымызда агарту Ы нщ таралуына корсеткен ынталы жэр- дем1н курметтей, оныц шыгыс Т1лдер1 жен!нен С1Ц1рген ерен ецбег1н багалай жэне жогары мэртебелшщ Казан университетше деген ерек- ше 1лтипатын шынайы кад)р тута отырып, Кецес 1844 жылгы 29 ма- мырдагы отырысында оны б[рауыздан ез[Н!ц курметт1 мушес; ет1п сайлады. Кецест1ц бул уйгарымын Казан оку округ1Н1ц камкоршы- сы, купия кенесш) жэне турл1 ордендер кавалер1 Михаил Николае­ вич Мусин-Пушкиннщ от1н1ш1 бойынша осы жылдыц 7 нйлдесшде Хальщ агарту министр! Уваров бек1тт1. Университет Кецес1 жогары мэртебел[ хан ез1не бер1лген атакты кабылдай отырып, гылымныц пайдасына ьщпал жасаудан бас тартпайды деген шубэс13 сешммен оган 1844 жылдыц кыркуйег1нде ТИ1СТ1 колдар койылган жэне Уни- верситеттщ улкен мер1 басылган осы дипломды тапсырды» деген марапат Жэцг1рге Ж1гер берд1. «Гылымга с)ц1рген ецбег1 ушш» деп бершген дипломды хан ез1 алган эскери атактар мен ресейлж ордендерден де жогары кабылда- ды. Университет марапаты Жэцг1рге хандык дэрежесш умыткызды. Караша айында Казаннан Ж1бер1лген дипломды алып канаттанган ол езшщ жаца атагына сай оку орнына пайдалы болуга эз1р екен1н жэне шыгыс бел1мшесше кажет деген араб, парсы жэне тур<к Т1лдер1ндег1 эдебиеттерд1ц т]3]М)н ж)бсруд] сурады: «Биылгы кыста мен букар- льщтармен хабарласпакпын. Сейтш бурынгыдан да кунды колжаз- балар алдырмакпын». Университеттег1лер ол т)31мд] кеш1кт1рмед1. Арабтыц 30 кита- бы мен рисалатыныц, парсыныц - 25, турштщ - 4 колжазбасыныц атауын Кецест1ц бек1ту1мен Жэцг1рге жолдады. 1844-1845 жылдары хан олардыц алгашкы алтауын 598 кумю рубльге сатып алып, Ка- занга жетк]зд). КеЙ1ннен Петербург университетшш К1тапханасына тускен «Тарихи гузида», «Хабиб ас-сийар» жалпы тарихтар, Жэлел- Аддин кос шумактары шыгыстанушылар зердес1н кецейтер муралар Катарына косылды. Осы окигадан б)р жарым гасыр еткенде, 1995 жылы улы Абайдын 150 жылдыгына арналган ЮНЕСКО салтанаты уст!нде Татарстан 119

Президент! Мыцтем1р Шаймиев Цазакстаннын Елбасына Казан ар- хив1нен табылган Жэцг1рге бершген дипломныц кеш1рмес1н дуй!м журт алдында кайта тапсырды. 19-гасырдагы татар окымыстылары- ныц казак ханына керсеткен сый-курмет) ел1Н1ц тэуелс1зд1г!не тэ- бэр1к боп жет!п, Президенттер кол алысатындай агайындьщ кэдеге кайта жарады. Сейт)п, Жэцпр рухыныц б]р шапагаты кеЙ1нг! жур- тына да ти1п жатты. Зердел1 тулга ом;р1Н1ц соцында осындай кемел кентерд! бастан кешт1. «Тарихи Рашидиге» акжол ашкан, ултында туцгыш болып университеттщ курметт! мушес! атанган самгаулы шагы ед1. «Жошынын бт<мдар урпагы...» Эс1ресе, ханныц шыгыстанушы Мирза Александр Казымбекпен байланысы элемд1к гылымга елеул1 улес болып косылган «Мюхте- серюль-вигкает» («Китаб мухтасару-л-уикаяти фи масаил-Ьидаят») ютабыныц жарыкка шыгуымен ерекшеленд]. Тур1к-татар тЫ нщ ординарльщ профессоры, Санкт-Петербург гылым академиясыныц корреспондент-мушес1, Лондондагы Улыбритания жэне Ирландия корольд1Г1 азиялык когамыныц, Копенгагендег) солтустж антик- варшылар когамыныц жэне де ондаган гылыми когамдардыц муше- С1 Казымбект1ц редакторлыгымен шыккан бул ецбек Жэцпрдщ де атын алыска эйплсдг Мацызды 1СТ1 колга алмас бурын Казымбек 1844 жылдыц 28 ак- панында Казан оку округ)Н)н камкоршысы М. Мусин-Пушкинн)н алдынан етт). «Бекей ордасыныц эм1рш1С1 ЖиЬангер хан еткен кацтар айында Цазанга келген1нде мусылмандар арасында аса мацызды «Мюхтес- серюль-викает» кыскаша зацтану К1табын шыгаруымды етше сура- ган ед1. Бул мусылмандар мектебшде классикалык шыгарма болып есептелед1. Казак арасында оку-б]Л1мд) таратуга ерекше камкор- льщпен тер теп п журген жанныц Т1лег1н орындау уш1н жэне бул басылымныц Еуропа ориенталистер1не ете-мете кундылыгын еске- ре отырып, мэртебел1 ханныц усынысын кабыл алдым. Оган коса, Орынбор муфтишщ де макулдаган хатын алып отырмын. К)тап Ка­ зан университеттщ баспаханасында басылады. Б]ртама данасы ба- тыс ориенталистер!не арналып, еуропа т:лдер!Н1ц б:р!нде жазылган 120

арнайы К1р1спемен жэне кейб1р тус]н1ктемелермен шыгарылмак» деп цатал камкоршыны кун1 бурын кызьщтырып койды. К,ыскаша вигкает, ягни ханифедтер мектеб; бойынша мусыл­ ман зацтануыньщ курсы туцгыш рет 1845 жылы Казан каласында басылып шьщты. Мухтасар осы басылымына деЙ1н еш жерде клас- сикальщ шыгарма ретшде толык куЙ1нде жарьщ кормеген болатын. Б1рен-саран уз1нд1 тур1нде баспа бет1н корген нускалары сын кетер- мейтш, гылыми тургыдан жуйеленбеген ед1. Жэцг1рдщ усынысы жэне каржылай демеуш1л)Г] аркасында Казымбек жауапты юке бел шеше К1р1ст!. Басылымын жэй кадагалау, тщщ б1лу, тупнусканы тек­ серу аздьщ етет1н. Мухтасардыц буган деЙ1нг1 барльщ тус1н1ктер1н окып шыгу, келемд! Хидаятты жэне Мухтасардыц нег)3] болып та- былатын оныц кыскарган тур1 Уикаятты терец зерттеу, нускаларын салыстыру, ягни мусылман зацнамасын жет1к б;лу кажет ед1. Казым- бек пен Жэцпрдщ ыждагатымен жарык корген аталган зацдар жина- гын галымдар нак осы кундылыгы тургысынан багалады. Казымбек уэде еткендей Мухтасардыц б1рнеше жуз данасы Еуропа ориента- листер1не Ж1бершд1. Мусылман кукыгы туралы Казымбектчц алгашкы ецбектер1 Ре- сейде емес, Парижде жарьщ корген ед1. Ол ецбег1н Агарту министр- Л1Г1Н1Ц журналына деп жазганымен, алдын-ала талкыга салуга жу- рексшдг Ойткен1 мусылман зацнамасыныц артыкшылыгы туралы кейб1р п1К1рлер христиандыктыц рухына сэйкес келмесш сезд1. Сол кау1ппен 1842 жылы француздыц «Азия журналында» жариялаган- ды колай корд1. 1843 жылы Лондонда шьщты. Ендеше, Жэцпрдщ колдауымен басылатын «Муктасар» мусылман кукыгы бойынша Казымбектщ Ресейдег1 туцгыш 1ргел1 ецбег1болмак. «Муктасар» небэр! б)р жыл ш ш д е дайындалып, басылып шьщ- ты. К]гаптын титул бет1н толтыра: «Аса мэртебел1 жогары дэрежел1 Жэцг1р Бекеевке, генерал-майор мырзага жэне турл1 ордендер кава­ лер! мен Императорльщ Казан университеттщ курметт1 му шее Iне Александр Казымбек штипатпен арнайды» деген создер жазылды. Жэцг1р К1тапка тапсырыс беруш1 гана емес, сонымен катар са- рапшы рет1нде атсалысты. Колжазба нускаларга б1ркатар тузтулер, К1тап 1Ш1нде бер1лет1н туешштер енг!ЗД1. Мэт)н1не ескертпелер усы- нуга ез ордасындагы окымысты Д1н басыларын жумылдырды. Ханныц ецбег1не тэнт1Л1Г[н Казымбек «Муктасардыц» титул бет- тер1нде кайталап б)лд)румен болды: «Кайырымды патшамыз, жо- 121

КУРСЪ МЮСЮЛЬМАНСКАГО ЗАКОНОВЪДЪШЯ ПО ш к о л к №ЖЖ€ П ЗДАНЪ ВЪ П ЕРВЫ Й РАЗЪ ВЪ С В^ТЪ ОРДИПАРИЫМЪ ПРОФЕССОРОИЪ ТТРЕЦКО-ТАТАРСКОЙ СЛОВЕСНОСТИ ВЪ И М П Е Р А - Т О Р С К О М Ъ КАЗАНСКОМЪ УНИВЕРСИТЕТА , ЧЛЕНОМЪ-КОРРЕСПОДЕПТОМЪ И М П Е ­ Р А Т О Р С К О Й С . ПЕТЕРБУРГСКОЙ АКАДЕН Ш Н А У К Ъ , ЧЛЕНОМЪ О ВЩ ЕСТВЪ : К О - РОЛЕВСКАГО ВЕЛИНОБРИТАНСКАГО И ИРЛАНДСКАГО АЗШТСКАГО ВЪ ЛОИДОН%, КО- РОЛЕВСКАГО СЪВЕРИЫХЪ АНТИКВАИЕВЪ ВЪ КОПЕНГАГЕН^ П ПРОЧ. И ПРОЧ. МИРЗОЮ АЛВКСАНДРОМЪ КАЗЕМЪ БЕКОЧЪ. -------- -------- КАЗАНЬ. 1845. «Мук;тасар». )^ыск;аша уикает. Мусылман зантануынын курсы. )шк) бет). К^азан. 1845 жыл

