Боранғалиұлы Т. Жәңгір хан

Петр Эссен Павел Сухтелен Василий Перовский Владимир Обручев Павел Киселев Иван Тимирязев 249

Эссеннщ екшин енбсг) - Орынбор цаласынан Неплюев атындагы эскери училище ашцаны. Училищеи1ц максатын, багдарламасын, оку- дыц шартын ез1 бас болып журтшылыкка тус1нд1руге тырысты. - Мен;н алдымдагы губернатор, кавалерия генералы князь Вол­ конский Орынборда училище ашуды армандап кеткен екен. Соны колга алып, олксн)н алгашкы басшысы Неплюевт1ц ес1м1мен атагалы отырмын. Мунда Орынбор шенеун1ктер1 мен казактардыц, башкург пен мешердщ, сондай-ак казактын балалары катар окитын болады. Тым кедейлерд]ц балалары Неплюев урпактары мен баска да кайы- рымды тулгалар берген каржы капиталы есебшен тепн кабылданады. Бул максатка хальщтан каржы жинамаймын. Рас, алты жылдан бер! Орынбор шеб1Н1ц тургындарына кызметкер болып жалданып жур- ген Юнн жуз казактарынан училище корын куру пайдасына айына 50 тиын ассигнациямен алым жиналып келед), - деп Жэцпрмсн кездес- кенде Эссен иг]л1кт! )стсн казактар да шет калмаганын б)лд]рд1. Эссен жет1 жылда училище ашу корына 152 мыц рубль каржы жи- нады. Бул каржыга Эссен енд1 кеп жылдан бер) козгалыссыз жаткан, мусылмандардьщ п)т;р]нен тускен «меш1т акшаларын» косып 230 мьщ рубль капитал курды. Сейпп, 1825 жылдьщ 2 кацтарында Иван Неплюев атындагы училище ашылды. Жэцпрге хандьщ бил1кке жол ашкан Эссен кыр косемдер1Н1ц б)р! Арынгазыны 1ш тартты. Оны Сергазы ханньщ орнына коюга куш сал- ды. Б)рак ортальщ 1821 жылы Арынгазыны Петербургке шакыртып, сонда устап калды. 1825 жылы Ресейде патша ауысып, I Николай так- ка отырганда Эссен Арынгазыны елге кайтарып, Орта жузде билеупн султан кызмет1не коюга тагы б1р эрекеттенд!. Сырткы ютер министр- л!Г1 карсылык танытты. Петр Кирилловичей колынан келген1 Арын- газыга Мэскеуде туруга руксат эперген!. Б1рак султан бул мумк!нд1кт1 пайдаланбастан, Калугада турып калды. Арынгазыга мундай достьщ ниет1 нег1эс13 емес ед1. 1820 жылы Орынбордан Букар хандыгына тольщ стат кецесш1с1 Александр Нег- ри бастаган дипломатияльщ миссия аттандырылды. Ол сонда туткын- да журген 242 орыс азаматын цуткару уш1н келюсоз жург1зуд1 козде- Д1. Сол Негриге жасында Букарда тэрбиеленген Арынгазы жолбасшы болган. Терт айдан сон, 1821 жылдьщ мамырында миссия Орынбор- га оралды. Он жылдан елу бес жылга деЙ1н туткында болган, б]разы бала кез1нде экеттген он тогыз ресейл1кт1 кулдьщтан босатып экелд!. 250

Букарда калган 1 5 8 адамныц Т1з : м ш ала келд1. Осындай кемеп ушш Арынгазы марапатка медаль алган. 1824 жыл Эссен мен Жэцг1рд1ц карым-катынасын ныгайткан жыл болды. Маусым айында ханныц такка отыруын ульщтау уннн губер­ натор Орынбордан арнайы Орал каласына келд1. Букш Жайьщ каза- чествосыныц эскер!н казак ханыныц алдында шеру мен сапка койды. Букш К;ш1 жузд]ц ыгай мен сыгайын жинап, Жэцг1рд1ц жаца лауазы- мына куэгер етт1. Цыркуйек айында Орынборга I Александр патша келд1. Эссен Жэцпр мен Юнн жуздщ уш султан-правителше ез ауылдарыныц сэн-салтанатымен Орынбор тубше келш, патшага сэлем беруге ха­ бар Ж1берд1. Жэцпр орда мэселелер1мен Орынборга бул хабардан сэл бурын, 16 тамызда жолга шыгып кеткенд:ктен, патшага ел1Н[ц дэм- тузын усыну рэс1М]н жасай алмады. Алайда ез1н такка койган импе- ратормен алгашкы да соцгы кездесуд!ц сэт1 туст1. I Александр келер жылдыц карашасында Таганрогта кайтыс болды. Оныц орнын баскан I Николай патшаныц ульщтау тойына 1826 жылдыц жазында Жэнгчр Мэскеуге шакырылды. Буган да Эссеннщ септ1Г1 тид). Сырткы 1стер министрл1пне Жэцпрд1ц «кол астындагы халыктыц адалдыгын б1лд1ру жэне императордьщ тэж киюшщ куэс1 болу» ниет1н дипломатия тЫ мен жетк1зд1. Эйтпесе, шетелд1к конак- тар ук1лен)п шакырылатын монархияльщ салтанатта 1шк1 бодан ел де- путациясыныц катысуы ек1талай ед1. 1830 жылдыц акпанында Петр Кириллович орталыкка шакыры- лып, Санкт-Петербургт!ц эскери генерал-губернаторы етш койылды. Жэцг1р хан болган тустагыдай Эссенн1ц де Орынбор ксзсн) тарихшы- лар уш1н таласты куЙ1нде калды. Олкен;ц саяси ем1р1 мен агарту !сше елеул1 ецбек С1ц1рген оныц ес1мше катысты казачество жагы кумшжи сойлсйт!н. Ойткен; Эссен саясатында таразыныц казактар басы сал- мактырак тартса керек. Жзцг)рд]ц так тагдырын шешуге ьщпалы тиген Эссеннен кей)н Орынбор басшысы болып генерал Павел Петрович Сухтелен келд1. Шьщкан тег: голландтьщ. Экес! орыс кызмет!не к1р1п, 1809 жылы отбасымен Ресей бодандыгын алган. Аса парасатты, окымысты, бай К1тапхана иес1, эскери, инженерл!к, дипломатияльщ кызметтерде бол- 251

ган ол ез баласы Павелге де тамаша бЫ м мен 1зплш касиеттер дары- та 61ЛД1. Б)рак жастыц шагы Ресей араласцан Еуропадагы эскери какггыгыс- тармен тустас келген Павел жи1-жи1 майдан шебшен кер1нд1. 1805 жылы ол курамында турган кавалергард полюнщ Аустерлиц тубшде- Г1 эйгЫ шайкасында туткынга тускен орыс офицерлерннц арасында Сухтелен де бар ед1. Басына кылыш ти)п, одан зенб:р[к тобы тускенде ес!нен танган он жет1 жасар Павел жау колында калды. Француз жа- гыныц алдыцгы шеб1ндс журген Наполеон жолшыбай орыс туткын- дарына кез1гед1. Олардыц арасында гвардия офицерлер1 бар екен1н естйен Наполеон карсыластын эскери лауазымын сыйлайтын колбас- шылык мэргг)Г)мен туткындардыц басты адамын алдына шакырады. Сылти баскан князь Репнинге каран: - С13Д1Ц полк ез М1ндет1н адал аткарды, - деп жецш1стен ецсес1 тускендердщ Ж1гер1н кетергендей сейлейд!. Сойтед! де екшпн катар- дагы Сухтеленд] нускайды. - Мынау бозбала б)збен тым ертерек Т1р е - суд1 ойлаган секыд1... - Жастык кырагылыкка кедерг1 ме екен?! - Сухтелен каймьщпай карсы жауап катады. Классикалык эдебиетт) жет1к б)лет]н император жауабыныц аста- рын тус1нд1. Туткын Ж1Г1ТТ1ЦКорнельд1ц «Сид» трагедиясы кеЙ1пкер1 атынан сойлеген1не риза кецшмен: - Жаксы жауап бердщ, жас орен! Осыдан аман калсац, атак-абы- ройдан кем болмассыц, - дейд1. Осынау кор1н)ст) кеЙ1ннен орыс эдебиетшщ атасы Лев Толстой «Согыс пен бейб1тш1Л1кте» пайдаланды. Наполеоннен осындай «бата алган» Павел келер жылы Ресейге оралып, Аустерлиц уш1н жауынгерлш алтын сапымен марапатталды. Басы осы екен, Сухтеленд) алда тагы талай тамаша срл;ктср кут1п тур- ды. Березин шайкасына, Берлинд1 алуга катысты. Парсымен согыста алдыцгы шепте атойлап, Аббас-абад жэне Сардар-абад коргандарын алды. Тур1к согысында колбасшы Кутузовтыц касында болды. Ресей- мен одактас елдер араласкан атышулы эскери наукандарга катысып, жиырма алты жасында генерал-майор шенше жетт;. Граф Витгенш- тейннщ ез колынан Георгиев крес1н алды. Пруссия, швед наградала- рын, оккупация кезшдсп бейб)т халыкка мей]р)мд1Л!Г] уш1н т)пт) бас­ ты карсыласы француздыц эулие Людовик орден!н такты. 252

Жэцпрмен 1826 жылдыц тамызында Мэскеуде I Николайдыц такка отыру салтанатынан бер1 жузтаныс ед1. Сол ульщтау курметчне Сух- телен генерал-лейтенант шешн, Жэцг1р I дэрежел1 Андреев ленталы гауЬармен апталган медаль алган. Ецщ тагдырлары казак елкес1нде тогысты. 1830 жылдыц сэу1ршде Сухтелен Орынбор эскери губерна­ торы жэне Орынбор жеке корпусыныц командир! болып тагайындал- ды. Эскери генерал Швеция, Норвегия, Франция елдершде аткарган ти1п-кашты эк]мш)Л1к кызметтерш енд1 казак даласында жалгастыру- га кулшына К1р1ст1. 1скерл1г1, акыл-парасаты аркасында елкен1ц жагдайына кыска мерз1мде каньщты. Эрине, Орынбор казакты баскаратын эюмшшж курылым болуымен катар Орал войскосыныц да устшен карайтын жсрг]Л)кг1 ук1мет-т1н. Буган деЙ1н тек эскери 1стермен айналыскан Сухтелен елкен:ц бас карулы куш1 - казачество муктажын зерделед1. Хорунжий, сотник, есауыл секшд1 К1Ш1 шенд1 офицерлерге уакытша пайдалануга алпыс десятинадан жер берг1зд1. Майданда, жорьщта каза тапкан офицерлерд1ц отбасына жэрдемакы уш;н казынадан жы- лына уш мыц рубль белПЗД1. Казакты зайырлы ем1рге бей4мдемек оймен Сухтелен дэстурл1 ку- кыкка непзделген зацдар жинагы болуын калады. Жэцг1рге улттык салт-гурып пен ережелер тузуд1 тапсырды. Бул м эселет ханга эуел1 ресми хатпен жетюзген губернатор кеЙ1ннен Орал каласында кездес- кенде тагы акылдасты. - Мусылмандардыц Цуранга нег1зделген байыргы кукыгы эл: де мацызын жоймаганына кез1м жетт1. Соныц 131мен жерг1Л1кт1 орда зац- дарыныц жиынтыгы жасалганын калаймын. Билер мен старшындар дау шешу, кылмысты тексеру кез)нде Ресей зацдарына сэйкес колда- натындай, сот журпзу кез!нде билеуш1 султандар басшыльщка ала- тындай казактьщ ыцгайына беЙ1мделген зац ережелер1 кажет, - деп тапсырмасын тагы да ныктаган. Сухтеленн1ц пМ р1 бойынша казакты отырьщшылыкка мэжбурлеу- ге болмайды. Губернатор казачествоны колдаганымен казактьщ жерш олардыц коз алартуынан коргаштады. Орал казактарыныц Жайыктын букар бетше ег1н уш1н турен салмак ниетше Сухтелен кеЙ1ст!к таныт- ты. Сейтш Орынбор шеб) мен казак мекендер) арасындагы шекараны реттеу уш1н Гурьевтен Звериноглав камалына деЙ1нп шепт1 жиыр- ма ек1 казак дистанциясына белпзд1. Эрб1р камал тусынан казактар жагынан дистанция бастыгын коюды тапсырды. Олар ез руластары 253

арасындагы тэртшт1 кадагалады. Старшындар дистанция бастыгына, дистанция басшылары султан-правительдсрге багынышты болды. Мундай ЭК1МШ1Л1Ккурылым кеЙ1н кырык жылга д е т и сацталып келд1. Губернатор Орынбордагы басты оку орны Неплюев эскери учили- щес1Н1ц багдарламасына езгерю енпзд1. Казак балаларын Орынборда окытуга ден койды. «Азиялыктар арасында агарту 1сш тарату осы ме- кеменщ максаты болмак» деген кагиданы устанган ол Эссенн1ц казак балаларын окыту жон1ндег1 бастамасын жалгастырды. Кыр белсещц- лер1н баласын окуга беруге шакырды. Жэцпр осы мумк!нд1кт1 пайда- ланып, ез улы Зулкарнай бастаган орда балаларын Неплюев учили- щесше Ж1берд1. Сухтелен сойт1п казакка да, казакка да жакты. Бокейл1ктер сырт- тай ризашылыгын бшд1рсе, казачество оныц атын жацадан ашылган форпостка бермек болды. Бул уйгарым туралы ест1ген губернатор: - «Сухтеленге» бэс1рел1 форпостка баска б)р лайыкты атау бсруд] усынамын. Мен1 дэрштеуд1 осындагы корпус командир1 жэне эскери гу­ бернатор кызмет!мд1 сэтт1 аяктаган кезге калдырындар, - деп бас тартгы. Ол ойлагандарыныц коб1н 1ске асыра алмады. Жаракаттары сыр берген генерал 1833 жылдыц 20 наурызында кенеттен кайтыс болып, Орынбордагы Петропавл Ш1ркеу1н1ц 1ргесшен мэнплж мекен тапты. ^^^ Орынбор елкесше ек1 рет губернатор болып келген орыстыц эк1м- шш!к жэне эскери кайраткер1 Василий Алексеевич Перовский болды. Жастайынан согыс кимылдарына араласкан, бастапкы эскери маман- дыгы колонна жетекцпс1 болган ол Николай патшаныц кещлше жак- кан адамдардыц б]р1 ед1. Эйтеу1р, сап костап журуден ем1рде оныц керген кукайы да коп, тапкан упайы да аз емес-тш. Алгаш 1812 жылы он жет1 жасында орыс эскер1 Мэскеущ тастап шег1нгенде француз туткынына тусш, ек1 жыл соларда камауда отырды. Согыс аякталганнан кеЙ1н лейб-гвардиялык Егор полкше кабылдануы багын ашып, болашак императормен та- нысты. Оуел! I Николайдыц Ресейд1 аралаган саяхатында серж бо­ лып, 1818 жылдыц басында оныц адъютанты атанды. Декабристер кетер)Л)С! кез[нде Сенат алацында императордыц касында жур1п, арт жактан элдеб1реу лактырган кеспелтек басына ти1п есецНреген. Ал- гашкы орыс-тур1к согысы кез1нде Варна тубшде кеудес1нен жарала- нып тальщсыган. 254

