Боранғалиұлы Т. Жәңгір хан

«Маркум экем Бекей хан Нуралиевтщ усынысымен Орынбор ше­ кара комисснясы м ет бугшде ез1м баекарып отырган ысьщ руыныц баскарушысы етш койып, колыма жарлык берген ед1. Кез1нде экем, мархабатты хан улы император агзамга кандай куш-жпермен кызмет етсе, енд1 экемнщ иел!Г1н тутаетай мен1ц колыма беру дурыс болмас па екен. Сонда мен де осы мшдетп бершс, адал аткарар ед1м». Жас султанныц тосын кылыгы Орынбор шенеутктерш тацдан- дырганымен, селт етюзе коймады. Шекара комиссиясы эскери губер- натордыц кецсесше мэселен1ц мэн-жайын саралап, сабырлы жауап берумен шектелд1. Комиссиядагылардыц архив кетерш аныктауы бо­ йынша, цолдарында Тэукен1ц ерекше каб:лет! туралы кандай да б1р мэл1меттер жок. Ол немере агасы Шыгай Нуралиевт1ц кол астында, Астрахан губерниясы шеб1ндег! конысында турып жатыр. 1815 жыл­ дыц мамыр айында Комиссияга тупнускасы Ж1берыген кужат бойын­ ша 1шк1 орданы мекендеген барша журтты баскару Шыгай султан- га тапсырылган. Тэукен1 былай койып, ханныц мурагерл!кт1 баласы Жэщтрге калдырганы жен1ндег1 Атан ханшаныц хаты болмаса, оган да зацды есиет т1ркелмеген. Ендеше, Тэуке Бекеев эл1 жас, хальщты баскару сек1лд1 аса жауапты М1ндетт1 аткара алмайды. Орынбор Тэу- кеге бул туралы жауап бер т жатуды да артык санады. Жабулы казан жабулы куЙ1нде калды. Эрине, Ресей саясатыныц кыр-сырын эл1 б1лмейт1н жас Тэукен;н ез уйгарымымен мундай сокыр тэуекелге бармасы белгЫ. Оны колы жетпес 1ске арандаткан Шыгайга бил)кт) кимай журген кейб)р кундес агайындар ед1. Такты агасыныц жолдан еншыеп алмац ниет1н Жэцпр калай кабылдаганын болжау киын. Ал тосын жэйттен сабак алганы артьщ болмайды. Ендеше, кэмелетт1к он сепз жас хан тагын талап ету упнн эл1 жетк1Л1кт! белес емес екен! Жэцпр окиганыц ацысын ацда- ды, он сег)31н де, жиырма жасын да жогарыга эйгшемед1. Тшт1 Жэштрдей хан тагынан ум1ткер бар екетн орыс эк]мш1Л)Г] умыта бастагандай. Тек 1822 жылдыц мамырында гана Орынборга ордадагы бил)к дагдарысыныц думпу) жетт1. Онда да Жэцг1р емес, сез1кт] сек1ред1Н1ц кер1мен шабуылды Шыгай бастады. Оныц губер- наторга жазган шагымы бойынша немере Ш1С1 Жэцпр таяуда хан билМн аламын деп ел шшде лакап таратып жургенге уксайды. Ру басыларын оз;н колдаган кагазга кол коюга мэжбурлепт1. Орданы Дурл1кпрш, Шыгай бил1пнщ шыркын бузуда. Ендеше уюмет Жэцг1р султанды тэртшке шакырмаса болмайды дегендей. 49

Шыгайдыц сезше сенген Эссен хан тагайындауга тек жогары ук;- метт1ц гана кукы мен куд1рет1 бар екенш Шекара комиссиясы аркылы Жэцпрге катац ескертуд1 талап етт1. Оныц уст1не хан кетеруде казак халкыныц дэстур1, такка лайык адамныц жеке касиет1 басшылыкка алынады. Жэцг1рд1ц ез эрекспмен дэрежел) султан Шыгайдыц беде- Л1Нтус1р1п, уйыган тыныштык пен уагдалы кел1С)мд1 бузып журген!- не юрбщ танытты. Эйгш1 ханныц урпагы ретшде Жэцг1р хальщтыц калауына мойынсунуы, оныц барльщ шеш1мдер1н мулт1КС13 орын- дауы кажет. Шыгай кыркуйек айында езш жактайтын султандар мен билерд!