Боранғалиұлы Т. Жәңгір хан

Сол жылы Царауыл кожаньщ баласы Мухаметсальщ Бабажанов та корчуска алынды. Ресейдщ эскери оку орны казактьщ белгЫ эт- нограф-окымыстысына жол ашты. Ол гылыми тужырымдары уш1н ултынан тунгыш рет медальга ие болган зияткер ед1. Калган шэк]рттер де б1р!нен б!р] озып туратын. Ел баскару мен саясатка араласкан азаматтар Зулцарнай Нуралыханов (Жак; сул- кемжнен уэляя/имны^ болзанА Арыстан- герей Мецд1гереев, Мырзагали Сацырьщов, Жус1п Ниязов - бэр! де сол 1845 жылы Орынборга келген казак жастары болатын. Хан Пе- тербургте тэрбиелеуге мумкшднл бола тура баласы Ысмайылды тек баскаларга улп ету уш!н гана Орынборга ж!бердг Алтынсарин, Алекторов жалгасы Тулектер1н осындай дэрежеге жетк1зген Жэнг1р мектеб1 нсгЫнен ханныц ез каражаты есеб1нен усталды. Ол кайтыс болганнан кей[н Орынбор шекара комиссиясы оку шыгындарын орда халкынан жи- налатын зекет сомасынан алуга руксат берд). Ал 1848 жылдыц 22 наурызындагы патша жарлыгына байланысты мектепке казынадан жылына 1404 рубль каржы бел1Н1п турды. Мектептщ бил1Г1 ез1не калган Ольдекоп ата-аналарыныц окытуга каражаты жок орыс балаларын кабылдай бастады. Б1р жагынан, ка­ зак Т1Л1Н ауызек! жаксы мецгерген орыс балаларымен катар окыса, казак шэк1рттер1 т:лд1 тез:рек уйренед1 деген пЫрде болды. Келе-келе Бекей ордасындагы агарту 1С1Н ук1мет ез камкорлыгы- на алды. А л 1866 жылы Жэцпр мектебшщ улг]С1мен 1шк1 орданыц учаскел)к баскармалары жанында казак балаларына бастапкы 61- л1м берет1н жет1 мектеп ашу туралы Мемлекетт1к кецестщ каулы- сы шьщты. Эр мектептеп шэк1ртт1ц саны 25 бала болып белплецщ. Осыган толганга деЙ1н «теп мен элеуметтж жагдайына карамастан барльщ т!лек б)лд)ргендерд[ мектепке кабылдауга руксат етшд)». Окуга кызыгушылар кебейген жагдайда далальщ баскару кызмет[н- де туратын ордальщтарга балаларын мектепке орналастыруда ба- сымдык куцын беру кезделд]. Мектептердеп оку курсы бастауыш 61Л1М децгейше сай нег1з1нен казак жэне орыс тыдершде окып-жазумен, грамматикасын угынды- румен, арифметиканыц терт амалын уйретумен, казак тшшен орыс 149

тшше жэне орысшадан казакшага аударумен шектелд;. Окытуда ере- сектер мен узд1к окушылар к1Ш1лер мен 61Л1М! нашарларга кемекте- сет1н «ланкастер ЭД1С1» басшылыкда алынды. Эр мектептег125 бала толыц мемлекет карамагында окыды. Ягни, цазына есеб1нен жылытылатын уй, тегш тамак пен тесек-орын бе- р]лд1. Турмыс жагдайы киын шэк1рттер ки)ммсн камтамасыз ет1лд1. Шаруашылыц, сауда цатынастарыныц дамуымен орданын цыры- на б1ртшдеп баска улт ек1лдер1 коныстана бастады. Сол ескерпнп, орда мектептер1Н1ц ережесше: «Казак шэк1рттер1мен коса мектеп- терге уйден келш окитын орыс балалары ж]бер!лет1Н болсын» деген жаца бап енпзшд]. [лрак олар унпн мемлекет есеб!нен царажат карас- тырылмады. Кезшдеп Жэцг1рдей жанашыры жоцтыцтан Уакытша кецестщ цамцорлыгында болган мектептерд!ц оку 1С1 б1раз уакыт токырауга ушырады. Мугал1мдер жет1спед1. 1878 жылы патшаныц руксатымен 1шк1 орда мектептер1н баскаратын ерекше инспектор белгтен дг Орынбор оцу округше Т1келей багынатын ол халык училищелершщ директорлары мен инспекторлары уш1н беютшген ережен! басшылыкка алды. Инспектор демекпи, кызмет1Н1ц алгашкы жиырма жылын Т1Л- маштьщ, мугал1мд1к, 1с жург1зуш1, тсргеунй, уезд бастыгыныц ке- мекш1С1, сот, басца да шенеун1кт1к кызметтер аткарумен етк1зген Ыбырай Алтынсарин казак халкыныц эйг)Л] агартушысы атанбак туцгыш кадамып Торгай даласынан емес, нак Бекей ордасынан бас- тауга сэл-пэл калганы! Иэ, Ыбырайдыц ез ем1р1н агарту юше арнауга б1ржола к)р)су1 1879 жылы Торгай облыстык мектептер инспекторы болып тагайында- луынан басталды. А л 1877 жылдыц жазында Алтынсаринн1ц ендМ кызмет1 калай болары эл1 бслпс13 ед1. Бул туралы ол 18 маусымда И. Ильминскийге хат жазып: «Окытушылык семинария, С1рэ, с1з- ге де аян, белгЫ б]р уакытка дсЙ1н кей;нге калдырылып тур. Нау- рыз айында мен Катаринскийден казак мектептер1 инспекторыныц комекш;с1 кызметше ю р ку туралы усыныс алдым. Цызмет орным Гурьевте немесе Хан ордасында болады. Маган аса колайлы сокпа- са да, кел1С1м берд)м» деп сырын актарды. Ол елкеге келген болса, Ыбырайдыц кызмет орны, эрине, Бекей ордасы болар ед1. Ойткен1 Гурьев бул кезде казак балаларыныц бМ м алуы уш1н кам жасайтын- дай кала емес-тп 150

Орынбор оку окрупнщ инспекторы В. Катаринскийдщ усынысын кабыл алганымен, Алтынсарннн1ц Орда мектептер1н баскаруга жолы туспеу1н!н сыры баскада ед1. К)ил жузд]ц шыгыс белиш де туып, бу­ тан деш нп барша кызмет1 осы оц1рмен байланысты болган ук!мет шенеун1Г1, б1р1нш1ден, осы хатында ез! мойындайтындай «Орал жак- тыц казактарын мулде б1лмейт!н» ед1. Ек!нш1ден, Алтынсарин дац- кы кырга жайыла бастаган ез)н;ц жеке отырыкшы шаруашылыгын тастап бейтаныс елкеге аттангысы келмед1. Агартушы атакты «Хрестоматиясын» да, бэлюм, Бокейл)кте жа- зып бМруд) ойлады. Ыбырай: «Уезд баскармасындагы жумыстыц кепт1Г1 соншальщ, одан кол узуге болмайды, шынында егер жаца кызметке тагайындау бола калса, К1тапты Орал облысында аяктауга тура келер деймш» деп тел окулыгын барган жершде орЭясындя) аяктауды жоспарлады. Акыры, жыл жарым куткеннен кейш ондай кызмет агартушыга ез елкесшен буйырды. Ултымыздыц агарту 1С1 тарихындагы «Жэц- Г1р мектеб)» жэне «Ыбарай мектеб1» аталатын 13Г1 бастамалар осы- лайша б1р руханн арнага тогыса жаздады. 1878 жылы Бекей ордасы мектептер1н баскаруга баска адам тагайындалды. Б;р елкеде бастама алып, бМ м шырагындай жылт еткен ИГ1Л1КТ1ю ек1нш1 елкеде Ыбы- райдьщ агартушыльщ идеялары нэтижес1нде бурын-соцды болмаган сэулемен казак даласын шамшырак болып арайландырды. «Казак хрестоматиясын» да ез1 туган топырагында, Торгай же- р1нде журш шыгарды. «Оренбургский листок» газет1 1879 жылдыц 2 желтоксанында бул туралы елден суйшнн сурап жазган арнайы макаласында аталган басылымга сусындап отыргандар Т131М1НБекей ордасынан бастады. «Казак хрестоматиясы» К1табы ек1 мыц дана- мен Хальщ агарту министрл!г)н1ц каражатымен шыгарылды эр1 тек Бекей ордасыныц, Орал жэне Торгай облыстарыньщ мектептерше емес, казактар б1Л1мге кажстт1Л1К1! сезшш отырган Туркютан олкес: мен Батые ( Ж р мектептер1не де арналган» деп жар салды. Жэцпр мен Ыбырайдыц ес1мдершдеп о бастан-ак б;р жарасым- дык жалгасын узбей етт1! Айтальщ, Жэцг1р туцгыш мектеп ашып, Жаскуста алгашкы коцырау согылган 1841 жылы Костанай оц]р]нде ем1рге б]р сэби келген едг Ол болашак агартушы-галым Ыбырай А л­ тынсарин болатын! 1845 жылы хан улы Ысмайылды Неплюев корпусы болып кай­ та 1ртенд:ршген бурынгы эскери училищеге бергенде, Ыбырайдыц 151

Жэцпр мектебш жэне Орынбор Неплюев кадет корпусын бтрген эйпл)адамдар Неплюев кадет корпусы Салык; Бабажанов Мацаш Бекмухаметов Бак;тыгерей К;улманов 152

атасы Балгожа би де Орынборга бес жасар немересш жетектеп келш: «Желая отдать в учрежденную при Пограничной комиссии школу для киргизских детей внука моего Ибрагима Алтынсарина, имеюще­ го ныне от роду 5-ти лет, для обучения грамоте, покорнейше прошу Ваше превосходительство сделать распоряжение о зачислении озна­ ченного внука моего кандидатом для поступления, по достижении указанных лет в киргизскую школу» деп е т ш ш жазган-ды. Ултын онер-бшгмге жетелер кезде ек1 тулганьш ой-ниеттер1 де орайлас шыкпак. ЖэцНр: Мынау заманда тек оку мен жазуды гана емес, турл1 гы- лымды игермей болмайды. Онсыз хак тагала пайгампарымыз дарыт- кан ДШ1М13Д1де ден коя уйрене алмаймыз, - деген уг)т1н жеке у л п сь мен дэлелдед!. Ыбырай: Онер-б1Л1м бэр1 де окуменен табылган. Оку бшген тани- ды б1р жараткан Кудайды, танымаган Кудайды негылганда унайды, - деу1мен жаца есп!р:м достарын 1лгер1 жетелед1. Алайда хан кайтыс болганда оныц тел жемю1 - мектебшщ таг- дыры белг1С13д1к куй кешт1. Алгашкы жылы абдырап калган орда басшылары шэк)рттерд) ата-аналарына демалыска Ж1берд1. Онысы узакка созылып, 1846 жылдыц наурызында Ордага келген Орынбор губернаторы В. Обручев окушылардыц орнын сипап калды. Губер­ натор Караезен, Сарыезен, Камыссамар келдер1, Нарынньщ кум ша- гылдары аркылы жур1п орданы шолады. Кеп канатты ки13 уйлерд1, олардыц жанынан саз К1рп1штен каланып, тебес1 камыспен, талмен жабылган, эйнек терезел1 жылы тамдарды, аулаларында уЙ1лген шепт1 кер1п, казактардыц отырьщшылыкка бет бурганына кен;л] есед1. Орда астанасы - Жаскустыц тап-тинактай жинакылыгына тэнт1 болып, алдымен ез1 сырттай кеп естшен Жэцг1р мектеб1не бас- тауды буйырады. - Владимир Афанасьевич, шэк1рттерд1 демалыска кырга ж)берген ед1к, - дейд1 Уакытша кецест1ц басшысы Эд1л Бекейханов кум тж ш . - Канша кунге? - Канша болганда, хан ием1здщ казасынан ес1М13д1жия алмай жу- рш, биылгы кыс балаларды окыта алмадык. - Эд1л султан, С13 сезгме кулак салыцыз, - дейд1 мэн-жайга канык болган губернатор. - ЖиЬангср Бекеевичт1ц мектеп ашкан бастама- сы бук]л Орынбор елкес1не улг1. Петербург ульщтарына, Казан окы- мыстыларына аян. Ендеше мектебше кулып 1Л1П койгандарыц ханга 153

пай курметтерщ? Маган бупнде мектепте оцуга ти к балалардын жэне Кадет корпусында журген жастардыц тольщ т1Ч1М1н берщдер жэне тез арада кырдагы балаларды алдырып, окуды жалгастырыц- дар! Обручев Орынборга оралган бойда Мемлекеттж мул1к министр! Киселевке баянат жазып, мектеп жайлы мэн-жайдан хабардар етт1. Орынбордагы Обручев, ;ргсдсп Астрахан басшылыгы Жэцг1р мектеб1Н1ц тагдырына кеп алацдады. Казак даласыньщ баска аймактарымен салыстырганда Бекей ор- дасында 19-гасырдыц соцгы ширепне карай бастауыш бш1м алуга деген кулшыныс ерекше байкалды. Мектеп берген бмпмд!, онын, жа- нындагы жайлы жатакты, устаздарыныц мей1р1м1н керген журттыц балаларын окуга беруге деген етш1штер1 кебейе туст1. 1879 жылы Жэцпр мектеб1 Халык агарту министрл1Г1не карасты ек1 кластьщ училище болып кайта курылды. Жабдыкталуы, оку куралдары мем- лекет каражатынан усталатын болды. Мектеп уйш жендеуге жыл са- йын 100 рубль жумсалды. 1886 жылы Бекей ордасындагы мектептер инспекторы болып Александр Ефимович Алекторов келд1. Жиырма бес жасар жЫ т мундагы 61Л1М уяларыныц оку-материалдык жарактануын Ресейдег! мектептердщ децгеЙ1не жетк^зуге белсене К1р1ст1. Оз1 кермеген Жэц- Г1рд1ц рухына бас ид1. Ордада 61Л1МД1 насихаттау максатында хан мектеб)Н1ц елу жылдык мерекесш салтанатты жагдайда атап етт1. Жарты гасыр ш ш де эбден тозыгы жеткен мектеп уйш щ алдында турып: - Жэцпр мектебшыц гимараты кулагалы тур, б)рак ханныц 1С1 ешпейд1, бурынгыдан да жасампаз бола беред1, - деп серт берд1. Елу жылда ел жаца - осы аральщта Бекей ордадасынгы мектеп­ тер саны б1раз ескен ед1. Шолаккопада Торгын, Шуцгайда Кал мак, Таловка форпастында Таловка, Глинянск форпосты жанынан Камыс- самар, Уяльщум жайлауында Нарын, Кокорев кордоныныц касынан 1-Тец13 округ1Н1ц, Бакалеев кордоны мацында 2-Тец13 округ1Н1ц мек- тептер1 ашылды. Буларды хальщ ез каражаттарына салгызды. Мыса- лы, Таловка м ектебтщ курылысына журт 1235 рубль, Нарын мекте- б1не - 1002 рубль, Тещз округтер1Н1ц мектептер1не - ттсш ш е 2000 жэне 1500 рубльден каржы жинады. Бул мектептер Хальщ агарту министрлишщ карамагына алын- ды. Ек! кластык Орда училищес1не айналган Жэцпр мектеб! 2780 154

рубльге курдел1 жендеуден етт1. Таловка мектеб1 уш1н 1730 рубльге жацадан дайын уйжай сатып алынды. Эюмшш1к белшютер атауы- мен Камыссамар, Торгын, Нарын, Калмак мектептер1 аталган жога- рыдагы бш1м уялары уш1н жерг1Л1кт1 халык жинап, ук1мет бел)ч, эркайсысыяа - 2500-5000 рубль аралыгындагы каржьп а мектеп са- лынды. Ганюш киндеп2 кластьщ училищеге жумсалган 13088 рубль 35 тиынньщ 9000 рубл1 кыр казагыныц акшасы ед1. Б;р кезде Жэцпр жалына уг1ттеген б1Л1мн:ц пайдасын кештеу болса да уккан журт енд1 орданыц эр бел1пнде мектеп салгызуга бэсекеге туст1. Сейт1п, Алекторов ордада кезтде хан бастаган агарту клн кулшы- на жалгастырды. Ол инспектор болган жылдары барльщ мектептер кайтадан карагайдан салынды. Ордада сэулетш1лерд1ц болмауына, курылыс материалдарыныц Астрахан мен Царицыннен тасылуына карамастан хальщтыц жумыла колга алган кл жем1С1н берд1. Осы кулшыныс жас инспекторды казак жер: ндеп агарту кш е бу- К1л ом 1рт арнауга канаттандырды. Ордада жур1п казактьщ тЫ н же- Т1к мецгерген Алекторов «келбет1 бузылмаган, жас та куатты казак халкыныц» турмыс-салты мен ауыз эдебиет1н ден коя зерттед1. К езтд е Алтынсариннщ Ханордага жолы туспесе, керЫнше Жэц- Г1р мектептер1н сепз жыл баскарып, мол тэж1рибе жинаган Алекто­ ров 1894 жылы Торгай облысына Ж1бершт, енд1 Ыбырайдыц бастап кеткен 1С1Н жалгастырды. 1904 жылы Семей губерниясы хальщ учи- лищелер1Н1ц директорлыгына тагайындалып, отыз жыл гумырын казак елшщ оку !С1не арнады. Бул 1ске басында таза миссионерл1к пигылмен к1р1скен эр1 ол ниет1н жасырмастан ашык айтып-жазган жан келе-келе казактьщ турмыс-салтын, этнографиясын, тарихын, ауыз эдебиетш насихаттаушыга айналды! Казакты орыс мэдениетте бурам деп журген Алекторов: «Кол- дан ютелген ек1 шект1 домбырадан соншальщты эсем куй куйылады дегенге еш сенбеген болар ед]м! Егер де мен мына карапайым, жа- ныцды жадырататын эуенд1 ез кулагыммен ест1меген болсам, оныц сан сазды жаратылыс ун1мен уласатын куд]ре :1не сенбес ед1м» деп тацдай какты. Жэцпрд! улг1 тутты. Байток жыраудыц Жэцг1р ханга арналган мадак елец1н орыс т т ш е аударып, «Казан университет1н1ц хабар- шысында» жариялады. Алтынды сарай, ак мепнт Эуелг! хандар салмаган. 155