Варнадан оралганнан кейш Перовскийге 1828 жылдыц 28 маусы- мында генерал-майор атагы берш!п, Петербургте турды. Ауыр жара- каттан екпе дем!кпес1не ушыраган ол карындасы Анна Алексеевна мен он б1р жасар жиен1 Алексейд1 колына алды. Агалары Лев жэне Алексей зиялы кауыммен аралас-куралас. Перовскийлерд1ц ушнде Пушкин, Даль, Жуковский, Крылов, Вяземский, Погодин жи1 бола- тын. Ал туган ж и ет, ез тэрбиес:ндеп жас Алексей болашакта орыс- тыц ЭЙГ1Л) эстет жазушысы, лирик акыны Алексей Константинович Толстой болып кемелденд!. Озшщ ец ЭЙГ1Л1 «Колокольчики мои» патриоттык-лирикалык оле- Ц1не сол Толстой казакты кешпкер етет1н: Упаду ль на солончак умирать от зною? Или злой киргиз-кайсак, с бритой головою, Молча свой натянет лук, лежа под травою, И меня догонит вдруг медною стрелою? Коркынышы ма, элде далальщтыц кайсарлыгын эйгыегеш ме, эйтеу1р, Орынборга нагашысына келш жургенде туйгеншен ершген елец бе екен? Элгшдей тосын сэтс1зд1ктер!не карамастан, нсгЫнен Ж1герл] жан енд1 эк1мш1Л1к жумыска тагайындалып, 1833 жылы Орынбор эскери губернаторы ретшде казак ел1Н1Ц бшйгш колына алды. Тогыз жыл- дай елкеш баскарганда б]ршама элеуметт1к-экономикалык езгерютер журпзд). Ел 1Ш)ндег1 толкуларды карудыц купнмен басты. 1839 жылы Хиуага жасаган эскери жорыгы у с т р 1кп Устчрт уст)нде сэтс]зд!кке ушырады. Осы жагдай бар эр! бурынгы жаракаттары сыр бер1п, гу- бернаторльщтан кетп. Осындай узак мерз1мд1 эк!мшш1к-саяси кызметтщ барысында Пе­ ровский мен Жэцпрдщ жолы талай килысты. Т)кбакай генералдыц кеп жагдайда ханга катысты эм!р! сырт кезге устемдеу кер1нген1мен, сыйластьщ пен санасудан асып кете коймады. Ал Хиуа жорыгын жаб- дьщтаудагы кемег1 уш1н Петербургке барып, патшага баядап, Жэц- Г1рге генерал-майор атагын берг1зд1. Тек хан кайтыс болганнан кейш гана губернатордыц кезкарасы езгерш, т!р]дсп сыйластыгын оныц аруагымен араздыцка айналдырды. Губернатор мен ханныц Т1зе коса аткарган, сейт1п ездер1н казакка жагымсыз еткен эрекет1- Исатай мен Махамбет булгшдпш басуы ед]. Эссен мен Сухтелен де ез1 сынды жауды керсе акиган майдангер кол- басшылар болганымен, халыкка зецб1рек кезенбеген. Сол тэуекелге 255

Перовский барды. Жэцпр кетер1л1сшшермен не мэмшегс келе алмай, не майдандасуга батпай, эбден шиелен1ст! жагдай калыптасканда гу­ бернатор кырдагы эскери кимылдарды Орынборда отырып баскарды. Геке сынды экю шенеуткке жазалаушы отряд бер1п, ею жыл алаула- ган ереу1л ертш б1р ай 1Ш1нде басты. Обалы не, Перовский хальщ наразылыгыныц элеуметпк астарын тус)нд). Котер1Л1с кесемдер1]пц бул эрекетке шарасыздыктан шыкка- нын ез ундеу-жолдауларында букпссчз жазды. Жэцг1рд1ц кателштерш деп басып, нускауларында ныгыздап, нукып айткан П1юрлер1 болды. Хан 1штей налыганымен, сыртка б1лд1рместен губернатордьщ одак- тасы екенд1Г1н дэлелдеп бакты. Царсыласын кушпен жыга алмага- нына ашуы катайып, басбузарларды керсет1п, жаза сурап кэрлещц. Махамбетт1ц элг1 «мусылманнын баласын кез1нен т)31п Ж1берд1-ау, Орынбор деген калага-ай!» дейпн1ндсй-ак бслсендпйкке кештИ ^^^ Перовскийден кеЙ1н келген губернатор Владимир Афанасьевич Обручевпен Жэцпр уш жыл кызметтес болды. Бул да алдыцгылар се- К1ЛД1 Наполеонмен, Туркиямен, Польшамен согыстардан еткен окалы генералдыц б1р1 ед). 1842 жылдыц 3 шшдесшде Орынборга кел1п кыз- метке К1р1ст1. Орынбордагы Обручев!) н ш е т генерал-лейтенант болса, Ордада- гы Жэцг1рд1ц генерал-майор кез). Бурынгы губернаторларга ж1бере- Т1н кагаздарга «1шк1 орда ханы Бекеев» деп кол коятын Жэцпр 06- ручевке ез)н]н «генерал-майор» лауазымын коса жазды. Эскери ш е т ез1нен б1р саты гана темен, эл1 танысып-бы1спеген казак билеуш:с1- нен келген кужаттар губернаторды бастапкыда жасканткан да шыгар. Екеу1Н1ц арасындагы шепимш куткен алгашкы мэселе кандай ед1? Тштен, бейб)т шаруа - молда Эминевт1 орда мектеб1Н1ц мугал1м1 етш тагайындау жен1нде. Жэцг1рд1ц кыска болса да мэселеге эрщен мэн бере тус1нд1рер дипломатиясы жаца басшыны тыгырыкка Т1ред1. Кысылганнан ханныц ет1т ш 1 туралы Шекара комиссиясынын терага- сы Г. Генске тапсырма берш, корытынды кутп. Ойткен1 хан Эминов- т)н жайын сонау Петербургтег1 патшаныц эм1р1мен уштастыра баян- дап, жаца басшыныц мысын басты. Губернаторга жолдаган ет1н1ш1нде: «Казактын жастарын Петер- бургт1ц турл1 оку орындарына кабылдауга катысты жогары мэртебел1 патшаныц пэрмен1н булжытпай орындау ушш хан ордасында мектеп 256

ашылды, - деп Жэцпр муны патшаныц жеке тапсырмасындай керсет- Т1. - Балаларды гимназияларга тусуге даярлау упин аталган мектепте олар араб, парсы, казак жэне орыс т)лдершдс оку мен жазуга уйре- Т1лед1, жай гылымдар мен мусылман зацы окытылады. Сондьщтан мектепке мусылман хадистер1 мен шыгыс т)лдер1Н)ц окытушысы ет1п СеЙ1т мещанынан шыккан, ага муктасип, имам эр! мудэрр1с Садред- дин Мухамет Эминев молданы коюга карсы болмасацыз. Ол Ордага осы максатпен шацырылып, окымыстылыгымен элеуметке танылган адам» демесш бе! 1ле-шала Обручев Жэцг1рден ордада православ дшш ульщтауга карсылык б1лд1рген хат алды. Астрахан жэне Енотаев архиепископы Жаскуска коныстана бастаган, хан кызмет1нде турган баска улт екш- дер1Н1ц тэу ету1 уш1н дугашысы бар ш!ркеу не часовня салуды сурай- тын кор1нед1. Жэцг1рд1ц мундай ниетке карсы дэлелдерше ден койган Обручев м эселет Петербургке мэл1мдед1. «Бул жэйтп С13Д1Цуйгары- мыцызга жетк1зе отырып, Жэцг1р Бекеевт1ц ордасында пиркеу салу­ ды коя туру туралы ез т к 1р1мд1 б[лд1ргенд] парыз санаймын. Аталган эрекет казактыц куд1пн кушейпп, 613Д1Ц ук1метке деген сен1мс13д!Г1н тугызуы мумк1н» деп ханныц устанымын колдап шыкты. Оныц тусында Орынбордагы Неплюев эскери училищес1 б1раз ны- гайды. 1844 жылдыц маусымында оку орны кадет корпусына айнал- дырылды. Оган кабылданатын казак балаларыныц саны отызга деЙ1н жетк13!лд1. Халкын сауаттандырудыц кай мумкшдМн де бос ж)бер- мейпн Жэцг1р сол жылы корпуска ез ордасынан Макаш, Мухаметса- лык, Арыстангерей, Зулкарнай, Мырзагали, Жус1п ес1мд1 балаларды, ез улы Ысмайылды - барлыгы тогыз бала орналастырды. Бул ханныц соцгы кайраты ед1. Орендерд1ц бул леп Жэнг1рд]ц ум1Т1н актап казак­ тыц танымал азаматтары атанды. Макаш Бекмухамбетов пен Салык Бабажанов этнографияльщ 1зден1стер)мен эйгшенд1, ел баскаруга ара- ласты. Алган б1Л1м-парасаттарын ез урпактарына дарытып, олардан тараган Ниязовтар, Нуралыхановтар, Мырзагалиевтар кеЙ1нг! казан тецкер1С1 мен алаш козгалысы тусында улт максатына белсене кыз- мет етт1. Хан кайтыс болганнан кеЙ1н Ордага келген Обручев жабылгалы турган Жэцпр мектебш жеке эм1р)меп кайта жандандырды. Бул туралы Петербургке мэл1мдеп, ордадагы бЫм мэселес1н жеке назарына алды. Обручев екшпп киырдагы Жангожа батырмен тш табысты. Оган ею жуз рубль жалакы тагайындатып, кымбат шапан, алтын медаль, 257

есауыл шенш берг13Д1. Сейт1п, казак батырыныц ьщпалын пайдала- нып Райым 6ек!н1с1н тургызды. Беюн1ст1 салушылардьщ б)р] Тарас Шевченконы унтер-офицер шен1не усынды. Шабыттанган Шевченко Орынборга келгенде губернатор эйел)Н!ц портрет)н салды. Исатай-Махамбет кетеры1С1 кез1ндег! дау-дамайдыц жацгырыгы Обручевке дейш жетп. Эс1ресе, кетерш1с белсендшер1 Аппас Ка­ т аев пен Лаубай Манатаевтыц толасеыз арыздарыньщ ак-карасына коз жетюзбек болды. Комиссия шыгартып, ею жактыц уэж!н тындап, 1ске толык каныгуга тырысты. Ол екеу1 кез1нде айдаудан кашып, акы- ры манифестке 1Л1п п , кеш!р)ммен ордага оралган. Кетер1л1стен бер! бес-алты жыл еткен!мен ел ш ш де уг1т журпзулер1н токтатпады. Бул эрекеттер1 ханга унамады. Элде оныц айтуымен, элде Аппастыц эре- кет1нен ез аталас агайындары мез1 болды ма - эйтеу1р оны ордадан аластауды сурап, 1842 жылдыц 25 казанында ногай руыныц аксакал- дары Жэцпр атына ет1Н1ш жазды. Кезшде )шк] Ресейде тонаушыльщ жасады, К1С1 елт)рд] деген эцг1- менщ бэрш тыйып, Аппасты ногайдыц старшындары мен аксакалда- рыныц кепшд1пне берген Жэцпрдщ ез; ед1. Енд1 олар кысым керд1к деп ханныц уст1нен Орынбор шекара комиссиясына, Орал казак войс- косыныц бастыгы Бизяновке арызданды. Осы арызбен кырга шыккан тергеуш1, Орынбор ерекше корпусыныц гюлковниг] Бабст олардыц ездер1мен кездесе алмай, 131Нкуумен эбден эб)герге туст1. Екеу1 кезде- сем!з деген жер)нен табылмай, не б1р цырдыц астынан каша женелш, ацысын баккан ойын басталды. Арыз иелер1 тексеруш1ге жолыгудан тайсактай берд!. Акыры, Аппас пен Лаубай 1843 жылдыц 2 желток- санында губернатор Обручевке: «Бп Орал войскосыныц карамагына етем!з. Б)зд]ц ортак ттепм13 жеке билеуннге тэуелд1- лжтен гер1 патша мен отанымызга Ресемае) пайдалы болгымыз келед1. Осы юте С1здщ колдауыцызга ум;т етем13 жэне канатыцыздыц астына алуыцызды сураймыз» деп б:раз адам кол койган жазбаша ет;- Н1ш тапсырды. М эселет узак зерттеген Бабст губернатор Обручевке 1845 жыл­ дыц 12 шшдесшде бекейлж казактардыц Жэцг:р ханныц устшен бер­ ген арызын тексеру нэтижелер1 туралы баянат жазды: «Жэцпр ханныц тарапынан халыкка жасалган ешкандай кысым мен жэб1р керсету аньщталган жок. Арызга кол койган жэне тацба- сын баскан б;раз адамдардан жауап алганымда, олар ешкашан ша- гым жазбаганын, тацбаларын баспаганын, арызды К1м жэне кашан 258

жазганынан хабарсыз екенд1ктер1н мэл1мдед1. Сонымен катар атал­ ган мэселе туралы Хан ордасына жэрмецкеге келген халык арасынан турл1 рулардьщ 300-дей адамымен сейлескетмде, олар да б[рауыз- дан ездертщ Орал войскосы казачествосыньщ карамагына ету тура­ лы ортак келю]ммен е т ж ш жазуга Кошасв пен Манатаевка екшдж бермеген!н дэлелдед)». Петербургтег! ез;н Ж1берген кейб1р куштерд]ц ыкпалымен Обру­ чев Орынборга басында колына сыпыргыш ала келгендей болып ед1. Перовский койган кадрларды ыгыстырып, кейб1р 1стер1н сынап-мшеп кайраттанган. Арада тогыз жыл еткенде губернаторлыкты кайтадан Перовскийд1ц колына берерш б!лсе, ейт1п тым арындамас па ед)! ^^^ Жэцг1рд1ц Петербургтег! таныстарынан патшаньщ казак ел1не байланысты оц колы болган граф Павел Дмитриевич Киселевтщ орны ерекше. Бул да Бородино шайкасынан бастап талай науканга катыскан эскери генерал болатын. Жэцпр онымен жакын таныспа- са да 1826 жылы I Николайдыц тэж кию салтанатында жуздескен. Мемлекетт1к кецестщ мушес1 бола жур1п Киселев крепостникпк ку- кыкты шектеу мэселес1мен кеп шугылданды. Патша ез!н б]раздан бер1 толгандырып журген !сте шын колдаушысын тапкандай болды. 1837 жылы Мемлекеттж мул)к министрл1Г1н ашып, оны баскаруга Киселевт! тагайындады. Жиырма жыл дерл1к табан аудармай министр болган Киселев ке- зец!Н1ц басы Жэцг:р хандыгыныц соцгы сег!з жылымен туспа-тус келд1. «Жер помещиктерд:ц мырзалыгымен крестьяндардыц тольщ та ажырамас менш1Г1 болып калуы ти;с, крестьяндар жерге кукык- сыз ез1не бас азаттыгын беру дегенд1 тус1не коймайды» дегенд1 жи1 айтатын Киселев шалгайдагы Бекей ордасыныц жер1 де казактардыц ез)не тиес1Л1 болуына ыкпалын тиг1зд1. Ханныц балаларына кеп кемсктест). Жэцг1р кайтыс болганынан кеЙ1н оларды орналастыруды ез колына алды. Бул туралы патшага баяндап, Орынбор губернаторына арнайы тапсырма берд1. Ыбыра- йымды Сакыпкерейд1ц жанына паж корпусына алдыратынын, кал­ ган ек! улын окуга жасы жеткенше ордада калдыру керек пе, элде, Э31рше Александр балалар у т н е кабылдатамыз ба деп Обручевпен акылдасты. Кыздары ордада уй тэрбиесшде кала турганы дурыс деп уйгарды. «Олар мусылмандьщ эдет-гурыптан ажырап калар, сон- 259