ц, кожалардыц, старшындардыц, хальщтыц сыйлы екьчдер!Н]ц колдауы- мен Эссенге тагы сез салды. Токсан адам кол койып, сепз жылдан бер1 елд1 уйытып отырган ецбег1мен Шыгайдыц такка лайьщтыгын, бурынгы губернатор Волконскийге бшд1рген дэл осындай ет1Н!штер! аяксыз калганын еске салды. Енд; Жэцпр де унс13 кала алмады. Тек Орынбормен шектел1п, 61- ресе арыз, б1ресе тус1Н1к жазумен уакыт етк1зуге болмайтынын сезд1. Шыгайдыц шагымынан кеЙ1н арага ай салып уш б1рдей отййнг жаз- ды. Алгашкы екеу1н Е[етербургке - Сыртцы :стер министрл1г1н!ц Азия департаментше жэне 1шк1 ]сгер министрл)пне жолдады. Уш1нш1С1н Орынборга Эссенге Ж1берд1. Ойткен] кай жагдайда да мэселенщ оц ше- Ш1М1 губернаторга т1релет1Н1 белпл1. Астана оныц штрш сурайтынын бшед1. Келт1рген дэлелдер1н кабылдар, кабылдамас, б1рак Эссеннщ то- льщ хабардар болып отыруы Жэцг1рд1ц пайдасына. Сейт;п, Шыгайдан гор1 саясатка жет1к Жэцг1р барльщ багытты б1рдей камтыды. Уш хаттыц да мазмуны орайлас ед). Дипломатияга шебер султан эцг1мен1 эр1ден козгады: «1801 жылы кол астындагы халкымен б1рге букшресейл1к багы- ныштыльщка еткен экем, маркум Бекей хан хальщтыц ез тандауымен жэне император агзамныц ерк1мен 1812 жылы теменг1 Орал шебшдеп Жайьщ кырында жэне Астрахан даласында кенйп-копып журген К1Ш1 жуз казактарыныц ханы болып тагайындалды. Б1рак 1815 жылдыц 21 мамырында тэц1рд1ц буйрыгымен кез жумды. Ацыргы дем1 б1терде бурынгы ру басыларыныц, старшындардыц, билер мен сыйлы аксакал- дардыц алдында хандьщ пен казакты баскаруды аксуйек тектен туган улы маган есиет стт). Ал сол кездеп тым жастыгыма орай кэмелетке толганша казак халкын император агзамныц езше берген барша кукы- гы непзшде баскаруды 1Н[С1 Шыгай Нуралиевке аманаттады. 50

Ордальщтар Бекей ханныц бул тшепн тольщтай кабылдап жэне мен1 лайьщ деп танып, ол есиетш бер1к сацтауга, одан ешцандай тай­ маута уэделест;. Мен ер жеткенше ездер1не басшы ет1п Шыгай сул- танды еайлады. Буг]нде жиырма б1р жас кэмелетке тола отырып. мен маркум экем Бекей ханныц есиет1 бойынша мурагер жэне аксуйект1к тег1ммен барльщ кукыкта казактыц К1Ш1 жуз)н баскаруга К1р1су1м керек ед1. Алайда, кутпеген жерден бутан кедерг1 жасалып отыр. Оныц мэтс1, Шыгай султан ез1 такка отыруды ойлап, агасы калдырган есиетт1 бу- зып, бар ниет1мен мен1ц мурагерл1к кунымды жоюга тырысуда. Жыл басында жогары жакка уст1мнен жазылган есек-жала соныц куэс1. Бул эрекеттер б1р гана максатты - м е т мурагерлштен айыруды кездейд1. Зацды мираскор турганда бутан Ресей зацы бойынша да, ка­ зак дэстур1мен де оныц ешкандай кукы жок». Ресей уюмет1 тацдау жасауга т т с болды. Жас султанныц п1К1рле- рш назардан тыс калдыру мумк1н емес едй Бэр! зац мен казак дэстур1- не сай кел1п турганын жогаргы жак тус1нд1. Казак ордасындагы бил)к- ке талас кез1ндег! бурынгы толкулар Петербургке ой салды. Шыгайды орнынан алу хальщ арасында наразыльщ тугызбайды. Ойткен! Бекей- д!