Салмаганньщ белгЫ Артында мура калмаган. Атаньщ алмаган конысын алып, Аргы тубш болжаган, - деп басталатын жырау сездер1н ордада жур1п «казак болган» Алек- торов: Золоченнные сараи, белые мечети Не строились прежними ханами. И после них не осталась такого наследства. Он занял землю, не бывшую у его предков Думал о будущем, - деп дэлме-дэл аударуга тырысты. «Астраханские вести» газетшде 1893 жылы жариялаган «Казак халкыньщ эдебиет!» макаласында: «Кене жырлар ауыздан-ауызга бершш, унем1 жангырып отырады, казак ез1Н1ц улттык дастанын, жыршыларын курмет тутады, б]р сезбен айтсак, эрб)р казак - энш1-жыршы» деген пМ р б1лд1рд1. Ел аузынан «Кобланды батыр» жырын жазып алды, казак ертеплерш жинап «Дала уэлаятында» бастырды. «Казактар туралы К1таптар, журналдар мен газет макалаларыньщ керсетк1Ш1н» жасап, кпап етш шыгарды. Алтынсарннд1 улг) тутты. Ордада жур1п 1891 жылы «К мудрости ступенька», Торгайга келгеннен кеЙ1н 1898 жылы «Казак хрестома- тиясы» окульщтарын курастырды. Бул ецбектер1нде Алтынсариннщ ЭД1С1Н устанды. Оларга казак балаларыньщ угымына лайьщ дуние- лерд1 )р!ктеп енг1зд1. X X гасырдыц басында Алекторов агарту саласында Ахм ет Бай- турсыновпен, Мухаметжан Сералинмен кызметтес, Халел Досмуха- метовпен, Райым Мэрсековпен, Жакып Акпаевпен, Отыншы Элжа- новпен араластьщта болды. А. Байтурсыновтьщ агартушылык кыз- мет1 Т1келей Алекторовтып ьщпал улг1С1мен кемелденд;. Елу жылда - ел жаца, бт<м - кемел Иэ, осы туста казак елкесшде мектеп ил ыждагатпен колга алын­ ган ек1 ец1р - Торгай даласы мен Бекей ордасы ед[. Б)р)нде Алтын­ сариннщ устаздьщ кулшынысы жетелеп, екшнн аймакта Жэцг1рд1п рухы колдап - казак сахарасын жез коиырау ун! жацгырта туст1. 156

86 старшындыкка бел1нген бекейл1кте «старшындык» мектептер ашыла бастады. Оларды ашу ушш халык жылына 35000 рубль жи­ нау туралы ундеу кетерд). Бул уйгарымын журтшыльщ 1894 жыл- дын мамырында Астрахан эскери губернаторына жсткпд). Губерна­ тор Петербургке министрге хабарлады. Министр II Николай патша­ га баян етт]. Император мектептер ашуга руксат бер1п кана коймай, осындай кайырмалдык бастамалары уш1н бекей халкына алгыс жа- риялады. Халык агарту министр! старшындык мектептер туралы ереже жасауга тапсырма берд1. Старшындьщтар «орталыгына» - жуздеген шакырым жердег1 кырга мугал1мд1к бы1М1 бар орыс не татарды экелу мумк:н емес ед1. Сондыктан ук!мет ек1 кластык Жэцпр мектебш б т р г е н шэк1рттер арасынан мугал1мд1кке Качан окытушы семинариясынан сынактан етуге руксат берд1. Семинарияныц алгашкы директоры казак ара­ сында оку-бЫ м таратуга б1р к!С1дей атсалыскан Н. Ильминский едг Агартушыныц 1збасарлары ордадан барган балаларды емтиханга К1- Д1Р1СС13 Ж1берш кана коймай, б1р ай бойы болашак мамандыкка бау- лыды. Кейшнен ултымыздыц танымал устаздары болып дараланган Гумар Залиев, Сей]тхан Эжшереев, Жамалетдин Мецдалиевтер дэл сол умггкерлер арасынан шыкты. Кыз балаларды окытудыц жайы тосын бастамалар мен жэйттерге толы болды. Оларга арналган туцгыш орыс-казак мектеб1 Ханордада 1883 жылы ашылган ед1. Б:рак оган барушылар непзшен бул кезде Жаскуска кептеп коныстана бастаган орыстардыц кыздары болды. Мектепте 1890 жылы б:р гана, келер жылы ек1 казак кызы окыды. Есес1не, окуга кабылданган орыс кыздарыныц катары кебейд1. Буган капаланган халык агарту министр! 1894 жылдыц 2 маусы- мында «егер казак кыздары окымайтын болса, бул училнщегнд ка- жетт1Л1Г1 кандай» деп оку округшщ камкоршысын жазгырды. Ми- нистрд1ц алацдайтындай рет1 бар ед1. Ханордада кыздар мектеб1н ашу мэселес: алгаш 1881 жылы кетерЫ п, ек1 жылдан кейш оц шенн- М1н тапты. Бул мектепте тек кана казак кыздары окиды деп уйгарыл- ды. Б1рден 2150 тецгеге уй сатып алынып, оныц жанынан бастауыш кластыц 20 кызына арналган интернат уйымдастырылды. Мектепт] устауга жылына 2555 рубль карастырылды. Осылайша ук1леп ашыл­ ган бпнм уясыныц тольщтай орыс ултыныц ек1лдер1 окитын учили- Щеге айнала бастауы министрд1ц кец:л1нен шьщпады. 157

Бул кузде Алекторов Бекей ордасы мектептершщ инспекторлы- гынан Торгай облысына ауысып жаткан ед1. Ал оныц орнын басу- шы А. Воскресенскийд1ц эл1 Казан каласынан кел1п улгермеген кез1. Петербург элгтндей дабыл кагып жаткан соц Уакытша кенестеп султандар оку жылы басталатын казан айына дейш мектепке казак кыздарын кабылдауга белсене К1р1ст1. 1894 жылдыц 1 казанындагы алгашкы коцырауга мектепке 8 казак кызы келсе, караша айында олардыц катары 14-ке жетт]. Ал желтоксанда тагы б1р елеул1 окига болды. Сонау 1841 жылы мектеп ашарда Жэцпрге пкелей колдау керсеткен агасы Шек) сул- танныц немерес1 Хусни Нуралыханова кыздарга арналган туцгыш жеке мектеп ашты. Оз) де уйден окып, орыс Т1Л1Н уйренген Хусни мектеп инспекторыныц руксатымен, берген окульщтары мен нускау- льщтары аркылы алты кызга эл1ппе уйрете бастады. Орда мектеб1 19-гасырда казак жер1ндег1 ец улг1л1 оку орны деп есептелд1. 1896 жылы Астрахан губерниялык баскармасы баспаха- насынан «Бекей ордасыныц мектеп альбомы» атты К1тап басылып шьщты. Ондагы максат ордадагы оку-агарту Ы нщ сол тустагы жаг- дайын накты фотосуреттермен, тарихи-этнографняльщ тургыдан баяндау ед1. Белгы1 эйел фотограф С. Климашевская тус[рген 30 суретпен безенд1р!лген альбомда Жэцг1рден басталган иг!Л1кт) !ст1ц елу жылдьщ шеж1рес! баяндалып, оку 1С1не жан-жакты талдау жа- салды. Мектеп шеж]рес)мен катар ксй)нг1лерге орда тарихынан, бел- Г1Л1 адамдар ем1р1нен кызьщты деректер калдырды. 1901 жылдыц наурызында Бекейд1ц Ед1л бет1не еткен!не жуз жыл толды. Бекей ордасыныц журты бул окиганы салтанатпен атап етт1. Хан ордасыныц кешелер1 жалаулармен алаулады. Ертецг1Л1к орыс ултты шенеун)ктер ордальщ Ш1ркеуге жиналып кудайга кулшыльщ етп . Мыц жарым мусылман меш1ттег1 бесш намазына жыгылды. Кунд13 ат жарысы, курес уйымдастырылып, кешке Уакытша кецес- Т1Ц залында мектеп шэк1рттер1 казак тшшде Пушкиннщ «Бальщшы мен балык туралы ертегюш» койды. Ордалыктар белест1 окиганы астатек 1Ш1п-жеу емес, 13Г1 шаралармен ернектед). Орданыц б1р га- сырлык белест1 тойына деп 40 мыц рубль шашуларын ортага таста­ ды. Оны Ресейдщ турл1 оку орындарында б)Л)м алып жаткан казак балаларына жэрдем рет1нде усынды. Мундай кайырымдыльщ бекей журты уш!н дагдыга айналган иг1 дэстур болатын. 158

Астрахан губернаторы Газенкампф университеттерде, гимназия- ларда жэне кэс1би училищелерде оцып жаткан балаларга стипендия унпн ордальщтардыц ер1КТ1 жарна жинаган бастамасы туралы 1шк1 1стер министрл!Г1не хабарлады. Орданыц жуз жылдыгына орай Пе­ тербургке патшаныц кабылдауына делегация Ж1беруге руксат су- рады. Содан орданыц ыгай мен сыгайлары Мухаметжан Есенбаев, Бактыгерей Кулманов, Ибрагим Танашев, Мукангали Шынтем1ров, Нурмухамед Бекейханов Ресей астанасына барды. Казактар депута- циясын II Николай патша кабылдады. - Император агзам, шапагаты шекс13 патшамыз! 1801 жылдыц 11 наурызында Бекей хан бастаган б1здщ бабаларымыз император I Павелд1ц ракымымен Ресей карамагына кел1п, 1шк1 казак ордасын курды. Сол кезден бер1 суЙ1спенш1л падишалардыц камкорлыгы мен адамга :зг1Л1кт1 зацдарыныц аркасында ултымыз енер-бЫмге бет бурып, эл-аукаты еркендед!. - Коллегия хатшысы Бактыгерей Кол­ манов бокейлгктер атынан сейлеген кошамет сез1н осылай бастады. - Бекей казактары б)зд! аттандыра отырып, тагыцызга адалдыгыныц кер1н1с1 рет1нде нан-туз усынуды тапсырган ед). - Казактьщ меймандостыгы мен конакжайлыгын 1891 жылы хан- зада кез:мде Оралга барган сапарымда сезшгенмш. С]зд1н халыктыц Ресей тагына а д а л д ь щ т ы сактап, эркез тату-тэтт1 туратынына сешм- Д1М)н. Хальщка мен1ц алгысымды жеттзщдер. Хаттама тэрт1б1нен шьщпаганымен, ек1 жактыц да оц пеЙ1Л] ацга- рылган алгашкы ресмил1ктен кей:н патша ашыла сейлеп, ел жайын б:ршама сурады. - Казак жер!нде болганымда талай отаудан дэм татып, дэстур- салтына каньщкан ед1м. Шыцгыс султан Уэлиханов, генерал-майор Мухаметжан Баймагамбетов аксакалдар алдымнан шыгып амандас- кан. Сонда С1здщ халыктыц «Елу жылда - ел жаца» деген гибратты сез1 есчмде калыпты. Ендеше жуз жыл толып, ек] мэрте жацарган орда журтшылыгын сендерд1ц атыцда куттьщтаймын. - 1лтипатыцызга шекс1з куаныштымыз. - Бактыгерей жолдаста- ры атынан бас ид1. - Оркениетт) елдер мундай белест1 окигаларга арнап салтанатты Какпа, мунаралы меннт, тугырлы ескертк1ш тургызып жатады. Ор­ дада есте каларльщ кандай 1с колга алдыцдар? - Улы мэртсбел1м!з, соцгы ханымыз Жэцг1р алпыс жыл бурын Ордада туцгыш мектеп анщан ед1. Бекейл1ктер осынау айтулы ею 159

окиганы орайластырып, агарту Ыне кайрымдылык корына кырык мыц рубль каржы жинады. Ол турл1 оку орындарында бппм алып журген комекке зэру жастарга бер)лсд]. - Аса ИГ1Л1КТ11с. Аталарым - I Александр мен I Николайдыц ра- кымына беленген, жеке таные-сыйластьщта болган Жэщ ]р туралы ест1гем. Ондай тулганыц ес1М1 журтыныц да жадында журмек. - Ни­ колай Бактыгерейге жуз1н т1ктед1. - Колманов, ез1ц кандай оку бгпр- ген ед!ц? - Эуел! Жэцг1р мектеб1н, содан кеЙ1н Санкт-Петербург универ- ситет1н. - Жарайсыц, - патшаныц уншен ризалык ацгарылды. - Бек куа- ныштымын! Бактыгерей патша кабылдауынан канаттанып шьщты. Николай­ дыц казак жер1 туралы эсер!не орай ойына б:р жэйт орала кетт;. Ре­ сей тагына отыруынан уш жыл бурын ханзада казак олкесше саяхат жасап, казак ауылдарына тус1п, хальщтыц турмысымен, эдет-гурпы- мен жете таныскан. Оралда болган кез1нде болашакта каланыц бас кошес! бойынан салынар аса сэулетт! ш]ркеуд!ц 1ргетасына алгашкы К1рп1ш салган. Сонда гой, буган масаттанган казачество басшылыгы Бекей мен Жэцпрдщ такка отыруларынан кеЙ1н «Хан тогайы» ата- лып кеткен кала 1ргес1ндег1 калыц агашты ез жарлыгымен «Цесаре­ вич тогайы» деп озгертетш;. Бул уйгарымга селт еткен журт болма- ды. Одан бер1 он ек1 жыл еткен! мен оралдьщтардыц ездер[ тогайды бэр1б1р «Ханская роща» деуден жацылган емес. Эрине, бук!л империяныц алкап-тайгасын билеп отырган патша б1р шок орманды казак хандарынан кызганбасы аньщ. Цайткенде де, мэуел1 шогыр басындагы бэс1рел1 атауымен гасырдан гасырга «Хан тогайы» болып кете берд1. Жогалмайтын «Жэцпр мектеб)» Жэцг1р мектеб1нен алгашкы елу жылда ек! мыц бала сауат ашып, 250 шэк1рт тольщ курсын б1Т1р1п шьщты. Оку орныныц шеж1рес1нде «туцгыш» мэртебсс! элденеше рет кайталанды. 1879 жылы Хальщ агарту министрлМнщ 2 кластьщ мектеб1 болып кайта курылды. 1905 жылы 4 кластьщ мектепке айналды. Жетп:с окушы жататын туцгыш интернат уЙ1 ашылды. 1908 жылы оку орны жа- 160

нынан бастауыш мектеп мугал1мдер1н даярлайтын ек1 жылдык курс уйымдастырылды. Жэцг1р салган жол Бекей ордасыныц саяси-элеуметт1к жагдайына карамастан унем1 жалгасумен болды. Гасыр ауысып, Ресей империя- сы Кецес мемлекетше турленген туста мунда мектеп 1С1 одан сайын ер1стед1. Бул ортальщтыц нускауымен емес, кез1нде ездер1 де Жэц- г1р мектеб1нен тулеп ушкан, енд) ордада жаца заман орнату жолын тацдаган жерг:л[кт1 улт тулгаларыныц куш-ж)гер1мен колга алын- ган ]С-шаралар болатын. 1918 жылдыц сэу1р1нде Ханордада Агарту халык комиссариаты курылды. Кыркуйек айында мугал1мдерд1ц б)- ршнн курылтайы ашылды. Онда улттык мектептердеп оку-агарту 1С1Н1Ц жайы, мугал1мдер уш!н кыска мерз1мд1 курстар уйымдасты- ру, уюмет есеб:нен казак балалары унпн ауылдык жэне болыстьщ мектептер ашу мэселелер1 акылдасылды. Курылтайдыц карары да кадау-кадау: «Ордада жалпыга б:рдей м ш дегп бастауыш бы1м беруге кешет;н болсын. Жацадан эркайсысы елу балага арналган 550 мектеп ашыл- сын. Оныц 90-ы биыл - 1918 жылы уйымдастырылсын. Улгтар ха­ лык комиссариатыныц Казак бел1м!нен уйымдастырылатын мектеп- терд! осы агымдагы жылы каржыландару суралсын». Мундай аукымды 1С11 колга алуга жэне булай талап етуге сексен жылдык мектеп тарихы бар елкенщ гана рухани кукы болмак! «23 кыркуйектен калдырмай 50 мугал)м унпн алты апталык курс- тар уйымдастырылып, оларга лекторлар шакыру халык комиссариа­ тыныц Бекей бел1мшес1не тапсырылсын». Хан кецсес!, Уакытша кецес сек1лд] бурыннан эк1мш1л1к баска­ ру тэж1рибес1 бар жергЫкт1 орган гана ез1не мундай кауырт м)ндст алуга каб1летт1 болмак! «Дереу казак мектептер1 уш1н окулыктар мен оку куралдарын эз1рлеуге К)р1с1п, аталган максатта Бекей бел1мшес1 жанынан терт адамдьщ комиссия курылсын». Жэцпр мектеб1нен бы1м алган, элемн1ц Т1лдер1 мен тарихыныц окымыстысы Габдолгазиз Мусагалиев сынды зердел1С1, Гали Бега- лиев пен Габит Сарыбаев сынды болашак галымдары, хан эулепнен тараган Габдол Бекейханов пен Мустафа Кекебаев сек1лд1 енерл)-б:- Л1мд1лер1 бар эю м ннлт орган гана мундай мацызды 1СТ1 дереу колга алар беделд] комиссия кура алар едП 161