дьщтан туган отбасында ес1п-бойжет1п, жсрг]Л1кт) султандармен турмыс кургандарын калайык» деген ойын айтты. 1848 жылдьщ 22 наурызында Киселев I Николай императорга «1шю казак ордасын 1ргеленд1руд1ц кейб1р мэселелер1 туралы усы- ныстар» жазбахатын тапсырды. Онда ордада жерд1ц эд1л белгнбеу)- нен кейб1р рулардьщ кысым кер1п отырганын, кез1нде Жэцг1рд1ц жер- Д1 жан мен мал санына карай тецдеп белу туралы ук1меттен руксат сураганын жазды. «Б)рак ханньщ кенеттен кайтыс болуы бул ниетт1 жузеге асырмай тастады» деп маркумныц соцынан жаксы сез айтты. Киселев Сакыпкерей мен Ыбырайымга князь дэрежес1н берпзуге ыкпал етт1, экес1Н1ц орнына орданы баскаруга коюга кеп эрекеттен- Д!- /^аза^^ма «Эос айякядыу дехем сез бар. /Мен сендем дос^1ы^ «е^ес^н эз/р^м^н... Жэцг<р хан (*/1Карелинзе хать/нан) Жэнг<рд<ц «математика мугал)м<>> Орыстьщ ЭЙГ1Л1 географ-саяхатшысы Григорий Силович Карелин Бекей ордасына алгаш 1825 жылы келд1. Штабс-капитан Тафаевпен б!рге осындагы ежелг1 ескертк1штерд1 зерттед1. Петербургте кадет корпусын б1т;р!п, эскери кызметчн артиллерия- да бастаган Карелин кеп кепикпей Орынбор гарнизонына Ж1бер1лд1. Осында натуралист, географ Эверсманмен танысып, оныц ьщпа- лымен жаратылыстану гылымымен шугылдана бастады. КеЙ1ннен Казан университет!н1ц профессоры болып, Жэцпрмен жаксы сый- ластыкта турган Эверсман да гылымдагы алгашкы кадамын казак жер1Н1ц табигатын зерттеуден бастаган ед1. Содан Негрид1ц Букарга миссиясына, Бергт1ц эскери-топографияльщ экспедициясына катыс- ты. Топограф рет1нде орданыц ой-кырын жазып-сыза жур1п Карелин де Жэцг1рмен жакындасты. Екеу1н)ц етене араласуы 1827 жылдьщ жазы. Орынбор оган алгашкы азаматтык тапсырма рет1нде жазда Жаскустан Жэцпрге арнап салынатын уйд1ц курылысына басшы- лык жасауды тапсырды. Келе-келе ханныц кемекпнсше айналды. 260

Ал 1828 жылы ол осы елкеге Эдуард Эверсманмен б;ргс ек1 жылга созылган аукымды зерттеу жург1зд1. Саяхат кезшде Бекей казактары жсрлср]Н1ц картасын сызып, Сыртцы 1стер министрл)Г1не усынган енбсг] уш1н Карелин патшадан гауЬар жуз1к алды. Оныц кеш1рмес1 бойынша аталган картаны Эверсман Берлинде басып шыгарды. Ал Жэцг1рге берген данасын 1835 жылы уЙ1нде конак болган нем1с га- лымы Гебель ханнан аттай калап алды. Ел1нс барган соц кайта сыз- дырып, 031Н1Ц 1838 жылы шыккан К1табына енг1зд1. Карта сызу жас прапорщикт!ц коп эуести шщ б1р! гана. 1825 жылы жазган «Бекей казак ордасы алып жаткан Жайык пен Ед)л арасында- гы дала туралы мэлдмегтер» атты жазбаларында ол елкен1ц тарихы мен табигатын кец1нен шолды. Жэцг1рден ордадагы рулар туралы дерек жазып алды. Хан прапорщик кагазга тус1рген тЫмгс риза болып: - Буган деЙ1н рулар шеж)рес]н б1ршама бмет1н адам жалгыз, ягни, ез1м ед1м. Енд1 екеу болдьщ, ек1нш1с1 мына Карелин, - деп эз1лдеген. - Бекейлжте басты уш ру бар. Олар - Байулы, Ол1мулы жэне Жет1ру. Ец калыцы Байулы он уш атадан турады. Олар - берш, шеркеш, алаша, байбакты, тана, жаппас, адай, ысьщ, кызылгурт, таз, маскар, есентем1р, ногай. Эл1мн1ц кетес1нен бекейлжте - майлы, айдар, естек болса, жет]- рудан - тама, кердер1, табын бар. Руга косылмайтын кожа мен телецпт ез алдына... - Кдгазына карап койып казактьщ ата-бабасын тугендей, ес1ле сейлеген шеж:реш1 орысты Жэцг1р ишарамен токтатты: - Григор курдас, мен ногайды ханга карашы болып журген ерек- ше кауым рет1нде атадым. Оны Байулына юр1ст1рме. Айтпакшы, ше- Ж1рен) терелер эулетшен, султандар тепнен бастап сейлеуд1 умытпа! - Цуп, таксыр! Карелинн1ц экспедициялык 1зден1стер1нен хабардар, патша сара- йында жумыс )стейт]н Лев Алексеевич Перовский 1830 жылы Орын­ бор губернаторы Сухтеленнен Карелинд1 императорлык Петергоф тас кырлауыш фабрикасы уш1н багалы минералдар 1здеуге Ж1беру- Д] сурады. Хан лауазымын сыйлап уйренген тэрбиел: Сухтелен бул ж ен тде Жэцг1рге жазып, Карелинд1 «б1раз уакытка ордадан босата 'гуруды» ет1нген. Содан Уфа жагында тау-шаткал аралап, тас кер- Т1п, астанага мэл1мет женелтт1. Кыс тусе кайтадан Жэцг1рге оралды. Ханныц тапсырмасымен Нарынныц табигаты туралы жазба дайын- Дады. Жаскус мацына орман жайкалтпак оймен ук)метке усыныс ен- г'чген Жэцг1р хатыныц жобасын жазды. 261

Владимир Даль Григорий Карелин Алексей Левшин 262

Жэцпр мен Карелин жарастыгы осылай ербщ1. Эрине, эрк1мн1ц ез есеб] бар ед]. Ханга Петербург жэне Орынбор басшылыгымен арада дэнекер болатындай окыган орыс шенеутпг) кажет болды. Кара басы- нан баска дэулет; жок Карелинге материалдык тургыдан колдаушы керек ед1. Сейт1п, Жэшлр кол астында кыс кыстап шыгып, кектем шыга ук1метт]ц тапсырмасымен саяхат-сапарга елецдей бастайтын. Эр1 ортальщтыц хан ордасындагы кез-кулагы екен1н сыйласгыкка адал Жэцг1р ацгара коймайтын. Кез1нше былай сейлеп, жогарыга женелтпе кагаздарында баскаша кубылып жазарын сезбейт1н. Б1р- де кезект1 етМып бойынша Жэцг1рд1ц атынан жазып отырган Ка- релинн1ц ез1 осы мэселеге катысты кандай шеш1м кабылдау керек- Т1Г1Н Орынбор ЭК1МШ1Л1Г1Не еК1НШ1 бф хатпен б1ЛД1рген кез1 болды. Эйтеу1р кез1не кул1п, сыртынан сыпайы сыбайтын сэттер] Орынбор мен Жаскустыц арасында журет)н кужаттардыц купиясы ед1. Губернатор Сухтеленге жазган б1р хатындагыдай: «Мэртебел1- М1з! Хан С13Д1Ццузырет1Ц13ге езшщ Санкт-Петербургке бармак ниет1 туралы жазуымды талап ет1п 131мнен калмай койды. Шынын айт- канда, бул сапардын Т1птен жен1 жок, ейткен1 ордальщтарды жаман уйретед] эр1 ук1метт1 де эб1герге салып, шыгынга батырады» деп Карелиннщ басшылардыц алдын орай акыл-кецес усынатыны бар. Б)рак, келе-келе жатсынудан жацсы жолдастыкка жуз бурды. Мше, 1831 жылы Жаскуста кыстап шыккан Карелин жогары жак- тан тагы да тапсырма куткен. Алайда, ук1мет тарапынан шенеун!к- п к лауазымы болмаса да езшен жалакы алатын офицерд1 кызметке жумсауга Жэнг1р кукылы. Карелинд1 Орда 1стер1мен жи1-жи1 Астра­ хан мен Орынборда устап, Жэцпр соцынан хабаршы мен хат аркылы тапсырмалар жетк131п турды. Губернаторлардан бастап, турл1 лауа- зым иелер1мен кел1ссездер журпзетш де Карелин. Меневой дворда хан айдаткан туйелерд1 сатып не аргымакка айырбастайтын да Ка­ релин. Ханныц езше базардан кымбат шапан, ханшага дукендерден айна-эшекей 1здейтш де Карелин. Акпанныц соцында орданыц мэселес1мен Карелинд1 Астраханга аттандырды. Ай жарымдай калада отырып, соцынан Жэцг1р ж1берген кагаздар бойынша кецселер аралады. Бул туста оныц атына жолдан- ган купия белпс1 басылган кужаттар Ордага б:р1нен кеЙ1н б1р; тус1п жатты. Хан оларды Карелинн1ц соцынан ж)берместен, сандыкка сала берд1.Будан хабарсыз Карелин езш кут1п жаткан хат-хабарды сэу1рдщ 15-1нде Ордага оралганда барып б1р окыды. Оларда Каспийге экспе­ диция жасаудыц мэн-жайы тэпт1штелген ед1. 263

О кш ш тен сан согып, жаца сапарга аптыга дайындалды. Рен1- Ш1н ханга айта алмаса да, орынбордагыларга жетк131п: «Экспеди­ ция туралы алты апта бойы жинацталган барша купия кужаттарды мен ханныц цолынан сэу!рд1ц ортасында алдым. Улы мэртебел1Н1ц укыпсыздыгынан, олай да емес, С1рэ, б1лмест1Г1нен осынша алтын уакыт боска кеттт Алган бойда Гурьев каласына жолга шьщтым» деп акталды. Дегенмен, титулды кецесш1 Карелиннщ жеделдеп кур­ ган жец1л экспедициясы сол жолы Гурьев-калашьщтан 11 мамырда аттанып кетт1. Карелинн1ц туйген1 ш ш де, ал хан оны ацылдас-сырласы санады. «Мархабатты Григорий Силович тацсыр! С1здщ хатыцызды кеше алып, Орынборга аман-есен ж еткетщ зге куаныштымын. Эс1ресе, адал кецЫщзден айткан п1К1р1Ц13ге ризамын. Б13Д1Ц казакта «дос жылата, душпан кулд1ре айтады» деген соз бар. Мен сендей шын достьщ кецес1н алуга эз1рмш жэне колымнан келгенше ескеруге ты- рысамын» деп хан кез1ндег! кызметпнсш кецесш1дей мойындады. Кайыпкали кетер]Л]С1нен кейш камауда жаткан казактар туралы кейб1р жэйтт1 Карелин ханга купиялап жстюзд]. Жэцг[рд1 де журт- тыц бэр1не сыр аша бермеуден сацтандырды. Хан кетерЫс кесемде- р!н жазалауды талап еткетмен, камалган б1раз адамдарды арага Ка- релинд1 салып босатуга тырысты. «Жогары мэртебел!м1зден Отар- бай старшынды, Байтак пен Рахметт1 олардыц туган-туыстарыныц ОТ1Н1Ш1 бойынша босатуды сураймын. С13 осыган куш салыцыз, ейт- к е т агайындарына сез бер1п ед1м. Оз1 эл1 бас имеген1мен, шеркеш старшынныц жакындары да араша сурап отыр. Ал Жантере Цара- батыровты ез кетлдпщ мен шыгарып алганыц жен» деген жазбаша тапсырмалары Орынбордагы Карелинд1 м)пр таптырмайтын. Жэцг1рден материалдьщ колдау тапкан Карелин гылыми ортага эйгшене бастады. Кайыпкали кетерш1С1н тексеруге орай ханньщ тап- сырмасымен Орынборда жургенде эйгЫ Гумбольдт бастаган нем1с саяхатшыларымен кездест). Оныц 13ден1С1не тэнт1 болган минеролог галым Густав Розе «Карелин мырза орыс армиясыныц бурынгы ка­ питаны екен. Б]з Орынборда болган кезде ол жеке тулга ретчнде тур- ды. Жаратылыс тарихыныц улкен эуескойы эр1 б1лг1р1 жинаган бай коллекциямен 613 цызыга таныстык. Ал, бгзд! ерекше тацдандырга- ны, оныц !шк1 казак ордасыныц ханы Жэцг[рмен таныстыгы ед!. Ол ханныц математика мугал1м1 екен жэне ексу) достьщ карым-каты- настагы адамдар болып шьщты» деп жазды. Сейт1п, «Жэщчр муга- 264

Л1МШЩ» жаратылыстану зерттеулер1 жен1нде гылыми журтшыльщ хабардар болды. Ол ез1 жинацтаган минералдар, ес)мд1ктер мен жэн- Д1к-жануарлар улг1лер1н орыстыц жэне шетелд1ц турл1 музейлер1не Ж1бере бастады. Жэцг]р оныц Орынбордагы уй]не баласы Зулкарнайды жаткызып, Неплюев эскери училищес1не жартылый пансионер етш окытты. «Улым Зулкашты С1зге тапсырдым, ез балацыздай кер1п багып-кагы- цыз» деп аманаттады. Казактьщ баласын молдага окуга бергендег1 «суйег] мен1К), ет1 сен1К1» деген1н сыпайы жетк1зген1 ед;. Зулкарнай- дыц касына Махамбет Отемюовт1 тэл1мгер ет1п посты. 1830 жылдан бастап Карелин Жаскустан алшактай туссе де хан екеу)Н)ц хат-хабары уз1лмед1. Кейб1р мэселелерд1 Жэцг)р онымен акылдасып алатын. Астрахан, Орынбор, Мэскеуде журген Карелин­ нщ артынан Жэщтрдщ хаты мен адамдар аркылы сэлем1 жет1п отыр- ды. 1834 жылдыц жазында оган Ол1колтьщ шаткалынан Ново-Алек- сандровск бск)!пс1не орын тацдау жуктелд1. Бул бек1Н1с кеЙ1ннен Мацгыстау тубегшдеп Тупкараганга кенпр)Л[п, Ново-Петровск де­ ген жаца атау алды. Кетннен Александровский фортына езгерт1лд1. Казактьщ болашак Форт-Шевченко каласыныц 1ргес1 осылай калан- ды. 1836 жылы Ресей ук1мет1н:ц Каспий тещзшщ оцтуст1к-шыгыс жагалауларына купия экспедициясына басшылык жасады. Тер1не шьщпаса да, турюмендермен Т1Лтабысты. Саяхатшыльщ Карелинд1 казак елкес1Н1ц б1р киырынан ек тп н киырына жетелеумен болды. Б;р жыл Тобыл ечен)н)ц ацгарын зерт- теп кайтты. 1840 жылы Жэцг1р мен Карелин б1рш-б1р1 кимай кош- тасты. Галым ек1 жылга Жет1су, одан Ертютщ жогары агысы мен салаларына саяхатка аттанды. Мэскеу табигат зерттеу когамыныц тапсырмасымен С1б1рге кет1п, Алтай, Тарбагатай, Жоцгар жэне Саян тауларын кезд1. Бес жылдан кеЙ1н Мэскеу тубшдеп деревнясына оралды. Осында терт жыл турактап, кайтадан уйренген казак жер1- не - Гурьев каласына коныс аударды. Жиырма жыл табан аудармай осында турып кайтыс болды. Карелинн1ц кызы Елизавета Санкт-Петербург университетшщ ректоры, эйтчл] ботаник Андрей Бекетовке турмыска шыкты. Каре­ лина б1рнеше Т1ЛД1 быген, эдебиет тарихында шебер аудармашылы- гымен ес1М1 калган адам. Елизавета Григорьевнаныц немерес! орыс­ тыц атышулы акыны Александр Блок. 265