ц есиетшен журт хабардар. Ал жас та жперл1 Жэцырд1н мурагерлп1 шектелсе, ел ею жарылуы мумк1н. Бекейден кейш ордадагы хандьщ бил1кт) ешк1м жойган жок. Уа- кытша баскарушы деп есептелген Шыгай хан дэрежесше беютшген жок. Ендеше ук1мет ез саясатына мэн бере коймастан жаца билеуннт кут1п журген болады. Ол баска емес, барльщ кужаттар бойынша осы мэртебеге лайык Жэцг1рд1ц пайдасына шсшппп турган ед1. Осыдан алты жыл бурын губернатор Волконскийд1ц Жэцг1рге басу айтып: «уакыты келгенше куте туруга тура келед]» деу1 де оныц мурагерл1к жолын мойындау ед1. 1822 жылдыц 6 карашасында Сырткы 1стер миннстрл1Г1 Азия де- партамент1н1ц директоры Родофиникин Орынбор губернаторы Эссен- ге хат жолдады. Губернатордыц мэселеге каньщ екен4н бшместен оган мэн-жайды кыскаша тус1нд1р1пт1. Ягни, султан мурагерл1г1н даулай- ды, туысы Шыгайдыц жаласынан араша сурайды. 1шк! 1стер мннистр- Л1Г1не келген осы мазмундас хатты да мэртебсл! министр тиесш1пне орай Азия департамент1не жолдапты. Сейтш, Жэцг1рд1ц ею б1рдей ет1Н1Ш1мен Сырткы 1стер министрлМ шугылданбак. Жэцг1рге жауабында Департамент басшысы алдымен губернаторга шыгуга кецес бсрд!. Ал Эссенге тапсырмасында: «кызмет бабы осы- 51

ны талап етет1нд!ктен эр! С1зге жергЫкп жагдай таныс болгандыктан Жэцпр султанныц етшшш б1р жагына шыгару упин 031Ц13ге жупнуд) усындым» деп екеушщ арасына алгашцы кеп1р салды. Шыгайдыц былтыргы шагымынан кеЙ1н Жэцг1р десе жиырыла калатын Эссен соцгы кезде сэл Ж1биендей ед1. Оган себеп «тыныш- тыцты бузушыныц» жогарыдагы уэж; болатын. Енд1 Петербургт1ц тапсырмасы бул мэселеге тупк1Л1кт1 бет бургызды. Даулы 1СТ1Цак-ка- расын аньщтауга ден цоя юр1ст1. Иэ, 1815 жылы Бекей кайтыс болганда мираскоры Жэцпрдщ жасы 14-те болгандьщтан бил1кт1 немере агасына берген астрахан- дык шекара басшылыгы екен. Орынборльщ ук1мет бул уйгарымды колдап, келер жылдыц 24 казанында Шыгайдан ант кабылдапты. Шыгай болып-толганнан кеЙ1н емес, 1ле-шала езше хан дэрежес1н беруд1 сурап Орынборды мазалапты. Князь Волконский оныц бул дэмесш б1рден тойтарып тастапты. Шекара комиссиясындагылар да жетп1с уш жасар султанныц хан тагын туракты иеленер кезден кет- кен1н мэл1мдеген. Кайын 1Н1С1Н1Цжасырын эрекет1не Атан ханша наразы. Эл1 де ер1- Н1ц хандык бедел!нен темендей коймаган ханша келер жылдыц жаз жайлауына Шыгайды кутпестен Нарынга удере кешт1. Ею ьщпал арасында пайда бола бастаган жарьщшактыц аягы ушыгарын сезген Скворцов Атан ханшага жалынгандай болып жогары жакты шамдан- дырып алмаудыц жайын тус1нд;р)п бакты. - Мэртебел1 ханшамыз, б1здщ орыста да патшалар эйслдср] ер Н1Ц есиетше адалдык танытып, дем1 узшер алдында ез орнына атаган адамды 13Г1 туткан, - деп агынан жарылды Скворцов. - Орыста да С13 сеюлд1 Ольга деген патшайым болган. Сол княгиня Игорь деген бала- сы кэмелетке жеткенше Олегпен б1рге ел1н баскарган. Дэм-тузы таусы- лар алдында Бекей ханныц ез1, одан барша халык, Шекара