«Кырда 30 жылжымалы К1тапхана - окырмандар отауы ашылсын». Жэцг)р бастап серелеген К1тап казынасы, оньщ мектеб1нен сауат анщан окырманы бар мскенн)н халцы гана мундай К1гапхананы ка­ жет етпек! «Мектептерде балаларды кернек! окыту уш1н 2 кинематограф ал- дырып, олар жылжымалы турде пайдаланылсын». Мектептершде буган деЙ1н-ак пэнд1к курал-жабдыктар пайда- ланып келген улг1С1 бар бЫ м жуйес1 гана Кецес ук1мет!Н1ц кесем! Л енитнн «Барлык енер 1Ш1нен б1зге ец маныздысы кино» деген1нен элдекайда бурын мундай кернек) куралдьщ кажеттиш ойламак! «Мугал)мдерге ересектерд1 кластан тыс окыту мшдет; жуктелс;н. Осы жылы кырдагы терт ауылда Улттар комиссариаты Казак бел1м- шес1н:ц сметасымен ересектерге арналган курстар ашылсын». Казак сахарасында сауатсыздыкты жою ураны котер1луден кеп жыл бурын мундай 1СТ1 кешеу1лс13 колга алуга кырда сауатты муга- Л1мдер1 бар Бекей ордасыныц гана мумкшдМ бар ед1 ! «Мугал1мдер уннн журнал ашылсын». Айтылды-орындалды. Казак педагогика басылымныц алгашкы 1зашары «Мугал1м» журналы Ордада шыга бастады. Курылтайдыц усыныстары накты, мазмунды, аукымды ед1. Жэне б1рде-б]реу] сез жуз1нде калмастан 1ске асып жатты. Арада терт ай еткснде, 1919 жылдыц кацтарында М1ндеттерд: одан сайын нактылау уш1н мугал!мдердщ еюнш) курылтайы шакы- рылды. Алгашкы мэслихатта б)ркатар мэселелер ескер1лмей калып- ты! Сейт1п: «Казак балаларын толык камту максатында ауылдар жайлауга кешкен кезде жылжымалы бастауыш мектептер уйымдастырыл- сын». «Осы жылы Ордада екшни баскыш мектеп ашылсын». «Мектептерд: жиЬаз-жабдьщтармен камтамасыз ету уш1н облыс- тык бел1мшеден Орда каласында агаш ецдеу шеберханасын ашу су- ралсын». «Эрб1р мектепте 25 балага арналган пансионат ашылып, шэк)рт- тер уш1н тацертецН тамак уйымдастырылсын, балаларды мектепке жетк1зет1н жэне кер1 алып кайтатын келж бел1нс1н». «Окульщтар жасаушы комиссияга казак т)Л1 окульщтарын эз1р- леуд1 тездету тапсырылсын, оган казак т)Л1Н1ц грамматикасына ка­ жет деген езгер)стер енпзу кукы бер1лс1н». 162

Жэцпр мектебшдей 1зашар 61Л1М уясы бар елке тецкерктщ ал­ гашкы жылы-ак колга алган осынау 13Г1 М1ндеттерд1 Кецес ук1мет1- Н1Ц агарту жуйес1 айна-катес13 кеш1р1п алгандай жетп1с жыл бойы дамытумен етпек! 1920 жылы Казакстандагы туцгыш педагогикалык жогары оку орны - Бекей агарту институты ашылды. Институттыц он б1р окы- тушысыныц алтауы жогары 61Л1МД1 маман болды. Елдщ ортальщ ка- лаларында педагогика институттары ашылып, мамандар даярлау мл улттьщ децгейде жолга койылганнан кеЙ1н ез М1ндетш актаган Бекей институты тагы да бес жылдай педагогикалык техникум децгейшде жумыс 1стед1. 1930 жылы таза орталау мектепке айналдырылып, не- Г13Г1максаты - халыкка б)Л)м беру 1С1не тупкы1кт1 кайта оралды. Тек журт жадындагы «Жэцг1р мектеб1» деген угымды келегейлеп, елке тарихына ешб1р цатысы жок М. Горькийдщ аты тел1нд1. А л Улы отан согысыныц басталуымен туспа-тус келген, эр] хан­ ныц ес1м1 мансукталган туста мектепт1ц гасырлык тойы туралы айту мумк1н емес ед1. Тэуелс1зд1кт1ц тацы арайлаган 1991 жылы гана 150 жылдыгы мерекелен1п, 1999 жылдыц желтоксанында Жэцг1р ес!М1 кайтарылды. Тарихи эд1летт1л1к орнады, ултыныц даналык уйгары- мы нэтижес1нде б)Л]м уясы ез1Н1ц 1ргес1н калаган тулганыц рухымен кайта кауышты. Айтып-айтпай немене!? Казактьщ эдет-гурып зацын жуйелеген Касым ханныц улгЫ каска жолдай жетелейд1. Сол дэстурд! «жац- гырта» устанган Ес1м ханныц еск1 жолы санада есюре коймайды. Жэцг1рд1ц де баска еш хан таласа алмайтын бш)м дацгылы кемеск] тартпак емес. Иэ, Казактьщ эр ханыныц ез жолы бар. Касым ханныц каска жолы. Ес1м ханныц еск1 жолы. Абылайдыц азаттьщ жолы. Кенесары- ныц курес жолы. Жэцпр ханныц 61Л1М жолы! 163

ЖЭЦПР ХАННЫЦ ЖАРГЫЛАРЫ \"^е&'/эемсе ^енлмек же/эхе ен?ем. Байтоц жырау «Мен жасаган зацдар жинагы...» (% 7$Ы%Л!Ы% 1830 жылдьщ жазында Орынборга губернатор болып келген Павел Сухтелен Жэцпрге зац ережелершщ кыекаша жинагын ку расты ру ту­ ралы арнайы тапсырма берд1. Губернатор Жэцпр бурыннан ден койып журген жэйттерд1 деп басыпты: «Казакка катысты кылмыстьщ 'с журпзу кез1нде Шекара комиссиясы мемлекет!м1здег1 баршага ортак зацдарды басшылыкка алганымен, киындьщтар жи1 ушырайды. Ойткен) бул зацдар кеп жаг- дайда халыктыц дэстурше, кейб1р кылмыстар туралы ордальщтардыц туснпктсрше сэйкес келе бермейд1. Осыны ескер1п, мен мусылмандардыц бастапкы кукы немесе ба- йыргы жэне каз)рг) кагидаларыныц тупказыгы - Куранньщ 131мен жергЫ кп орда зацдарыныц жиынтыгы жасалганын калар ед1м. Билер мен старшындар, ру басшылары дауларды шешу мен кылмысты тексе- ру кез1нде Ресей зацдарына ыцгайлап колданатындай, б]рак сот юшде казак дэстур1не беЙ1мделген зац ережелер! кажет. Кепсезд1Л1к, ек1уш- тыльщ болмасын. Кылмыстьщ тур1 мен жазаныц шаралары, у т м шы- гару мен кеппр)м жасау жэйттер1 егжей-тегжейл1 камтылуы тн1с. Казак билеуш1лер1 )Ш)нен ец бипмдю] деп С13Д1Ц мэртебел1Ц13ге усыныс жасай отырып, осынау мацызды 1СТ1 колга алуыцызды аса ет)- нем1н. Ережелер жобасын сурыптаганнан кей)н жогары жакка усыну уш 4н маган ж1бер1Ц13». 164

Хан даулар мен цылмысты ютерд1 шешуде колданылатын ка­ закты н эдет-гурып кес1мдерш зерттеп, б1р жуйеге келт1руге ю р ктг Оныц баптарын тузу мен ережелер1н тус1нд1ру барысында байыргы жаргылар мен ез1 колданатын уюм эд1леттер1не суйендг Сухтелен кенеттен кайтыс болганнан кейш де Жэцпр зешнмен к]р)скен юш токтаткан жок. Сейтш, тиянакты жасалган зац ереже- лер)н 1835 жылдыц сэу1ршде Орынбордыц жацадан келген эскери губернаторы Перовскийге усынды: «Аса мэртебел), мархабатты бн- леуш!М13 Василий Алексеевич! Орынбордыц бурынгы басшысы 1831 жылдыц 29 карашасында ез!:пц № 1847 кужатымен менен даулар мен кылмыстарга терел!к айту барысында казак дэстур1 бойынша колда- нылатын зац ережелершщ кыскаша жинагын курастыруды ет1нген ед]. Бул мэселе бойынша тольщ мэл:мет тужырымдалган, ез1мн!ц жеке байкауларым аркау ет1лген осы жинакты С13Д1Н мэртебелщ)згс усынуга мархабат етщ)3». Олкен1 эл1 танып б]лмеген Перовский Жэцг1рд1ц бул ецбегше кектен 1здеген1 жерден табылгандай куанды. «Пайдалы 13ден1С1уш1н ханга алгыс бшд1р1лсш. Ол жазган зацдар жинагын орыс тшше ау- даруга берд1м. Егер ресейл1к зацдарга орайластырганда казактар 1С1 бойынша кылмыстьщ 1с жург1зуге беЙ1мдеу мумк1нд1Г1 ашылса, хальщтыц кэдесше жарарына ешб1р кумэнчм жок» деген бурыштама жазды. Ордада зацдыльщты сактау, сот 1С[н жург)зу мэселелерше ез би- Л1Г1Н1Ц алгашкы куншен бастап колга алган Жэцг:р ережелерд1 тузу барысында эд!лет мурасы мен жеке тэж1рибесш уштастырды. Ол такка отырмастан б;р жыл бурын, 1822 жылы шыккан С;б]р казак- тары туралы жарльщта да дала зацдарыныц жинагын жасау жен1нде айтылган ед1. Би-аксакалдардан далальщ зацдар мен дэстурлер бо­ йынша тольщ мэл1меттер жинау ойластырылды. Олардыц анайысы мен катацдыгын бэсецдет1п, езге зацдарга кайшыларын жойып, ка- 31рг1тэрт1пке келт1р1п барып, б т н к етуш1 Сенатка усыну кезделд1. Бул жарльщ Жэщ1рд]ц такка отыру кезец1мен туспа-тус келд1. Бул1нш)л]к, К1С! казасы, тонаушыльщ, зорльщ керсету, казына мен Когамдьщ мул1кт1 урлау кылмыстьщ 1стер деп есептелд1. Калган эре- кеттер азаматтык 1стерге жаткызылды. А л 1шк1 ордада зацдыльщтыц сакталуын ханныц ез1 Т1келей када- галады. Сот )сш д;н ережелер1 мен хальщтьщ эдет-гурып бойынша ауызша жург!зд1. Ел пышдсг) даулы мэселелерд! шешет!н шаригат 165

ережелерш жуйелед1. Халыктын ем1р салты мен сауаты жет1лгенше дэстурл: жаргылардан ауткымай баскарганды дурыс санады. Оларга н епзделт шыгарылган ук1м-кес1ммен кел!спей, 1СТ1 эр1 карай Ше­ кара комиссиясыныц сотында карауга арызданган жэйттер болган емес. Бул туралы ханныц карамагында эр жылдары кызметте болган Троицкий, Раевский, Ивановтар Ресей баспасезшде жазды. Сондай 1с караулардыц куэгер1 болып, хаттамаларын тузген хан кецсес1н баскарушы С. Раевскийдщ баяндауынша, ез1не тускен арыз- дар бойынша Жэцг1р талап иес) мен жауапкерге тергеуге келет1н уа- кытын белг1лейт!н. Ру баскарушыга не старшынга жауапкерд1 атал- ган мерз!мде Ордага жетюзуге нускау берет1н. Ек! жак хан сотына ез куэгерлерш экелуге М1ндетт1. Куэгер келмеген жагдайда оларга шабар Ж1бер1л1п, сот баска кунге ауыстырылады. Арызданушыныц жаз кезтде ханныц отауына, кыскы мезг^лде сарайына ертецг1Л1к немесе кешкурым сэтте, тек намаз кезшен баска уакыттыц бэршде келу1не ес!к ашык болды. Сонымен, шагым бойынша 1с карау басталады. Хан баскалардан би1ктеу тугырда малдас курады. Одан сэл томен1рек, оц кол жэне сол кол жагынан дш иелер1 мен лауазымдылар жайгасады. 1ш1ндег1 ак­ сакалы, беделд!С1 ханга жакынырак отырады. Оц жак пен сол жакта талапкер мен жауапкер куэгерлср)мен ек; топ болып Т1зе бугед1. Ал ханга царама-карсы жакта 1с карауга катысуга ниет бшд1рген орда- льщтар алка тузед). Эусл) барльщ катысушыга кымыз экел)нед1. Хан белг1 берген- де алдымен талапкер, одан соц жауапкер мен куэгерлер сез алады. Мэсслеш байсалды тус1нд:ру мен салмактыльщ жаксы касиетке, ал б1реумен куб1рлесу, сыбырлай кел)су езгелерд1 сыйламагандыкка ба- ланады. 1с ауызша, дауласушылар мен жиналган хальщтыц алдында еш купиясыз каралады. Даулы мэселенщ ак-карасына коз жетк1зе ке- Л1п, хан Д1Н иелер! мен лауазымдылардан К!нэл1ге кандай жаза кол- дану лайьщ екен!н сурайды. Хан еш тмд1 какпастан, карсыльщ п!К1р- лерд1 де зейш коя тыцдайды. Ук1м ел тарамастан шыгарылып, оныц орындалуы ру баскарушылар мен старшындарга жуктелед1. Осылайша, кеЙ1ннен «Дала уэлаяты» газет! жазатындай, «Жэц- г)р хальщтыц ез араларындагы жетпеген дау кызметтер1н б1Т1рмекке гакылыменен тексер)п, К1м хак, К1м гайбылы куЙ1нше сактьщпен 61- Т1р1п турганына арыз иелер1 де, жауаптылар да разы болып, бМ сш кетет!н». 166

Орыстармен араластьщ, сауда, карыз, мул1к жинау катынастары орньщцан сайын алалык кебейд1. Хан ордасы дауласушы жактардан арылмады. Жэцг)р аса шиеленют; болмаса, сот карауынын б1р бе- Л1Г1Н ру баскарушыларына, ал олардан старшындарга берущ уйгар- ды. 1841 жылдыц мамырында Мемлекеттш мул1к министр1не жазган хатында: «Казактардыц арасындагы урлык-карлык кандай шыгын келем1нде болсын алдымен старшындардыц карауына бер1Л1п келе- д]. Тексеруд1ц ек1нш1 децгеЙ1н ру баскарушылары жург1зед1. Ал кар­ сы жацтар мэм1леге келе алмаган жагдайда ацыргы ук1мд1 хан жэне оныц кецес! шыгарады» деп тусшд!рд1. Ж урт сот сатысынан баска даулы 1стер бойынша билер шепнмше де жуг1нет)н. Жэцг1р, эс1ресе, Шомбал Ниязов пен Балкы Цудайбер- геновке улкен сен1м б1лд1рд1. Олардыц эдш байламдарына журтшы- лыц ден койды. Ресми тагайындалмаса да Агытай мен Шолтыр би- лерд!ц терел1Г1 талай тартысты таразылады. Олардыц шешенд1гл мен кесемднлне беделд1 бас И1П, тентек-тел1л) Т1зе букт1. Олеуметт1к зардапсыз кылмыстар мен уш мэртеден аспайтын суганактьщ, 30 кумк рубльге деЙ1нг! шыгынга есептелет1н урльщ- карлык ханныц куз)рет!нс жаткызылды. Ал казацтармен катар орыс шептер; тургындарыныц катысы бар 1стерд1 тексеру Орал войскосы- на ж уктелт, ук1м шыгару Шекара комиссиясына Ж1бершд1. Казак­ тар Орал шеб1Н!ц тергеуннсше баруга тн1с болды. Жэцг1р ордадагы бил1кт1 колына алганда орыстар мен казактар арасында кезшде ше- пнлмей кордаланып калган осындай 1стерге кез1кт1. Ордалыктардыц орыс тергеу!нен кашкактауынын себебш хан «ук1мет тарапынан тер- геудщ бэр:н казак курдымга кетумен б!рдей керет1н!мен» тус!нд!рд1. Сейт1п, ук1меттен тергеущ шетте емес, ез ордасында жург1зуд1 су- рады. Б1рак губернатор орыс шебшщ тургындарын жауап беру ушш ханныц ордасына шакыруды да колайсыз, уйлеспсйт)и шара деп тап- ты. Енд)Г) жерде казактарды орыс шебшдеп тергеуге оларды нег1эс13 К1нэ тагудан коргайтын депутат алып журет1н болды. Хан содыр-сойкандарга жаза белг1леуде адамныц ар-намысына ти1п, журт алдында абыройын кет1рет;ндей 1с-эрекеттерден сактан- дырды. Эс1ресе, жэрмецке етет1н айларда тэрт1п сакшысы СуЙ1н1ш- кали султанга б1ршама екыеттж бергендег) басты талабы: «Журт алдында ешюмд! жазалауга болмайды!» Ягни, ордальщтарды кан­ дай да б1р шалдуарлыгы немесе терю кылыгы уш)п жэрмецке басын­ да елдщ кез1нше дене жазасына тартуга кукы жок! 167