«ХАННАН КЕПМД! АЛАМ ДЕП...» дке% <Ес/^, ар?ы - хам О-^ра^ы, ед/^м, ^иа/^сыр, сен/ д ара б^мм, с ^ а ^ & ^ /$ а ж а з & ^ с ы з Э а н с а ^ д ы ^ б^^м/^. Абыл ацын (*<?ДамыполЭьиа амж^анм^ Жат болган жацын (Д*ямыи^олм) 1824 жылдыц 26 маусымында Орал каласынын туб1нде Жэцпрдщ такка отыру рэс)М1 етт1. Орынбор эскери губернаторы генерал Эссен катыскан бук1лхальщтык салтанатка Жайыктыц ек1 бетшен ат ары- тып талай беделд) мен елеул1 жеткен ед1. Нуралы балалары Бекцали, Артыккали, Шотцара, Шею, Жарас сек1лд1 жасы да жолы улкен ага- лары бабалар билнш жалгастырган )Н1Н[ц мэртебсс!не масайрады. Бекейдщ, Шыгайдыц, Карабайдыц, Орманныц б1р1 ага, б1р1 Ш1 улда- ры агайынныц атац-абыройына аркаланды. Аталары Эб1лцайырдай ац ки1зге кетер1лмеген1мен, патшаныц эм1р1мен тагайындалып, губернатордыц ез1 сол жарльщты жария етуге келген Бекей баласы Жэцпрдщ хан болып улыкталуына осы сэт Шыцгыс эулет1нен шаттанбаган жан кемде-кем. Оныц Кгпн жуз- ден енш1С1 белек ел курганына, эс1ресе, Ес1м балалары Сары, Кайып­ кали, Айдынгали ерекше Т1леулес. Экелер1 Ес1м хан каскейлер колы- нан мерт болганда алауыз агайындар арасынан етене бауырмалдык танытып, ездер1н цанатыныц астына паналатцан Бекей болатын. Со- ныц туягы Жэцг1р бук)л Ед1л мен Жайьщ арасына эм1р1н жург1згел1 турганда, ез колдарында да бил1кт1ц б1р ушыгы журер1нен ум1ттенд1. 266

Сол жолы ел беделдшер! улы дуб1рден ой-кырдагы ез иел1ктер1не тараганда Нарынга оралган Жэцг1рд1ц жасампаз жолына алгашкы некер болып шескендердщ 61р1 кайыпкали. Бексйл)ктер салтанат рэс1М1н кызу эцпмелеп, Жэцг1рд1ц устем мереЙ1н ду-ду талкылау- мен келед1. Екеу1 узецг1лес шескен онашалау б1р сэтте сезд] Жэцпр бастап: - Цайбала ага, Астрахан мен Орынбор бар, тец!3 бен кос езен ара- сы бар - баскару 1С1мен алыс-жакын жер шалганда орданьщ бил!Г1н уакытша калдыратын сен1мд! адам керек. Соган ез1цд1 лайыктап ке- лем1н, эркез ыждагатта боларсьщ, - деген шеш1М1н айтты. - Эм1р1ц1зге кулдьтк, хан нем, Жэцпр М м , - деп куле жауап бер- ген1 бар сонда. Э дегенде мэртебес1мен улыктап, эр1 бурынгыша бауырына тарта сейлеген1не ез1 де 1штей разы. Ай жарымнан кеЙ1н Жэцг1р казак елкес)не келген Александр пат- шамен жуздесуге Орынборга аттанды. 16 тамызда Астрахан азамат- тык губернаторына Ж1берген хатында: «Орда 1стер: бойынша бупн- нен бастап Орынбор каласына жолга шьщтым. Царамагымдагы К1Ш1 казак ордасын ез!м оралганга деЙ1н Цайбала Ес1мов пен Хансултан Шыгаев султандарга тапсырдым. Мэртебел1 таксыр, осыны кузыры- цызга жетк1зе отырып, бекейл!кке катысты кажетт1Л1к туындаган жагдайда жогарыда аталган султандарга жуг1нерс13» деп ордасын Цайыпкалига уакытша аманаттауы сол уагдаластыктан айнымасты- гы ед!. Жэцпр ел бил1п н колына алганда алгашкы кадамын ордасын- дагы жан басы мен мал санын тугендеуден бастады. 1825 жылдыц мамырында жург1зген есеб1 бойынша кол астындагы он ек1 ата Байулында, б1рлест1кт1ц тацбасын тама, табын, кердер1 болып кетер- ген - Жет1руда, алыстагы Эл1мн1ц уранымен журген Кетеде, баска- дан 1ргес1 саяк - Телецг1т пен Кожада, еск1 журттыц кез1 Ногайда - барлыгы 12400 тут1н, 44360 еркек кшдж жан санагын кагазга тус1рд1. Осы он тогыз руды баскаратын сен1мд! султандар мен старшындар тагайындалды. Сонда орданы ен жайлаган берш тен кеЙ1н п мыц уш жуз тундшт! калыц алаша руын осы Цайыпкали мен Беккали Нуралиев султан- ныц бил1Г1не басы бут1н берд1. Терт т у т п 275 мыцга жеткен алаша Кысы-жазы Камыссамарды, Нарынды, б1ршамасы тещз жагалауын Коныс етт1. Он бес аталы алашаныц ушеу1н - коцырберж, малай, токбасты гана Беккалига баскартып, калган он ек1 агайынын Кай- 267

баланыц еннпсше калдырганда, хан немере агасыньщ бедел1н устем етпек ед1. 1826 жылдыц жазында Жэцг1р жанына Фатима ханш аны алып I Николай патшаныц тэж кию салтанатына катысу упин М эскеуге барды. Мундай мацызды сапарга да касына ез1м деген ею агайынын - Нуралыулы Шек1 мен Ес1мулы Кайыпкалиды ертт1. Осылайша жубы жараскан Жэцг1р мен Кайыпкалига Бекей сл)нде абырой-атак жетк1Л!кт1 де ортак кер]нет)н. Шек1, СуЙ1Н1ш, Карауыл калган гумырында хан эм1р1н ек1 етпей етсе, Кайыпкалидыц бо- йын келе-келе кызганыш билед1. Айтканына журмей, шакыртанына келмей, карауындыгы журтын ханга мойынсунбауга уг)ттеу 1 белец алды. Сыйластьщка адал, сыпайылыгы мол Жэцг1р дос-душ лан та- басынан сактанып, кылыгына кеп мэн бермепт1. 1827 жылдыц наурызында Бекей казактарыныц б)рен-сараны эр тустан Жайьщтан от!п, букар бет1не кетш жаткан хабары жетт1. Томенг) Жайьщ шеб)н1ц камалдары мен форпостары басшылары- мен астыртын кел1С!п, аргы бетке еткендердщ саны мен кай рудыц ауылдары екен1 Жэцлрден бурын Орынборга мэл1м болды. И1екара комиссиясынан Орал аскер: кецсес1не бул козгалыстыц мэн-жайын аньщтау туралы шугыл нускау жетт:. Ханныц араласуынсыз-ак Орынбор мен Орал ез эрекеттгер1мен Жайьщ бойындагы жецюл1ст1 реттеуге куш салды. Орал эскер: кец- сес1Н1ц Шекара комиссиясына жолдаган баянаттарында: «О зен ше- 61Н1Ц командир! войсковой старшина Назаровтыц мэл1мет1 бойынша наурыздыц 4-1 кун1 байбакты руыныц казактары Нарынбай Байте- рин, Жантере Парабатыров, Отен жэне Эмин Кошкаровтар ез ага- йындарымен, уш жуз тунд1к адам болып Есентебе мекеншен кеш1п, руксатсыз Жайьщтыц букар бетше ет1п кетуге эрекет еткен!, локтат- пак болган Шек1 султанныц жуз адамдьщ карулы колдыц те-г'еур 1Н1- не тап болганы» хабарланды. Кожахар форпостыныц квартирмейстер! Строганов 1 2 нау­ рыздыц туншде Жайьщтыц жагасына жеткен он сег1з отбасын мал- мулк1мен устап калып, олардыц К1мдер екенд1Г1н аньщтауга К 1р1ст1. Эскери канцелярия шугыл шараларды колга алды. К1Ш1 ж уздеп Шыцгали Орманов султанныц карамагыда туратын ею жуз адамдык отрядты бекейл1к бетке шыгару уш1н шеп бойынан шабар офицер мен урядник аттанды. Оган коса тагы да 210 казак эскери тэртшпен жиырма кунд!к азьщ-тул1кпен жарактанып, инстанция комаядирле- 268

рЫ н ц а р а м а г ы н а бер!Л1п, шепт1 бойлай бекш ктер мен форпостарга о р н а л а с т ы . Сойт;п, кештерд1 кер) кайтаруга Орынбор эк]мш[Л)Г) мен Оралдын атты казаг1 сакадай сай турды. Осы сапырылыс кез1нде ук1мет тыцшыларыньщ назарына Кайыпцалидьщ ез1 1Л1КТ1. Буган дей)н-ак, акпан айыныц 9-ында онын Сахарный камалы туеынан он адаммен е т к е т белпл1 болды. Жай ОТ1П кана поймай, Батые белжтщ билеушю1 Шыцгалидыц 031- мен кездесш кайтыпты. Сапарлас болган калкаман тананьщ он ада- мыныц кайта оралган-оралмаганы беймэл1м. Тагы б1р беделд1 султан К у с е п ц а л и Орманов калыц байбакты- ны уг1ттеп Жайык бойына бастап экелген жершен камауга алын- ды. Кусепкали баска емес, ез елкес1не бекейлштердщ ету1не ук1мет тарапынан тоскауыл коюга ТИ1СТ1 Шыцгали султанныц туган ш Ы болатын. 22 наурыз кун1 Жэцпрге жазбаша мэл!мет1нде Цайыпкали Жайьщтан юмдер, кай тустан еткен1н, аргы бетте тм дерге коцсы конганын тугел Т131мдеп берд1. Осылайша ^айыпкалидыц кай жакка буЙреГ1 бурЫП турганы ЭЛ1 ТуС1ШКС!3 ед1. Орынбор губернаторы П. Эссеннщ жумсауымен толкулар- дыц себеб1н аньщтау уш1н кырга шыккан Шекара комиссиясыныц терагасы полковник Г. Гене хальщ араеында елшы1к, тус1нд1руш1Л1к миссиясын устануга тырысты. Уюмет нускауын пайдаланып, бейбйг казакты тьщсырып алуга каруланып, атка конып жаткан Алексан­ дров-Гай казак командасын дереу токтатты. Жэцг1рге шабар женел- Т1п, ханныц карамагына Елтон келшен келген команданы кер1 кайта- руга буйрык берд1. КеЙ1ннен Жэцпр жазгандай: «Гене зей;гимен, еенд1ре б1лу;мен жэне меЙ1р1мд1Л1Г1мен казакты тыныштыкка салды». Полковник казак коныстары мен ауылдарын аралай жур;п, халыктыц еен!М1не К1рд1. Оган арыз-шагыммен жуг1нгендер коп болды, б1рак оныц еш- каиеысы ханга катысты еместйчне кез1 жетт1. Гене 17 сэу1рде Глинян форпосында Жэцпрмен кездеет!. Хальщтыц жиынында ортак бэтуа- га кел1п, келецс13 окигалардыц мэн-жайын аньщтау уш1н ертен1нс Киялы жайлауына аттанды. Толкулар басылып, жаз, куз айлары бейб!т етт1. Жэцг1р дурбе- лецге катыскан б1раз адамдардыц тгймж жасап, ез жауапкерш1Л1Г1не ^лып, Орал турмес!нен боеаттырды. Б}рак 1828 жылдыц акпанында *\\аиыпкали ес1М1 елд! кайтадан дурл!кт1 рд1. Кырдагы хикаялардан 269

хан Шекара комиссиясынан, дэл)рек айтканда Ес:мовт1ц кагазга тус- кен ез мэл1мдемес1нен хабардар болды. «Биылгы ацпан айында мэртебел; хан Жэцг1р Бекеевтен жазбаша буйрык алдым. Онда ол жогары басшылардыц тапсырмасы бойынша жер белу мэселес1мен шенеун1ктер келген1н хабарлады, - деп Кайыпкали комиссия алдында мэн-жайды ез1нше баяндады. - Сол хакында карамагымдагы старшындар, билер жэне кажет деген адамдармен акылдасу уш1н Ханордага келу)мд) талап етт). Мен баратын адамдарды жинап жогары мэртебел1ге енд1 аттанамын дегенде, осы айдьщ 11-1 кун1 ауылыма Озен шебппи командир! есауыл Логинов кел1п, мен! Глинян форпосына апарып, одан Орал каласына женелтт1. Одан эр1, не уннн екен)н 61лмейм1н, Шекара комиссиясына жетюзд1. Сейт1п жогары мэртебел1Н1ц буйрыгын орындауга мумк!нд1п м болмай калды. Сондьщтан бул хал1мнен бейхабар калып, мен1 бепмен кеткен кьщыр санап, уст1мнен жогары ульщтарга арызданып журмесе деп кауштенемш. Сол себепт1 Шекара комиссиясынан менщ жайымды мэртебел1 ханга тез;рек жетюзущ ет1Н1п сурауды парызым санаймын». Жэцпр Кайьткалидын комиссиядагыларга сезд1рмей оз1не ас- тарлап б1лд1рген ишарасын укты. «Менщ жайымды мэртебел1 ханга жетк131Ц13» деушен «Жэнг1р, мен1 мыналардьщ курыгынан куткар- сац, агайынды екеум1з тус1нюе жатармыз» деген жанайкайын ест1- гендей елж1ред1. Сейт1п, арага тагы да Жэцпр дипломатиясы журд1. Ханныц ет1Н1Ш1 бойынша жеке кегплдплмен Кайыпкали камаудан босатылды. Орынбордагылар Ес1мовт1 хан тек ез ордасында устап, бакыласын деген шарт койды. Алайда Жэцг1рд1 тагы да аккецшди] капы соктырды. Кайыпкалидыц коц!л<н кимай, ордадан шыгармау орнына ерк1нд1к бер1п, ез ауылында туруга Ж1берд1. Шек1 султанга сырттай кадагалауды тапсырды. С е т м 1 тагы акталмады. 1829 жылдьщ акпанында султаннын, ха- льщты бекейл!ктен бел1не кешуге кайта азгыра бастаганы аян бол­ ды. Оз колын ез! кесе ме? Жайсыз хабарды ест1ген Жэнг1р ордасына сыймады. Соцынан 1лескендерд1 унс13 ишарамен кеЙ1н жаскап, ат ус- Т1нде кар баскан кум жалдардан б1р асып, б1р туст1.1шк1 ойымен алас урып, агайынга екпес1 кемеЙ1не тыгылды: «Ей, Кайбала! Откен жылы орыс ук1мет1 ез!цд1 кылмыскер атап, итжеккенге айдаткалы турганда ет!Н!Ш1мд1 аякка баспаган Орынбор 270