гары мэрте6ел1 хан! Шыгыс эдебиет1нщ кекжиег1н кецейттп, оныц аясын зерттеулерд1ц мэуел1 жем:с!мен байытудагы Камцоршы оку басшылыгыныц )ЗГ1 ниет!не колдау таныткан бекзаттыгыцыз С 13Д1Ц аса мэртебел1Ц1зге ерен ецбекп багалаушылардыц лайьщты назарын аударгалы кеп болды. С13 баршага пайдалы деп тацдаган жолыцыз- ды жальщпай жалгастырып келес13. Гылымныц табыстылыгы унпн мэртт1к камкорлыгыцызды аяган емесс13. Алдыцыздагы ецбект1ц жарьщ керу] де С13ДЩ камкорлыгыцыздыц аркасы. Сондьщтан оны С13Д1Цсс]М)Ч1збен эспеттеуге руксат ет1щз. Бшк мэртебен!зге 1зетпен бас июш] кулыцыз Казымбек. Казан. 1845 жылгы наурыздыц 18-1». Бул мойындау галымныц ханга жолдаган жеке хатында емес, журтка жария алгыстай, 4350 данамен басылган кунды кйаптыц 6-7-беттер1не ернектей жазылды. Жэцг1рд1ц «Муктасарды» шыгару- дыц мацыздылыгын айтып университет галымдарына ет1Н1ш жаса- ганы, енд1 хан ордасындагы мектептердщ осы кйапты пайдалана- тыны жэне татар елшдеп зиялылар мен улемдердщ оныц шыгуын асыга кут1п отырганы ецбект!ц гылыми К1р1спес1нде элденеше рет аталды. «Жошыныц б)Л1мдар урпагы Жэцпр ханныц» гылымныц дамуына жумсап келе жаткан кажыр-кайратына окырман назары аударылды. Кйаптыц К1р1спес1нде де «Жэцг1р ханныц камкорлыгы кепке аян, бул женшен б1зге мерз1мд1 баспасез сан мэрте жария ет- кен. Жакында ол бфауыздан Императорльщ Казан университет!н1ц курметт! мушес1 болып сайланды» деп мэртебесш елд1ц ес1не салды. Эрине, езш окымысты атаганымен, Д1н тарихынан Казамбекпен хан да, халфе де таласа алмас ед1. «Муктасарды» колга алардагы екеу!Н1ц эцг1мес1 Жэцг1рд1ц ес!нде. Дш мен сен1мнщ кайнары шари­ гат гылымын жуйелеп, хальщ арасында колдануга угыныкты кйап болса деген ханныц усынысын галым куана кабыл алган. Сейтсе де, Жэцпрд1 сынамак болып: - Мусылман 1Л1М1 бойынша гылым дуниес1 канша тармакка бел1- нетшш б1лес13 бе? - деп сураган. - Эл-Арабиет, эш-Шариет, эл-Хикемиет деп белгенш окыган ед1м... - деп К1д!рд1 хан. - Иэ, мусылман иимшщ уш тармагын дурыс айтып отырсыз. Б1- Р1НШ1С1Н эл-Арабиет дедпцз, муныц ез1 Т1л гылымныц он ек; сала- сына бел1нед1. Сездерд1 туз:п, сезд)к куратын лексикография дейтш сала соныц алгашкысы. Одан кейш жеке сездердщ тарихын тус1н- Д1рет1н этимология жэне создерд] косып, сейлем етердеп синтаксис 123

ЕГО ПРЕВОСЩПШМТВУ ВЫСОКОСТЕПЕННОМУ ХАНУ БУП ЕЕВУ, ГОСПОДИНУ ГЕНЕРАЛЪ-МАЮРУ И РАЗНЫХЪ ОРДЕНОВЪ КА­ ВАЛЕРУ И И МПЕР АТО Р С КА ГО КАЗАНСКАГО УНИВЕРСИТЕ­ ТА ПОЧЕТНОМУ ЧЛЕНУ. Усердно посвящаегь «Мукуасардыц» Жэцпрге арналган алгашкы бет! 124

дейтш салалар турады. Келес1 жет! б)рдей саласын С13Д1Ццазацта аса дамыган шешенд1к енер курайды. Кене гылымда риторика дел)нет]н мунын мусылман Ы м ш деп уш бел1Г1 - маян, баян, бэди делшед1. Он б1р1нш! саласы тарих, он ек!нш1С1 - Куран окудьщ енер1, ягни, ил- мюль-шараат. Калрп гылымда буган он уш1нш1 сала косып журм13. Илмюль-мюназирет, ягни пМрталас туралы гылым немесе гылыми пМ рталас кагидалары. - Мухамедэл1, сенщ б1лет1Н1ц тунгиык кой, дегенмен муктасар- дьщ тармагына бастасацшы... - Мухтасар - эш-Шариетт1ц б]р саласы. Эш-Шариетте илмюль- тафсир - Куранды тусшд1ру гылымы, илмюль-хадис - аныздар тура­ лы 1Л1М, илмюль-фигкх - дш 1Л1М1Н колдану ережес:, ягни, зацтану, илмюль-келям - Д1ни пэлсапа, илмюль-фараиз - маркумнан калган мураны бел к у 1Л1М1, илмюль-усулил-фигкх - зацтану непздср;, ягни, зацтану жуйес1 негтзделетш кагидалар болады. Мэртсбел) хан, С13 маган осы зацтану барысын жуйелеп, мусылман кукыгыныц пай- да болуын зерделейтш К1тап шыгаруды тапсырып отырсыз. Бул йпм халык арасында муктасар делшедг Казымбект)ц тус1нд1рмес1н зеЙ1н коя тыцдады. - Ал, эл-Хикемиетт1 С13 менен кем бшейиз, - деп Казымбек Жэц- г)рд]ц КОН1Л1Н аулай сейлед!. - Логика, математика, география мен астрономия, медицина мен жаратылыстану гылымдары, акыл-ой пэлсапасы, М1не, осыныц бэр1 - эл-Хикемиет. Сол эцг!мелерд1 еске ала отырып, еткен жылы гана кобыраган колжазба куЙ1 кел1п, осындагы молдалардыц талкысына тускен, енд1 мынадай кос ел1 сырлы гылымхалга айналган «Муктасардыц» ал- гашкы данасына Жэцпр суйс1ню1н жасыра алмады. - Ай, Мухаметэл1, жарайсыц, - Казымбект1 азан шакырып койган мусылмандьщ ес1м1мен атап, Жэцпр шаттана кулд1, - мен1 «Просве­ щенный потомок Джучи» депсщ-ау! К1таптьщ ез1не арналган алгашкы бетше кайта кез жуг]ртт): «Его превосходительству высокостепенному Джиан-Гиру Букееву, госпо­ дину генералу-майору и разных орденов кавалеру и Императорско­ го Казанского университета почетному члену. Усердно посвящает Мирза Александр Казем-Бек». Еуропа этикет1мен, шыгыстыц колпашымен Казымбек Жэцпр ес1М1н каншальщты дэрштесе, галымныц атагын ханныц элемге эй- Г1леген1 талассыз ед1. «Муктасардыц» жарык керу1мен Казымбектгц 125

чЬашс. ((.шю^чос си^с.^^ешс !и м^мКст^мс ^л:иоз& ч<жс^шчединп,м ^4с^нола (ю^адъсмъбл ^ ^<мии^&н.ш :^лн!Ч!,5 'бесима* ном ^п т ^р';{ и. <**'.\\*'л*им^чт: цео^идьнф^^и из* с.мъЗо§аии^ ^э<с& с^<мичаи ми. т)Ълт& ?Г^е^ссз;о^ите.ч<он^о 1)сс%^о^яос ^ !т.^ о.та «/ЧЯт-тсл&К (^мсокмссь елслу^. т!^)м н е ^ т с .^ - ,т1 ^й^ч.июлечм т^ть^ из^оитььД !и Лсм^цеи -польза ; т!Ъи м^сЗ^зо 1 ^ % п г 1г' . . . стс ^сччжч.^и мл^и. 5С^е^аеэ<сли!,!^ и цл^ ь .иоД чол&<,сню.иъ сСсиж ь ^ с б и ч и т.а!мяс& ^^язлчь чЬ<ияе- .и<у мо]^о{!итс.К)Ст^. З^м^йдмни . о)Ь<^мм У(я)с(мс<&о^и1н<:.^С1пСз, !0(Ц<;<ммть на *Алм*м^и Ч-М.^нд^и.ь м 4К^П<ДМИ)С*^ 1жм ^ае ^с^мои -кхгСли^сни ^<ус)но[име* с* чС)<хтсД мжууомм ^миде^мм^<*.т ^чмлмм^и. Ж-мъм Мсти. ^ммм< ВАШКГО ПРНОСЮДИТЫМТМ, пакерч1;йт!й елуг* Л^чрла ^У^сжсаа^^в Дялсж* Деи. «Мук;тасардыц» баск;ы баталы бет) 126