Тек кана бекейлж казактар уш1н: «Бес рубль шамасында дуние- мул1к урлаган, аздаган бузыкылык, алдау, урыс-кер)с секшд1 бас жа- рып, кез шыгармайтын кылыктар уш1н тузету жазаларын колдануга руксат берд1. К1нэс!нщ дэрсжес]нс карай белгш1 б1р уакытка камауда устап, арызданушыныц катысуымен камшы согып сазайын тарткыз- ган жен. Дурен1 «жэрмецке басында журттьщ кез1нше емес, жабьщ карауыл орнында, б)рац он бес шыбырткыдан аспайтын, кеб1не одан да аз эр1 жанга батпайтындай салу жеткипк'п» болмак. Осындай жаза алган немесе тергеу жург1зу унпн устауда болган эр адамньщ аты-жен1, кандай К1нэс1 жен1нде тэрт1п сакшысы айып журналына жазып отырды. Жэрмецке б1ткеннен кеЙ1н ол журналды айыпка тартылгандардыц К1м екен1н бы1п, назарда устауы уш1н хан­ га керсетет1н. Ал сырттан келген саудагерлер, купецтер, мещандар кылмыс жасаса, оларды жазалаудыц, камауга алудыц тэрт)б]н Ресей зацдар жинагындагы ти]ст! баптарга сай нактылап жазып берд1. Жэрмецке кез1нде К1мде-К1м б1реуд1 жаралайтындай, мерт1кт1рет1ндей, шеЙ1т етет1ндей жагдай орын алса, зацныц 14-томыныц 270-бабына сай кыльщ 1стесе, камауга алып, кылмыстьщ сотка айдатудан каймык- пауды тапсырды. Жэцг1рд1ц жэрмецке кез1нде тагы бф тыйым салынатын ю-эрекет рет) нде катац тапсырганы маскунемд1к пен тебелеске жол бермеу ед:. «Б1здщ руханн зацымыз бойынша мусылман арасында тезуге болмайтын маскунемд1к кеселге журттьщ урынбауын катац кадага- лацыз. Орыс болсын, баска болсын - келуиплер де еш жерде жуген- С1зд1кке салынбай, жанжал мен жага жыртысудан ездер1н мунтазы устаганы жен». Ордальщтарга жаза колдануда бурмалау не бюпгш асыра пай- далану болмас унпн жергппкт) басшыларды туракты ережелермен камтамасыз етт1. 1828 жылдыц 16 тамызында бер!ш руыньщ стар- шыны Исатай Таймановка берген нускауында ел ш ш де кездесет1н басбузарльщ эрекеттерд: шектеуге уэкм етпк берд1: «Курметт! Исатай Тайманов старшын! Турл1 рулардан сайланган жанымдагы кецесннлер мен1ц атыма мынадай ережелер усынды: б1р1нш1 рет урльщпен колга тускен адам 100 дуре согылып, ту- зелгенге деЙ1н ез шацырагымен, мал-мулюмен ру басшысыныц не бид[ц кадагалауында болады. Ек1нш1 рет колга туссе, жэб)рленунн- 168

нщ шыгыны етеле отырып, орыс зацы бойынша жазаланып, баска елкеге жер аударылуга Ж1бер1лед1; тиес1Л1 карызын етемеген адамга арыз иесш канагаттандыру ту­ ралы нускау 6ер1лед1. Карызын кайтармаган жагдайда жауапкерден талап ет1лед1. Оган да кулак аспаса, ешкандай уэж1не карамастан енд1р1Л1п алынады. Когамдьщ алымдарга катысты телеуден жалтар- гандарга айып салынады, ягни койдыц орнына жылкы, жылкы ор- нына туйе телейтш болады; б1реуд!ц атын М1Н1П журген не сойып алган адам кунына татыр ат кайтарады жэне айыппул рет1нде б]р кулын косып беред1. Бас- каныц жылкысын тацбалап алган, 30 куннен артык менш1ктенген адамга жылкы урлаганы уш!н колданылатын жазаныц уст1не тагы да ек1 жылкы косып кайтару М1ндеттелед1. В;реуд]ц жылкысын са- тып Ж1берген1н не сойып алганын ез; ерк!мен мойындаган адамнан б:р жылкы онд[р!Л)п алынады, ешкандай айыппул салынбайды; эрб1р ру баскарушысыныц, бид1ц жанында тэрт1п жетпнен стар- шын болуы ти1с, оны рудыц 031 сайлайды. Ережен1 карамагыцыздагы барлык адамга жариялауыцызды жэне жогарыда мшдеттелген тармактарга сай шеш1м кабылдауды усына- мын». Жэцг1р халык жаргыларымен катар Ресейдщ зацнама эдебиет1н пайдаланды. 1833 жылы ол Орынбор шекара комиссиясынан езше Ресей империясы зацдарыныц 15 томдык жинагын ж]беруд! ет1И!п, 1835 жылы тугел алды. Жеке ютапханасында 1842 жылы шыккан 16 томдык зацдар жинагы турды. 1839 жылгы кабылданган Сенат жарлыгында жэб1рленуш1ге 30 ку­ м к рубльден жогары шыгын келт1рыген 1стер жалпы сот орында- рында каралуы ти1с деген ереже бекМлд1. Жэцг1р ол ережемен кел1с- пей, Мемлекетт1к мул!к министр]не жазган карсылыгында ез куз1- рет1н кецейтш, шыгыны 30 рубльден жогары ютерд) де карау кукын сурады. Хан жарлык МЭТ1Н1Н1Н айкын емест]Г!н, сондай-ак кандай шыгынмен есептелмес1н, ел 1шпгдеп урльщ-карлык казак дэстур1- мен шеш1лет1н1н алга тартты. Ондай )стерд] жалпы сот орындарына Карауга беру ЖэцНрдщ п!К1р1нше: б1р1нш1ден, урльщтыц ец карапайым тур1 эрб1р туйе немесе жыл­ кы косагыныц куны 30 рубльден жогары туратындьщтан эр; ол жи1 кездесет1н кылмыс болгандьщтан, тергеу жадагайльщка урындыра- Ды. 1с жург!зу унпн мац далага, кейде жуздеген шакырым жерге де­ 169

й)н баруы теракты сот орындарына ауыртпалык тус)рсд]. 1ле-шала тексер1лмегенд1ктен, апта-ай е т т з ш жинаган мэл1мет ешцашан то- лык не ацицат бола алмайды; екшпнден, малы урланган казак ол женшде сот орындарына ба- рып шагымданып, от)Н[ш жазуга шыгынданып жургенше, жогал- ганын садака дей салады. Орыстыц тш 1 мен 1с кагазь[н тусш б ей тт казак ез талабын коп жагдайда дэлелдей алмайды; уш1ншщен, кез-келген жадагай 1с жург1зу талапкерд)н, жауап- кердщ жэне куэгерд1ц шалгай калаларга аса шыгынды сапарларын талап етед1. Эс)рссе, куэлер ешб1р К1НЭС13 жэне акысыз, уЙ1 мен ша- руасын тастап, айтальщ, 800 шакырымдык Орынборга сабылмак. Зац бойынша куэгер К1НЭЛ1Н1Н есебшен канагаттандырылуы ти)с болганымен, урлыкка барган адам кебше-кеп кедей, эр1 )ст) болып, алдымен талапкерд1ц шыгынын отеуге ти)с ол куэгерд1 жарылкай алмасы анык; торт)нш1ден, ]ст1н узакка созылуы, шыгынга бату, тез арада жо- гын кайтара алмау ен эдш талапкерд1ц ез: зацды 1с жург1зуге кец1Л1 толмай, ез ерк)мен кек кайтаруга тырысып, жэб1рленуш1ден кьм- мыскерге айналуы мумк)н; бес]нш1ден, цазакка тагы б1р ауыртпалыгы, урланган дел!нет1н даулы малды 1с каралып б1ткенше эскери шеп басшылары мен жерп- Л1КТ1 полиция айдап экетед1. Дау-шар аякталганша кут1м болмаган- дыктан жэне жем-шеб: жетюпей кунын жогалтуы былай турсын, ол малдыц арам катуы да ьщтимал. Енд1 Жэцг1р орыс зацдарына дендей отырып, тагы да ордальщ- тар пайдасына келет1н баптарды саралады. Сенаттыц 1837 жылгы 15 сэу]рдег) жарлыгына сэйкес хан 1шк1 ордада сот жург1зу мен ук)м беру кукыгына ие. Ендеше, 30 рубльге байланып калмай, эдеттег1 кылмыстарды ел ш ш де карау ук!метт1ц де жумысын жсц!лдетнек. Каза^тарды Ресей сотына сабылдырмау уш1н Жэцг1р б1Т1мгер- Ш1Л1К тэсыш е жуг1нд]. Орыстардыц казак уст1нен шагымдарын эр1 карай ушьщтырмай, олардан «хан у т м ш е канагатпыз, алдагы кезде осы 1с бойынша ешкандай талап коймаймыз» деген колхат алу аркы- лы ымыраластырды. Жогалган ат орнына куны сондай ат бсрпзд!. Жэрмецкеге келер жолда жуктен колды болган тауар, мал таптаган ег1ст1к, жогалган зат пен б1реудщ таякка жыгылганы унпн акшамен не малмен кун телеп, жогары жакка жетк!збестен б!Т1СТ1рд1. Хан кей 170

жагдайда жэб1рлснушпе ез малынан бер1п, к е й т айыпкер орнын толтыратын етт). Ордальщтардыц казачествога есес! кетпес уш1н хан арадагы сау- да-саттьщта орыс зацыныц ьщгайын уйренуге шацырды. 1842 жыл­ дыц 30 желтоксанындагы «Назарга, басшылыцца алуга, дер кез1нде орындауга» аталатын нускаулыгында Орал казактарынан жылкы са- тып алган кезде бул туралы дереу олардыц жсрплжт) бастьщтарына мэл1мдемесе, зацды куш1 болмайтынын есксртт). Кез-келген зацгермен бш1м таластыра алатын ЖэцНрдщ усы- ныстарын уюмет кабыл алды. Сейтш, 1842 жылы шыккан Зацдар жинагыныц II томы, VII штабы, V тарауыныц 733-бабы етш!п: «1шк1 орда казактарына талаптары барлар зацдык канагаттандыру кукы мен М1ндет1не ие ханга жугш у! ти1с» деп жазылды. X V томы 4 -па- раграфыныц 179-бабында: «1шк1 орда казактары ук]метке багынбау, елд! дурл1кт1ру, баска елкеге кашу, кылмыска, К1С1 елт1руге катысу, казынаныц жэне когамныц мулк1н урлау, ертеу, кокан-локы керсету, тонау, барымталау, шыгыны 30 кум1с рубльден жогары есептелетш ек! жэне одан да кеп урльщ жасаганы туралы ютерге катысты жалпы кылмыстьщ зацдар бойынша сотка тартылады. Аса зардапты емес баска кылмыстар, оныц 1Ш1нде 30 кумю рубльге деЙ1нг! шыгынды уш мэртеден аспайтын урлыгы ушш ханныц сотына тартылады, тек бул кес1мге зацдьщ тургыдан канагаттанбаган талап иес1 жогары жакка шагымдана алады» деп нактыланды. Осылайша, ханныц усы- ныстары Ресей зацдарында ескер)лд1. Жэцг1р б1р хатында кезшде Перовскийге казак дэстурл1 жаргы- ларына нег1зделген ережелер жинагын Ж1берген1н, губернатордыц оны орыс т!Л1не аудару туралы тапсырма берген1н Орынбор шекара комиссиясыныц терагасы Генст]ц ес!не салды. «Мен жасаган зацдар жинагы енд1Г) аударылып б1ткен болар деген ум)тпен, ез!м уш1н орыс Т1Л1ндег1 кенпрмес]н алуга аса петлд!М1н. Маган сол аудармамен К1м шугылданганын б!Л1п берсец1з екен. Кепнрменщ акысын Ж1бсрем1н» деп ет1Н1ш айтты. Эрине, казактыц эд1лет нускаулыгын тузуде Жэцг1р жалгыз бол­ ган жок. Орта жуздщ зиялысы Шыцгыс тере Уэлнханов ез ел1Н1ц зацдарын жинактады. КеЙ1ннен Жэцг1рд1ц аталас Ш1С1, Бекейд1ц ага- сы Сейдэл)Н1ц немерес1 П леу Сейдалин осы ецбектерд1 ретке кел- Т1р1п баспага дайындады. Губернатор Баллюзектщ басшылыгымен Императорлык география когамы «Орынбор бел1мшес1Н1ц жазбала- 171

рында» жарияланды. Тшеудщ ез1 жэне Казан университетшщ зан факультет1н б1Т1рген немере Ш1С1 Жансултан Сейдалин (Жуя^ое) бул матерналдар непзшде зац гылымыныц кандидаты дэрежесше дис- сертациялар жазды. басммя саням, й1^2е.д а^ммар. са^ьлы со^ /^азыня:я ся^мнар. Ыгылман Шерекулы «Зекелц болып кетей)н...» (<:ялы^ сяясяАиь:) Жэцпр мусылман зацындагы зекет кагидасын ез ордасында М1Н- детт1 ет1п, мелшер1 мен жинау тэрт:б1н белг1леуд1 ойлады. Кайынкали бастаган толкулар кез1нде хальщтыц орынсыз алым- сальщтан ауыртпалык керш отырганы туралы эцг!ме тарады. Сон- дьщтан Шекара комиссиясы ханнан журттьщ кабыргасын кайысты- рар мундай сальщ юмнен, канша алынады, К1мдер жинайды деген мэл1мет беруд1 талап етт1 . Жэцг1р казактар атам заманнан келе жат- кан дэстур1 бойынша ею турл1 м1ндетт1Л1кке, б1р1нш1С1 - зекет, екш- Ш1С! - кыскы сойыска кой беру екен1н дэлелдемек болды. Бекейл1к казактардан алынатын сальщтыц непзп тур! - зекет ту­ ралы тус1Н1кт1 Жэцг1р Шекара комнссиясыныц терагасы Г. Генске буган деЙ1н-ак, 1824 жылдыц 25 мамырында берген едт 1827 жылы ордада сенатор Энгель болганда ЖэцНр оган кара- магындагы хальщтан зекет пен согым жинау кукын зацдастыруга кемектесу1н сурап, жазбахат тапсырды. Жэцпрдщ тус1нд1ру1нше, мусылмандьщ немесе шаригат зацы бойынша хан унпн кол астын- дагы хальщтан жыл сайын терт тул1ктен алым жиналады. Бул алым зекет дел]нед1. Хан казынасы саналып, онын эулет1н устауга жэне кедей-кепннкке царасуга жумсалады. Хальщ ежелден кабылдаган, булжытпай орындайтын кагидат. Жас калган Жэцг1р экес1 Бекейдщ оныц келем1н калай белг!леген1н бше бермейт1н1н мойындады. Ал Жайьщтыц аргы б е т т д е п билеуш1 султандар хальщтан сальщ жина- ганда шаригат зацын мулде устанбайды. Келем1н ездер1 белг!лейд[. Онын устше ук!меттен алатын жалакылары бар. Мусылман зацында алым хальщка салмак тус1рмеу! ти]с. Жиналган каражат тек ханныц 172

кара басына емес, тпп-ж ем1 кемдерге жумсалуы тию. Осыларды мэ- Л1мдей келе, Жэцпр жылкыдан, туйеден, 1р: кара мен кой-ешкщен жыл сайын жиналатын зекет мелшер1н ук1мет тарапынан беютущ сурады. Сураганда: «Егер С13Д1Ц мэртебелщздщ булай каулы етуге куз1- рет1 журмесе, улы император агзамнан жарлык шыгаруды ет)нуд1 умытпассыз» деп зекет мэселесш патша сарайына дей]н узатып сал- ды. Эрине, патша ондай пэрмен бермесш хан 1штей сезд1. Дегенмен, ез талабына элеуметт1к мэн бере усыну, жогары жакты мэжбурлей мэл!мдеу Жэцг1рд1ц тацдаган эд1С1 болатын. Ордальщтардыц ханга беруге ти1с зекетшщ накты кабылданган тэрт1б1 бар. 40-100 койы бар адам - б1р кой, 200 койдан - ек1 кой, 300 койдан - уш кой бередг 5 туйеден - б;р кой, 30 бас 1р1 карадан - ек! жасар, 40 бастан - уш жасар мал беру1 ти1с. Б1рак Жэцг1р уш1н бул алымдар кандай да катып калган ереже бойынша жург131лген емес. О й тк ет кедей адамдардан мулде алын- бады. Мыц жылкысы болсын, аукаттыдан б)р жылкыдан артык зекет талап ет1лмед1. Ханга басыбайлы ногай руынан баска эр рудан жыл- кыга шакканда ек1-уш бастан артьщ салык туспед1. Зекет кектемде, журт кыскы орыннан Нарын койнауына немесе баска да жайылым- дарга кеш1п барганнан кейш алынды. Баскарушы султандар мен старшындар ез руларынан жинап басын б[р1кт]рд). Кыскы кор уш:н кузде жиналатын алым б)р шацырактан б!р кой деп белг)ленд]. Б1рак хан кузп зекетт] беруш1лерд]ц толык еркше калдырды. Жалпы есеп- кисабын шыгарганда хан кейде 12 шацырактан б1р койды немесе 35- 40 шацырак б]р:г1п етегенде б]р ег1зшен1 эрец алатын кездер1 болды. Жэцг1р дуниеден еткен соц Ресей ук1мет1 ол жинаган зекет пен согымныц зацсыздыгын, жеке басыныц пайдасына жумсалганын, халыкты канаудыц кез1 болганын кеп айтып-жазды. Алайда бул алымдарды ук1мет Жэцпр бшнпмен б)ргс жоюды ойлаган емес. Му- сылмандьщтыц бес парызыныц б:р1 - ец басты терт!нш1 шарты енд1 орыс ЭК1МШ1Л1Г1Н1Ц шыгынына жумсалатын шын мэн1ндег1 салыкка айналып кеткен ед1. Хандык бил1к жойылып, хальщты Уакытша ке- цес, одан к е т н орыс шенеун1ктер1 колына алган жылдары да Жэц- Г1рд1ц кез]ндег! зекет мелшер1 сакталды. Тек бурынгы ерж плж ка- гидаты енд1 м1ндетт1Л1кке айналды. Мусылмандык зекет енд1 орыс шенеун1ктер1н жарылкады. Орданы 1851 жылгы шолу туралы материалда орыс эюмш Ы п: «Зекет дегетм1з малдыц кырьщтан б1р бел1п Д1н басылары мен ме- Ш1тт1ц пайдасына бер1лет1н Д1ни тарту болып табылады. Оны хан ез 173