губернаторы Петр Кирилловичтщ м е т р 1мд1Л1Г1 аркасында басыца азаттыц эперд1м. Ордага оралдын. Орыс уклмстшщ эр кадамьщды бацылайтын тыцшы цой деген1не кулак аспай, иген басыцды, 1рк1л- ген жасыцды аяп сахарага еркш Ж1берд1м. Сыркат эйелщд1, шашыра- ган шаруацды ойлап, Камыссамардагы ез шацырагыца аттандырып турып, 13ЩД1 13Г1 ниетпен узатканымды сезбеген екенсщ! Жаксы- лыгымды умытып, сыртымнан сыбыс ерб1Т1п журген)це не жорык? Агайынмен араз ет)п, орыспен арага от тастардай менен не туртпек керш ец, Кдйбала?» Хаттаушыга тэпт1штер ундеу1н оцашадагы ой арпалысымен кек1- регше куйьш кайтты. Калам-сиясын канша сайлаганымен, Жэцпр- Д1ц шамыркаулы леб131н хаттауга Салауат шак улгер1п отыр: «Мэртебел1 султандарга, курметт1 старшындарга, билерге, акса- калдарга Ьэм барша казак журтына, Бекей ордасыныц халкына! Кей- б:р ойсыз, катыгез пенделер, кудайын умыткандар бекей журтыныц тыныштыгын тагы бузып, агайын арасына 1р1тк1 салып, кисынсыз кауссет таратып, халыкты аргы бетке экетуге азгырганынан кулаг- дар болып, кец1Л1м жабыркаулы. Канша жыл етт1, мамыражай тыныштьщ куй кеш1п, молшылык пен бакьпка кенел!п, Жайыктын аргы жагындагы жамагайын эл) кунге душар болып отырган кыспактан, барымта атаулыдан арылган 613Д1Ц казакка бекейл1ктен шыгандауга касара кулшынудыц себеб1 неде дещздер? Кайыпкали мен Аппас сек1лд1лер таратып журген ки­ сынсыз, ест1генд1 кайран калдырарльщ сыбыс сездер! Ук1мет казак- ты солдатка алады-мыс, бастапкыда 400 адамды экетпек кер1нед1! Кане, бул туралы кашан, К1м жэне К1мге жариялапты? Ешк1м б1лмей- Д1 де, ест1ген де емес. Муньщ бэр1 шадырлыкпен жур1п, шаруасын шайкап алган, ез кылыгымен ордадагы колдан ушкан ьщпалын кай- тара алмасын сезген Кайбаланьщ кара халыкты адастырмак ниетпен ойлап тапкан шылги ет1р и 1 болып шыкты. Оныц есс131С1не ерем деп талайлар тайгакты жолга тусш отыр». Хаттаушы хан ез1н жазгыргандай ара-тура селт етед1. Узд1кс13 жазудан саусагы талганын елеместен Жэцг1рд1ц эр с е з т калт Ж1бер- мей тус1ре берд1: «Жогарыда айтылган келенс'з окиганы кол астым- дагы халкымныц каперше сала отырып, бул1кш1лерден бел1Н1п, бу- рынгы коныстарына кайткандардыц бэр1н кеппрш, еткенд1 б)ржола умытуга ант ететш1мд1 мэл1мдейм1н. Ойткен1 осынау эрекетт1ц еш- Т1ктен емес, басбузарларга алдану мен урейден болган кездейсоктьщ екен1не имандай с е т м д 1мш». 271

Тшмаш пен хаттаушысы ек1-уш кун хан ундеуш кебейт1п кеш)- румен болды. Жэцпр колын койып, мор]н баскандары алыс-жакын коныстарга таратылды. Салауат хатшы мен Голубев Т1лмашка орыс- шага кадагалай аудартты. Ондагы ойы Орынбор шенеушктер) не Оралдьщ Т1М1СК) казчествосы бул ундеу:н сан-сакка жуг]ртер болса, не жазылганына коздер! аньщ жетсш деген сактыгы да сд1. Аудармасы ауткымас уш1н соцгы жагын Голубевке ез1 орысша тэпт1штсгсн: «Сим излагая вкратце для сведения подвластному мне народу вышесказанное неприятное событие, я заключаю мое объяв­ ление торжественным обещанием совершенного забвения и проще­ ния прошедшего всем тем, кои обратятся к прежним местам своим. И чего желать нам, когда мы вновь попечительным вниманием выс­ шего начальства расширяемых землях наслаждаемся спокойствием, тишиною, довольством и в благоденствии своем беспрепятственно соблюдаем простоту старинных нравов и обычаев отцов наших! Тэ- мам. 1829 жылгы 25 акпан». Енд1 Шекара комиссиясына м эселет баяндамас бурын К,айыпка- лимен арадагы былтырдан берп окигаларды кез алдына кайта Т1збек- тед1. Орынборга жазары арыз бола ма, корсету ме, е т т н н н оштшке уластыра ма, р етш ш ракымга жецд)ре ме, ол - кейшп окигалардыц кец1л тершде калай орбу1не байланысты болмак. Откен 1828 жылдыц карашасында камауда жаткан Цайыпкали- дыц соцынан хан басымен ез1 барды. Эссен Жэцг1рд1ц кещлш кимай Шекара комиссиясына буйрьщ е т т , бул1кш1л султанды босатып му- ныц колына берд!. - Енд1 кайтып атыцызга соз келт1рмесп1н. Ордадагы тыныштыкка б1р азаматтай кеп1л болармын. Елдщ тентег1н ез:м какпайлап, тезге салып, казакка таба, орыска кулк1 болмай кун кешерм1з. - Орынбор- дан шыгып, Орда шеб:не жеткенше Кайбаланын анты осы болды. Глинян форпостынан оте бере Кайыпкалидыц унжыргасы тустк - Памыссамардагы бала-шагам мен аурулы эйел1мд1 кермегел! тогыз айдыц жуз1 болды. Небэр) он шакырым жерден е т т барамын. Отбасыммен кер)С]п, ез!м де эл жинап барып, Ордаца 1ргелес конар- мын, - деп киылды. Тэц1р ез1не ханныц тагын буйыртканымен, кайары мен каталды- гын толык кимапты. Жэцг1рд1ц журег1 тагы слж1рсд). - Куп, агайын-туыспен амандас, маукыцды бас, Шек1ге аманатта- дым, б)р айдан соц Жаскуста кутемш, - деп аттана берген. 272

Ай етт1, султаннан хабар болмады. Мэн-жайды б1луге жумсаган 1Н1С1 Эд1лд) турл) себептермен ез1нде к)Д[ртт1. Кайыпкалидыц азгы- руымсн алаша мен тана жэне байбакты руыньщ б1р бел1Г1 Сарыкел- дег1 оныц тец)рег1не топтасты. Осыньщ бэр1не кез1 жеткен хан Орынборга, Шекара комиссия­ сына 1Н1С1 Мецдперейд[ аттандырып, бекей казактарын Жайыктан етк1збеу уш1н теменп Орал шептер1не эскери кузет коюды сурады. - Егер калыц казак кетсе, бул Нарынга ханныц да, сендердей би- лердщ де кажет1 жок! - Жэцпр кецеске жиналгандарды сергйе сей- лед1. - Кайбалага ерген калыц ел б1р сэтте Жайыкка лап койса, олар­ дыц бет1н кайтаруга атты казактьщ каукары жетпейд1. Сары орыс- тыц - бэр1 орыс деп, сендер Ресей мен казачествоны шатастырмац- дар. Памыссамар мен тец13 жагасын казактан калай аламын деумен журген Оралдыц эпербакан казактарына кайта б1здщ Нарынды тас- тап, Хиуаныц кырына кеткен1М13 колайлы. Оныц уст1не былтыр Жа­ йыктан еткен эрб1р шацырактан 100 рубльден акша алып куньщкан олар Орынбордыц буйрыгын койып, езшщ кемеЙ1н ойлайды. Халык кетсе, Едыден калмак, кос езеннен казак жерщд! б)р кунде жайлап алады. Кашкан елд1ц алдын жалац кылыш казактар торыганша, буй- рыкка багынатын туракты эскер бегеген1 дурыс. Олар бейбп кешке ок атпайды. Ал Кайбалага мен енд1 ара тусе алмаймын, Т1ПТ1 камауга алганын куптаймын. Едш мен Жайьщтыц арасын казакка кайтарып алган ата-бабамныц аруагы уш1н мен енд] ешнэрседен тайынбай- мын. Осыны угыцдар! Ордадагы окигалар кез ыеспес жылдамдьщпен ерб:д1. Кайыпка- лидыц кайын атасы Карауыл кожа Жэцг!рд1ц жагын устанды. Ту- ган 1Н1С1 Ниеткали ханныц хальщка ундеу]н алганнан кейш агасына косылмай, карауындагы елд1 тыныштандыруга К1р1ст1. Ордадагы толкудыц мэн-жайын тусшу уш1н Шекара комиссиясыныц терагасы Г. Генстщ ез1 кырга шьщты. Оныц каутм здМ н коргап касына ерген казак старшындары Исатай Тайманов, Уса Телегенов, Иманбай Кал- дыбаев «кетер1Л!ст! басуга катысканы уш1н» Орынбор эк1мшш1Г1нен мактау кагазбен марапатталды. Эрине, арада жет1 жыл еткенде осы ушеу1 кол бастайтын кетер1Л1спен салыстырганда Кайыпкалидыц козгалысы б)ршама бейб1т шеру-т1н. Кундерд1ц куш болганда элп ушеу1 де Хиуа елшдеп Кайыпкалига барып паналап, Ресей устемдМне карсы куресте б1р тудыц астына турарын ешк!м ойлаган жок. 273

Жайыкка жакындаган казак ауылдарын кеЙ1н кайтару уш1н Орал эскер;н]ц атаманы Бородинн1ц нускауымен 1829 жылдьщ 4 науры- зында Горек, Краснояр, Харкин, Гребеншиков форпостарынан ко- мандалар аттанды. 5 наурызда Бородин Кайыпкали бастаган мьщ жарым адамдьщ казак колымен бетпе-бет кездеоп. Бурыннан жаксы таные екеу1 ек1-уш рет узетчлесе онаша шыгып сейлест1. Бородин Кайыпкалиды райынан кайтуга уг1ттеп бакты. Уш)нш) рет алдына келген султанды атаман туткындауга буйрык берд1. Кайыпкалидын карулы колы шагын отрядты коршап алып, ез басшыларын куткарып алмакка анталады. Казактын каруынан Бо- родинн1ц кел1ссез1 басым туст1. Сенд1ру, иландыру аркасында хальщ катты наразыльщпен болса да мекендер^не кайтуга мэжбур болды. Эскери старшина Донсков кетерюшшердщ Ырсалы Жзцг1ров бас­ таган екшпп улкен колыньш алдынан шьщты. - Жэцг1р ханга кер1 кайтканнан гер1 Жайьщтыц жагасында елге- Н1м артык, - деп Жэцг1ров орыс отрядына карай ецмецдед1. Акыры, канша уг1ттесе де осы сез1нен таймаган Ырсалы да камауга алын- ды. Ек1 басшысын орыска алдырган ел шарасыздан кеш басын ке- Й1н бурды. Айдауда бара жаткан Кайыпкали мен Ырсалыныц басынан тан- галарльщ окигалар етт!. 15 наурызда екеуш куймеге отыргызып, Кожахаров форпосынан Бударинге алып бара жатканда орыстар Ко- ловертистый яр атайтын Жайьщтьщ Т1ке жарын жанамалай берген- де Кайыпкали куймеден сетрш туст1. Уст1нде жещл шапан, колына устаган кара макпал бешпет1н булгалап, кузет1п келе жаткан казак- тардын атын уркпт). Сейтт1 де, Т1ке жардан каргып, муздыц уст1мен аргы бетке карай жан ушыра жупрд). Оц жак карына найза ушы ти1п жараланганы да оны токтата алмады. Би1к кемерден аттары тусе ал- маган кугыншылар да жаяуланып, езен ортасынан эрсн устады. Карулы казактар Кайыпкалимен арпалысып жургенде Ырсалы да жалац аяк, жалац бас, колына ]Л)нген ек1 шапанды алып, жар басы­ нан делецдей женелд1. Артынан екшелегендер кек музда шаткаяктап кулаганда, Ырсалы аргы жагадан б1р шьщты. Сол колынан жаралан- ган ол б)р апанды паналап кулады. Кузетш1лерд1ц хабарлауымен Бу- дариннен кел1п жеткен команда оны жасырынган жер1нен кас карая тауып алды. Куймеге экеле жатканда ею султан катты айкайлап, аргы бетте жакын мацда казактар болса келш кугкарар деген ум1тпен кемек- 274

ке шакырумен болды. Содан кау!птенгсн конвойшылар Бударинге екеу1н байлап-матап экелд;. Оралга, одан Орынборга жетк131лген екеу1не сот журш, турмеге жабылды. Арада дэл б1р жыл еткенде, 1830 жылдыц 10 наурызында еб1н тауып цамалдан кашып шыцкан олар колга туспестен букар бе- Т1нде бой тасалады. Одан Хиуа шеб1не алыстап, тещрегше кол жина- ды. К]Ш) жуздщ б1раз рулары мен 1шк! ордадан еткендер Цайыпкали- ды кесемге балап, ездер1не хан кетерд1. 1831 жылдыц соцында оныц кол астына калыц адай к1ргеннен кеЙ1н Ес1мов Ресейге карсы кауйп1 кушке, Хиуа уш1н куатты одакка айналды. Б)р нэрсе аньщ ед1 - енд1 кайтып Цайбалага Жэцг1рд1ц колы жет- пейтш, Кайыпкали да Ж этлр ел1не катер тенд1ре алмайтын. Ес1мов- Т1Ц ез агайынымен бил1к уш1н басталган тартысы Ресей отарлауына карсы азатшылык козгалыска уласты. Шын мэн1нде Цайыпкалидыц Жэцг1рден корген жамандыгы да жок ед1. Оз1н жастайынан камкор- лыгына алган экес1 Бекей сек1лд1 Жэцг1р де бауырмалдыктан кенде болмаган. Ресейд1ц устемдМ мен Орал казачествосыныц ашкезд1Г1 татулыгы жараскан агайындылардыц жолын мэцг1ге ажыратты. Эрк1мн1ц ез саясаты бар... Ордадагы толкулар Жэцг1рд1ц алдындагы Шыгай султан билМ кез1нде де байкалган. Муныц себептер1н тек билеуш1Н1ц кытымыр- лыгынан керуге болмайтын ед1. Б1рде Жаскуска келген Сабанщиков Жэцг1рге осы женшен сауал койганда: - Ес1ц1зде болсын, казак халкы еуропалык журтка тэн азаматтык иг1Л1ктерд1 эл1 кабылдай койган жок. Отырыкшы турмыска дагды- ланбаган. Еркшдж пен тэуелс1зд)кт1 жайлы турмыстан да жогары кояды. Багынышта журуге карсы, кез келген себептен дурбелецге елецдеп турады, - деп Жэцпр халкыныц нокта салдырмас М1нез1н мойындаган. - Казак Нарында кыстап, жазгытурым Жайьщтыц аргы жагына еткенд1 калайды. Ягни, Ед1л-Жайык арасы оларга уш-терт айльщ уакытша турак. Ал уюмет мундай сркел)кт] кетермейд1. Жай- ласац бутшдей жайла, эйтпесе, калмак пен карагайга, казак пен по- мещикке босат дейд1. Осыны журтка тусшд1руге уг1т-ундеу жург!- зумен келем1н. Жазгандарын окыса, Сабанщиков ханныц айткандарын кейшнен ез П1к1р1ндей баяндапты. Максаты ж етнен Кайыпкали Ес1мов бастаган улт-азаттьщ атта- ныс Исатай-Махамбет кетер1Л1С1нен кем сокпады. Хан урпагыныц 275