комиссия- сы балацыз Жэнпр ер жет1п есейгенше Шыгай султанга тацдау жасап отырганда, желжпе агайынныц сез1не ерген1Ц1з болмас. Егер халыктыц ынтымагы кетсе, дурлиер болса, утм ет С1зд1ц балацызга емес, баскага тацдау жасауы мумюн. Сондыктан колда турган бакыт кусын ушырып алмауга тырысыцыз, - деген акыл-кецсс)н айтумен болды. Керюшше, Жэцг1р тек казак арасында емес, Бекей ордасымен кершшес губерниялар тургындарыныц сен1М1не К1ре бастады. Астрахан басшысы орынборлык эр1птес1Н1ц сауалына мурагердщ 61Л1М1, адам1ернпл1п мен каб1лет1 жагынан ез1не жеке белгш1 екен1н хабарлауды мэртебе санапты. 52

Саратов губернаторы кордон шеб1 командиршщ, кепестер тобы- ныц, ордамен араластыгы бар адамдардыц Жэцг1рд1ц акыл-инабатын жарыса мактагап п1К1рлер1н жолдапты. Откен цацтар айында бекейл1ктен б1р топ сыйлы адамдар келш, Жэцг!рд; тез1рек хан коюды сураган халыцтыц сен1мхатын тапсырга- ны тагы бар. Ен соцында, Орынбор эюмшЫп мурагерд]ц болмысына осылай- ша сырттай тэнт1 болып отырганда, б1р кун1 - 1823 жылдыц ацпанын- да губернатор Эссеннщ есйтн айцара ашып Жэцг1рд1ц ез1 юрш келд1. Энпмелесс келе, жас султанныц кешел:г1не кез1 жеткен елке бас- шысы ше-шала Петербургке Сырткы 1стер министрл1Г1не мэл1мдеп: «Оныц тэрбнел1 мшез-кулкы мен ацыл-парасаты мундагы жургтыц бэр1Н1ц назарын аударды» деп Жэцг1р жагына шьщты. Б1Л1М1 е з т е жет!п уурган Жэцг1рд1 жарылкан, бурын бил]Г)не Бекей ордасын кнмай келген бейтаныс султанды Эссен енд1: «Эз тарапымнан оныц жеке касиеттер1 мен Ресейге ниеттыМне кез1м жетт1. Сондьщтын оны Жайыц пен Астрахан далаларында туратын казактарга билеунп ет1п тагайындау туралы император агзамнан ет1нуд1 м1ндет1м санаймын» деп букш К1Ш1 жузге дерл1к хан кою­ ды сурады. Сол жылы Орынбор мен Петербург арасында осы мазмундас рес­ ми кужат кеп журд1. Акыры, Александар патшаныц Царское Село­ дан шныра жазган: «Быть по сему» деген бурыштамасы бил1к Т1згшш Жэцг!рд1ц колына алып бердй Бул 1823 жылдыц 22 маусымы ед1. Хан тогайындагы салтанат «Осылай болсын!» деген соц Петербург Жэцпрд1 танка отыргызу рэс1М1Н1ц даярлыгына шугыл юр1ст1. Граф Нессельроде 10 шщдеде Эссеннен суйшш! сурап, оныц Жэцпрд1 Орал мен Астрахан даласын жайлаган казактарга билеуш1 ет1п кою туралы усынысын патшаныц Нуптаганын жетк1зд1. Патша сарайы каз1рд1ц ез1нде хан дэрежесше бер!лет1н грамота, хабарлау жэне ульщтау белг1лер1н жасатуды колга алыпты. Жаца хан мен оныц некерш кошаметтеу уш1н Орынбор ше­ кара комиссиясыныц корынан каржы жумсауга руксат берйнпп. Ко­ лем! он мыц рубльге дейшп бул шыгынныц орнын Петербург келер жылы мемлеке плк казынадан тольщтыратын болды. 53