аты мусылман кукыгын зерттеуд1ц негтин цалаушы рет1нде батыска танылды. Олар Казымбект1 «тек исламды терец угынатын жэне аса аукымды мэл1меттерд1 б1лет1н адам гана мундай мацызды ецбект1 орындай алады» деп багалады. Осы батаны Кдзымбекпен белюер 61- реу болса, ол - Жэцпр ед:. 1844 жылдыц желтоцсанында Казымбек «Муктасар» штабыныц Бекей ордасына ТИ1СТ1 даналарын уш сандьщпен кепес Курбан Ар- саев аркылы женелттг Енд1 Казымбект1ц ез) ханга колка салып, б:р- лес1п «Мухамедияны» шыгарсак деген усыныс айтты. Ол )ст) колга алуга хан улгермед1... «Тарихи-Рашиди)>. Жэцпр мен Шоцан Казан универснтет1не бер1лу1 аркылы б)ркатары баспа бет1н туц- гыш керген шыгармалардыц гылыми айналымга тусу1не Жэцпрдш септ1Г1 тид1. Шындыгы сол, шыгыс жылнамашылары ез ецбектер1н- де пайдаланып келген! мен, Еуропа мен Ресейге эл1 белг1С13, казак мемлекетт1Г1 бастауларыныц б1рден-б1р дереккез1 «Тарихи-Рашиди- д]» Жэцг1рден бурын казакта ешк1м окыган да, оныц кунды тарихна- ма екен1н бшген де емес! Тек 1860 жылы Шокан Уэлиханов Каннарга саяхатынан кейш осы шыгарманы зерттеп, ез сапарыныц сызбасын ондагы окигалар !31мен нактылады. Шокан ез зерттеулер1не Дулатид1ц Петербург университет1- шц корындагы парсы колжазбасын пайдаланды. Ол кай колжазба? Казан университеттщ шыгыстану бел1мшес1 Ресей оку орындары- ныц гана емес, букш Еуропаныц осы тектес мекемелер1 мен галым­ дары алдында ец курм егп орында турды. Бул бел)мше 1845 жылы Санкт-Петербург университет1н1ц шыгыс Т1лдер1 факультет! болып, Ресей астанасына кеннрыдг Шыгыс эдебиет! мен тарихына катыс­ ты жэдшерлер арасында Жэцг1р жинаган муралар Еды бойынан Нева жагасына ауысты. Солардыц б)р! - жиырма жыл бурын Жэцпр галымдар колына кунттап тапсырган Дулатид1ц шеж1рел1 шыгарма- сы енд1 Шоканныц терец зерттеулер1 уш1н кэдеге асты. Эйтеу1р, 19-гасырдыц орта тусында казакта ск! тулга гана шыгыс колжазбаларын жинаумен шугылданып, гылымга айтулы улес кос- ты. Олар зердсл; галым Шокан Уэлиханов пен зияткер хан Жэцпр Бекеев! Дулатидщ казак тарихшысы екенгн мойындау, казак мемле- 127

кеттМ нщ курылу кезец1н айкындау уш1н алда эл1 де б1р жарым га- сырдай уакьп турды. Жэцг1р мен Шокан, б1р1 - каражатымен, екшнн- С1 - каб1лет1мен буган 1зашарлык жасады. Уш гасыр кеЙ1нде калган Дулати тарихшыга казактан алгаш ат басын бурган шолгыншылар осы екеу1 ед)! Кумэн1 жок, Казанга Жэцпр жетюзген «Тарихи-Рашиди» колжаз- басы мен Петербург университеттщ кп апханасындагы Шокан зерт- теген тарихи колжазба б1р мура болатын. Буган тжелей де, жанама да дэлелдер жеткйпктй 1861 жылы Шокан Уэлиханов Петербургте «Жоцгария очеркте- р!н» жазды. Онда галым: «История Малой Бухарин нам мало из­ вестна; мы знаем более или менее историю этой страны до времени Тамерлана из китайских летописей, далее из мусульманских источ­ ников, которые говорят [о ней] впрочем, вскольз. Между тем пре­ восходная история этой страны написана в середине X V I столетия мирзой Мухаммед-Хайдар куреканом, визиром кашгарского хана Абдул-Рашида и названная им в честь этого хана «Тарихи-Рашиди», до сих пор остается неизвестной. В музее Академии наук находится турецкий перевод этого сочинения, а в библиотеке С-Петербургско- го университета - персидский подлинник. К сожалению, академи­ ческий экземпляр не полон, а университетский изобилует ошибками и очевидно, скопирован человеком, не знавшим персидского языка» деп ец б ек тт кеннрт жазудагы кшэратына карамастан тарихи кун- дылыгын атап керсетт1. Жоцгар жершен хикаяга толы жорьщтан оралган Шокан мол мате­ риал жинап Петербургке жеткенде тагы б1р п д е г е т алдынан табыл- ды. Ол коне шеж1ре - «Тарихи-Рашиди» едй Шокан бурын ест1меген, бшмеген Дулатидщ шыгармасы 1554 жылмен аякталып турды. Ал Уэлиханов Кашгарга саяхаты кез1нде ол жактан сатып алган бес кол­ жазба ютабыныц б1р1 X V I гасырдыц аягынан бастап 1758 жылмен аякталатын жылнама - «Тазкирян Ходжагян» - хожалар эулетшщ тарихы ед1. «Хожалар тарихын» Петербург университеттщ К1тап- ханасындагы «Тарихи-Рашидид1ц» жалгасы деп багалады. Сейт]п. Шокан ойламаган жерден осы ел к етц жазба тарихымен тутастай та- нысуга мумк)нд1к алды. Ягни, сол 1860 жылы Петербургте «Тарихи-Рашидидщ» Акаде­ мия музейшде «тур;к тйиндеп, б[рак толык емес» аудармасы, ал уни­ верситет К1тапханасында «парсы т ш т д е п , кателер! кеп тупнускасы» 128

болды. Цателер! коп болатын себеб!, оны 1843 жылы кеинрш жазган «Убайдаллах ибн Калималлах ал-Булгари ас-Салабаши» кенпрменщ маманы болганымен, парсы Т1Л1Н жет1к б1лмейт1н. Атын-жон1н араб мэнер1нде жазып отырган Булгар ел1Н1ц Казан цаласында туратын, Салауаш ауылында туган Цалимоллаулы Убайдолла нег131нен араб сауаты ыцгайындагы татар ед). Бул колжазбаны Шоцаннан кей]н пайдаланган ск[нш) адам - В. Вельяминов-Зернов. Ол 1864 жылы езшщ «Касым хандары мен ханзадалары туралы зерттеулер» атты уш томдык эйпл] моногра- фиясына Дулати шыгармасынан колемд! уз1нд1лер аударып снг)чд]. Галым аталган ецбепнш б)р тусында Шокан екеу1Н1ц баска емес, нак Жэцпр тапцан мураны пайдалангандарын куэландырды! Вельяминов-Зернов жастайынан казак ем!р1нс тэнт) жан ед1. К1Ш1 жуз Орта белшшщ ЭК1М1, Жэцг1рд1ц аталас агасы Арыстан Жанто- ринн1ц карамагына бес жыл кырда жур1п, казактьщ т1Л)н уйренш, салт-дэстур1н зерттед1. Лицейде окыган шыгыс тшдерше кызыгу- шыльщ дагдысын казак тЫ аркылы жет1лд1р1п, шагатай, турж, татар Т1лдер1не теселд1. Дулати шыгармасын казак тарихымен байланыс- тыра зерттеушщ сыры осыдан. Галым «Касым хандарынын» б)р тарауына Дулатид1 аркау ете отырып: «В Европе Тарихи-Рашиди мало известен и чрезвычайно редок. В Петербурге существует один только экземпляр, не совсем полный, и в добавок писанный с ошибками в новейшее время (в 1843 г.), едва ли не в Казани. Он принадлежит Императорскому С. Петер­ бургскому Университету, а прежде составлял собстенность Казан­ ского Университета, где и был занесен в каталог книг и рукописей под № 22022» деп колжазба жайын нактылайды. Екшпп колжазбага катысты: «В Азиятском музее Императорской Академии наук хра­ нится еще замечательный, но к сожалению непольный перевод Тари- хи-Ришиди на кашгарском наречии, значущийся в каталоге рукопи­ сей под № 5900» деп Шоканныц мэл1метш растайды. Шокан мен Вельяминов-Зерновтщ Академиядагы аударма нуска- дан гер1 университсттсп Жэцпр нускасын пайдаланган себеб], ез- дер1 мойындап отыргандай, б1ршппден, ол - тупнускадан кеш1рме, ек1нш1ден - Академиядагысы «толык емес, небэр1 138 бет» ед1. Ол университеттег1 парсы мэтпйнщ небэр1 173 бет1мен бпет)н. Ал пар­ сы мэт:н1, ягни, Жэцпр тапкан нуска ек] дэптерден туратын 224 бет- Т1к тольщ шеж!ре болатын. 129