козгалысы букш К1Ш1 жузде он жылды камтыган кикулы окига. Т1ПТ1, Исатай-Махамбет наразылыгыныц соцгы сатысы осы Ес1мов козгалысыныц аясында ерб1Д1. Батырлар паналаган ен)р, акыргы ай- каска аттанганда кастарына ерткен эскер де Кайыпкалид)к] ед]. Алайда, Кайыпкали султан кетершЫнщ Исатай толцуындай ха- лык жадында жатталып нала алмауыныц б1р себеб1 оны тарихтыц нашар «насихаттауынан» емес, о баста жанында Махамбеттей уран- шысы болмауынан да ед1. Махамбет оган жыракта, жат елде жольщ- ты. Хиуа султанга одацтас болса, казак унпн емес, оз!н1ц казак елше ыцпалы унпн цолдады. Б)р кездег1 Сырым батырдыц баласы Жус1п те Кайыпкалидын жанынан табылды. Елден зекет жинап, кете жур- тын орыс ыкпалындагы ец1рден Хиуа ш ебте кошуге уг1ттед1. Хиуа билеуш1лер1 Кайыпкалиды шект1 мен адайга хан е т т , сол аркылы ыкпалды ек1 руды ез жагына шыгаргысы келд1. 1829 жылы Бекейлжте Кай ыпкал и козгалысын бэсецдетуге бед жумсап, ук1меттен мактау кагаз алган Исатай енд1 онымен куш 61- р1кт1рд1. Жус1п Сырымов та Кайыпкали сек;лд1 Петербургте болып, Ресейден ею медаль алган ед1. Сырым батырдыц Нуралыдан сырт ай- налуы сек1лд1, Кайыпкалидыц, Исатай мен Махамбеттщ Жэцг1рмен кел1спеуш1л1г1 осынау тулгалардыц б1р ту астына б1р1гу1не себепкер болды. Бграк ол азаттыкты Хиуадан табамыз деу кател1к ед1. Сон- дыктан К1Ш1 жуз ел1не ыкпал жург1збей болмайтын. Ед1л бойында- гы ЖэцНрге енд1 колдарь[ жетпейд1. Есес1не 1ргеде Баймагамбет бар. Ек1 мыцдай кол жинап, орыс шебшдеп султан елше таянды. Байма­ гамбет камсыз ед;. Есес1не, ахуалды Орынбордан сырттай Ж1Т1 бакы- лап отырган губернатор Перовский кырга карулы отряд жолдады. 1838 жылдыц 12 Ш1лдес1нде Киыл езен1 бойындагы урыста К йыпкали колыныц 1лгер1 жасагын бастаган Исатай мерт болды. «Жолдасын жауга алдырып», бас саугалаган Махамбет кеЙ1нде келе жаткан Кайыпкалидыц алдына шапкылып жеткенде султаннан су- йектен етер ызгарлы сез ест1Д1: - Сендермен бас косып, орыска карсы аттанам деп нем бар ед1, деп калыц колын кейш бурды. Сол кеткеннен Хиуага снцп жок болды. Кеткеншен не пайда! Ол жакта да: Бекер екен келу1м, Жещл ойга еру]м. Шошак тумсык ет1кт1 Тар кецшд! хальщтан 276

Бекей ханныц 1812 жылдыц 18 наурызында Исатайга жер берген ерк хаты 277

Панасына алар деп УМ1Т ет1п журу1м деп ек1нумен кун кешсе... Тагдыр басында б!р атаныц балалары, Нуралы ханныц Ес[М1нсн туган Кайыпкали мен Бекейшен туган Жэцг)рд1ц арасынан кыл ет- пейт!ндей агайын болуга жазып ед1. Б1р1н - орысшыл, б1р1н - хиуа- шыл кылып, араларын мэцг1Л1кке белген отарлык саясат пен бил1кке талас жакын жандарды кайтпас душпан еткен тарихи текет1рес осы- лай аякталды. Кса/яам ке^аем _т4%?М<2<3<ХМ. Ыгылмен Шерекулы «Исатай басшы, мен цосшы...и 1830 жылдардыц орта тусында ордада халык пен терт тул1к саны еселей кобейд]. Он алты мыц жарым отбасындагы адам саны жуз он мыцга жетт1. Нарын даласында 400 мыц жылкы, 180 мыц 1р1 кара, 91 мыц туйе, б1р жарым миллион кой ер1стед1. Ец катары кеп журт 3600 шацыракты бер[ш руы болды. Шеркеш, байбакты, алаша рула- рыныц эркайсысы ек< мыц тут1н саналды. Осынша халык пен терт тул1кке бурынгы мекен тарлыкка айналды. Б;р агайыннан ек1нш1С1, хальщтан старшын, рудан султандар жерд] цызганатын, таласка ай- налатын, устемд1к менмендейт)н окигалар кезектесп. Бер][чтей 1ргел1 журтка кец ер:с, жалпак жайылым кажет ед:. Б)р кездер) белг1лен!ен шептер хальщты сыйгыза алмады. Орданын сырткы шекарасын куйттеумен журген Жэцпр ез белсендшершш халыкка жасаган коныстан кысымына мэн бере коймады. Эс1ресе, 1СТ1Ц кез1н таба бшетш Карауыл кожа Бабажанов 1834 жылы Жэцпр тарапынан эр1 адай руыныц билеуш1С1, эр1 бук1л Кас­ пий бойыныц баскарушысы ет:п койылды. Баскамен бедел бел1суд1 каламайтын Карауыл Жэцпрдщ Исатайга деген ыкыласын бурын- нан б1лет1н. Ол бей!лд!ц ханга экес! Бекейден дарыганын да еске- 278

^ ^^ ^^ ^^1\"*.^ /^ ^ -*;'-<4,-1—^-^. <.Л^ у*^ <^^.,*<<^^.,/. * * ^ < 4^У<^. (?*^*-*-*^*-^/- ^ * / ^ *--^ '^/(,'^1^/ ^ ^ ^-^-* 4^4-^Ь*^ ^ ^у*'/ <^*-^* V—^^'-- ^^^ Жэцпр ханныц 1826 жылдыц 29 царашасында Исатайга Хиуа елшюн х;арсылауга берген буйрыгы 279

ретш. Бекей Исатайды баскалардан артыкшылыкта устап, жер мен конысты тандап берш, жауапты !стерд1 сен1п тапсыратын. Сейтш, хан уйшщ Исатаймен сыйластыгы мызгымай келе жаткан-ды. 1812 жылдыц 18 наурызында Бекей хан «мэртебел1 старшын Иса­ тай Таймановка Каспий тещз1 жагалауынан шекарасы накты кер- сетшген жер берет1н» ер1кхат тапсырды. Кокарев жэне Кулпанов кордондарынан тец]зге дейшп аралыктан Исатайга кец)л1 калаган жерден жеке е з т е жэне кол астындагы журтка коныстануга руксат етт:. Ол аз болса, Исатай ауылынан баскага ол жерлерде кеш)п-конуга тыйым салды. Кордон басшылары тарапынан Таймановка енщандай кысым керсет1лмес1н деген пэрмен берд]. Астрахан губерниясыныц тец13 жагалауы бастыктарына, кордон линиялары бойынша Каспий жэне Орал командирлерше Исатайга еш нэрседе колайсыздык жаса- мауды ескертт1. Кер!С1нше, «оган цандай да б!р колдау керек болган жагдайда зацдык тургыдан керсет1лс1н, осы хатты мен Исатай Тай­ мановка б1р мэрте жэне узак уакытка берем1н, муныц шындыгына мен Бекей хан Нуралиев жеке мер)мд] басамын» деп елге ерекшеле- Д1. Сейт1п, хан мен батыр унем1 узецг1лес етт1. Экен1ц сол сен1М) Жэцг1р тарапынан да жалгасты. «Курметг) Иса­ тай Тайманов старшынга: Тапсырма. Мен Хиуа ханынан улы мэрте- бел1 император агзамга бара жаткан елш) Сарайшык камалына келд], одан Астрахан аркылы етед! деген хабар алып отырмын. Сол себепп С1зге шугыл Сарайшыкка аттанып, елшп е жолыгып, мен1ц атымнан кызмет керсетуге Ж)бер)лген1н!зд1 жетк!31Н13» деп кеп юте сетм - Д1 ек1Л1 етт1. Е л н п т орда жер1мен алып журу, сый-сияпат керсету сек1лд1 дипломатиялык жоралгыларды орындауда ханныц тацдауы Исатайга туст1. Ханныц билМн тэрк етш, тагын шайкалткан тагы б1р тулга Ма­ хамбет болса, казак арасыныц араздыгын жастайынан кер)п ест1. 1816 жылдыц тамызында туткиылдан келген карулы кырык бес адам Отем1с ауылыныц астацын шыгарды. Бетен емес, бер1ш руыныц билеуш1С1 Суйеугали султанныц ез1 бастап келген кекпплдер ауы- лыцда барымташы устап, кашкындарды жасырасыц деген желеумен Отем1ст1 тукыртып, б)раз мал-мулк1н экетт1. Карулы колдыц эм1рш1С1 Суйеугали болса, карушысы жиырма бестег1 жас батыр Исатай Тайманов болатын! Ауыздыгын шайнаган тулпарыныц екп1н1мен Отем1ст1ц боз отауын б1р айналып шыгып, ат уст1нен ауыр сойылымен солк етк131п орай согып еткен старшын ке- 280

С^ь<^ ^ <^/ ^ , ^, -- ?* — ^ ^ ^^7* ^^ ^ ^ ^ №. ^' ^<^7 /? К^арауыл цожаныц 1834 жылдыц 24 х;арашасында Исатай жер!н ^оргаган пэрмен! 281

йшнен осы шанырацтьщ ерен1 Махамбетт1Ц царулас т)рег1, урандас сер1г; боларынан э'нрге бихабар-ды! Эйтксн! ск1 батырдьщ т!зе косып, агатай-бер!ш урандап, айгай- лап жауга аттануына деЙ1н эл1 он жыл бар сд). Бала Махамбет туг1Л1 ол кезде батыр Исатайдьщ хан бил1Г!не, орыс устемд1Г!не карсы бас кетерердей ойы жоктын. 1827-1829 жылы Кайыпкали кикуы кез1н- де Исатай Жэцпр хан жасагында журд). Кетер1Л1с аукымын барлау- га кырга шыккан генерал Генст!ц кау1пс:зд1Г1н коргап, жолбасшы болды. Кайыпкали туткындалып, Орынборга айдалганда Исатай котер1Л1ст1 басушы белсендыер катарында ук1меттен мактау кагаз алды. Ецбепн багалаган Жэцг1р оган Каспий жагалауынан кунарлы жер бел1п, карагайдан уй салгызып, старшындьщ бил)Г]н бурынгы- дан да бекем еттт Кайыпкали кетерыЫ кез1нде Махамбет те курескерлж дэрежеден алшак сд]. Жаны куйшетшдей окигага араласа койган жок- Нак сол жылдары Калмыков турмес1не камалды. Кайыпкали козгалысына катыскан журт бекейл1ктен К1Ш1 жузге ойысса, Махамбет Жайык- тан 1шк1 ордага карай е т к ет упин туткындалды. Орыс ук1мет1 оган Хиуа жактан жасырын контрабанда тауар етюзумен айналысады де­ ген айып такты. Ек1 жыл отырып, Калмыков басында оба дерт1 ден- деген б1р абыр-сабырда кырга кашып кутылды. Ол кезде Кайыпкали козгалысы бэсец таркан ед1. Б)рер жыл бойтаса ж у р т, С1рэ, Исатайдыц кемег1мен болса керек, эйтеу1р, Жэцг1р ордасыныц тетреп н ен табылды. Махамбет сарай- га басында ханныц телецптшдей-ак кызмет керсетт1. О йткет ха- льщ арасында кешег1 толкудыц ызгары эл: басыла коймаган кезде Жэцпрге жау кайыргыш карулы, сетм д] коргаушы керек ед1. Орыс офицер1 эр1 саяхатшы-жазушы Егор Ковалевский «Странствователь по сушам и морям» атты К1табында: «Шыккан тег1 1ШК1 Бекей ор- дасынан саналатын Махамбет Отемков - Жэцг1р ханныц кецесш1с1, оныц уЙ1 мен сарайыныц ешк1мге есеп бермес баскарушысы, жан- кияр досы болган» деп батырдьщ ордадагы элеуметтж дэрежес)н деп баскандай ед1. 1833 жылы кузге салым ханныц тогыз жасар баласы Зулкарнайга тэл1мгер р еттд е Махамбет Орынборга окуга б)рге аттанды. Титул- ды кецесш1 Карелинн1ц уйшде жатып окыган Зулкарнайдыц касын- да б1р жылын калада етк13Д1. Б1рак баласына камкоршылыгы ханнын кец!Л!нен шьщпай, Махамбетт! кырга кайтарды. И1 жумсак Жэцг!р 282

болган ют! бетше баспастан, 1834 жылдыц 9 шшдесшде 542-нем1рл1 жарлыгымен Махамбетп старшина тагайындап, Исатайдыц кол ас- тына ж)берд1. Сейт[п, хан сарайы мен орыс каласыныц салты мен саясатын кез1мен кер)п, кец1Л1не туйген Махамбет кыр ем1р1не кайта оралды. Кайеар, сауатты, орыс т1Л)н бшетш Махамбеттей огланды Исатай куана кош алды! ЕндМ жерде аралары ажырамас азаматтарга айнал- ды. Руластыгынан гер1 рухтастыгы ортак агасыныц канаты астын- да журу] б1рбеткей, кызба Махамбеттщ караныц камын ойлайтын, элс1зге араша боларлык кайратын шыцдай туст1. Осылайша, хан Исатайга Цамыссамардагы жаз жайлауынан, Каспий кемер]идсг) кыс кыстауынан таршыльщ жасаган емес. Бекей хандыгындагы саны жа­ гынан ец кеп бер1ш журты Махамбет айтатындай: «оза шауып, кец жайлап, ерк1ннен ерк1н жаткан ел» болган 1ргел1 агайын ед1. «Б1зд1ц анау Нарында б1р тебелер бар ед1, айналасы ат шаптырса жетк1С13» деп акын кеЙ1ннен кимай еске алатын бер)шт)ц бел-белес1! Каспий жагалауын дара билемекке умтылган Кдрауыл Бабажанов бастапкыда Исатайдыц конысын езге керш1лерден корып, колдау- шы-коргаушысы болып журд]. Алайда, карауылдыц ханга жакындыгы, Жэцг1рд1ц алдымен оныц п1К1р1не кулак салып, )С)н колдайтыны Исатайга унай бермей- Т1н. Таймановтыц жактастары буган дей)н тек ордадагы кожалардыц серкес1 болып келген Бабажановтыц шыккан тепнс байланысты ка- лыц казакты баскаруга кукы жок деп мэл1мдед1. Эр1 Исатай ондаган жылдар ем1н-ерк1н пайдаланып келген б)ркатар жерлерге Карауыл кол сала бастаган ед1. 1835 жылы Жэцпрдщ Орынбор Неплюев корпусында окып жур- ген баласы каникулга келгенде ел аралады. Жанында Исатай ерш журд1. Исатай сонда Карауыл кожаны тещз бойы халкын баскарудан шеттету керекпгш Зулкарнайдыц кулагына куюмен болды. Берш- Т1ц иг1 жаксыларыныц алдында жас ханзада кызбалыкпен Жаскуска оралганнан кейш Карауылды кызмет)нен кет1рмекке уэде еткен. Ол уэдес1 орындалмады. Зулкарнай Исатай ауылына келер жылы тагы келген. Касында- гы некер! тым айбынды - Карауыл кожа, Шею султан жэне Балкы би. Мэслихат устшде ушеу: Исатайдыц сез1нен устап: «Гали каЬулы жаЬлухан Жэцг1рд1ц атына т!Л]цмен кахарат етт1ц» деп шуйлпе тус- Т1. Ханзада да Исатай мен Махамбетке суыгандай. 283