Жэщтрге осылай шабылып жатцан Петербургт1 керген Эссен де ерюн кесшд1. Куанышты хабарды жетк1зуге асыкты. «Император аг- зам С1зге хан дэрежес1н беруге жарльщ етт1. Патшаныц осындай эм1- р1н орындау уш1н мэртебел1 султан цаз1рден-ац орданыц бил1Г1н ко- лыцызга алыцыз. Бул туралы Орынбордагы жэне Бекей ордасымен кершшес губерниялардагы барльщ орындар мен лауазымдарга спд)Г1 жерде цызмет бабымен С1зге жуг1нуд1 ескертпм. Шыгай султанга ку- жаттарды етюзущ тапсырдым» деп езш1ц де улесш бшд1ре елп)нд1. Петербургтег1 патша сарайы 12 карагнада фельдъегер Вильде- Н1 Орынборга шугыл аттандырды. Арнайы тапсырмамен шыккан курьер он кун дегенде Жайьщ бойына жетт1. Ол б1р1 - Жэцг1рд1ц хан койылуына арналган, ек!нппс! - оныц кол астындагы хальщка жол- дау жазылган патшаныц ею грамотасын, ханды улыктау белгшерш - булгын 1Ш1к пен кара бурыл тулк1 бор1кт1, аты жазылган алмас кы- лышты аман-есен жетюзт, губернатордыц колына табыс етт1. Эссен Петербургтщ мунша жеделд1Г1н кутпеген ед1. Жэцг1рге бил1кт1 колына алу туралы нускау берген1мен, оны такка отыргызу салтанаты кеЙ1Н1рек болады деп есептеген. Буюл ульщтау белг1С1н жетк131п, салтанатты рэс1мге жумсалатын каржы кез1не дейш шеш1п берген Петербург алдында муны тус1нд1руге тура келд]: «Грамота мен хан белгыерш кутпей-ак мен Жзнпр султанга ел баскаруды колына алу жон1нде нускау берген сд]м. Б)рак кыс ке- 31нде ульщтау рэс1М1н жасау колайлы бола коймайды. Ойткен1 хан тагайындау хальщ коп жиналатын улан-асыр той рет1нде оту! ти1с. Каз]р ел кыскы коныстарына орналасып калды. Ол жерлерден кыс- тыц коз1 кырауда шалгайдагы Орал каласына шакыртып, бастарын косу киынга согады. Хальщ аз жиналган жагдайда дэстурл1 салттын мацызы томендейд1. Сондьщтан грамотаны сактау уш1н Орынбор шекара комиссиясына бере отырып, салтанат отюзуд1 алдагы жазга калдырганды жен санаймын» деген хатпен фельдъегер Вильден1 ас- танага кайтарды. Келер жылы жазда оныц ант беруш белгшеп, губернатор Жайьщ- тыц ек1 бет1ндег1 беделдыерге шакыру Ж1берд1. 23 маусымда ЖэцНр касына султандарын, бнлер мен сыйлы адамдарын алып Орал кала- сыныц туб1не келд1. Орал войскосыныц атаманы Назаров кала ше- неун1ктер!мен б1рге карсылай шыгып, аман-сау жеткен!мен куттьщ- тады. Курмеп) карауылга жэне мэртебелш1 коргау уш1н 24 казакты 2 урядниг1мен коса б)р офицерге баскартып, касына калдырды. 54

/ГИЖ///, - У % Й Й ^ ' № ^ и у Й й И И ! И М ^ '^Й4^. '%ЬИ4*ЯИ!ЯЯМ^И^ .^йЖ^ЙЙ^ ^ /^,..Жу^/у №йИМ!!й: ^^^/^ИИ^^/Ж<^(4^^?ЙйХ^ИИ^ е№г/Я^№7У'А-.'^У/^у /ЙМйМ<ИИИЬЙ! ^^-Л<ЙЖИЙ%^//№.Й?ИИ^^ ^ /У^'/^/^^МУ//Vу^.у. -Ж/^ЛУ' 7^/ /У/} лж/ж ; ^ _. /?ИЙ<Ц{Д ^^^ИЙММ!\"/МЖ^М! ЛУ/Х^^<г^^///И/уул%4?/Ай?^^<!ЛИЙ<У<ЙМУ^//<%М<у., .^ИС'ИЛЧ^'Ж^/И4И/У^ ^АйМУ/^ Жйй?. ^^^^ЛЖ^ЛМ}<ММ<-У //^/^//УУ^^Л^^Д/Л//^/<.У^^-Лт^УЖУ/?у//,' ^!<^. ^Ж'Лу<му<«яс'Д^уЛ!Члм^й6'^''^ ' ^.. ^ ^.яж^иии^&ж Жэцпрге хан дэрежес1н берген грамота. 1823 жылгы 22 маусым 55