Казымбек галымдыгымен катар ез пайдасын ойлайтын есепт!ц адамы. Б1рде ол ез1 жинаган б1раз дуниелер!н университетке акшага етк1зген. Осы орайда Жэнг)р тапсырган «Тарихи-Рашиди» колжазба- сына катысты 61р куниянын бары аньщ. Ойткен1 кей)ннен Петербург университет1не колжазбаньщ Жэцг1р «тупнускасы» емес, 1843 жылы Цазанда кайта кеш1р1лген данасы кел!п туст1. Университет корына тусет!н кене мураларды ецдеу, жуйелеу, аудару, кеш1р1п жаздыру жу- мыстарыньщ басы-касында журет1н б:рден-б1р адам осы Казымбек. Колына «Тарихи-Рашидид1ц» ертеректе жазылган данасы тигеннщ ез1нде галым оныц еуропалык сураныска ие жэд1гер екен1н ескер1п, Убайдоллага кайта кеннрту1 мумюн. Енд1 еб1н тапса, жаца иускасын К1тапхана корына бер1п, Жэцг1рд1ц данасын ез1не калдыра алады. Жэцпр кайтыс болганда К1тапханасында шыгыс тшдершдеп 212 К1тап калды. Букар мен Хиуа жактан солардыц б)р] етш «Тарихи-Ра- шиди» колжазбасын да алдырса керек. 1844 жылдыц 21 карашасын- да Петербургтен Ордага келген барон Бюлер Жэцпрдщ уй)ндеп К1- тапханасымен танысады. Болашак тарихшы, кеЙ1ннен Сырткы ютер мииистрл1Г1Н1ц Мэскеудег1 бас архившщ ширек гасыр директоры болган Бюлер ханныц К1тап серелер1нен «казак тарихы туралы тас­ ка басылган жэне колжазба мэл!меттерд1 б!р кеш бойы окыганын» проеел я е ч/иенмм разных печауиных м снеЭенмм о жазганы бар. Уйшде осынша к!тап пен шыгыс колжаз­ басын сактаган Жэцг1р «Тарихи-Рашидид;» Качанга тек кеш1ртуге бер1п, тупнускасын ез1не кайтарып алуы да мумкш. Ендеше, Казым­ бек судан таза. Казымбек 1829 жылы-ак Лондондагы Корольдж Азия когамыныц толык мушес; болып сайланган ед1. Сол дэрежестне сай агылшын гылыми ортасына пайдалы 1с тындыра журуге муддел1 эр1 М!ндст1. Осы орайда Жэцг1рден алынган жэд1гер Британ музеЙ1нщ корынан б1р-ак шыгуы гажап емес. Жастайынан агылшын миссионерлер1мен жакындаскан, 1825 жылы Англияга б1ржола кетпек ниет:не Ресей ук1мет1 кедерп жасап, Омбыга жер аударгандай ж1берген Казымбек- Т1Ц кец1Л1Н1ц б1р тук тр ш д е Альбион ел1 жатканы аньщ ед1. Сонымен, 1843 жылы Жэцг1р кенн рт жаздырган «парак келем1 34,5 х 20,5; 224 бет; ернектц эр бетте 26 жолдан; мэтш келем! 25 х 11,5; «Адаев фабрикасыныц А № 4» маркалы фабрикальщ орыс кага- зына тушьпен, такырыптары кызыл сиямен жазылган; колтацбасы - айкын насталик; мэт1Н1 кызыл сызьщты кенереге алынган; тупте- 130

месшш тозыгы жеткен» Дулати шыгармасын казак пен орыстыц ек1 галымы ж)Т] зерттеп окыды. Шокан Жонгарияда ез1 журген жер1- Н1Ц, Моголстанныц карталарын осы «Тарихи-Рашидидег1» атаулар- мен салыстыра отырып сызып шьщты. Моголстан билеушшершщ ататег!н тарагкан кестелер жасады. «Тарихи Рашиди» жэне «Тари- хи Рашидиден» уз1нд1лер» атты зерттеу мацалаларын жазды. Эм:р- де Жэштр балаларымен достьщ ниеттег1 Шокан ез[ ден коя зерттеп отырган колжазбага ханныц катысы барын б1лмеген1 кэмш! Иэ, он тогызыншы гасырдыц орта тусынан бастап Британ музе- й1не Дулати ецбепнщ турл1 нускалары тусе бастады. Б)реуш Жэцг1р тапкан колжазба нег131нде Казымбек жолдауы мумк1н. Сол нускалар негЫнде В. Эрски, Г. Эллиот бул шыгыс шеж1рес1 туралы мэл1мет- тер келпрш жазды. 1895 жылы «Тарихи-Рашиди» Е. Росст]ц ауда- руымен агылшын т1Л1нде туцгыш рет к)тап болып басылды. «Тарихи-Рашидид!» агылшындар алгашкы басылымынан ке- Й1н 1ле-шала 1898 жылы екшип рет, жиырмасыншы гасырда - 1972 жылы уш!нш1 рет шыгарганына карамастан, орыс шыгыстанушыла- ры не КСРО курамындагы мусылман республикаларыныц галымда­ ры бул 1СТ1 колга алмай келд]. Агылшындардан б1р гасыр кей)н - тек 1996 жылы езбек галымдары А. Орынбаев, Р. Жэлелова, Л. Епифа­ нова парсы тышен тэрж!мелеп, Ташкентте орыс т1Л1нде К1тап ет1п бастырды. Казак ел1 езшщ тел тарихшысыныц енбетлмен 1999 жылы танысуга мумк1нд1к алды. «Санат» баспасы езбек авторларыныц К1- табын казак тйннде шыгарды. Ал езбек галымдары «Тарихи-Рашидцщ» кандай нускалар аркы­ лы дайындап сд[? Нег13!нен терт колжазба пайдаланылды. Б]р;нн11 колжазба - Озбекстан Республикасы Еылым академиясы- ныц парсы т1Л1ндег1 колжазбасы. Ек1нш1 колжазба - Петербург университеттщ шыгыс бел1мшщ 224 беттш колжазбасы. Бул кез]ндег; Жэцпр хан тапкан нуска еке- нше ешкандай кумэн жок. Кер1С1нше, техникальщ, безенд1ру, кагаз, келем, т.б. сипаттамаларыныц дэлме-дэл келу), университет к!тапха- насында кун1 буг:нге деЙ1н баска данасыныц жоктыгы, ец бастысы езбек галымдарыныц муныц кез1нде Вельяминов-Зернов пайдалан- ган колжазба екен1н Т1келей керсет1п отыруы бул дэлелем1зд1 одан сайын нактылай тусед!. 131

Упнннп колжазба - Ресей Гылым академиясыныц Азия халыкта- ры институтыньщ ек1 колжазбасы. Олар аса тольщ емес. Тертшнн колжазба - Е. Росстщ агылшын тш1ндег1 аудармасы. Росс те кезшде парсы т!Л1ндег1 нускапы басшылыкка алган жэне ез ецбспн толыктыру уш1н тур1к т[Л1ндс11 нускаларын да пайдаланган. Осы колжазбаларды жэне агылшын аудармасын Ж1Т1 салыстыр- ган езбек галымдары мазмуны жагынан нег131нен Дулати шыгарма- сыныц ек1 нускасымен жумыс 1степ отыргандарына кез жетк1зд1. Б1р1нш1С1, барынша тольщ нускасы - Ташкент (Т) колжазбасы, Пе­ тербург университеттщ (П-1) колжазбасы жэне Росстщ аудармасы. Екшшкл, тольщ емес эр1 стилистж ьщшамдалган нускасы - Пе- тербургтеп Азия хальщтары институтыныц (П-2, П-3) нускалары. Ендеше, кез1нде Жэцг1р Бекеев тапкан колжазба ез1Н1ц дерект1к кундылыгымен Шокан мен Вельяминов-Зерновка кэдеге жараган. Эрине, жорамал, дегенмен кеш1рмес1н, бэлюм, Жэцг1рден алган нус- касыньщ езш Казымбек Лондонга женелткен десек - Росстщ аудар- масына да ю р тш боп каланган. Петербург университет1ндеп нуска­ сы аркылы да, Росс аудармасы бойынша да - «Тарихи-Рашидидщ» ташкентпк басылымына Т1келей тупдерект1ц б)р) болган. Буган К1- тапты эз1рлеуш1 галымдардын Озбек Еылым академиясындагы, Пе­ тербург университет1ндег1 жэне агылшын басылымындагы мэт1н- дерд1ц о бастагы тупнускасы ортак екен1н аньщтауы айкын дэлел. Жэцпр ханныц кайырымдыльщ карекет1мен галымдар колына тиген мура, осылайша, б1р жарым гасырдан кеЙ1н туган халкыныц тел та- рихы болып оралды. ^^^ Жэцг1р мен Шокан демекнн, ек1 тулганьщ ем1рдег1 бейне-по- шымдары болашакта казактыц улы ханыныц келбетш сомдауга улг1 болмак. Екеу1Н1ц элпет-жуз: Абылайдыц бейнес1н т1р1лтуге эулстт)к кайнар рет1нде пайдаланылды. Оныц хикаясы мынадай. Ек)нш) дуниежуз1Л1к согыс кез1нде акмолальщ Кудайберген Касе- нов нем1ске туткын болып, Дрезден каласында «Милли Турюстан» комитет!нде кызмет еткен. Комитетте осы аттас газет шыгарушы- лардыц б)р[ казак акыны Мэжит Айтбаев ед1. Сол жакта «Абылай» дастанын жазган. Кттабын ханныц сурет1мен безенд:руд1 ойлап, Ку- дайбергенге ет1н;ш жасайды. Абылай бейнес1н алгаш сомдаган ав- тордыц кеЙ1нг1лерге эцггмелеген естел1Г1 де кызык: 132