.1п ары з цылмацшымыз, - деген сездерше 11 тг — тттлрместен аттанган ед1. Ырер куннен ке- е р г г ж г е н Зулкарнай: «С!здер ханга бармацыз, - Хан цуз1рет!не —:ы л ы к таба доймайсыз» депт1. мнай тобы ыктиз те=^зкгет1рес! осылай басталды, халык ек1ге кагаз жазып, к!с! :л ^ ^ ^ ц ы н наурызында батырлар мен Карауыл ^ онынКуз1рет1йе^ы кацтыгыс орын алды. Карауыл бес жуз *^Исатай мен Кара) а у ^ ы л ы н а аттанды. «ез1М!зд: елт1р1п, малы- ,, Содан 183'л ь л н ^ ти , ерткен жолдастарына бермекке» келд! па алгашкы ч<аг-—г т ^ а СуЙ1Н1шкали Жаналиев султан аркы- !с1л!к кол жинап И сцд^ж -ары жаран болып журген Бекболат байга мыздыталануэтара^ ... . . ^. И сатай б у л хак4ц п ш е к т 1 ж ер1М13ге е ш к ш ти ю п еи тш ш бш е ^ ь! арыз етт!. Эз!не лН— ж ] арызымыз бойы нш а куз!рет еткен-ет- ^Йтып: к с = ^ ^ Й 1н б1рнеше жолдастарыммен аттанып, - А й т а барыныз и н ж и о я н ы С1зге арыз к ы л уд ы ойладьщ . Уст1- лмай отырмыз. Х ) о л ж г ^ с а да хан ием1зге ш агы м етпек керек ед). п е ге,т-нц пе хан н ы ц ^кабы л алган-алм аг-ан ы н М ец- ханга нчьг^ ^к*тап б ы т берсещз екен. Хан штипатына м)чдег! цендей ок^е ж вж цайты п, ти!ст! орыннан сурамай хал1М1з ын бер!лген а{ейл—^глкесш, баска жерге кеш1п машакатка тус- д1герей су л та н ек-н,--------- д еп ш абар ж ен е л ттт алынбаган кунде^1р=гг)-лэрм ен!м ен келгенш айтып, Карауыл ез жок Эр! хан ь : ы н, жолай бер!шт1ц б!ршама старшын- п е й т т д е й ж эрдеуы ^—л ы н а бет алды. Эр рудыц би, кожа, тере- 28 наурызда хн ш н и н а. кайыскан колды жар ет1п, хан алдында карауы ндагы сее, ! 1 нал!н! коркытпакка тен!п келд!. дарын ерт!п Исэ<^ар— ^гэауы лды н бет] катты, С1рэ, ез!м1зд1 елт)- л е р !н ж а н ы н а ^ а л ^ : ы п , ушбу ерткен адамдарына олжа ет!п айы пты деген — т пячарпан сег13 жуз мухдары кЫ жиып, - Уа, журт^лб<: ^ е * т т е адамдарга кыргын таптыратын жау . ^ а л ы м ы з Д м е ^ ^ к к е ужымдык кылганынан хабардар бо- бермек керек. Азь— =.1 тл корганайык, - деп жар салды Исатай. мылтык, найтр1п — ! ! ездер1н!ц б!реуд<н малын шауып, К1С1- каруларын а сь ы с= ^ гта р ы жок екен!н айтты. Егер ханныц ша- лып отырмызл! = - ^ с к е р ;н таратып, содан соц ауылга бейб!т Алдарына^1н тал ап етт1. Сол уэдемен Исатайлар каз- с!н елт!р!пийы <__ ж а .с т а п , ж айлау-ж айы на кеннп орналасты . кы рган катаз кел!п ездерн 284 ган оры н, со

Карауыл булардын кештен калмай не ертещне туске деЙ1н ез1не ке- лу1 жон]ндс буйрык берд1. Алайда сол куш тун ортасында Дуйсенбай мен Сэтберген старшындар тагы да тосын хабар жетк1зд1. Карауыл- дьщ эскер1 царуларын асынып, урысца даярланып жаткан кершед!. Бул хабарга сенген Исатайлар жаудыц келер1 айкын болган соц екш- Ш1 б1р жерге кеинп, тагы да ор казып, камал туз1п бек1нд1. - Гали куз1ретт1н:ц алтын дидары алдында ет1Н1Ш1М1зд1 айтып кайтсак болар ед1, - деп Карауыл косына булар Алтай бид1 Ж1берген. Кожа булардыц сез1н штипатына алмады. Ханга жауабын ез:м бере- М1н деп бет бактырмапты. - Старшындардыц кандай к)нэс1 бар, сонша эскер туз1п, - деп ке- тер1нде Алтай б1лмек ед1. Карауыл ызалы екен: - Б1зде айып жок, ол старшындардыц алдамышы. Жаман кылма- гы солардыц акылдары ед1. Тентек кылмагы солардыц багыты ед1. Махбу бэле кылмакка мен Ьом эзэз!лден артык К1С1 ед1м. Ьзм, хан Куз1рет1 мен1 урып сем13 кылды. Бул1нсе мен:ц журтым емес, ханныц журты. Енд1 мен!ц кой жасындай жасым да жок. Мен Ьэм ез!ме бер- ген ом1рд1ц неш1к екен!н бмем1н! - деп к е с т тастады. Алтай би колындагы эм1р1н Карауылга орындата алмагандыктан Исатайлар жагына айтар жауабы болмай шерменде болып аттанды. Бабажанов адамдары ауылды алты кун коршап турды. Жетшпн кун1 болганда туе ауа бес юс: елш1 Ж1бер1п: - Булар батыр болса, камал пипнде турмасын. Сагырлардыц коз жасына калмасын. Жолдагы Ор1кт1 моласыныц басынан табылсын. Сол жерде согыс майданына шыгып, душпандарыма кылыш ура- мын. Егер ол жерден табылмаса, катын-баланыц обалы ездерше, - деп сскертт). - Кайыр, не болса да ек1 шакырым жерден 61ЗД1 алуга куаты жет- пей калмае. Сег13 жуз мухдары к1С1ден катын-бала кыргын тапкан- ша, бул бишаралар т;р1 болып, кас1ретт: кайгыда болмауы уш1н 613- дер уагда кылган жер1не баралык, - деп Исатай ез жактастарына сез тастады. Ек1жуз Ж1Г1ТТ1 каруландырып, Исатай мен Махамбет жэне уш стар- шын сауыт пен дулыга ки!п, Эр1кт1ге ту кетер1п келдт Олар алга шы­ гып, Карауыл кожаны жекпе-жекке шакырды. Найзаласып, кылышта- сып жатуга Бабажанов тэуекел ете коймады. Кантег1ске бармайтынын МЭЛ1МДСД1. Басында куш керсету айласымен айтылган кокан-локыдан айнып, урыс салмастан адамдарын таратып кайтып кетт!. 285

Текетдрестщ аягы согыска уласчай, бейб1т ажырасканына Иса­ тайлар жагы тэубе дест!. Бас аман калган олар енд1 дэулет шыгы- нын есептеп керд). Мал, казына, керект1 аспап жагынан б1раз зиян шег!пт1. Мал телдеп жатцан кез, булар 24 наурыздан 5 сэу1рге деЙ1н камауда турып, ересектер камал согып, ор казып жургенде б1раз мал кырылды. Бес жуз адамга йлсргс айран, жерге астьщ болмай, кун1не азыкка жиырма койдан союга мэжбур болды. - Он ею кунде болады, жамигысы ек1 жуз кырьщ кой, - деп есеп- ш)лер Карауыл тарткызган шыгынды кагазга жазды. - Басымызга зорлык К1рген соц малымызга карай алмай жиырма 01р ботамыз елд1. Ер салуга ат арык болгандыктан айгырларымызды уЙ1рден бел1п м;- Н1п, жиырма кулынымыз олд1. Сиырымыздыц бузауынан он терт бу- зау елд1. Койымыздан ек1 жуз жетп1с козы елд1. Буган коса, Исатай тещз жагасында караусыз калган, еткен жылы салган карагай уЙ1н, оныц ш ш д еп мыц жет1 жуз сомдык мулкш уайым кылды. Уайымдайтындай-ак, отырьщшылык салтымен эр1 Жэцг1рд1ц улг)С1мен ол уЙ1не жиЬаз койдырып, ез1 отырмаган кездер; карауыл калдырып кетет1н. Енд1 есту!не Караганда, жакында Кара- кебей Отепулы бес адамымен барып, курылыска деп калдырган 700 уй агашыныц 226-сын, 20 тактайын алып кеткен кершед1. Карсылык керсеткен кузетш1Н1ц ез1н, баласын, катынын урып жыккан дейд1. Осылардыц бэр1н маглумыттап, Исатай хан атына арыз жазды. Арызхал1не ез1мен б1рге Усе мен Инэл1 де м ерлерт басты. Ханга аягы жет1п, бурынгы замандагыдай кезбе-кез п1К1рлесер болса, осы хатында жазганындай ашына сейлер ед1: - Ай, таксыр патша, бу ойран болган журттыц уст!не эк1м болмас па? Бу ойранныц ш ш де кас1ретт1, кез жасты, загифты адамдары бар болып, олар эк1мдер1не шагымданса, сол арыз кылган адамдардыц К1НЭС13Д1Г1 табыла калса, эк1м оларга ракым кылмас па? Б1здер нен- дейш кас1ретт1 бэлеге мубэтла болдьщ. Душпандар уэсуэса сездер журпзш, ЭК1МН1Ц жуз1н керсетпестен, пакыр хальщтыц арызы тыц- далмастан, ай, таксыр, курметт1 мугамилацыздан ум1тт1м13. Уэ бул арызымызга не сьщылды жауап болса да кайтарылса екен! Исатай Жэцг1рден эл1 де кудер узер емес. Рет1 келсе, тус1н1с1п, б1р кездег1дей эм1рш1 мен карашыдай екеуара сыйластьщта, б1р1 же- беуш1, б]р1 колдаушыдай кала бермек. Карауылдан тепер1ш керген Исатай мен Махамбет Орал казак эскершщ сотнип Донсков, уряд­ ник Соколов отрядын тец1ректед1. Атаман Иокотиловке арызданып, 286

арка суйед1. Обалы не, алгашында старшындар жан-жакка жолдаган арызхал мен игламнамелершде ханга тш тиг!31п, не сыртынан гай- баттап, уст1нен шагым айтцан емес. Кайта: - Ей, мархабат иес1 шаЬымыз-дур! 1835 жылы Каспий тещз] кеме- р;нде управитель койылмыш Карауьшцожа Бабажанулынан керген жэб!р уа каЬарларымыздыц бабын ашып сейлесек, тали кузретщ1зге маглум алынар. Ей, эуелде улы император падишах агзам куз;рет1не, тали тектес келбетт1, гали тектес би1к дэрежел1 кузрет!Ц13ге, уш!нш1 тали хак кузрет!Н1ц асыл беЙ1ттер1не уш кайтара ант уа иман етшген- д]. Енд1 сый-сияпатты кузрет1Ц)зден еттем13. Б1з пакырларыцызга б1р-ек1 сен1мд1 К1стерщ1зд1 Ж1берш, уа бу бер1лген арызымызды тек- сер1п, жагдайды шеш1п, тэмэм кылсаныз улыг мархабатыцыздан ка- йырым болар ед1, - деп ханнан эл1 де ЭД1ЛД1К куткендей. Кеюрепнде кек турса да, канша жыл эм1рш ек) етпей келген се- Н1МД1 старшынынын ашынган арызына Жэцпр жауап бердг Кайып- цали кетер1Л1С1нен тауы шагылган хан Исатайды мэмшеге шакырмак та сск)лд[. Бипаз, кещл1 пэст1кпен сез арнады: «Курметт; Исатай Тайманулы старшын! С13 Астраханда болган кезщ1зде мен1ц туыстарым Эм1ржан мен Тогжандар аркылы берген арыз-хал1Ц!з бойынша езйцзбен кездес]п, ТИ1СТ1 ек1ммен эрб;р эд1л жакка ракым кылмак ед1м. Алайда, буг1нде эрк1мдерден С13 хальщты кобалжытып, енд1Г1 б1ркатары С13Д1Ц у гтщ зб е н 6ул1нш1л1к жолын- да дегенд; естим т. Акылыц мен адалдыгыцды б)лгенд1ктен, кудер узпм келмейд1. Ак-караны ажырату, ашьщ сейлесу уш1н шугыл ал- дыма келу1ц керек. Кылмысты цылмакка талап етш отыр демец;з, б1рак сен старшын басыцмен мен1ц сез1ме сенбестен келмейтш бол- сац, онда ез юнэцнен каймыкканыц-дагы. ЖэЙ1цд1 тус]нсм)н, алайда эуел1 сабаца тус1п, содан соц тш епцд1 кабыл етуд1 ойласац етт1. Хан- мен ез1цд1 жолдас санап, тец ю а дей еш1п с 1ц кай ракым куткен1ц? Ол менен мей;р1м емес, куштеп талап еткенщ болады. Мен сенщ адал кызмет;це бола жазып отырмын, эйтпесе, эрнен1 мугдарсыз ойлап тауып, ерш1Т1п журген баска элдсб)реуге хат жазуды орынсыз санар ед1м» деп рен1Ш1н жасырмай сейлед!. Хан Исатайдыц бурынгы адалдыгына бола с е т м т жогалткы- сы келмед1. Жеке тусйпсу уш!н ез1не калай да келуд) талап етт]. Ал келуден тайсактаса, к1нэс1нен корыкканы деп есептейт1н1н ескерте айтты. 287

с^ ан ^ м ^ м ен /$ас бо^ы и, /^ара ^^ына бас бо^ып, М ^аи^андам уанЭы а^ма^ б а р / Махамбет «Шабамын деп сен турдыц...» Карауылмен арада алальщ орнаган соц Исатай жеке кызмет кер- сет)п, орыс ук1мет!Н1ц сен1М1не к:рпс1 келд1.1здегенге сураган, 1836 жылдыц мамыр айында казак арасында журген ресейлж кашкын- дарды устамакка сотник Донсков бастаган Орал казактарыныц 25 адамдьщ командасы кырга келе калганы. Карсыласынан еш алмак болган Исатай мен Махамбет командага косылып, Царауылкожанын кол астындагы ауылдарга бастап барды. Турл] кактыгыстар орын алды. Отрядка союга кой бермей соккыга жыгылган бакташы Куш1к Жапаровтыц ол)м1не Махамбеттщ катысы болды. Кылмыстык 1С козгалып, хан комиссия шыгарып, дэр] гсрл)к сараптама жасатып, ба- тырды айыптады. Махамбет менщ урганымнан емес, кей]н найзагай т у с т елген деп мойындамады. Орынбор хабардар болды. Кшэмынл Ж этлр ескшщ бэр[н кетер!п, бурын ез1 елемей журетш б1раз купияны жайып салды. 1816 жылы Махамбетт1ц экес; Отемю Кулманиязовтыц ауылын шауып, мал- мулкш тонаганы уш1н Исатайдыц Сарайшьщ турмесшде отырып шыкканын жогары жакка мэл1м етт1. 1823 жылы ек1 адамды елт;рд1 деген куд1кпен Шыгай хан оны Орынборга айдатыпты. «Махамбет Утемисов нехорошего был поведения находясь в Оренбурге при ма­ лолетнем сыном моим султаном Зюлкарнае, я прогнал его как него­ дяя» деп Махамбеттщ де бузакылыгын еске алды. Кырдагы бул жазатайым окига Исатайлардыц Орынборга жакпак 1С1н еш етт1. Эйтпесе, «Оренбургт1ц сахара 1стер1н ада кылып туру- шы кэмесие мекемесше 1ШК1 тарапта болушы бер1ш руыныц стар- шыны Исатай Тайманулыныц рапорты» батырдьщ беделш б1ршама котерер сд). Оз рапортында Исатай старшын Царауыл кожа ел1н па- налап журген кущкт1 татарды устаганын мэл1м еткен: «1836 жылы 25 мизамда бескаска тайпасыныц арасынан б[р билетс13 К1С1 тутып алдым. Б13Д1Ц ойымызша патша куз1ретшен бас тартып журген каш- кын кор1не-дур». Болса, болар, орта бойлы, кызыл жузд], сирек сакал-мурты бар татарды каумалап старшындар тергеудщ астына алды: 288