Орынбордан елке басшысы кел)пт[. Ертен^не Эссен жанындагы штаб офицер1 мен тшмашты саулыгын сурап келу уш1н ханныц ко- сына Ж1берд1. Солар аркылы келер куш туею цонак асына шакыртты. Губернатор тускен штаб-пэтерге келген Жэнпрд] шенеун1ктер кацпа алдынан купп, куймес!Н1ц ес1Г1н ашысты. Залга деЙ1н месе жур1п, эскерилер1 сыптай созылып, шенс1здер1 бас И1Пкурмет керсетт1. Осы кезде ек1нш1 ес)ктен сары ала окалы Эссен де шыга берген. Генерал мен султан жылы амандасып, колдарын узак кысты. Дэм усттде де екеуара Т1л катысумен болды. Цалгандар булардыц ыцга- йымен отырып-турысты. Журттыц бэр;не осы сэт Оралда екеушен жогары лауазым жоктай коржд). Казак ханыныц мэртебес1 шенеу- Н1к кауымы мен казачество алдында бурын-соцды мунша аскакта- ган емес-тш. Б)рак будан да зор марапат пен штипат алдагы ульщтау салтанатында турган ед1. 1824 жылдыц 26 маусымында тацертец Орал тургындарын уш рет атылган зецб1р1к дурк1Н1 оятты. Бул Жэттрд] хан тагайындау рэс1м! болатын кун екен1н кала тургындарыныц ес1не салу уш1н ед1. Сагат 11-де рэс!мге катысатын эскер белгшенген орынга карай шеру тартты. 12-де эскерден шьщкан штаб офицер1 ек1 обер офицер мен т1лмашт: ертш, 50 казак конвойымен Жэцг1рд1ц косына бет алды. Салтанаттыц басталатыны туралы хабарлап, Жэцг:р султанды барша меймандары- мен белг1ленген жерге бастап журд). Булар Шаган езен)н]ц аргы бе- Т1ндег1 тогай алацына жеткенде обер офицердщ б1р1 болашак ханныц келгет жен1нде бас колбасшыга хабарлауга Ж1бер1лд1. Рэс1м етет1н алацды айнала 200 казактан туратын эскер шеп курды. Осы сэт тогай шет1н!н нокерлер!мен генерал Эссен де жакындап калган ед1. Кеп кеш)кпей салтанат басталды. Губернатор мен хан, шенеун:к- тер мен сыйлы султандар кйнм жайылган кекорайга кел!п турды. Эссен алгашкы сез!н жиналган казак кауымына арнады. Улы импе­ ратор агзам хальщтыц тшеп бойынша маркум Бекей ханныц улы, мэртебел1 султан Жэцг1рге оны Астрахан даласындагы ордада кал- дыра отырып, хан дэрежесш беру женшде жогары ракымымен уйга- рым еткен. Сол упнн хан лауазымыныц арнайы белг!лср1 ж]бер!Л]пт!. Олке басшысы патшаныц хан атына жэне хальщка грамотасы мен жолдауын зей)н коя тыцдауды ет1нд1. Ек1 кужат та казак, орыс тш- дер1нде окылды. Алдымен «Жайыктыц аргы бет: мен Астрахан губерниясыныц далаларында коныстанган Казак ордасыныц иг1 жаксылары мен хал- кына жариялау грамотасы» жар салды: 56

«Б13ДЩ императорлыкулылыгы мызга багынышты К]Ш) казак ор- дасыньщ султандарына, билер1не, тархандарына, старшындары мен Бекей ханныц баскаруында болган барша халкы на 613Д1Ц император- лык мархабатымыз. Цазак ордасы халкыныц ортак Т1лег1н кабыл ала отырып, олар- дыц ер1кт1 калауы мен усынысы бойынша, маркам болган Бекей хан билеген казак халкын баскаруга оныц улы Жэцг1р султанды бек1туд1 жен деп уйгардык. Бул жогары уйгарымымыз туралы казак халкына осы жариялау грамотамыз аркылы жетк131п, б)здщ император тагынан мойындалып, аталган халыкты жэне оныц руларын баскаруга койылган хан рет1нде ТИ1СТ1 багынышта болуды жэне казак халкыныц ИГ1Л1Г1 мен 613Д1Цимператорлык кызмет)м!