мэртебес1 мен басцару шыгындары уш1н жиналатын алым га айнал- дырды» деп мшеп алып, эр1 карай баска емес, нак Жэнг1рд)ц есеп- кисабымен еш езгертпестен колдана берд1. Согым ханныц кажетт!Л1Г1не жэне оныц кабылдауына келетш ордальщтарга конакасыга хальщтыц малмен бер етт м1ндетт1Л1Г1. Орынбор ЭК1МШ1Л1Г1 «согымныц тарту рет1ндег1 бастапкы мацызы енд1Г1 сальщка ай налган, 15 шацырактан б1р согым алынады. 15 ша- цырактыц оны аукатты, ал бесеу] кедей отбасы болуы ти!с» деп Жэц- пр бек)тксн тэрт1пт1 оз!не беЙ1мдед1. Хан согым мен зекеттщ келем1н жылдыц хальщка жайлы болуы- на не катал тикнне карай езгерт1п отыратын. Жылкы мен туйеден 1 рубль, сиырдан 50 тиын, ал кой-ешюден 15 тпын ассигнациядан аспайтын алым тусу1н кадагалады. Пысы жайлы, кектем) телд1 1844 жылы зекет 329 мыц рубль мелшер{ндс туссе, шаруашылыкка жай- сыз соккан келер жылы 252 мыц рубльмен шсктелдг Хан кайтыс болганнан соц 1846 жылдыц 10 акпанында Орынбор губернаторы согым мен зекет мелшерш маркум Жэцпр еюм)мен белг1легеннен ен1б1р асырмауга нускау берд]. Жэнг)рд)ц зекет туралы пайымдары мен ережелер]н кей!ннен Ыбырай Алтынсарин дамытты. «Зекет туралы мэселелер» макала- сыныц такырыбы астына агартушы «1шю орда ханы Жэцг1рд1ц жеке басшылыгымен жазылган шаригат зацы» деген такырыпша койды. Жэцг1р журтшылыкка тус1Н[кт1 болу уинн ережслерд] сурак-жауап куЙ1нде жазган ед1. Сурак. Канша бас койдан зекет алынуга жатады? Жауап. 40 койдан. 40 кой мен ешкщен олардыц аралас усталуына не белек багылуына карамастан зекетке б)р кой алынады. 121 бастан асса - ек1, 400-ден жогары эр жуз бастан б1р кой бершу] ти<с. Сурак. Канша бас жылкыдан зекет алынады? Жауап. Жалпы ережеге сэйкес зекет алынатын жылкыныц саны белпленбеген. Бас имамныц тус1нд1рмес1 бойынша, «егер ммде-юм- нщ кундел1кт] жумыска пайдаланудан немесе езге де кажеттшпшен баска ерк1н уй1рде журген аттары болса, асыл тукымды араб аргы- мактарыныц, бедеуд1ц эр басынан б1р алтын, ал езге тукымды ат- тардан олардыц кунын акшага балаганда 200 дирх мэнетт! кураса, зекет алынуы тию. Бул жагдайда эрб)р он мэнеттен бф мэнет, сейт1П бес мэнетке деЙ1н зекет бер1лед1. Егер б;реу осынша байльщ жинап, онысынан ек1 жылга деЙ1н зекет телемей журсе, акталуы кабылдан- байды. Бул эрекет1 эм1рш1ге жеткенде ол кунэлие дуре согып, зын- данга тастауы тию. Бурзяндия К1табынан алынган Зугрия дел тетш 174

уз1нд1де де «зекет бермеген адам зынданга салынуы ти1с» дел1нген. Алайда, зекеттщ куштеп алынуы хакында мусылман зацгерлер! ек!ге жарылады. Соган Караганда, мэжбурлеуге болмайтын сеюлд1. Ашбаг К1табында да осылай дел!нген. Сурак. Алтыннан, кумютен, тауардан жэне олармен есептелет1н уй-жайдан зекет алына ма? Жауап. Ц а з ы н а болатындай келемдег] алтын мен кум ктен зекет алынады. Уй-жай сауда-саттык жург1зу максатында салынган жаг- дайда олардан зекет телену1 тию. Мул1ктен акшага шаккан кезде 1000 рубльден 25 рубль зекет есептелед1. Б[р кезде хан ыцгайлаган осынау ережелерге Ыбырай нел1ктен кайта оралды? Торгай уез1 баскармасында 1с жург1зуш1, судья бола ж у р т ол казак ауылдарыныц элеуметт1к-экономикальщ курылымы мен шаруашылыгына, турмысына кеп кещл белд1. Мусылмандьщ парыздыц шыгу тег!, жаца жагдайдагы элеуметт1к кер1Н1С1 туралы пайымдаганда, бул мэселен1 кез1нде дши де гылыми тургыдан сара- лаган Жэцг1р ецбег1н басшылыкка алган ед1. Иэ, Бекей ордасындагы алымдар - хан согымы мен зекет оньщ дэулетш молыктыру мен ЭК1МШ1Л1Г1Н устауга жумсалды. Ханныц осынау каржы-сальщтык саясаты элеуметт!к канау, казактыц басына тускен ауыртпалык рет:нде усынылмак. Жэцг1р кезппн когамдык- шаруашыльщ зацдыльщтарын, т]пт) Бекей ордасыныц тарнхын 61л- местен жеке мысалын элеуметт1к эс!релеу ЭД1С1 колданылмак. Сон- дыктан жылдар еткендег) отарльщ, таптык кезкарас ыцгайымен жа- зылган п1К1рлерге гана емес, сол заманныц элеуметт1к елшемдер1не жуг!нгенн1ц артыгы жок. Осы орайда 1845 жылдыц 2 карашасында Орынбор шекара комис- сиясыныц кецееш1С1 И. Бикмаевт1ц «Жэцг1р ханныц 1шк1 орда казак- тарын бурынгы баскаруына кезкарас жэне уакытша баскару тура­ лы жаца жобаны жасауда басшылыкка алынатын жэйттер туралы» жазбахатындагы алымдар туралы тужырымдар ец дэйекп мэл1мет болмак. Ойткен1 хан кайтыс болганнан кей[нг) жагдайды саралау- га, орданы баскарудыц енд1Г1 саясатын белгшеуге Орынбордан эдеЙ1 ж:бер1лген ук1мет шенеунМ уш1н мэселен1ц тек шын керппс! кажет ед:. Бикмаевт1ц ордадагы зекет зацын зерттеп, ук1мет кузырына бер- ген мэл1мет! бойынша: «Зекет казактыц басында хан отырган жерд1ц бэршде такты дэрежелейт1н дэстур. Журтшылык жасайтын жэрдем- Н1ц максаты ханды жэне оныц отбасын устау, хальщтыц иггпнп уш1н жасалатын пайдалы нэрсен; орныктыру. Жэцг1р иел1г1нде 100 кум1с 175

рубль мал-мулк1 барларга гана зекет салыгын мшдеттедт Дэулет1 одан темендер, сондай-ак ез1не кандай да б1р кызмет керсеткендер алымнан босатылды. Халыкка зекет белплеу старшындардыц ез кол астындагы адам- дардын малы туралы беретш мэл1меттер! бойынша жург131лд1. Ол мэл1меттер кеп жагдайда б1ршама темендет1Л1п керсетшетш жэне бслг)л] б1р уакытка дейш езгер1сс13 кала берет1н. Зекет непзшен халык Жаскуска кектемг: жэне кузп жэрмецкелер- ге тогыскан кезде жиналатын. Ал оган келмегендерден ру баскару- шыларыныц кадагалауымен, эр ру, бел1мшеге К1м канша косуы ти!с екеш тус1нд1р1лгеннен кеЙ1н старшындар хальщтьщ шаруашыльщ жагдайыньщ ьщгайлы кез1нде жинап беретш. Старшындар киянатка барган жагдайда халык Т1келей ханныц ез1не шагымдана алатын. Хан согымы хандьщ дэрежен1ц кер1тс1, жыл сайын оныц ризыгы- на жэне сарайга келетш ордальщтардыц тамагы уш1н халык жинап берет!н 500 бас 1р1 кара мелшер1нде болды. Ол малдыц куны 1500 рубль ассигнациядан асып керген емес». Халык зекетп мусылман зацы бойынша ханга жыл сайын жазгу- тырым берш отырса, согым кузде ер1кт1 турде казак дэстур1 бойынша хан дастарханына бер1лет1н сый-сыбага рет!нде усынылды. Согым ри- зыгы хан дэулет1н мольщтырумен катар баска да ИГ1Л1КТ1 максаттарга жумсалды. Ханга арыз-шагымдармен, турл1 мэселелермен кун сайын топ-топ адам келетш. Оларды кабылдау, дэм усыну, тамактандыру, ат- тарыныц азык-жем) де согым есебшен аткарылатын. Согым малы орда шаруашылыгындагы кысы ауыр, жутты жылдары куйзелген, ас-сусыз калган адамдарга кемек ретшде улест1р1лд1. Жиналган малдыц б1р бе- Л1Г1 ордальщтардыц кыстап шыгуы уш1н керш1лес губерниялардан хан жалга алатын жерлерге акы речнде жумсалды. Хан уЙ1Н1ц б:р бол1Г1 Жэцг1рге ж уг!ну уш1н кырдан келген адам- дарды кабылдайтын кецсе 1спетт1 болды. «Ер мен бер1 азыгы жолда» деп канжыгасына коржын артпай шыгатын казакты сарай 1ргес1н- де ас-сусыз кацтару жараспас ед1. Сондьщтан Ж эцпр уш нщ казаны оттан туспейт1н. Сэлеммен келгенге де, шагыммен келгенге де б1р зере кымыз бен б]р тояр ыстьщ дэм таткызбай Ж1беру хан атына сын. Эрине, муныц бэр! тек б1р Жэцг1рд1ц дэулетшен шыгар шыгын емес. «Хан - казьщ, хальщ - азьщ» деумен агайынныц ез) жетектеп коскан согым малыныц есеб1нен жумсалатын нес1бе. Ордага келген Киттарыдыц осындай жэйтке куэ болып: «Уйппн ерекшеленген бел1Г]нде кырдан келетшдер уш1н зал эз1рленд1. Хан К1лемге олармен б;рге отырып ас-су пнстш. Журтыныц кец!Л1н табу 176

уннн хан салт-дэстурд! бер1к устады. Окыгандар арасында ез:н окы- мыстыдай устайтын хан халыц арасында кешпенд1 казак кейпшен айнымайды. Оныц п!К1р1 мен эцпмесш езгелер ынта коя тыцдайды» деп жазган ы бар. Сырт кез саяхатшы ордадагы тагы б)р жанама сальщтыц жайын: «Ру баскарушыларга берыетш согым ср)кт1 жарна [спсттес болды. Бекейлжте бул непз1нен ез басшыларыныц хальщтыц буйымтайы- мен жогары жакка жуг1Н1п, жасаган ецбег; уш1н сый рет1нде усы- нылды. Ойткен1 ру басылары ез1Н1ц кызмет! уш !н уюметтен жалакы алмайды, мемлекетт1к кызметте туратындардай жец1лд1ктерге, ерек- ше кукьщтарга не емес. Оларга усынылатын согымныц салмагы жок. Цаламаса хальщ оны бермейд1 де» деп тус1нд!рд1. Агайынныц зекетке бола наразылыгы Жэцг1р дуниеден еткеннен кейш сап тиылды. Эсте, енд1 кайтып ол жойылганнан емес! Тек ен- Д1Г1 жерде «зекет елге салмак, хан 6эр1н ез1не алып жатыр» дейт1н алып-кашпа эцпме айтылмайтын болды. Бурын салыкты ауырт- палык санап, Жэнг1рд1 М1нейт1ндер енд] зекет телеуде алдына жан салмады. Ханына К1нэмш1л казак бил1к орыска ойысканда ж]пт[ктей жуасып, зекет пен согым берешег1н ру баскарушыларыныц котаны- на жетектеп жеткгйп, айдап асырды! Ук1метт1ц кэр:не ушырагысы келмед1. 1846 жылдыц наурызында Жаскуска келген губернатор Обру- чевт1ц ез1 бул уйымшылдыкка разы болып, Мемлекетт1к мул1к министрл[Г)не жолдаган купия хабарламасында ордада согымныц бел1мше старшындары аркылы жиналатынын жазды. Согым жи- нау ешб1р киындыксыз журед1, хальщ бил1кке мойынсунудыц бул рэс1М1н ешб1р мэжбурлеус13-ак жузеге асырады. Уакытша кецестщ билеуш1С! Эд1л султан губернаторга баянатында согымныц б:рен-са- раны гана бершмсгснш айтыпты. Ал зекет беру алдагы сэу[р айынан басталады. Жзцпрден кеЙ1нг1 жылдары ханныц зекет жоншдеп 1С1Н енд1 0 6 - ручевт1ц ез) кадагалап отырды. 1848 жылдыц сэу1р1нде ол Шекара комиссиясына зекетт1 белплеудщ тэрт^б) мен эд)С1 туралы мэл1метп нактылауды тапсырды. Тапсыра отырып, губернатор езше мэл1м мынадай жэйттерд1 ше- неун1ктер назарына жетк1зд1: «Маркум Ж эцпр хан зекет алуды 1834 жылы шаригат зацы бойынша малмен журпзд1. Эр адам жылкыдан баска малыныц санына карай зекет берд!. Ал сол жылдан бастап эр- б1р жуз жылкыдан б1р ат немесе ассигнациямен 80 рубль алынды. 1834-1840 жылдар аралыгында Жэцг1р зекетт! журттан енд: бурын- 177

гыдай эртм нщ колындагы мал басына царап емес, эрб;р ру беруге т т с зекетт1ц жалпы молшер1н белг1леумен журпздг Зекет санын жарлылардан аз, аукаттылардан коб1рек жинаумен курауга буйыр- ды. К1мде-к1мн1ц колындагы малы 300 рубльден аспаса, одан зекет алынбасын дед1. 1840 жылдан бастап зекет непзшен акшамен жи- налды. Мунда да калталыдан комакы, орташадан эл1не карай алуды тапсырды. Егер к1мде-к1м бурынгыдай малмен беруд1 колай санаса, онда хан белгыеген бага бойынша кабылдауга руксат етт1». 1841 жылдан бастап Жэцпр зекетт1 нег131нен тек акшалай бала- мамен есептед1. Хан мынадай элеуметт1к топтарды зекет алудан бо- сатты: 1) 200 рубльден аспайтын малы бар кедейлер; 2) мал-мулк1 мол болганына карамастан шаригатта бслпленген 15 жастык кэме- летке толмаган жас жет1мдер; 3) халыкты баскару 1С1не тартылган ру басшылары, билер мен старшындар; 4) тархан атагын алгандар; 5) кудайга кулшыльщ етумен катар бала окыту м)ндет1 коса жук- телген жагдайда, эрб1р руга хан тагайындаган молдалар; 6) зекетт1 хан ордасындагы лауазымы уш)н жалакы алмайтын ахунга берет 1Н Нуралы хан теленпттерЫц б1р бел1Г1. Алтынсарин зекет мэселес1не хальщты канаушылык тургыдан емес, мусылмандык парыз, эдет рет1нде зер салса керек. Ягни, Жэц- Г1р хан бил4г] кез1нде халыктан алынган салыктын ордадагы элеу- метт1к бас кетерулерге тжелей ыкпалы болмаган. Бул тшт1 казак жуздер1нде эбден калыптаскан дэстур ед1. Соны басшылыкка алган Кайып хан Орта жузде 1789 жылдан бастап шект) ел!не зекет енпзд1. Арынгазы хан 1820 жылдары зекет запын К[Ш! жузд1ц барша руына М1ндеттед1. Сыр ел)нде Жанкожа батыр зекет орнына уш1р салыгын енг131п, ег1Н!н оннан б)р1н алып турды. Рас, 1844 жылы жаппас руын- да Кенесары ханньщ зекет жинаушыларын жазалауы сек[лд) халык карсылыгы орын алды. Б1рак бул жинаушылардьщ тым каталдыгы нэтижес)нде туган наразылык ед1. Ал б)р К1с: курбан болса, К1нэл! орыс сотымен жауапталатын 1шк1 ордада зекетке бола адам ем1рш киятындай эк1мш1л1к устемд1к орын алуы мумк1н емес-тИ Гэп, Жэнпрдщ оз1нен гер1зекет жинауга тжелей жауапты ру бас­ шылары мен старшындарында жаткан ед1. Ханныц тустасы, Исатай Таймановтыц уранын жактап жазган каламгер Николай Савичевт)н 031: «Ханныц халык алдындагы бак-дэулет1 элдеб1р кунпнлд1к ту- гызбак туг)Л), кайта жогары мэртебел) улылыгыныц кер1Н1С1 рет1н- де оган деген азияльщтарга тэн сый-курметп одан сайын аскакта- тар ед:. Эттец, ханныц тец1рег1нде аукатты кершпс] келген, сойт1П, ИГШ1Г1Н молайтудыц жолын оныц сыртынан енш!леуге дагдыланган 178

б)ркатар тойымсыз султандар мен старшындар болды. Олар хальщ- тан хан уннн деп алып, арада ез пайдаларын шыгарып журд1. Озде- р1н эшкерелемес уш1н шын кер1Н1ст1 ханнан келегейледт Айтылган- дарга бола Жэцг1рге ашкез, канагатсыз деп айдар тагу дурыс болмас. Оны тек кол асгындагы белсенд1лерге тым сенг1шт1г1 уш1н М1неуге болар» деп араша туст1. Тарихшыныц ойынша, ханга тагылган айып дэл осы туста Ресей- Д1П 1ргелес губернияларында сенаттьщ комиссняньщ тексеру1 кезш- де ашылган быльщтармен салыстыруга да келмейтш ед). ^^^ Савичевт)н салыстырмасы сол заманньщ безбен1мен елшенген. Одан бер1 когам, зац мен заман канша алмасты! Канша алмасса да, Жэцпр тусындагы зекетт;, буг1нг: экономика тшше аударсак - табыс- тан алынатын сальщты ешк1м жойган емес. «Цырыктан б1р туяцты» орданыц ортак муктажына жумсауды Жэцг)р мусылмандьщ зац, ха- льщтык дэстур деп енг13Д1. Цырыктан б1р бел!к - табыстыц ек; жарым пайызы! Кецес кезшщ табыстан кайткенде молырац устауды кездейтш кепсатылы есептеу жуйес1н, буг)нг) ец темен - он пайыздьщ сальщты есебме уиерш есептеген- дер, ханныц зекетш байльщ кез1 деп айтпасы кэм)л. Ягни, Жэцг1рд1ц зекет туралы зацындагы сурак-жауапка кайта оралайык: « К а н ш а бас койдан зекет алынуга жатады?» Жэцг1рд1ц жауабы: 40 койдан. 40 кой мен сшк!ден олардыц аралас усталуына не белек багылуына карамастан зекетке 1 кой алынады. 121 бастан асса - 2 кой, 400-ден жогары эр жуз бастан 1 кой (йярлм^ы ^ бер1Лу1ТИ1С. Байкасацыз, табыс ескен сайын сальщ азаяды. Енд1 жауапты каз!р11 заман сальщ зацына бетмдеп кайтарайьщ: 40 койдан. 40 кой мен ешмден олардыц аралас усталуына не белек ба­ гылуына карамастан зекетке 4 кой алынады! 121 бастан асса - 12 кой, 400-ден жогары эр жуз бастан 10 кой (5ярлызы 40 %ом) бер1лу1 т т с ! Байкасацыз, табыс ескен!мен сальщ он пайыздьщ куЙ1нен кемь мейд1. Бул, эрине, каз1рг1 нарьщ заманыныц бсзбсн)мсн елшенген. Жэц- пр зекет;н)ц салмагы будан он есе жещл! «Зекет)н болып кетеЙ1н!» - б)реуге ризашыльщты, сол жолда мо- йынга ауыртпальщ алуга беЙ1лд!кт] б1лд1ретш бурынгыдан калган б'Р накыл. Жэцпрдщ алым-салыгын эл[ кунге «ауырсынатын» ага- иынныц ес1не салар б1р тэмсш. 179