- Ей, нендей жерде розгыр кепнрдщ? Уэ кайда журд]ц? - Бибалцы Кудайбергенуглында турдым, Ьэм руксат та берген ед1, хальщ 1Ш1нде журш манфагат етпекке... Не керек, «улык патша агзам кузфет1не кылган ант бойынша без- билет журген мундай адамды тутып ж1берген1М1зд1 парыз керд)м» деген Исатай ецбег1 енд1 еленбейт1н болды. Исатай мен Махамбет эл1 де Жэцг1рд1ц ракымы мен эдшдМнен кудер узбей, 1836 жылдыц маусымында онымен татуласу уипн, эр] Карауыл мен Балкыныц кысастыгын жетк1зу уш1н ханныц жаз жай- лауы Кандагашка бет алды. Басында 17 К1С1 болып шыккан булар- га жолда ездершдей арызы барлар косылып, карасы 100-ге тартты. Жэцг1р муиы куш корсету деп тусшш, одан сайын шамырканды: - Бурын К1С1 ел]М)нс байланысты кылмыстык !С бойынша ша- кырганыма кулак аспаган Исатай енд1 Махамбет бузыктын жетег)не ер1п, конысыма карулы топпен кел1п, кыр керсетпек екен гой! Шу­ гыл менщ атымнан Шекара комиссиясына хат женелтщдер. Эз обал- дары оз1не, екеуш эскери шеп бастыктарыныц куш1мен туткындап экетс1н. Казак араласпасын. Арка суйегендер1 орыстар екен гой, бер- Д1Мсолардыц колына! Эз уэждер!не кулак аспастан ЖэцНрдщ )С1 катайганын булар ес- т]п-б]лд). «Ханга курган шатырды суцг!мен турт1п ашарга» Э31рге тэуекелдер1 жетпеген батырлар ат басын кейш бурды. Сол жылдыц аягына жэне келер жылдыц акпанына деЙ1нг! уакыт арнайы комиссияныц осы шиелен!ст1 окигаларды тексеру1мен етт;. Войсковой старшина Сиротин, есауыл Озбеков, депутат Медеткали Шеюулы апталап, айлап ел 1Ш1нде журдт Кысастык пен кылмыс- тыц арасын, ЭД1ЛД1Кпен жаланыц шег1н аньщтау оцайга туспедт Жа- зылган арыздар, орысы, казагы, шенеун1Г1, Т1лмэш1, би1, эскери1 бар - 1ске катыстылардыц тергеуш1 алдындагы жауаптары, хаттамалар, баянаттар жинакталды. Арада жарты жылдай уакыт етт]. Кекш1лдер кыс тусе ашьщтан- ашык ош алуды бастап кетт1. 1837 жылдыц 17 акпанында Карауыл- цожаныц ауылын шапты. 22 акпанда ездер1не ермеген бер1ш руыныц старшыны Телегенн1ц 160 жылкысын тартып алды. 1837 жылдыц 26 мамырында Тсрскп мекен1ндег1 Балкы бид;н ка- лаша салган карагай уЙ1не басып м р т , бар дуниес1н 20 туйеге ар- тып, 50 сэйгул!г1н алып, 270 адам уш кун ойрандады. Байбактыныц билеуш1С1 Шек1 Нуралыхановтыц, Дэулеткерей мен Тогым Шыгаевтардыц, баска да ондаган ел билеуннлердщ ауыл- 289

дары тып-типыл таланып, олжаланган отау уйлер туйеге тецделш, карагай уйлер ертелд1. Жайьщтыц аргы жагынан Ед1л бойына ел бастап келген б!р кездеп беделд1лер енд1 коныссыз, баспанасыз, мал- мул1кс13 орда даласында боскын болып шубырды: Булыксып журген мырзадан Бурынгы дэулет тайган кун. Катарланган кара нар Арканын киып алган кун. Буландай ерд1 кескен кун, Буулы тецд1 шешкен кун. Сандьщ толы сары алтын, Сапырып судай шашкан кун. Сейт!п, жалац найза, жалгыз атпен атойлагандардыц басын ко- сып, эскер сайлап, Исатай мен Махамбет кетерЫс бастады. 1837 жылдыц 16 кыркуйегшде батырлар ек1 жуз адамдьщ жасакпен Ка­ рауыл кожаныц ауылын кайта шапты. Карауыл мал-дуниес1н умы- тып, арба-куймеден айнала тоекауыл жасап, он ек! карулы ж1Г)Т]мсн ез отбасын коргаумен жанталасты. Улкен-к!ш1н1ц келегетмен Ма- хамбеттерд1ц атыс-шабысынан Карауылдыц катын-баласы, соныц 1Ш1нде уш жасар улы - казактыц болашак этнограф галымы Салык Бабажанов та аман калды... Кожа ауылыныц жаралысын сулатып, елу адамын байлап-матап, терт адамын елчлрт, батырлар алгашкы жец1ске жетт1. Кетер1Л1сш!- лер Карауыл ордасыныц турылыгын турап, керегес!н какыратып, кез жауын алатын кымбат сандыгын ш ш д еп ез)Н1К1бар, казынанык) бар - 3000 рубль байлыгымен б;рге ала кетт1. Барымташы Ж1г1ттер 441 жылкысы мен 41 туйес!н алдарына салды. Сейт1п, Исатай-Ма- хамбетпен Т1ресем1н деп, талайга Т1зес1 баткан куд1рстт) Карауыл эп- сэтте ел ыгар содырдан журт аяр сорлыга айналды. Иэ, талай султан отауыныц шацырагын ортасына тус1р1п, мал- мулк1н талап, отбасын жаяу шубырткан кект1 жорьщтар жалгаса берд1. Алайда, олар жасанган жау емес, коргансыз отырган бейб1т ауылдар ед1. Оцай олжага кенелген, жещске желп1нген кетер1Л1сш1- лерд1ц кейб]р[ ордага сыймай керш1лес калмактыц, карагаш татарла- рыныц, Каспий бойы каракалпактарыныц у т р л 1 жылкыларын жуз- деп-мыцдап айдап кайтты. Дурбелецн1ц думпу1 осы елкеде бурындары болып еткен Пуга- чевт1ц булнлнен кем сокпады. Кос батырдыц кег1не ушырамаган ау- катты калмады. 290

Хан мен Карауыл кожага ьщыластылардьщ мал-мулк1 осылайша жаппай талапайга тусуд!н басы сол жылдьщ сэу1р1 - ел жайлауга шыгар жаздын алды-тугын: Жазга б1р ай калганда, Аласапыран болганда, Бол[не кешкен елдерд1 Бер1ккен койдай цылармын. Жарыла кешкен елдерд1 Жаралы койдай кылармын. Эзект1 жауга б1р ел)м, Ордацды тас-талкан кылып шабармын, - деген Махамбет каЬарыныц шындыгына айнымай сенсе де, канша жыл дэм-тузы жараекан ханмен араздасу Исатай батырга оцай тус- пед1. Ханмен б1р кездесуд1ц, актарыла сейлес1п, айыбына бас И1п тус1Н1суд1ц амалын Ьдед). 1837 жылдыц 31 мамыры кун1 Жэцг1р ордадагы ахуалды акыл- даспакка Орынборга жолга шьщты. Ханньщ жолы Исатай мен Жун1с старшындар жайлап отырган Уялы ойы аркылы отепн ед1. 1 мау- сымда хан Койтуган мекен1нде тунед:. Он шакырымдай жерде 200 карулы жасагымен Исатайдыц сырттай торуылдап журген1 белг!л1 болды. Жэцпр ез1н коргап келе жаткан Астрахан отрядыныц басшы- сына сактык уш1н мылтьщтарын октауга буйрык берд1. Ертец1не он шакырым журмей-ак анадайдан Исатай тобы кер1нд1. Енд1 кездеспесе, енд1 угыспаса, Ж эщ 1рд1н Орынборга осы сапа- рынан кеЙ1н бэр! баскаша болатынын батыр тус]нд]. Амал таппай атын теб1не ханныц жолына киялай умтылды! Эне, Астрахан казак- тарыныц отряды кос капталдан шокыта коргаган хан куймес1 б1р ша­ кырымдай кашьщтьщтан куйындагып ете берд1. Жолын кее-кестеу- ге бата алмай, б1ресе кылышыныц сабын сыгымдап, б1ресе жанарын жас буркеп, батыр ханныц соцынан ере туст1, ере берд1. Буган дейш- Г11стер1не эбден кецЫ калган Жэцг1р куймес!н к1лт токтата койма- ды. Исатай мен Махамбеттен енд1 ештеце талап етпейд1, табалауга карсы жазалаудыц амалын жасайды. Эттец-ай... Эй, таксыр-ау, эй-таксыр, Табаны жалпак тарланбоз, Шабарында ес!нер. Б;р М1нез1 келгенде,

Ж 1бектей жумсак ес)лер. Арыстан ед1-ау Исатай, Не стес!ц, таксыр, табалап... Арыстандай ацырган батырлыгын кейде сол «Ж1бектей жумсак» м]нсз) жецгп Исатай талай бармак тютеген. Бул жолы да атыныц ба- сын тарта кей1ндей тус1п, кара жолдан киыстай берд1. Уялы сайга койган Жэцг1рге Исатай ск!нш1 рет жацындап кел- Д1. Б]рнсше шацырымдай жерде аялдап тоцтаган оньщ ойы кандай екен1н Голубев Ж1берген барлаушылар б]ле алмай кайтты. Ешкан- дай кастандык ниет ацгарылмады. Исатай колынан бел]Н1п шыккан старшын Жун1с Жантелин сол куш Жэцпрдщ алдына кел1п жугшдг - Хан нем, дурбелснгс ерш б1раз элект11стерге араласцан жайым бар. Кессен)з, бас М1не! Шафхатты назарьщызбен карап, к)нэмд1 ке- шер болсащыз, гали каЬлумыз, ез1ц1зге калган гумырда адалдьщта туруга антым осы. - Жарайды, Жун1с, Шыцгыс каЬанды б1лмейм1н, б1рак Эб1лкайыр бабамнан бсрг) хандардын б1рде-б1р1 енксйгснгс ецкеймеген, б;рак шалкаймаган! Сол жолдан мен де таймак емесп1н. Исатайдыц косын- да болсац д а андасы емес1цд1 сезгенмш. «Алдияр» деп бугер т1зецд1 енд1Г1 жерде «айыптымын» деп букпейт:н бол! Тэмам! Ж утс ханга осы мамыр айындагы хикаяларды жасырмай акта- рып салды.. Исатай теменг) Орал шебшен уш кунд1к жердег: Кул- бай жайлау ында, ал Жун1СКунтобеге коныстанган екен. Алгашкыда екеу1 Исатай ауылына жиналып, ханньщ шакыруы бойынша онымен татуласу ушнн жолга шьщпак болады. Алайда дэл сол кундер: буры- нырак котерш1сш1лер эрекет1нен мал-мулк1 таланган берш тщ стар- шыны Балкы Исатайдыц жагындагы ауылдарга кел1п, жылкысын талап етедЕ Карсыластар карумен кактыгысып, найзамен шаншыл- ган котер1л 1сш1лерд1ц б;р жптп мерт болады. Сол окиганы тексеру- Д1ц аягын кут1п Тайманов ханга баруды кешеу1лдеткен. - Исатайдыц басты талабы не? Сырттай соз коп, сен сырлас болган жансыц, соныц аныгын айтшы, Жун1с! - Хан ецменшен оте карады. - Исатай ез кол астындагылардыц анау Орынбор жагындагы баш- курттар сек1лд1 орыс уюметше тдкслей багыныста болганын калай- ды. Ш ыцгали султанга бер1лген бурынгы коныстарын ездер!не кай- тарган кунде гана бул райларынан кайтпак... - Не депг отырсыц, Жун1с. Исатайдыц кол астында дейт1н ол кай ел? Калыц берш т! ек1ге белетшдей ол К1м? Цырык атамнан бер! 292

хан болып келе жаткан м е т и басымда толыц бил1к жок. Орыска кол шокпар болып не таппак! Ендеше мен1ц енд1Г1 жерде аянарым жок. Керес1Н1 туб1 ез1 панасына тыгылмак сол атты казактан керед!. Бу­ гаи деЙ1н ук1метт1ц колын кагып. агайын 1пнндег] ештест[кке ымыра 1здеген ецбепм еш екен. Байыргы мекендертщ басканьщ енш!С1не белшектену1не наразы болган Исатай мен Махамбет Т1ПТ1 Жэцпр билМнен шыгуды ойла- ды. Перовскийге жазган ундеу1нде батырлар: «Б1зге Орал ведомствосыныц эскери адамдары курамына м р т , ез кызмет]м!збен император агзамга пайдалы болуга, алые калалар- га, мысалы, Ново-Александровск бек1Н1С1 жэне осы секшд! баска да орындарга жорык жасауга руксат ету1Ц13Д1 кулдык ура сурауга бе- Й1ЛМ13» деген уйгарыммен казачество канатыныц астына суранады. Муны еспген Жэцг)р Орынбор эк1мш)л)Г1не наразылык б1лд1рт, казактар казачество катарына ом1р] етпейтшш, кешег! Кайыпкали козгалысы кез!нде ордальщтар эскери кызметке тартылады деген б1р гана сыбыстан хальщтыц Жайыктыц аргы б етте удере кашканын еске салды. Орда жер[нтц торт кубыласын корумен журген хан ез карашыларынан муны куч пепт). Эрине, бул батырлардыц шын ниет1 емес, ез1не кыр корсету) екенш де сезд1. Килы хикаялардан эр жактыц ез шындыгы шыркырады. Ке- тер1Д1сш!лер уш!н букараныц басына тускен бар ауыртпалыкка айыптылар - хан мен билеупп султандар, аукаттылар. Жэцг!р мен Орынбор ЭК1МШМ1П унин кыр кекшидер1Н1ц эрекет) - зацсыздык, бул1нш1л 1к, тонаушыльщ. Эр жак ез акикаты жолында айкаска Э31р ед1. Ек1 жылдьщ арпалыстан эбден кажыган хан акыргы эрекетке бел буды. Ел 1Ш1 гу-гу эцпме, орданыц бил1Г1 К1МН1Цколында екенд!Г1не хальщ кумэндана бастапты! Орданы баскаруга, тэртш орнатуга ка- б1летс1з деп Ресей ук:мет1 тагынан айырса не болады? Оз ойынан ез! шошынды. Дереу хатшыларын алдырып, Орынборга мэл!мдемес1н Кагазга тус1ртт1: «Кол астымда туратын Исатай Тайманов старшын- ныц басбузарлыгы туралы менщ дабылыма орай уст)М13де11 жылы Орынбордан уш рет жауап алдым: б1р!нш!С] - 12 акпанда, екшппс1 - 30 наурызда, уш1нш1С1 - 21 маусымда жазылган. Бэр1нде де олар- Ды дереу устау туралы наказной атаман генерал-майор Покатиловка тапсырма бер1лген1не, ал соцгы ек1м бойынша муны атаманга Орын­ бор эскери губернаторы, генерал-майор Перовскийдщ жеке буйыр- 293