Абылай бейнес) ^алай салынды? Шо^ан Жэцпр Абылай Жэцпр хан 133

«Енд1 б)рде редакцияга келссм, Мэжит агамыздыц алдында б1р К1тап ашылып жатыр. - 1тш ек , жаксы келд1ц! Оз!м де сен! ;здеЙ1н деп отыр ед1м. М 1не, Аспандияров Санжар деген зиялы агамыздьщ кпабынан керег1М13Д1 тауып отырмын. Керд1ц бе, мынау Жэцпр хан, эйпл! Жэцг1р Бекеев, ал мынау - Шокан Уэлиханов. Екеушщ катар тура калганы м е т б)р ойга жетелеп тур. Жэнг)р - Эбшкайыр ханныц шоберес), оныц бет- бейнес1 б1зге жарамайды. Шокан болса, Абылайханныц шоберес1 емес пе? Оныц келбеп б1зге кажет. Шоканныц бейнесш Жэцг1рд1ц ки1М1не уйлест)р)п кореек, калай болар ед1? - Мэжит агамыз маган кул1мдей карады. - Муныцыз кызьщ екен, - деп мен де ютаптагы суреттерге уц1л- Д1м де, - Шоканга Жэнг1рд]К)ндей шошак берж киг1збей, хан-султан- дар киетш зерл) айыркалпак киг1зсек дурыс болар ма екен? - дед1м. Жэцпр хан мен Шокан бейнесш уйлест1рш, Абылайханныц ше- берес1Н1ц тур1н сустылау ет1п кайта салып, б1р альбомды тауыстым. Абылайдыц сурет1Н)н сулбасын салып экелд!м. Мойнындагы бслг1Н! кор!п: «Муны кайдан алды Абылай?» деп маган жалт карады. Мен бул белпш С.Аспандияров кпабындагы Жэщтр ханныц мойнынан корген;мд] айттым. К 1тапты алып, Жэцпр ханныц суретше кадала карап отырды да: - Абылайдыц да омырауында б)р белг1С1 болганы дурыс болар. Орыс патшасы Абылайга орден, медальдарын кимаса да, Кытай бог­ дыханы мойнына тагатын б1рдеце берген шыгар, - деп эз)л косты. Умытпасам, 1943 жылдыц куз1нде «Абылай» дастаны жеке к) гап болып шьжты». Бэлк1м, естел1кш1лер энг1мес1нде азды-коп ауткушылык болар. Тагы б!р деректе сурет авторы Мшэсш Нугыманов дел)нед]. Б)рак Абылайдыц портрет! немю жер]нде салынганы, оган Шокан мен Жэцпр бейнелер] пайдаланылганы, Мэжит Айтбаевт1ц (буркеншек ятиы Добызшы «0ог§1^ АЬйау (ёах!^ап)» ютабыныц 1ШК1 бе- Т1нде ханныц сол сурет1 басылганы акикат нэрсе. Жэцпр жэне уш Александр Цачандагы Фукст1ц уЙ1н айтканда, казак ханынан кейш осы та- балдырьжты аттаган келес! мансапты - табигат тамыршысы, нем)С 134

галымы, саяхатшы Александр фон Гумбольдт ед[. 1829 жылдыц 25 мамыры кун1 Фукст1ц конагуар тор1нде ол жаца таныстарымен тунг] ек1ге деЙ1н мэжЫ с курысты. Цанша гулама болмасын, прусснялык галымныц ел мен жер жайына канык казандык кандасынан б!лмеп аз емес. Ексу! татар меш1Т1не барды. Б]р кездег1 Булгар каласынын орнын аралады. Сабантойга катысып, сары кымыздан дэм татты. ()нтуст!к Оралдыц казына байлыгын мелшерлеуд1 ойга алган Гум- больдтке Фукс ез минералдарыныц жинагын сыйлады. Сонда саяхатшыныц Ф укс ушнде кеп шуЙ1ркелескен1 Казымбек ед1. Буган дешн элемн]ц талай шалгайын аралаган Гумбольдттщ та- баны тиген жердщ бэр1 кнел1 саналатын кез. Соган карамастан, «он тогызыншы гасырдыц Аристотеле осы сапарыныц корытындысы етш жазган уш томдык «А^е сепГга)» ецбег1нде Казымбсктщ бедел- Д1 шюрлерше жш сштеме жасады. Ортальщ Азия, казак жер! тура­ лы кеп мэл!мет берген Казымбек Едшд1, Елтонды, эс1ресе, Каспийд] керуге асьщкан баронга сол ещрде хандык курып отырган Жэцпр туралы да эцпмелсд]. Ал 1833 жылдыц 5 кыркуйег1нде Цазанга куймес1н коцыраулатып Пушкин жет !). Фукстш уЙ1 каладагы рухани тер, сэулел) шацырак дегенн1ц акикаты тагы дэлелденд1. Жет; жыл бурын сабырлы Жэц­ пр, терт жыл бурын сергек Гумбольдт шынтактаган мейман орынта- гына енд1 сырбаз Пушкин жайгасты. Гылым эулиес] Гумбольдт пен поэзия патшасы Пушкинд1 алые жол алдында акылдастар алкалаган аялы аялдама тагы да Ф укстщ уЙ1 болды. Екеу! де казак даласына сапарлап бара жатты. Казан журтын бейжай калдырмаган эр жыл- дардагы осынау окигалардан сырт кезге байкалмас сан сабактастьщ ерб!Д1... Жэцг1р жэне уш Александр! Хан ез улдарыныц ес1мш Ескенд1р, Зулкарнайын койганындай, алдынан Александрлар кезпе берд1! М]- некей, барон Гумбольдт пен акын Пушкин де аттас болып шьщты. Жет1 жылдыц эр!-берюшде Казанга келген, б!р-б!р1не бейтаные уш жолаушыныц кеЙ1нпс1 алдыцгыныц ес)М)не сырттай каньщ болып аттанды. Сол тэнтш1кке куэгер де дэнекер уннннн адамныц да аты - Александр, теп - Казымбек ед1. Аттас ек1 Александр - керуенд1 Гумбольдт тау-тасты кезее, куй- мел1 Пушкин тарихты зерделед1. Фукстен, Рыбушкиннен, Казымбек- тен каньщкан алгашкы мэл1меттерш Орынбор мен Оралда байытты. Акикат деректерге курылган «Пугачев тарихын» кезшде Нуралы хан араласкан окигалардан бастады. КеЙ1пкер1Н1ц немерес! Жэнг1р- 135

дщ б)р кезде Пугачев жорыгы басталган Ед)л-Жайык арасында хан- дьщ курып отырганын акын Цачандагы ортак таныстарынан б)лд;. Пушкинн1ц жазуынша, Нуралы Пугачевке карсы бас кетермек бол­ ган. «БЬ, сахараны мекен еткен журтпыз, Жайьщ даласында журген бул жанньщ К1М екен1н б1лмейм1з: алаяк па элде шын патша ма?» - деп хан Орынбор губернаторынан нускау куткен. Жэцг1р уш1н атасыньщ тулгасын нак касында болган некер1ндей баяндаган Пушкиннен аскан тарихшы жок! Пушкин ез шыгармасы- на Нуралыны кешпкер еткен. «Пугачев тарихын» жазуга септескен Фукс, Казымбек, Даль, Левшин - Пушкинге де, Жэцпрге де достас жандар. Осы сапарында Даль Пушкинмен Орынборда кездестг Ал, эй гМ «Казак немесе кыргыз-кайсак ордалары мен далаларыныц сипаттамасы» казактану монографиясыньщ авторы Левшин Бекей ордасында талай жата-жастанган. Аталган ютаптыц жекелеген та- рауларын жариялатуга, ецдеуге Пушкин кеп атсалысты. Жэцпрдщ кеЙ1ннен тарихшы Бюлерге: «Б1р бойына осынша !зг1Л)к пен адал- дьщты дарыткан адамды бурын-соцды кездест1рмеп ек» деп Левшин туралы агынан жарылганы бар. Десек те, тутас б1р халыкка геогра- фияльщ, тарихи, этнографияльщ шолу жасап отырган Левшин ез кггабында жеке Жэщчр туралы калай кес1лс1н: «Жэцг1р 1924 жылы хандьщ дэреже алды, ол каз1р Астрахан губерниясын жайлаган ка- зактарды баскарады» деумен шектелд1. Ал Казымбек пен Жэцг[рд1н шыгармашылык байланысы гылымга мусылман кукыгы «Мукта- сарды» берд!. Эйтеу1р, б1р1н-б1р1 кермеген акын мен хан арасында рухани дэнекер боларльщ тулгалар мен окигалар жет1п-артылатын. «Отау курган эр казакка кырда б1р туп агаш отыргызу М1ндет ет1лсе, жапанда орман жайкалар ед1-ау!» дегенд1 де аккещл акын осы сапарында айтпап па едг Б;лет1ндер сез1н колпаштап болса да, «е-е, Александр Сергеевич, оныцыз рас, Жэцг]р деген казак ханы Жас- куска жасыл ала орман егш, 1ргес1нен астана салып жатыр» дер ед1. Орал каласыныц шет1ндег1 Хан тогайыныц нел1ктен булай аталуын касындагылар акынга Бекей мен Жэцпр ульщталган жер деп тусш- Д1рген1тагы бар. Цазанда терт кун аялдаган орыс акыны Фукстщ уй1ндег1 баско- суда кыр тулгаларынан б]реу туралы ест1се, нак Жэцпр туралы ес п- мек. Казак елксс!не карай бет алып бара жаткан акынга Ф укстщ бол- мысына ез) бурыннан тэнт1 Жэцг1р туралы айтпай калуы ек1талай. Акын жайгаскан орынтакта бурын К1мдер отырганыныц ез! мундай- да эз1л-оспакшыл Пушкинге айтылар эпсана емес пе? Сезге дшмар, мунысы кейде эдептен асатын Александра Ф укс те бурын уйшде болгандар туралы айтуды эцг!ме соцына калдырмас, 136