ЖЕРД)Ц ДАУЫ - ЕЛ ДАУЫ езен; а^ырзбьман ке^^емм^е ^ я з я ^ уа^/^ы ^ е р д е н амры^^мамЭы. Э6<лцайыр хан ^менен Д ф /н л^азда жам^яеа/^, Ъ/р[н /^ыс^ма /^ыслиаеа^. Асан цайгы Ед<лд< ^айта алганы... Казацтыц Ед1л бойына ацсары ауганы Бекей тусынан элдекайда бурын ед1. К:ш1 жузд1ц ауылдары Нуралы кез1нде-ак Нарын даласы- на кез салумен журд1. Ресейд1ц кел1с1мшс13 казактар жыл сайын Са­ мар жакка кел1п кыстап кайтатын. Нуралы Петербургке елш! ж!бс- р1п, Ед1л бет1нен кыстау салмак ойын быд1рд1. Губернатор Давыдов туеында хан Жайьщтан етю збегет унпн форпостарга жи[ шабуыл- дады. Арадагы карым-катынае шиелен1ст1. 1759 жылы Нуралы ш ые- р1мен Орынборга келгенде Давыдов салкын кабылдап, сый-сыяпат керсете коймады. Келер жылы да осы мэселеге келкс алмай Нура­ лы Орынбор басындагы кездесуде кыр кереет1п, атыньщ баеын кер1 бура ордасына аттанган. Одан 1762 жылы Ж этбек батыр, 1767 жылы Бекцали Нуралиев Петербургке барганда еурагандары жазгы коныека - Жайьщ бойы, кыс кыстауга - Ед1л бет1 ед1. Сейт1п, экес! Нуралы жарты гасыр куштар болган мекенге баласы Бекей 1801 жылы кол жетюздт Едш- 180

Жайыц арасына дендеп к1ргеннен кеЙ1н Бекейдщ, одан Ш ыгай мен Жэцг1рд]ц ендМ ойлаганы орданын шеб1н кецейту болды. Он тогызыншы гасырдьщ басындагы геосаяси угымда Нарын да- ласы, 1шк1 орда аталган кец1ст1к Ресейд1ц мемлекетпк аумагы, импе- рияныц шет пушпагы есептелд1. Б1р кездег1 орыс бодандыгындагы калмактан калган мекенге Ресейд1ц экономикальщ пайдасы уш1н казакты коныстандыру гана кезделд1. Казак малыныц ен1мдер11ШК1 орыс 0нсркэс1б1н1н дамуына аса пайдалы ед1. Эр1 Ресеймен ынты- макты [ргелсс орда Орта Азияньщ жат пигыл журтынан империя ше- карасын кау!пс13 стеттн. Гасыр басында Едш бет1не Бокеймен б1рге откен Ш1С1 Елтай Нура- лыханов пен уш старшынга 1820 жылы кайтадан Юнн жузге оралу- га лажсыздан руксат бергенде, Ресей ук1мет1 ез уйгарымыньщ саясн астарын тагы б1р салмактап керд1. 1611 тут1н казактан кол узгенше алацдай отырып, Сырткы 1стер министрл1Г1 олардыц орнын осы бет- ке суранып журген езге казак ауылдарымен, ч п т!, мацгыстау турк1- метмен, каракалпакпен толтыруга боларын ойда устады. Ойтпесе, баскалардыц келу1н тежеуд1ц б1рден-б1р себеб1 Астрахан даласына коцсы конган казактар кысым кермес1н деген1 ед1. Егер Бекей кеш- несе, казак Нарынды мекендемесе - Ресейд1ц тацдауы баска журтка тусу1 де ьщтимал ед1. Бекей ук1меттен туракты мекендеуге руксат алганнан кейш ез1не карасты бес мыц тут1н казакпен Едш мен Жайык арасына кел1п ко- ныстанды. Байлык дегенде, атанга арткан ак туырлыкты ки1з уйден, ал терт тул1Г1 алдына салып айдаганнан аспайтын шаруасы орта ел ек1 езен аралыгындагы кец байтактыц аз гана пушпагын жайлауга шамасы жетт1. Нарынды ез кэс1птер1 уш1н игипк санамай келгендер коцсы конып жаткан казакка кез аларта коймаган. Кешпел1 ем1рд1ц салтымен мал туягы жетет1н мекенн1ц бэр1н жайлауга дагдыланган казак ен жазнрага б1рт1ндеп келбей жайгас- ты. Б1р кыстап шыккан колтьщты, б)р ер1стеген жайылымды ез жер1 санап ерк)нс1Д). Шурайлы шалган мал басын еселед1. Мал жан басын ес1р1п, ко- ныс кецейтуд1 кажет етт1. Басканыц таласы жок жерлер буган эз:р- ге ерк1нд1к берд1. Б[рак ер1с сайын терт кубыладагы керш1 журтпен жолдары киыса берд1. Олар да ес жнып, кец жазирадан кер тт калуга тырысты. Б1р кезде осы ец1рге жаугерш1Л1кпен коныстанган калмак 1771 жылы удере кетершш, байыргы атамекен1не, шыгыстагы Жоцгария- 181

га цашцаннан кейш бос калган Нарын кумыньщ ацгарларын орман- тогай басты. Табигаттыц барлык ен!М! тек кунделжт! Т1рш1л1к уш1н жаралган деп есептейтш казактар коныстанганнан кеЙ1н ол бута- талдар сирей бастады. Жан-жагын орыс коршаган орда журты кешпел1лерге тэн элдеб1р басбузарлык эдеттен арыла бастады. Билж устагандар енд1Г1 жерде 1ШК1 алауыздьщты болдырмауга, сырткы ьщпалды енпзбеуге ты- рысты. Халык кебейд), дэулет еселендг Аккец1л журт кен кекжиекп ем1н-ерк!н жайлаймыз деп дэмелен- Д1. К^азак келгеннен кеЙ1н «кунарсыз» Нарынныц куны кетер1лер1н сезген жок. Уакытша билеунп Шыгайдьщ ез1 тец13 жагалауынан уна- ган орынга карагайдан киып уй салып ед1. Зац бойынша ол поме- ЩИКТ1Н жер1 болып шыгып, ук1метт1ц ук1м1мен бузылды. Жаца мекендеп алгашкы жиырма жыл аргы-берп жак елд1ц са- пырылысы, орыс селениелер1мен, кунд1р татарларымен, помещик- термен, казачествомен жерге талас, рулардын коныс бол]су1 жагда- йында тураксыз еттт Бекей, Шыгай, Ж энпр хандар кол астындагы халыкка болсын, аукатты агайындарын не ез камдарын ойласын - эйтеу)р, Ед1л-Жайьщ арасынан казакка кеб1рек жер алуга умтылды. Эс1ресе, 1827 жылдыц кузшде ордага сенатор Энгель келш кет- кеннен кей<н Жэцпр жер мэселесше бел шешпей К1р1ст1. Ордальщ- тарга кыстау, жайлау беру, кыс айларында табындарын уакытша ус- тау туралы Астрахан улыктарымен кел1ссездер жург1зд1. Саратов азаматтык губернаторы Ф. Переверзевтен губерния жер1- нен жайылымдар беруд1 сурады. Кылкуйрьщты кыстан аман шыгару унпн губернатор казактарга кецдш бере отырып, б)рак аса сактык- пен, жерг1Л1кт: тургындарга, олардыц т ш е т мен коймаларына, ег1н- д!Г1не зиян типзбеуш тапсырды. Эйткен! кордон бойы орыс тургын- дарыныц шемелелер! туратын, ерте кектемде ег]н салатын алкаптар ед1. Кордоннан эр:рек Ресейд1ц туз таситын куре жолы, оньщ бойын- да казына есеб1нен казылган кудьщтар, уметтер, хуторлар жатты. Ордальщтар кектем шыкканга деЙ1н Караезенн)н сол жагалауын, Паник езен1н]ц кос капталын, Елтон келшщ мацын паналады. Гу­ бернатор бекейлжтер мен сарытаульщтар арасында элдекалай тус1н- бест1ктер болмауы уш1н кеш ететш мекендерге земство соттарыныц муш елерт Ж1берд1. Саратов земствосынан Шортанды селосында, Камышин земствосынан Николаев слободасында, ал Царыциннен - Капустинярда ек!л отырды. Кеш жолындагы хуторларга зиян тимеу] уш !н хан ез жагынан жауапты адамдар койгызды. 182

Катал кыстан керш; губерния жершде амалдап шыккан калыц ел кектем шыга, 7 сэу1рден калмай кайтадан орда шебшс оралуга ти!с бол­ ды. Эйткен1 осы кезден бастап Саратов жершде Елтон келше баратын кэсшпнлер керуен] журе бастамак. Пазына жер1 оброкка тапсырылмак. Сейт1п, «Ед:лд1 келш алганы, етекке колды салганы» дейтш ек)- Н1ШТ1 заманныц есес1н кайтарып, Жэщ )рд)ц ара-тура Ед1лд1 «кайта алган» кездер1 болды. %омыя, де:ем Жанузацжырау Атырау ушж айцас Тец13 жагалауын коныстануга кер1нбейт!н камалдай кедерг1, кожалары сонау Мэскеу жакта туратын ек1 дачаньщ дау-дамайы казактыц жолын бегей берд]. Патшаныц тапсырмасымен ордага келген сенатор Энгель бул иелжтердщ мэн-жайы туралы Астра­ хан азаматтьщ губернаторы А. Осиповтан тольщ мэл1мет талап етт1. Сол мзл1меттерден кез1 жеткен1: граф Илья Безбородко мен князь Николай Ю супов дегендер губернияныц Кызылжар уез1н- дег1 тещз жагалауын балык аулайтын суларымен коса менпнктеп алгалы бфаз жыл етшт:. Ю суповтыц дачасы калмак заманында 1772 жылы Мэскеу межелеу кецсес1 аркылы купия кецесш1 Григорий Протасовка сатылган болып шьщты. Ол жерлерге орыс мужьщта- рын коныстандырып, ег1н ес]руд1 кездепт1. Одан бер1 мурагерлер1не от!п, каз1рп кожайыныныц бил11)не кешкен. Юсупов ез менннгшде- Г1 жерлерге 123 жан мужьщ кеш!р1п экелд1. Кунарсыз деген кейб)р аймактарды ортальщтыц кез1н алдау уш1н 1826 жылы мемлекетке кайтарды. Кайтарганда казактыц пайдасына емес, Байколтьщтыц тусын жэне Баксай шыганагын Орал войскосыныц казактарына деп етк!зд1. Бул дачалардьщ жер1 Каспий жагаларымен елшегенде 208 шакырымга созылды. Графка тиес1Л1 жагалау кез1нде оныц агасы князь Безбородкога патша рескрипт1мен шаруашыльщ мекемелер1н салу уш1н бер)лген ед1. Ол кайтыс болган соц 1798 жылы жогары жарльщпен оныц ур- пактарына ем!рл!кке иеленуге калдырылды. Оныц атындагы ек! да- 183

чаньщ жер! тещз жагалауыныц 97 шакырымын камтыды. Марфина, Александрия, Кисыктебе аталатын деревняларда 157 жан мужьщ коныстанды. Трансильвания деген деревняньщ аты бар ез1 жок бо­ лып шыкты. Сойт1п, жуздеген шакырымдык жерде небэр1 280 орыс мужыгы орданыц 60 мыц халкына жагалауды жайлауга зац жузшде тоскауыл болды. Каспий жагасын казакка эперу уш:н кез:нде Бекей, кейшнен Жэц- Г1р табанды саясат журпзд). Хан лауазымын алганнан кеЙ1н Бекей Александр патшага тец13 кемершдеп орыс иел1ктер1н казакка беру туралы етш ш ш жи1летт1. 1814 жылдыц 6 пнлдесшде жазган хатында: «Улы Александр, баршага шарапатты сен!ц экец осы ещрден ел ауган калмактыц орнын 613Д1Н казак халкымен толтыруга ниеттенш ед1. 1801 жылы жадымызда мэцп журер мыц болгыр император Па­ вел Петрович маган Каспий жагасынан бастап тал-буталы ойпаттар мен камысты кыраттарды басып, Нарын кумдарына, Камыссамарга деЙ1н, одан кос езен мен Кенимге шыгатын барша кец1ст1кт1 иелжке берд1. Соны куэландырып, 1806 жылы, аса метрбанды патшам, ие- лштеплерш коспаганда, нак сол жерлерд; ез1цн1ц ерекше жарлыгыц- мен казакка калдырган ед1ц» дей ксл)п, каз1рг! кысымшылык жагда- йына муцын жетк1зд1. Казактар жаца коныска беЙ1мделе бастаганымен, Астрахан гу- берниясын мецдеген мал-жанга жукпалы ауру, одан генерал Зава- лишиннщ ордальщтарга киянат нускау-тэрт]птер;, аргы беттен 1ле- се келген бакталас агайынныц тартыс-барымтасы кес1р1нен соцгы бес жыл 1Ш1нде кол астындагы жет! мыц тутшнен бул жакта тек ек1 мыцы калган. Оныц устше князь Ю супов пен граф Безбородко езде- рше тиес1Л!ден кеп жерд1 корып отыр. Каспий жагалауыныц Крас­ нояр каласынан бастап Байколтыкка деЙ1нг1 жерд1 ез крестьяндары аздыгынан сырттан келген бальщшыларга, турл) губерниялардан кашкан-пыскандарга берш отырганына ашынды. Орданы баскарган жылдары Шыгай султан да жер мэселесшде Бекейд]ц курес1н жалгастырды. 1819 жылдыц кыркуйегшдс ол Аст­ рахан губерниясын коныстанган журттарга жерд1 межелеу кезшде казактьщ есес1 кеткен!н дэлелдеп Орынбор губернаторы Эссенге арызданды. Эссен Астрахан азаматтык губернаторы Бухаринге ек- тем катынас жолдап, 1ст1ц ЭД1Л шеннлуш талап етт1. Некейд1ц дэле- лшшс, жер елшеуш] Федоров казакка тиес1Л1 жерге кырьщ шакырым киыс енш, Богда тауына мацдай т;реуд]ц орнына баска кыратка шык­ кан, сейтш б1раз жер кунд1р татарларына кеткен. Патша жарлыгы бо- 184

йынша Орал войскосыньщ кеш-коны тек Кдраезенмен шектелу! ти1С. Олар болса Сарыезенге деЙ1н дендеп К1рген. Экес1 мен агасы казакка ынгайлаган осы шептерд1 Жэцпр де кызгыштай корыды. 1828 жылдыц тамызында хан тец1з кемершдег: казак ауылдарын аралауга шьщты. Нег1зг1 максаты Энгельд1ц был- тыргы сапарынан кеЙ1н хальщтыц орыс иел1ктер!Н1ц жершде калай орналасуын б1лу болатын. Сенатордыц орданы аралауы Астрахан басшыларын да 61раз жумсартып кеткен. Сол кыс тен;з кемер1нде он ек1 мыц хальщ ерк1н кыстап шьщты. Безбородко мурагерлер:- шц жер1нде 130 мыц, Ю супов нелМнде 208 мыц жылкы тебшдед!. Ордалыктардыц коныстану жэЙ1мен танысу уш1н Жэцг1р Астра­ хан эк1мннл1гшен адам шакыртты. Коныстарды аралаган Краснояр земствосыныц аткарушысы майор Краснокутский мен жер елшеунн Гусаковский ордальщтардыц князьдер жерше ешкандай шыгын кел- Т1рмеген1н жазбаша баянат етт1. Хальщ кыска арнап шеп уЙ1п, сул- тандар Суй]Н1шкали мен Куанышкали Жаналиевтерд1ц, Кулман мен Эб1лгазы Карабаевтардыц кордон бекеттер; жанынан терт жертеле казып, отырьщшыльщ турмыска беЙ1мделген!н керд1. Едш мен Жайьщ арасы казактарга бершгетмен, шекарасын зац- дастыру Жэцг1рд1ц гана колынан келер шаруа. Жерд1 б1рыцгай казак­ тыц пайдасына ыцгайлау Ресей зацыныц да орайына келе бермейтш. Соган карамастан ханыныц бедел1мен орда б1ртшдеп 1ргес1н кецейте, бек!те бастады. Патша нускауы мен ханныц талабын орындауга Аст­ рахан ЭК1МШ1Л1Г1 кетэр1 емес. Тек сулы-нулы, камысты-ьщтасынды жерлер казак келгенге дешн-ак граф Безбородкога еншшенш койга- ны патша мен Сенаттан бастап жергш1кт1 эк1мдерд1 Ж1пс)з байлады. Графтыц колында аталган саяжай жерлерд1ц ез эулет:не бершген1 туралы 1785, 1792, 1798 жылгы кужаттары мен сызбасы сакталды. Жэцг1р соныц ез!нде ордальщтар пайдасына орайласатын зац, ереже, жарльщтар куш :н кур Ж1бермеуге тырысты. «Патша агзамныц 1806 жылгы жогары жарлыгыныц 35-тармагына сэйкес бекетпктер Телепнев пен Тудацкий ватагалары аркылы тец1зд;ц кемер1не деЙ1н кеш!п-кона алатынын, ал бальщ аулау кукыгы бершген иелерге ау- жабдьщтарын кепт1ру уннн тец13 жагасыныц тек енс13 жолагы бе- Л1нген!н» де жогары жакка дэлелдеп жазды. Ережен1ц шьщканына жиырма жыл етсе де Ресей зацына жетж Жэцг1р оныц куш1н ешк1м жоймаганын жаксы 61ЛД1. Жоймаса, оныц эрекетше жуг1нгенн1ц ар- тыгы жок! Ереже-нускауга багынатын шенеун1ктерд1 деген1не жур- Г1зу ущ}н хан колданатын ет1мд1 ЭД1СТ1Ц б]р]. 185