С1рэ! Кезшде Фатима ханшамен курбы болмак ниетпен тускен пэ- тер1не ки1п-жара барып сырласкан Александра енд1 Пушкиннш жа- нында шыр уЙ1р1лд[. «А.С. Пушкинн1ц Казан аркылы ету!не» елещн жазып, жолаушыныц жец1не кыстырды. Кешннен Пушкинмен хат жазысып, елецдер1н жолдап турды. Б:рер шыгармасы «Отечествен­ ные записки» мен «Современникте» басылды. Казаннан аттанбай жатып Александрага хат калдырып: «УЙ1Ц13де болган кыска гана сэч'п узак уакыт естен шыгармайтын саяхатшыга деген конакжай- лыгыцыз уш1н шексп курмет1мд1 кабыл альщыз» деп ум]ттенд1рген Пушкинн1ц ез1 болатын. Ханныц К1тап серес1нде Гогольд1ц шыгармалары турды. Бэлюм, Жэцг1р «Ревизордыц» идеясы Пушкинн1ц осы сапары кез1нде туганын эдебиетке жакын тамырларынан ест!п-бшд1 ме? Ол да б[р кызык окига. Пушкинн1ц 131н ала Орынборга Нижний Новгородтан, губернатор Бутурлиннен хат ж етп. «Б13Д1Ц уст1М13ден Пушкин етт1. Мен оныц К1м екен1н б!лгенд1ктсн сый-курмет керсетт!м, б1рак, шынымды ай- тайын, оныц Пугачев туралы кужаттар жинау уш1н гана келе жатка- нына кумэн1м бар, - деп бастапты Нижнийд1ц дуанбасы. - С1рэ, оган кемш1л1ктер1м1з туралы мэл1мет жинауга купия тапсырма берыген шыгар». Муны ест1ген Пушкинге «Ревизор» комедиясын жазу тура­ лы ой келедг Такырыбын кеЙ1ннен Гогольге киды. Уш Александр дегенде, Гумбольдтт1ц «Ортальщ Азиясына» ес:м! енген Казымбект1ц Пушкин аттасымен таныстыгыныц жалгасы кан- дай ед1? Фукстш уЙ1ндег1 кездесуден канаттанган Казымбек «Бакша- сарай фонтанын» эз1рбайжан т1Л1не аударуга К1р1ст1. Дастанныц тец жартысын - 263 жолын кагазга тус1рд1. Настала ночь; покрылась тенью Тавриды сладостной поля - дейтш жумак елке сурет1н Казымбек: Кун гонду, келкэлэр ертду Кырымын ревшэн челлэрин - деген тылсыммен тамылжытты. Тавриданы жанына жакын угымы- мен Цырым атады. Дарует небо человеку Замену слез и частых бед: 137

Жэцпр жэне уш Александр Александр Александр Казымбек Гумбольдт Александр Пушкин Жэцпр Бекеев 138

Блажен факир, узревший Мекку На старости печальных лет - дейтш шумактагы сопыльщ сырды аудармашы туган халкыныц т1Л1нде: Ьэгг инсана шэфа булар Нэ чэза чэксэ дарлыгда, О гувватли факир олар КэЬбэни керсэ гартлыгда, - деп мэнерлед1. Меккесшщ мусылмандык санага лайык Кагбага айнал- ганына Пушкин шайыр шамданбастай шырайлы жыр кестелед1. Сейт1п, эдебиет тарихында гуцгыш рет, Ресей империясындагы халыктар т1Л1не улы акыннын шыгармасын тэрж1мелеуге талпынган адам Александр Казымбек едИ Ол Пушкиннен аудармасына «Кез яшы чэшмэси» деген такырып койды. Ж эцпр мен Казымбек б1р жылдыц тулектерг Рештте туып, Дербент- те бЫм алып, 1821 жылы Астрахандагы экесше келген Мирза осын- дагы агылшын миссионерлер1н1ц ьщпалымен еуропа Т1лдер1н уйрещц. Туган тш! парсы, тур1к бола тура, алгашкы зерттеулер:н араб тшшде жазды. Сойт1п. улкен гылымга алгашкы баспалдагын Бекей ордасыньщ «б1р орталыгы» Астраханнан бастады. Карл Фукс сол келгеншде Пушкинге «Башкурт Оралына саяхат» ютабыныц эл) бояуы кеппеген, туптелш улгермеген баспаханалык да- насын сыйлаган ед:. Ол акынныц К1тапханасында сакталды. «Пугачев тарихыныц» сег131нш1 тарауында Пушкин «осында баяндалган дэу1р- лер мен окигаларга катысты кызьщты мэл1меттер ушш Фукске карыз- дарлыгын» мойындады. Ерл1-зайыптылар да ездер1Н1ц эйпл! меймандарын дэр1птеуден кен- де калган жок. Карл Фукс Жэцпрге ек) макала арнаса, Пушкиннщ Ка­ зан кундер1н баяндайтын Александра Фуксин шыгармасы «Русский вестникте» кеп жыл еткен соц жарияланды. Ол кезде акын да, автор да дуниеден еткен ед1. Кеп жыл еткенде, 1901 жылдыц 11-13 наурызында Бекей ордасы ол- нщ жуз жылдыгын тойлап жатты. Жаскус кешелер1 тулармен алаулады. Бес1н намазына меш1тке мьщ жарым адам дугага жиналды. Кешк1С]н Ханорданыц шамдары айналага самаладай жаркырап турды. Ертец1не куш бойы бэйге мен курестен жарыс отт). Ал кешке Уакытша кецестщ улкен залында - Жэцг1р ханныц бурынгы «ук1мет уй!нде» Пушкинн!ц «Бальщшы мен балык туралы ертег1с!» казак тЫнде койылды. Сейт1п, 139

орыстьщ улы аныныныц туындысы б1р кезде Жэцпрдщ тагы турган терден ун катты. Бэлюм, казак тарихында Пушкин шыгармасыньщ ал- гаш сахналанганы да осы шыгар... ^^^ Алыста калган осынау окигалардыц етене жалгасып, урпактар бе- лес1не уласкан уксастыгы мол. Кез1нде тагдырлары тогыскан тулгалар еамдерше катысты сэйкеслктер мен зацдыльщтар ею гасыр бойы кай- таланумен келед1. Агайынды Гумбольдтардьщ гылымга с1Ц1рген ецбеп уш1н Берлин- нщ бас бЫ м ордасы - Гумбольдт университет! болып мэртебелецщ. 1933 жылы Орынбордан Оралга кеннршген педагогика институтына Пушкннн1ц аты бершд1. Дэл жуз жыл бурын ею кала арасында акын куймес1 журген жолмен бш1м керуен1 келш жеткен1не орайластырыл- ган казактыц курмет1 ед1. Кез1нде, Берлин университет! Гумбольдт аталганда журтшыльщ оны Александр Гумбольдтке жорыды. Ал шын мэн1нде бул атау оныц агасы, 1809 жылы осы кара шацырактыц 1ргесш калаган Вильгельм Гумбольдт уш1н бер1лген болатын. Немютср Александрдыц атак-дацкы агасынан кем емес деп уйгарды. Сейт1п, Берлин университет! агайынды Гумбольдттер атындагы университетке айналды. Осындай б1р парыз казактыц да мойнында жургендей екен. Пуш­ кин рухына бас ие отырып, алпыс жыл оныц атымен 1ргесш ныгайт- кан Орал институты Махамбет атындагы университет болып курылды. Тэуелс1зд1к калауымен махаббат жыршысы жорык жыршысына жолын берд1. Тацдау усттде, эрине, Жэцпр де ойда турды. Ощрдщ агарту Ю1не б]рдсн-б)р ецбеп сщген адам ескер1лмегендей кер1нд1. Тулганыц ниетше шыгар, алдында гана «Пушкин институтымен» ужымдаскан 1ргел1 оку орны Батые Казакстан аграрльщ-техникальщ университет! болып кайта енш! белюкенде Жэцпр ес1М1н жалаулатып шьщты. ^^^ Александр Гумбольдтке туган халкыныц 1лтипаты алаботен. Соныц б1р белг1С1 - Берлин университет1н1ц алдына койылган ескертк!Ш1. Пушкннге суй1спеншы1г1 кай заманда да кемш кермеген казак хал- кы акынныц мус1н!н бурынгы Орал педагогика институты - бупнп Махамбет атындагы университет жанына еткен гасырдыц ортасында орнаткан ед1. Оралдагы Аграрлык-техникальщ университет алацындагы Жэцг1р- дщ тулгасы Тэуелс13Д1к тусында гана тугырга шыкты. 140

...ЖЭЦПР ХАННЫЦ Б!Л!М ЖОЛЫ О^м^майян кез же^чли/ Жэцпр Бекеев /$я/эял(жмн&: ^я/э^а^ая Ыбырай Алтынсарин Ордадагы алгашкы ^оцырау Б1Т1рген оцуы болмаса да Жэцпр жазу-сызуга сауатты жан ед1. Орыстыц мерз1мд1 баспасез1н туракты оцыды. Э(пресс, «Северная пчела» журналы мен «Библиотека для чтения» жинагын Ж1бермес- тен кадагалайтын. Ырде осы басылымдар жайлы, оларда жариялан- гач шыгырмалар хакында п1К1р алысу уст1нде ортальщтан келген зердел1 «Булгарин, Грач» деп соз саптаганда, Жэцпр ез кезепнде «Фаддей Венедиктович Булгарин, Осип Иванович Сенковский» деп шыгарушыларын кунде керш жургендей атап-тустейд]. П1К1рлесу- Ш1С1 ханныц хабардарлыгына ацтарылады. Сейтсе, баспагерд1 кеб1- не-кеп тег1мен айтып дагдыланган ортальщтагылар олардыц аты-же- Н1н толык бше бермейд1 екен. Хан алдыратын газет-журналдарыныц ез1не кечпкпсй келу] уш1н Астрахан губерниясына карасты Чернояр почта кецсес1 мен Жаскус арасында токтаусыз почта байланысын жолга койды. Жэцг1рд1ц 1841 жылдыц сэу1р1нде черноярлык почтмейстер Покровскийге усынган шарттары бойынша: бук1л хат-хабарды, мерз1мд1 басылымды почтмейстер кабылдап алып, ханныц ез1 жасаткан шабадандарга салып, осы почтаныц ме- Р1мен бекгпп, Ордага женелтед!; 141

егер Ордага келген хат-хабардыц б1р жолгы куны 500 рубльден асар болса, почта кецсесшщ хабарлауы бойынша ханнан арнайы алу- шы Ж1бер1лед1; бастапкы бекеттен почта аптасына ек1 рет Царакол хуторына жет- К131лед1. Петербург пен Астраханнан газет-журналдан баска хат-ха- бар болмаган жагдайда немесе Ед1л таситын жазгытурым мен кузде муз ката бастаганда аптасына б1р рет Ж1бер1лсе болады. Каракел бекет1нде хан езше почта жетк1зуш1 арнайы адам койды. Хат немесе баска жолданым болмаган кунде де Астрахан мен Пе­ тербургтен Жэцпр жаздырып алатын мерз)мд1 басылым уз1лмейт1н. Олар зиялылардыц жан азыгы «Отечественные записки», «Современ­ ник», «Северная пчела», «Москвитянин», «Журнал Министерства народного просвещения», «Посредник», «Земледельческая газета», «Сенатские ведомости» ед1. Сейтш, Жэцпр бул басылымдар аркылы олардыц шыгарушылары Белинскийдщ, Жуковскийд1ц, Плетневт1ц, Аксеновтщ озьщ ойларына каньщты. Орыс когамын селт етк!зген, езд1кт1 м;нен-[ненейт!н Гогольдщ «Мертвые души» К1табын алдыр- ды. Жацалыкка кумар хан Астрахан, Саратов, Орынбор губерния- лык газеттер!н Ж1бермей окыды. Ханныц К1тап серелер]нде ею жузден астам татар, араб, парсы, тур1к Т1лдер[ндег1 к1таптар турды. Жэцпр ез ултынын жылнамасын баяндайтын Дулати колжазбасына, Эб1лгазы шеж1рес!не дендеумен катар терт томдык улы Петр тарихын, 1829 жэне 1841 жылдары ба- сылган Ресей империясыныц атластарын жаздырып алды. Он бес томдык энциклопедиялык лексиконды, 1842 жылы шыккан он алты томдык зацдар жинагын жи1 парактады. 1ш!нде ез хандыгыныц да атауы жазылган Максимовичт1ц «Ат­ лас земного шара» басылымынан баска патшальщтар мен дунне-га- лам жайын зерделед]. Шинкельд1ц «Архитектура X IX века» гасыр сэулет)нен ез1 1ргес1н калаган Жаскус пен Торгынньщ ажарына сэн ндед1. Жеке басы б)л1м-гылымга зерек хан ултынан окыган жастардыц шыгуын арман етт1. Журтын сауатты ету уннн мектеп ашуга бек1н- Д1. Жиырмасыншы жылдардыц аягында Кайыпкали султан бастаган ордадагы толкулар мен отызыншы жылдар ортасынан ерб1ген Иса­ тай козгалысы бул максатын ек1 рет кейшге ысырды. Соган карамас­ тан жастарды окуга ж)беруд]ц барльщ мумк1нд1ктер:н пайдаланды. 142

Шекара комиссиясыныц терагасы эр1 училище директоры полков­ ник Гене Жэцпрге бул ;сте унем) колдау керсетт1. 1824 жылы Орынборда Неплюев училищес1 ашылганда хан оган араларында Фатиманьщ 1Н1С1 Э м 1ржан Куеайынов пен агасы Шек1 султаннын баласы бар ордалык жастарды орналастырды. Губерна­ тор Эссен бул кадамына кутты болсын айтты. Гене сол жылдыц 14 маусымында Жэцпрге жолдаган хатында ордадан келген балалар- дыц бэр: б1рдей окуга алгыр, тэрбиел1 екен1не ризашылыгын б[лд)рд]. «Б упнп тацда олардыц 1Ш1ндеп ец уздЫ Копболсын Карауылулы. Ол озгелерден озьщ, оте зеЙ1нд!, сабырлы да кш ш еш л» деп куантты. КеЙ1ннен казактьщ этнограф галымы Сальщ Бабажанов: «Учи­ лище ашылганда Жэцпр оган бш1м алу унпн султандардан Кешек- кали Шыгаевты, Шамсидден Досказиевты жэне кожа Копболсын Карауыловты ж[бер;ц. Ата-аналарыныц окытуга кулкы болмаса да, олар ханныц ерк1мен аттандырылды. Шыгаев каз1р есауыл шеншде кызмет 1стейд1, бурын ордада оте жогары лауазымды жумыстар ат- карды. Царауылов - мен1ц агам, училищенщ тольщ курсын б1Т1р1п, хан кецсесшщ бастыгы болды. Олардан кеЙ1н хан тагы да орда ба- лаларын сол училищеге Ж1бере бастады. Баскаларга улг1 керсет1п ез улы Зулкарнайды да аттандырды. Б1рак ол окуын аяктай алмай кез жумды» деп алгашкы лек шэюрттер жайынан естел1к жазбак. Уакыт ет1п жатты, сураган окуларына кедерг1С13 тус1руге уэде берген патшадан енд! онда Ж1бер1лет1н балалардыц бастапкы сауа- тын ашуга кемек сурау орынсыз болар ед1. Осыныц бэр1н саралай кел;п, Жэцг1р жогары бш1мге апарар жолдыц алгашкы баспалдагын ез ордасынан калауга - мектап ашуга бел байлады. Оган арнап ез каражатына уй салдырды. 1ске сэт! Енд1г1 мэселе мектепке шэюрт табу. Алдымен мал, сосын барып жан амандыгын ойлайтын агайын бул ниетш куптай кояр ма екен? Хальщты калай селт етк1збек? Уйгарымын журтшылыкка жет- К1зер беделд1лер юм? Ру билеушыер1не ундеу арнап, казак унпн бЫ мнщ пайдасы мен мацызы туралы ойын кец толгады: «Оз!щзге белг1л1, мынау заманда тек оку мен жазуды гана емес, турл] гылымды игермей болмайды. Онсыз хак тагала пайгампарымыз дарыткан д)н!М]зд) де ден коя уйре- не алмаймыз. Орысша сауат ашпаган жанга Ордада жаксы лауазым­ ды шенеун1к, мысалы, ру басшысы немесе депутат болу ендМ жерде ек!талай. 0з1ц1зге аян, 61Л1МС13 жанныц суркия б1реулерге алданып 143

цалуы оп-оцай. Сотта, когамдьщ жэне жеке басьщызда есец13 кеткен талап-арыздарыцыздыц шеыплу] де мардымсыз болмак. Орыстыц дархан патшасы елшеус!з 13Г1Л1Г1 аркасында бул кызметтерд1 бш1М1 жок ордальщтардыц аткаруына эз!рге жол бер1п отыр. Енд1 б1зге де­ ген кец беЙ1Л1мен жэне камкорлыгымен кара Ьэм аксуйек деместен казакка орынборльщ Неплюев кадет корпусына жэне Петербургт1ц б1ркатар оку орындарында бш1м алуга жол ашты. Эуел1 Кудай, одан соц патша сенш тапсырган халкыма деген су- Й1Спенш1Л1ктен жэне надандьщта калудыц екшерлж салдарынан кау1птенгенд1ктен сендерге сыр саркамын. Муныц акнкатына кез1м- нщ аньщ жетш отырганыныц дэлел1 суЙ1кт! улымды - хан тагыныц мурагер1 Сакыпкерейд1 жастыгына да, шешес1Н1ц кез жасына да, ал- дындагы агасыныц осы жолда ш етт кеткен1не де карамастан улы им­ ператор паж корпусына окуга бергетм болмак. Од;л бил1к жург1зуге кажет гылымныц бэр; и тольщ мецгергенше ол окуын токтатпайды. Биылгы жылы мен Ордада мектеп ашуды уйгарып отырмын. Ба- ласын кол жетерлж акыга окытуга ниет б1лд1ргендердщ бэр1 маган ет)[пш берс1н. Осыны элеуметке, эс1ресе, султандарга жария ет]- Ц13. Олар ез улдарынан жэне туыстарыныц балаларынан ашылгалы отырган мектепке К1МД1 беруге болатынын акылдассын. Балалардыц жасын керсете отырып, маган жедел хабарлацыз». Орданыц ыкпалдыларын жиып: - Гылым буг!нн1ц ез1нде орасан пайда келт1рш отырса, 613Д1Ц н мерелер1м1зге онсыз жаксы ем1р суру мумкш емес. Сауаты жоктар ру баскару мен ук1мет лауазымдарына койылмайды, б;зге казактан дэр1герлер шьщканы пайдалы болмак, - деп сез1н эм1рмен емес, ет1- н1шпен сабактады. - Кез келген каржылай шыгын егер ол кез кел­ ген баскалай жаксы, тшт1 шапагатты ютен гор! жастарды окытуга жумсалар болса, жуз есе кайтарым берет]н)н, акшаны хак тагаланыц касиетт1 хадистер1 мен акикатын мецгеруге жэне бЫ м алу аркылы хальщка адал кызмет етуге жумсаудан артьщ нэрсе жоктыгын журт­ ка тус1нд1руге барынша з е т н коярыцызга сенем1н. Жэцг1р мектеб! 1841 жылдыц 6 желтоксанында ашылды. Казак даласында кала училищелершщ улг1С1мен салынган, парталы, такта- лы туцгыш мектепт1н коцырау кагу салтанатына катыскан Орынбор Шекара комиссиясыныц ш енеутктер! тацданысын жасыра алмады. Алдымен Хак1м молда куран окып, табалдырьщ аттар шэтрттерге шашу шашылды. 144

Таловка орыс-цазац мектеб1Н)ц мугал1мдер1. Оц жакта Елеус1н Буйрин (болашак;та «Казахстан» газелыц редакторы) Жэцпр мектеб!. Х!Х гасырдыц соцындагы кер!Н!а Хусни Нуралыханова (ортада) ашцан алгашкы кыздар жеке мектеб!Н1ц б!р топ шэюрттер) 145