Д;/? ?ам<з а:/ыз сез^^мен /^азм^ ;т4м^м^м Са^мар с^/мна. Жанузац жырау Эзендер уш<н тартыс Бекей даласын ернектейт1н )шк; сулардыц ец молы - жарыса ак- кан кос езен. Орал тауынын жайпактала келген етег]нен бастау ала­ тын осынау уст;ртт1 казак - Сырт деп, ал, одан агып шыгатын ег13 судьщ шыгысын - Караезен, батысын Сарыезен атайды. Орал казак- тары Улкен жэне Илии езен дейд1. Екеу1 агыс жарыстыра келе, жуз елу шакырымнан кейш Камыссамар кел1не куяды. Ац-кусты, бальщ- ты, нулы айдынды - казактар Камысты, орыстар - Самар атап, ез1н де атын да белке алмай, акыры ортактап Камыссамар атап кеткен. Жоцгар ауганга деЙ1н Караезен мен Сарыезен, Шеж1н, Шаган, Терткел, Кеш1м ацгарларын, ягни Ед1л мен Жайьщ алабындагы бар- льщ ксшстшт) калмак жайлады. Олар кеткен соц бос калган аймакка сырттай кез тшкен ашкез казачество эуел1 Караезен бойына кардон койды. КеЙ1н Сарыезенд1 менш1ктей бастады. Орынбор мен Саратов межелеу кецселершен жер олшеупплер алдырып, езендер ацгарын ездер1не ыцгайлап жоба сыздыруга К1р1ст1. Ол жобаларды казактар Межелеу департаментше тапсырганымен, руксат ала алмады. - Сызылган жобалардан езшен-ак Орал войскосыньщ б1ржакты ектемд1Г1 кершш тур. Межелеу ережес1не сай керннлердщ катысуы М1ндетт1 екен1 ескершмеген. Кос езеннщ ек1 жагалауы б1рдей кагаз бетшде оралдьщтардын енш1С1не бер1ле салган, - деп Энгель нара- зылыгын Петербургке айта барган. Жэщ1рд]н табандылыгы, Энгельд1ц бедел1мен кол жеткен жешс орда шекарасын эжептэу1р кецейтт1. Хан мен сенатор алгашкыда ук1- меттщ кемег1нс13 1828 жылы Астраханда курылган кешпел1 халык- тарга жер белу женшдеп комиссияньщ кузырет!мен Караезен мен Сарыезен аралыгындагы Орал войскосы алып отырган б1раз жер- Д1 казактар иелшше межелеткен ед1. Камыссамар келдерш казакка эперген1не войсконыц ек)летт; елнпс1 наразыльщ танытып, Петер­ бургке арызданды. Содан бер1 жур1п жаткан тсксерулердщ корытын- дысы енд! б1рьщгайланды. Бил1к етуш) Сенаттыц Межелеу жэне 1-департаменттершщ анык- таулары бойынша Орал казачествосыныц жер кысымшылыгы ка- 186

закты койып, ортальщ ук]метт)ц ез1н аландатып келген. 1801 жылы Саратов пен Орынбор губерниялары 1рге бел1скенде Орал войскосы ортага кил1Г1п, ек1 езен бойына орналаскан казыналык жэне удельдж крестьяндардыц жет1 деревнясын сылтау етш ездер1не улес алды. Нэтижес1нде олар Сарыезеннщ ек1 жагасын б[рдей менш1ктед1. Оган да тойымсыздьщпен Жайьщтыц букар бет1ндег) казак жер1нен 15 ша- кырымдьщ белдеу бслг!лсуд) талап еттт Казактардыц казакты Жа- йыкка жакындатпау ниет:не Сенат уз]лд[-ксс)лд] карсы шьщты. Бекей казагы да Нарынга еткел1 Цараезен мен Сарыезен аралы- гын тел конысы санады. Б1рак езше тиес1Л1[1Н]ц дэлел; ротонде не салган ауылын, не жаздырган акт!С)н усына алмады. ЭбуЙ1р болганда, 1-департамент казактыц пайдасына бурыннан айтылып келе жаткан уэждерд1 келт1ре отырып, Орал войскосыныц Цамыссамар мен езендер аралыгында отырьщшы елд1 мекендер са- луга ешкандай кукы жоктыгын атады. Алайда, казачество езшщ Ре- сейге адал кызмет1 тургысынан ук1меттен ракым кутуге кукылы ед1. Сондьщтан Петербург жер дауына катысты казактарды ордальщтар алдында жыгып бермес1 белг:л1. Сейт1п, олар басып калган б)рка- тар мекендер: Сарыезен жагасынан салган Таловка, Вербовой, Оба, Мокрин жэне Глинян форпостары казакка отырьщшыльщтыц улг)- С1н керсетед1, ордамен шекарадагы 1лгер1 шеп бекеттер! кызметш ат- карады» деп зацдастыру мумкш диш ойлады. Патша шенеун1ктер1 мен бюнк етуш1 Сенат Энгельд!ц баяндама- сынан кеЙ1н бекейл1ктерд1ц мал шаруашылыгымен гана ем1р суре г!- Н1Н ескерд1. Жарты миллион жылкысы, жуз мыц 1р1 карасы, ек1 мил­ лион кой-сшкю) бар ордальщтарды тез арада отырьщшыга айналды- ру мумк1н емест1Г1не кездер1 жетт). 1шк1 Ресейге мал ен1мдер1н мол беруге бекейл1ктерд1ц мумк1нд1Г1н пайдалану ею жакка да ти)мд]. Ендеше, казакты куац, шел аймактарга тыксырмай, шеб1 шуйг1н, суы мол, кыста ь щ т а с ы н д ы жерлерге коныстарын кецейту керек. Нэтижесшде 1833 жылы Министрлер комитет:н1ц «1шю Бекей ор- дасы мен Орал войскосы арасындагы жерлерд1 белу туралы» ережес! шьщты. Орынбор эскери губернаторыныц, Эскери, Каржы жэне Сырт- Кы ютер министрл1ктер1н1ц п1К1рлер1н ескере отырып, Комитетт1ц 1-департамент! арнайы уйгарым шыгарды. Ол бойынша, кос езен ац- гарын пайдалану жен1нен б1ршама мэселелер казактыц пайдасына ШеШ1ЛД1. 187

Сарыезеннщ сол жагасындагы оралдьщтардыц бес мекенш кос- паганда, ек1 езен арасындагы барлык алап ерк1н цоныстану, кеннп- цону уш1н бокейл1кке 6ер1лет1н болды. Малый етк1зу уш1н олар Са- рыезеннен кеп1р де сала алады. Орал казачествосыньщ карауында калдырылган бес мекенге Са­ рыезеннщ сол жагасынан сег)з шакырымдык кашьщтьщ белг1ленд1. Поселкенщ орта нуктес!нен жан-жакка терт шакырым болатындай ст!п цадалар орнатылды. Казактарга осы шект^н сыртынан б1р-б1р жарым шакырым кан:ыктыкта цурылыс салуга, шеп уюге тыйым салынды. Мундай шектеу казактьщ малы кездейсок К1рген жагдай­ да олар не шепке, не егшге шыгын кслт!рмеу1, соньщ сылтауымен казактардыц байбаламына жол бермеу унпн де керек ед1. Орал войс- косыныц аталган бес поселкес1нен баска елд1 мсксндср! Караезсшйн сол жагасына кеш1р!лет!Н! туралы уйгарым ордальщтардыц кекжие- Г1н кецейтт1. Камыссамар кел1не казачество Караезеннщ сол жагасынан, ал Бе­ кей казагына Сарыезенн1ц оц жагасынан келуге руксат ет!лд1. Казак­ тарга ею езен арасындагы келдер мен камыстарды пайдалану кукын бере отырып, казактарга да Глинян форпостына жакын учаскеде ез кажеттер1не камыс шабуга руксат ет1лд1. Камысты кай жерден, кан- дай келемде жэне кандай тэрт1ппен дайындаудыц жайын Комиссия ЖэцНр ханмен жэне Орал войскосыныц басшылыгымен кел1се оты­ рып белг1лейт1н болды. Бул аталгандарды ;ске асыру, Межелеу департамент)нщ шеш1м- дер1н орындау унпн Бас штаб мушелер1нен туратын 1шю орда ка- зактарынан жэне Орал войскосынан депутаттар катысатын айрьщша комиссия курылмак. Оган канша кажет болса, сонша топограф пен жер елшеупйлер тартылмак. Ереже казактарга Сарыезеннен Богда тауына деЙ1н, одан Шепша- гыл кыраты аркылы Каспий жагалауындагы Дудат жэне Телепнев ватагаларына дей)н шекара сызды. Безбородко мен Ю супов иелЫн- дег! жерлерд1 ордальщтарга эз1рге кыстап шыгу уш1н усынды. 1шк1 тетер министрл1Г1 патшаныц алдына ол жерлерд] помещиктерден мемлекет менннгпте кайтарып алу туралы мэселен) койганы жэне Сенаттыц ерекше комиссиясында каралып жатканы белплт болды. Жэцг1р бул кадамныц ез ордасы уш1н ИГ1Л1КТ1 боларын б)лд]. Орынбор ЭК1МШ1Л1Г1 жер дауыныц казак пайдасына шештлген1не т!леулест!Г1н тстмен де сезтмен аньщ байкатты. Эйтсе де, Ережеден 188

кей)нп жаца жагдайда ЭК1МШ1Л1К ез нускауларын акыл-кецсс райы- мен жетк!зуге тырысты. Ортальщтыц белден баса орнатып жаткан оцтайлы тэрт1б1н казактардыц арынды, абайсыз кадаммен булд1р1п алмауын ойлады. 1833 жылдыц маусымында кездескенде Шекара комиссиясыныц терагасы Г. Гене Жэцпрге оцашалап: - Жогары мэртебел1 хан, меЙ1р!мд1 эм]рнлм1з! Алда турган орак маусымы кез!нде езендер арасында кактыгыс болмауын мукият ка- дагалауды ет1не сураймын. Казактар кайткенде де ордалыктарды тез1мнен шыгаруга тырысып багады. Тукке турмас окиганыц ез1н туйедей ет1п керсетш, казакты осынша мацдай термен кол жетюзген олжадан кагуы мумк1Н, - деп жанашырльщпен сактандырган. Энгель миссиясы орданыц ер1С)н кецейтт1, ханды батыл ка- дамдарга Ж1герленд1рд1. Жэцг1р ез пМ рш жогары жакка каймьщпай жеттзетшдей тулгаланды. Казачество мен князьдерд1ц кит еткен киянатын ук!метке эйг1леп, эшкереледг «Кыс кез1нде Каспий тец)3)Н]ц жагалауын жайлап дагдыланган ордальщтардыц баскарушысы Этебэл: Шыгаев маган ез1н купец деп атайтын Иван Кулпнн деген 6]реудщ казакты 27 жыл бойы коные- танган жер)не ж1бермей, эр бас малдан 60 тиын акы талап еткен бас- сыздыгын жетк131П отыр. Балык аулау кукы бер1Л1п, ау-абактарын жаю уш1н жагалаудан енс13 гана жер жолагына руксат ет1лген олар енд1 ен!не кез жетпес, узындыгы тец1з жагасымен 300 шакырымдьщ орасан аумакты басып алмак» деп губернатора б1р купец-сымакты керсетт!. Батылданган хан кол астындагы жерлерд1 султандар мен стар- шындарга тупк1Л1кт1 пайдалануга берущ ойлады. 1шк1 Ресей дво- ряндыгыныц улг1С1мен казактыц ру басыларына осындай мырзальщ таныту жен1нде б;рде кецес берунн Шекара комиссиясыныц терага­ сы Гене болатын. Жэцг1р оныц сол акылын жузеге аеырмак оймен жогары жактан руксат сурады. Мундай марапат журтты отырьщшы- льщка ынталандырады деген сетмде болды. Эз1Н1ц к е ц )Л ) тускен султандарга, мысалы, бер)ш сек1лд1 ордадагы саны жагынан ец кеп рулардыц беделд1 старшындарына жеке мекен белгыей бастады. Ал- гандар - разы, утылгандар - наразы болды. Ек1 езен ацгарынан, Каспий жагасынан алган жаца иелжтер есе- б:нен Жэцпр жерд1 руларга тут1н есеб1, шаруасыныц аукымы, терт тул!Г1Н1ц санына карай кайта белуд! ойлады. Алгашкы шаралары 189

царсылыцца тап болды. 1837-1838 жылдары Исатай Тайманов пен Махамбет Отемюов бастаган кетершю орданы тугел шарпыды. Куа- ныш СуЙ!Н1шцалиев султан 1843 жылдыц дыркуйегшде губернатор- га Жэцг1рд1ц ез1 жайлайтын жерд1ц сызбасын кайчарып алып, бутан тиссш) мекендерд1 басцаларга берш жатцанына арызданды. Мемлекетт1к мултк министрлМ нщ 1848 жылгы 22 наурыздагы I Николай патшага берген «1шк1 орда цазацтарын орналастыруга катысты кейб1р усыныстарында» ханныц бастамасын еске тус1р1п: «Жэцпр хан жалпы тецгеру туралы руксат сурап, сол аркылы жерге муктаж руларга комектесуге талпынып ед1. Бграк мезг1лс13 казасы бул шараны жузеге асыруга кол жетк1збед1» деп бул мэселеге кайта оралу кажеттптне патшаныц назарын аударды. ^^^ Орда аумагына осынша шепт1 зацдастырганда ез1не ойып турып шурайлысын алуга ешк1м Жэцпрдщ колын какпас ед1. КеЙ1нг1 зерт- теуш1лер де сол мырзалыкпен ханга 400 мыц десятина жерд1 телу- мен келед1. Ец кызыгы, Жэцпрде ез атына межелеткен жеке иел1к болмаган. Алайда, 1841 жылдыц 1 желтоксанында: «Я сам не имею ни одной десятины земли» деп жазуы мекерлМ емес ед1. Терт тул1- Г1 карамагындагы ногай руыныц жер1н жайлайтын. Ногайдыц жер1 шурайлы болса, оныц 1Ш1нде мал-дэулет1 мол ханныц да улес1 бар деу орайга келедт Соган карамастан, «Оз басымда ултарактай жер1м жок» деп мэлгмдеуге Жэцг1рд1ц зацдык тургыдан кукы болатын. 190

БАРМАСАЦ, КЕЛМЕСЕ - ЖАТ БОЛАРСЫЦ с^и^/ядам ке^ем ке^?ен емм^ь;/^ /^ь^&^нан ке^?ен э^к/. Байтов жырау уМем ^шм ^ зм я ^4^^тамдан бас^иа^Эм. /^асимм<3; кершем т^рыи /$а^ы^м жо^. Александр Гумбольдт Сенатор Энгельдщ миссиясы 1826 жылы Мэскеуге Жэцпр хан келш ез1не жолыкканнан кеЙ1н Астрахан губерниясын жайлаган казактардыц тагдыры Николай пат- шаны ойландырды. Хан бекейл1ктер коныстан аса кысым кор[п отыр- ганын, шуйг1н жайылымдар мен езен-келд1 жерлерд1 жеке иелер мен Орал казак войскосы менпнктеп алганын арыз еткен ед1. Патшага губерния жер1нде коипп-конып журет1н калмактардыц да жерг1Л1кт1 ЭК1МШ1Л1К тарапынан шеткакпай корет1ндп1 туралы эцпме жеткен. Содан, император езше купия кецееш1, сенатор Энгельд1 шакырады. - Казак пен калмактыц талаптарын эдш канагаттандырудыц жэне болашакта олар уннн колайсыздык болдырмаудыц жайын жергш1кт1 жерде зерделеп, акикагына кез жетк1зу упнн С1зге колка салгалы отыр- мын. Кеп жылдан берп кызметщ1з, тэж1рибещз, 1СТ1Цак-карасын ашып, ешк1мд1 алаламайтын эдшдМц1з ушш тацдауым С1зге тусш отыр. - Се- наторга осылайша сен)м арткан патша тексеру барысында ол устана- тын басты елшемд1 - эдш тереш1 болуды тапсырды. - Орыска, казакка, Калмакка деп бура тартпай, кара цылды как жарган ук!м кутемш! 191