- К а з а к т ы ц жас балалары болашакта оку орындарына тусу[ уш:н ез ордамнан мектеп ашып отырмын. Шэк[рттсрд) мунда орыс, араб, парсы, казак тшдершде окып-жазуга уйретем1н. Эс1ресе, орыс Т1Л1- нен казак т1Л)не жэне казакшадан орысшага аударуга, математика- дан, географиядан бастапкы б)Л)мге жэне мусылмандьщ срсжелерше окытуды колга аламын, - деп Жэцг1р сез;н аяктаганда Жаскус ке- шес1Н1ц тыныштыгын тур1п, сыцгыр-сыцгыр жез коцырау кагылды. Мектеп табалдырыгын аттаган 25 окушыныц ен К1мплер] Ж эцпр- Д1Ц ез балалары 7 жастагы Ысмайыл мен Ыбырайым болды. Жет1 бала мектеп жанындагы жатакта, калгандары уйден кел1п окыды. Хан ез каражаты есеб1нен эр жылы 8-15 баланыц оку шыгынын ке- терд!. Казак жер1ндег1 туцгыш интернат-жатак та Жэцпр мектеб1 жа- нынан ашылды. Менгеруш! кызмет1не Константин Петрович Ольдекоп тагайын- далды. Нег1зг! мамандыгы мал дэрнер1 болганымен, ол ханньщ ез1- не жазган: «С1зге окушылардьщ тэрт1б1 мен м1нез-кулкына Т1келей кадагалау мен камкорлык жасауды, олардыц Ресей оку орындарында колданылатын 61Л1МД1 мецгеру1н тапсырамын» деген арнайы нус- кауын булжытпай орындауга К1р1ст1. Жэцг!рд1ц сен)М]не канаттан- ган Ольдекоп оку )С1Н жете табысты жург!зд1. Ханга балалардыц ул- гер1м Т131М1Н, дэптерлер1н керсет1п отырды. Он жыл устаздык еткен Константин Петровичтщ ес)м1 кепке деЙ1н орда халкыныц жадында журд1. Мусылман дшш окытуга Хак)м молданы тагайындады. Ке- Й1ннен оныц орнын СеЙ1т посадыныц молдасы Сареддин Мухамед Эминов басты. Мектепт1ц камкоршысы да, алгашкы инспекторы да Жэцпрдщ ез1 ед1. Оку жылы барысында ханга шэк1рттерд!ц Т131М1 мен пэндер бо­ йынша улгер1м багалары керсет1лд1. Жыл сайын 6 желтоксанда мек- тепте салтанат уйымдастырылды. 1843 жылы хан мектепке орда султардары мен билер)н, старшын дарды шакырды. Тэцертецг1 10-да кырдан келгендер хан уйше жи- налды. Одан кейш окушылардан сынак алу уннн мектепке келд:. Ба- лалар мектеп залында оларды сапка турып карсы алды. Сынак алу дш хадистерш бм у жэне шыгыс Т1лдер1 бойынша бас- талды. Одан соц орыс тппнен сауаты, арифметикадан б)Л)М], тарих пен географиядан жалпы тус1Н]Г) тексершдк Шэк1рттер арасынан орыс Т1Л1Н мецгеру1 жен1нен ханныц ез баласы Ыбырайым ерекше кезге туст!. 146

Жэцпр мектебш бгпрген шэк1рттерд1ц Неплюев кадет корпусы- на тусуге даярлыгы ж сткЫ кп болды. Ордадагы мектептен кеЙ1н Орынборга аттангандардыц б1р1 Сальщ Бабажанов болатын. Казак этнографы кейшнен: «Б)здер Жэцпр м ектебтде тэрбиелен- ген ед1к. Б1р кун] кешке таман б1здерд1 ханга алып келш, сарай 1Ш1не юрпзш, хан сендерден кадет корпусына тусуге ыкыластьщтарыцды сурайды деп ескертт!. Хан бпдсрд) оте акжаркын отырып кабылда- ды жэне окуга бару ьщыласымызды сурап бчлд!. Б1здер кезепмен 031М13Д1 таныстырып, дайын екен1М1зд1 б!лдфд)к. Сосын хан бэр1- М1зге уыс-уыс кум1с мэнеттер улест1р1п бер!п, кайтуга руксат етт1. Бул 1845 жылдыц басындагы кыс ед1. КеЙ1н бпдерд] жазгы Ш1лде айында Орынборга Ж1беред1 деп ест1Д)к. Оку каникулы басталганда (1 мамырдан 1 казангадеЙ1нг! уакыт) шэк1рттеруй-уйлер1М13гетарап кетпк. Кел1С1м бойынша, 1 Ш1лдеде Торгын езен) бойында ханныц жазгы жайлауында жиналуга ти1с болдьщ. Ол кезде менщ жасым 11-де болса да, бпдсрд] Орынборга шыгарып салгандары эл1 ес1мде. Ол мереке-той рет1нде етт!. Ханныц 031 жиналган 80 кЫ ш бастап, б1здерд1 шыгарып салу упнн атка отырды. Бес шакырымдай журген соц бэр1 токтап, балаларды ханныц алдына келт)р]п, жолымыз бо­ лып, аман журу1М1з унпн т!лектер айтып, бата кылып, коштаса бас­ тады. Балалардыц да, шыгарып салушылардыц да кез жастары ты- йылмады. Анам м е т уйден аттандырганда ег1ле жылап, окуга бар- ма деп упттеген. Тек экемн1ц ер1к-зердес)Н1ц кушт1Л1Г! мен оз1мн1ц талпынысым осы жолга шыгуга себеп болды. Айрылысудыц мундай м уц-ш ерте карамастан жэне окудыц киындыгын елеместен бЫ мге ден кою хан ом 1ртш соцгы кез)нде казак арасындагы ец кад1рл1 дэс- турге айналды» деп еске алатын. Жэцпр Орынбордагы Неплюев училищес1мен басынан-ак тыгыз катынас орнатты. Казактарды орыс б1Л1М1не баулыган туцгыш оку орны кеЙ1ннен кадет корпусына айналдырылды. Ол I Александр патшаныц руксатымен сенатор Неплюев пен дворяндьщ ок1лдер1- Н1ц кайрымдыльщ каражатына 1825 жылдыц 1 кацтарында ашылды. Орынбор ел к есш т б]р1ннп губернаторы Иван Неплюевтщ курмет1не аталды. Училищен1ц б1р1нш1директоры болып Григорий Федорович Гене тагайындалды. Бул М1ндетт1 ол Орынбор шекара комиссиясы- ныц торагалыгымен катар аткарды. Сол жылы Орынборда кездескен1нде Гене: 147

- Казакты орыстармен жакындатуды, оларга уюметке деген сен1м уялатуды жэне елкеге сауатты адамдар эйрлеуд; максат еткен осы­ нау училищенщ ашылуы С1здщ хан лауазымын алуьщызбен туспа- тус келш отыр, - деп Жэнпрден суЙ1нш! сурагандай болган ед1. Кеп кеш1кпей хан Генспен жеке келю1м бойынша алгашкы шэ- К1рттерд1 Орынборга аттандырды. Училище эр класында ею жыл­ дан окытып, алты жылда б1т!рт1п шыгаратын. Оньщ еуропалык жэне азиялык ек1 эскадроны болды. Христиан дш ш деп курсанттар уш)н - Закон божий, мусылман балалары унин - Дш :л1М1 окытылды. Азия­ лык бел!мшде окыгандарга орыс т;л1мен катар араб, парсы тшдср) уйрет!лд1. Жаратылыстану пэндер!, тарих, география, керкем жазу мен сурет салу, тшт1 егш, орман шаруашылыгыньщ нег1здер1 окы­ тылды. Корпус тулектер1 уш турл! эскери шенмен шыгатын. Элеуметт!к тег1 карапайым, б1рак окуды жаксы б1Т1рген жастарга хорунжий, 6 1 - Л1М1 орташаларга зауряд хорунжий атагы бер1лд). Ал улгер1М1 жога­ ры жас султандар сотник ш етмен б1Т1рд1. 1844 жылы Орынборга келген б1рнеше бала бурынгы училище орнына жацадан кайта курылган Неплюев кадет корпусына кабылданды. Олардыц арасында Мухаметжан Бекмухаметов те бар ед1. Мухаметжан кетннен б1р кезде билеуин Карауыл кожа устемд1Г1нен Исатай-Махамбет кетерыЫ бурк еткен ереу)лд) аймак - Тещз округ1н кырьщ жылдай баскарып, эдыд1Г1мен казакка Макаш эк:м атанбак. Этнограф, «Жаксы уг1т» К1табын шыгарушы. Озге эк1мдерге, казак аукаттыларына тагылымдай болган «Казак даласындагы кайрымдылык» атты макала жазбак. Сейт1п, кез!нде Махамбеттер батырлыгымен орнатпак болып арпалыскан элеуметтш тенд'кт; Мухаметжан б)л1м-нарасатымен орньщтыра алды. Махамбет: «Ата улыныц баласы, асыл ерге малыц бер, малыц бер де басыц кос, басыца тарлык тускенде, ардактаган эд1л жаннан аяр ма?!» - десе, Мухаметжан: «Казактыц тусш М нде аукатты адам аш- жалацаштыц алдына ас, басына пана беруге М1ндетт1. Бул - жарыл- каушыльщ емес, парыз. Казактар ерк1н хальщ, олар езш кыргыз де- мейд1, казак деп атайды. «Казак» деген «ер1кп» угымын беред1, кул болу казакка тэн емес» (^ия^алабя.' «кмрамзы народ зольным, себя онм нязыбяуоти кязяхятим, а не кмр^мзя^им, а слоео «казаха значм?и «боль­ ными, не 6 хяряктмер казаха рабсумеобяуиь^ деп ултын ульщтады. 148