Патша Энгельге мшдетп турде Жэцпр ханмен, билеупн султан- дармен кездесуд1, елке багынатын Орынбор эскери губернаторымен орда туралы жеке пюрлесущ тапсырды. - Сырткы 1стер жэне 1шю ютер министрл1ктер1не берген нускауым бойынша колыцызга б1р1нш1 - казак !стер) женшде, ек1нш[С! - калмак ]стер1не катысты Астрахан губерниясында айналысатын мэселелер1- щзге орай толык мэл!меттер аласыз. С 1зге 1819 жылгы 17 наурызда- гы нускаулык нег131нде губернияларга тексер!с журпзупн сенаторга жуктелет1н барльщ екыетт1к бершед]. Оз1ме бодандыгы адал журттыц арасында кут-берекегпн бер1к орныгуы мен упнн шын пейыд! камкор- лыгымныц керш Ы , шынайы канагат алар кайнарым болмак. Ал, Фе­ дор Иванович, Едш-Жайьщка аттаныцыз, кудай жар болсын, 1ске сэт! Федор Иванович Энгель Бекей ордасыныц жер1не 1827 жылы кыркуйектщ соцында кел1п жетт1. Жэцг1р карсы аттанып, ез ордасы- нан алпыс шакырым жерде кездест1. Аман-саульщтан кейш Энгель ханныц кейш кайтып, ез ордасынан куту1н ет;нд1. Жаскуста оны Орынбор ЭК1МШ1Л1Г1Н1Ц Жэцг1р сарайындагы ек1Л1 Григорий Каре­ лин карсы алды. Карелин жазгытурдан бер1 хан ордасында турып, оныц резиденциясын салуга басшылык жасап журген шенеун1к бо- латын. КеЙ1ннен Жэцг1р екеу1 сыйлас адамдарга айналганымен, ал- гашкы кезде Орынбор оны ордадагы кез-кулагы рет1нде де ж)бсрген ед:. Орталык б)ле бермейт1н мэселелерд1 губернаторга купия жетк1- зш туру тапсырылган болатын. Ханнац озше деген ьщыласын сез!- не тура, кызметт1к жагдайы кейб)р жэйттерд1 хат аркылы хабарлап отыруга мэжбурлед]. - Григорий Силыч, езйцз туралы естн'ем. Губернатор мырзадан алган, ез!Ц13 сызган Бекей жер1Н1ц картасы маган жаксы жолбагыт бо­ лып келед1, - деп сенатор Карелиннш колын кысты. - Кане, корсет, кырдагы астананыц 1ргес1н калай калап жатканыцды? Энгель онымен б1рге салынып жаткан хан ушнщ жанына келд1. Кагаздагы жобасына кез салып, курылысты айнала карап шьщты. Сенатор ресмил1кт1 катац устанды. Ордасына конып жатса да, хан­ мен тек келес! кун; тацертецп сагат сег1зде кездест!. Екеу! тагы да болашак резиденцияны керд1. Онда кеп к1Д1рш, отырьщшы ем1рд1Ц артьщшылыгы туралы эцг1мелед1. Уй салуга тацдалган жерд1ц ете ыцгайлы екен1н мактады. Сарайдыц одан сайын абаттануы упнн жа­ нына бак отыргызуга кецес берд!. 192

- ЖиЬангер Бекеевич, сол бакка отыргызатын кешеттерд1 ез1м Ж1- бертем1н. - Энгель кешеден берп ханмен арада устаган ресмил1кт1 Ж1- 61ТК1С1 келгендей кенет штарта сейлед1. Петербург елпнс! ордада уш кун аялдады. Хан онымен кездесу уш1н жан-жакка хабаршы Ж1берш, султандарды ордага шакыртты. Сенаторга патшаныц арнайы тапсырган шаруасыныц б)р! ру баекара- тын султандармен кездес1п, п1К1рлер1н б)лу ед1. Б;рак жогарыдан кел­ ген улыкпен жуздесуге кырдагы султандар асыга коймады. Жэцпр Энгельге бэрш б1р ез! дэлелдеп бакты. Сенатор коштасарда султандармен п]К!рлесудеп эл! кудер узбей, олардыц шугыл арада ар- тынан Астраханга келу1н буйырды. Эз1рге Астраханга жет!п, кажетт] архив кужаттарымен таныса беруд1 ойлады. Жаскуста болган кундер1 султандарга колы жетпеген ол есесше Карелинмен б1раз сырласты. Картасын сызып, ой-кырын аралап журген табигат тамыршысынан орда жер1Н1ц шеб1 туралы сурап б)лд]. Керек адамдарыныц басын тез арада коса алмасын бшген сенатор жолга дайындалды. Петербургтщ жайлы турмысына уйренген оган к т з уйде туру колайсыздыгы да асыгыстыгын удетт1. Куз айыныц уй ]шшдс су кататындай тунг1 ызгары сезше бастады. Ушшш1 кун; жол­ га жеплер аттарды жаратып, ертец1не ол Елтон аркылы Астраханга аттанып кетп. Карелинн1ц байкауынша, Энгельд1ц ордальщтарга буйреп бура- тын секшдт Б1рак жогары улыктыц бул 1зп ниет1н кыр султандары багалай коймады. Хан мундай колайсыздыктарга мойымастан, ка­ зактыц кукы бар деген жерлер туралы ойларын Энгельге жазып тап­ сырды. Орал казактарымен, баска да бил1к иелер!мен егес басылмай отырган мекендерд1 кайтаруды еурады. Ордальщтардыц ем1н-ерк1н кешпьконып журу1 уш1н Торе жайлауынан бастап Ерусланга куятын Торгын езенше деЙ1нп аральщ казактыц менш1Г1 болуы керек деген талап койды. Казан айында еткенде басы косылмаган султандардыц б!разын жинап хан Астраханга Энгельге барып кайтты. Сенатордыц артынан шугыл аттанганыныц себеб1 оныц буйрыгына бола емес, казынаныц жер1 деп ееептелет1н бос жаткан кейб{р мекенд1 Астрахан казына палатасыныц арендага бергел1 жатканын еетпен. Ол Селута кордо- нынан бастап Тазатерек аркылы Сарыезен кордонына дей]нг) аймак болатын. «Бул казактар кеш1п-конып журген эр! ез менш)Г1 санайтын белдеу. Егер баскага буйырар болса, 613 тагы кысым керем13» деп жа- 193

зып, Энгельдщ цолына аталган мекендер казактьщ иелМ болып ка- луын талап еткен арыз тапсырды. Казактар сураган жерлер женшде сенатордьщ колында тагы б1р кужат бар ед1. Ол Орынбор эскери губернаторы Эссеннщ осы мэсе- леге катысты жеке гпюр) болатын. Сенаторды Орынбордан шыгарып салып турып Эссен: - Бекей ордасыныц кут-берекес1н молайту мен1 унем1 толгандыра- тын мэселе. Казактар мен куцщр татарларыньщ шебш межелегеннен кейш араларында ымыра орнады. Дегенмен, хальщтыц тыныштыгын алатын жагдаяттар эл1 жегерл)к. С1здщ мэртебел1Ц13ге терт тул1кке бай, б1рак сауаттылыгы жен1нен эл1 нэресте шагында дерл!к улт уш1н кайырымдыльщ ерлшш жасауга тура келед1. Орда баска губернияга карайтындьщтан, ондай батыл юке араласуга мен1ц колым кыска, - деп Энгельге ауызша да аманаттаган. Жэцг1р мен Энгель Астраханда орданы жайластырудыц жайын б!раз акылдасты. Казак кырына алгаш рет келген сенатордьщ дала ем1рш езгерту туралы усыпыстары ханга тосын да кер1нд1. Дегенмен акылга конатындай пайымдары коп ед). - ЖиЬангер Бекеевич, мешцше, ец жаксысы эр1 дурысы казактар- ды б1рт1ндеп, сактьщпен отырыкшыльщ ем1рге бешмдеу керек. С13 мынадай тэсшд1 колга алдыцыз делж. Ордалыктар жаз бойы даланы ортац жайылымдарда ен жайлайды. Ал кыс тусе олар терт тултм ен ьщтасынды, мал-жанга жайлы турацты б1р мекенге оралады. 031Ц13 айткандай, ол жерлер Нарын кумында, Камыссамар келдершде жэне тец13 жагалауында белпленед]. Каспий бойындагы менш1к иелер1не казактарга ондай кецшш1к жасау ауыртпалык болмайды. Мал ерп- зш, ег!н ес1рш жаткан олар жок. Ал ею езен аралыгын зацсыз корып журген казактарды женге салсак, казак Камыссамардыц да ИГ1ЛИ1Н кермек. - Бул 1стег1 жарылкаушымыз эуел1 кудай, кала берд1 ез1щз Федор Иванович. - К ы с т а у уш1н эдейшеп тец белшген жерлер жаз кез1нде бос жа- тып, мал туягына тапталмай шуйгш шоп каулайды. Эр ру жайлауга кешкенде кыстауын карауылдайтын адамдар калдырса, малга азык дайындайтын оракшылар оралса - казак б)р1е-б)ртс отырыкшылык- тыц дэм1н тата бастайды. Зацмен коргалатын, б1рыцгай жэне бел!н- бес менпнк туралы тус1Н1к орныгады. Хальщ берж молшыльщ кез1 бо­ латын мекендерге табан Т1рейд1. Казгргщей ортак менпиктеп жерлер- 194

Жэцпр хан 195

Д1 тацырлап пайдаланар ысырапца бармайды. Аяусыз оталып жаткан орман-тогай кайта кектейд1. Кыстау уш!н саялы, ьщтасын орындар пайда болады. Петербургке оралган Энгель Бекей ордасыньщ жер мэселес1не ук1мет орындарынын назарын аударды. Шенеун1кт1к жайлап алган орыс когамында кай ютщ де шыргалацсыз тез шеш1лу1 киын. Эр1 асыгыс шеш1м шыгарып, империя кол астындагы хальщтардыц 61- рш жарылкап, ек1нш!С1н алалау ук1метт1ц муддес1 емес. Сейтш, 1833 жылдыц 21 акпанында гана Министрлер комитет1Н1ц «1шк1 Бекей ордасы казактары мен Орал войскосы арасындагы жерлерд1 белу ту­ ралы» ережес1 шьщты. Казактардып жерге муктаждыгын желеу ет1п, ук)мет орданы бас- кару юше орыс шенеун1Г1н енпзбск екен. Эрине, Энгельд1ц 1зп ние- Т1нен туган мэселе ед1. Астрахандагы жеке эцг1мелесуд1ц б)р тусын­ да сенатор: - Хан кецес1 жанынан сен1мд! орыс шенеун1Г1н коюды усынамын. Оныц жалакысын министрл1к аркылы ез1м зацдастырып берем1н. Сонда казачествоныц эл!мжетт1гше тыйым саласыз. Ордага кызмет бабымен Ж1бер1лет1н казактардыц М1ндетт1 турде руксат кужаты не­ месе журет1н жолыныц багыты керсет1лген бастыгынан алган нус- кау кагазы болуы ти1С. Ук1меттен койылган пристав осыныц бэр1н бакылайтын болады. - Федор Иванович, ол шенеутгщ1зд1 ханныц жанындагы депутат дейс13 бе, элде попечитель дейс13 бе, эйтеу1р б;р кулакка жагымды лауазыммен атаган жен, - деп кулд1 Жэцг1р. - Цудай уш1н тек прис­ тав атай кермещз. Айту унмн попечитель кнындау сез болганымен, оныц камкоршы деген тус!н1г1нен журт секем алмайды. Ал пристав дегенд1, кеш1р1Ц!з, ордальщтар кермей жатып б1р жексурын санайды. - Солай ма ед1, - Энгель де ер1кс13 кул1п алды, - казактыц мшез- кулкын тус1ну уш1н мен биыл ордада кыстап шыгуым керек шыгар. Жок, капа болмацыз, оган бш1мд1, парасатты, барынша риясыз, ка­ зактыц беймазалыгына сабырмен шыдайтындай адам 1здейм1з. Хан кел1скендей болды. Ордада арка суйейтш ук)метт1ц б]р адамы отырса, 1Ш1П-ЖСМ] казына есеб1нен болса, оныц секеттп! не? Б]рак кателескен1н кей)н б)лд1. Бул шеш1мд1 султандар мен старшындар колдамады. Сейт1п, императорга дейш жеткен, жарльщ шыгарылган пэрменн1ц куинн кайтадан жою уш1н ханга б1рталай эд)с ойлауга тура келд1. 196

Жэцпр цолайсыздыцтан шыгудыц жолын 1здед1. Оз атынан цар- сылык жолдаса, губернатор да, патша да шамданарын ойлады. Акы- ры, Эссенге «Бекей ордасы казак халкынын депутаттарынан бас ие егЬпш» жазып, Хансултан Шыгаев пен старшын Кушатар Мойна- ковты Орынборга аттандырды. Арыздарын тапсыра турып, жагдайды кпыла баяндаган Хансул- тан: - С13Д1Ц жогары мэртебел1Ц!зден халык ка айта баруга озпйздщ мархабатты кецес1ц1зд1 сураймыз, - деп бас ид1. Эссеннщ ойына осыдан тогыз жыл бурынгы б1р окига туст1. Ол кездеп билеуш1 Шыгай султан да бекейл1кке туракты пристав койы- лады дегенд1 ест1генде азар-безер болган. Мекен1не карай Астрахан­ га карайтын 1шю ордада губернатор Орынбор шекара комиссиясы атынан бас пристав коймакшы болып ед]. Ондай тэж1рибе керш1лес калмак халкына енг131лген. Сейт1п, полковник князь Багратионды осы кызметке коюга Шыгайдыц келЫ мш сурады. 1812 жылгы Отан согысыныц батыры Петр Багратионныц 1Н1С) Александр Астрахан казак полкшде басшылык кызметте болатын. Шыгайдыц жауабы коп кутт1ре коймады: «Пристав устау, эрине, жаксы. Эс1ресе, ол С13 айткандай, шекч еул) бил1кпен бетегеден би1к, жусаннан аласа журет1н болса, б1зге Т1зес1 бата коймас ед1. Алайда, ез халкымды бес саусактай 61лет1нд1ктен, оныц пристав туралы тус1- н1ктен эл1 кашьщ екен1н айтуга ТИ1СП1Н. Султандар мен старшындар жацальщка бет бурып келед1, б)рак олар барша халыктыц жаны да тэн] деуге болмайды. Дэстур мен мшез-кульщ карапайым халыкка тэн. Ал хальщтыц кай жацальщка да ез пайымы бар. Тек маган акыл- кецес беру упнн гана ез ертмен катын-баласынан без1п (ейткет оларды унем1 казак арасында устап, токтаусыз кеш1п-конып журу1 ек!талай), кырга коныстанган князь Багратионды керген олар прис­ тав аркылы орыс зацдарын снг!зг1с[ келед1, ерк1нд1Г1М13д1 шектейд1 деп ойлауы мумк1н». Шыгайдыц шымбайына ти ге т губернатордыц болашак кызметке нак Багратионды лайьщ керген1 ед1. Сондьщтан хатыныц аягында: «С13 букпей айтылган сез упнн айыпка буйырмацыз, князь Багра­ тион баскага кецес бермек тугы , акылы б1р басына жетпей журген адам» деп Т1к кет1пт1. - Апыр-ай, мынау Шыгыйдьщ ез соз; ме, элде т1лмаштар орысшага тым эсерл! аударып жазды ма екен? - Эссен кайталап окыды: «Князь 197

Багратион не токмо преподавать советы, но едва ли не нуждается сам в советах». - Султанныц бул уэжше Эссен селкшдей кулд1. - Айлалы Шыгайдыц Багратион екеум13Д1коса сшейткенш кермеймющ? Акыры Эссен 031 усынган адамныц казактьщ сен)М1нен шьщпай- тынын ацгарды. Губернаторга шег1нет1н жер калмады. Не де болса Петербургке кайта соз салмай болмасын бшд1. Барльщ бэле Орал ка- зактарынан шыкканын сезд1. Казактарды кобалжыту унпн казачест­ во ЖИ1-ЖИ1 ел 1Ш1не жел соз таратып коятыны бар. Солдатка жазады десе, ел Жайьщтыц аргы бетшдеп ежелг1 мекенге елецдейд1. Оты- рьщшы етед1 десе, шекарадан аулагырак коныстанады. Кайткенде де Едт-Ж айьщтыц арасынан казакты урк1туд1ц амалын ойлап тауып, секемшы, сенг1ш журтты ара-тура дурлжт1рш коятын. Оралдыктардыц бул пигылы Петербургке де аян. Сондыктан ка­ зактьщ талабын жетк1зген Эссенн1ц хатына Сырткы 1стер министр- Л1Г1Н1Ц баскарушысы граф Нессельроде тацгала коймады. Содан патшага майдалап жетк1зген: «Эз1рге Азия комитетшщ ережесчн бек)тумен шектел1п, шенеунж ж:беруд1 токтата турган жен» деген усынысы «Солай болсын» деген бурыштамамен оралды. Бекей казагына ортальщ утм еттен бакылаушы кою туралы бас- тама осылайша нэтижес13 аякталды. Эл! де узак 17 жыл - Жэцпр Бекеев дуниеден етш, орда билнл Уакытша кецеске ауысканга деЙ1н ел баскаруга Ресей ук1мет1нен ек!л енген жок- Сенатордьщ сапарынан кеЙ1н Ж эцпр жерге оцтайлы реформа жа- сауды ойлады. 1848 жылы губернатор Обручев бекейлж жер1н кайта белмек болганда: «!ш к! казак ордасы енеркэс1п упнн жэне ордальщ- тардыц ез эл-аукаты уш1н аса пайдалы мал шаруашылыгымен кец1- нен шугылданады. Б;рак жердщ жет1спеу1нен мал санын ес1ре алмай отыр. Оны помещиктен, орал казаг1 мен татардан жалдауга мэжбур. Маркум Жэцпр хан жерге зэру руларды жарылкау уш)н жалпы те- цест1ру жург)зуге руксат сураган ед1. Кенеттен кез жумуы бул шара- ны аяксыз калдырды», - деп ханныц сол ниетш !ске асырмакшы едг * =)= Энгель миссиясын ук1мет пен Сенат жогары багалады. Сенатор- дыц Жэцг1р ордасына сапары 1826 жылы болса, арада дэл гасыр еткенде - 1926 жылы кайраткер Телжан Шонанов казак жершщ мэ- селесше арналган зерттеу К1табында бул хакында: «Бекей казагы дауласып Петербордагы жогары ук1метке деЙ1н барысады. Акырын- 198