зге пайдалы болатын барльщ 1сте бой усынуды буйырамыз. Сонымен катар, б)з, улы патша, 613Д1Ц императорлык мэртебем13, барша султандарга, билерге, тархандарга, старшындарга жэне Ктпн ордага карайтын барльщ рулар мен улттарга ездерш )зг] де сабырлы устауына орай императорлык шапагатымызбен жаксы ниетте бола берем13. Б)зд)ц астанамыз Санкт-Петербургте 1823 жылдыц 22 маусымын- да, 613Д1Ц патшальщ ету:м1зд1ц жиырма ек1нш1 жылында бер4лдЬ>. Жэцттрге арналган грамота да патша сарайыныц ресмилптмен: жазылды. Оган: «Б13, улы патша, хальщтыц байыргы дэстур)н бас- шыльщка ала, ер)кт! калауын мойындай отырып, Бекей улы Жэцг1р- Д1 казакка хан ет1п тагайындаганымызды осы жогары грамотамыз- бен растаймыз. Б13, улы патша, ол эркез б1зге адалдьщ танытады, 613- Д1ц жарлыктарымызбен <с кылады, казак журтын тэрт1пте устайды, эрк1мге ЭД1Лук!м)мен камкоршы болады деген ум1ттем13» деп халык алдында с е т м жуктелд1. Осыдан кей)н Жэцпр калы К1лемге т;зе басып, ант кабылдады. Цуранды суЙ1п тебес1не кетердк Ант кагазына колын койып, мерш басты. Орал войскосыныц артиллериясы хан курметше он б1р дурк1н берд]. Полковник Назаров ханныц иыгына булгын )Ш1кт; жаба бер- Д!. Губернатор адъютанттарыныц б]р! бел)не алмас кылыш байлап жатты. Тагы б1р полковник басына кара бурыл гулю бер1к киг1зд1. Жэцг1р осылайша хан белг1лер1мен тулгаланган сэтте Эссен оныц атына жазылган патша грамотасын колына устатты. Патшаныц ха- лыкка арналган ундеуш Шек1 султанга табыстады. 57

Тагы-тагы барабан дурюреп, роталар катары н куалай жи1лете атылган мылтьщ даусы кулак тундырды. Сап кураган эскер алдына акбоз атын тебгнген жас хан Жэцпр Бекеев куйгыта шыкты. Эне, тогыз жыл орданы баскарып, билжтсн тускен карт Шыгай, жастайынан Бекейге бауыр басканын умытып, енд1 уш жылдан ке- Й1н ез1не карсы бас кетеретш Кайыпкали султан, халыкпен ештест!- Г1 бара-бара букара кетершюше уласатын Карауыл кожа, Жайыктьщ ек! жагындагы калыц казактан жиналган талай ыгай мен сыгай Жэц- прдщ осы сэт1не куана да кызгана карады! Хан тогайы мереке дуб1р1не белснд). Мундай ойын-сауьщты, ат жарысын, дене жаттыгуларын кырдьщ казагы кермеген ед1. Жэцг1рге ер!п келген 420 адамга сыйльщтар улест1р1лд1. «Б13 Киш жуз казак- тарына бейб]т ем)р сур]п, кол астындагылардьщ тэрт1б], тыныштыгы мен ИГ!Л1Г1Н гана ойлайтын у к: метке деген адалдыктьщ каншальщты пайдалы екен1н дэлелдеу уш1н ешнэрсе аяган жокпыз» деп жазды кеЙ1ннен мерекеге масаттанган жогары лауазым иес1. Бекеевт1ц бипмдарлыгы мен бекзаттыгына талайлар тацдай ка- гысты. Казак арасынан мундай ерек жан шыкканын кырдагылар жыр гып айтып, каладагылар жарыса жазды. Орынбор ерекше кор- пусыныц полковниг1 Бергтщ Ресей Сырткы ктер министрл1Г1н}ц баскарушысы граф Нессельродеге француз тшшде жазган хатында: «Моп81еиг Ье СоЩс! (Граф .иырзя/) Тым жастыгына карамастан жаца сайланган ханныц сез1 Т1ПТ1 аксакалдар алдында да ет!мд1, бэр!не сыйлы, ейткен) ол ез халкыныц еалт-дэстурш аса курмет тутады. Астраханда алган зайырлы б1Л1М1н дэреже еанаса да, ол туган тЫ - Н1ц, ауыз эдебиет1Н1ц ете б1лг1р1, сонымен катар орыс тпннде де б)р- шама жаксы сейлеп, жазады» деп Жэцпрдщ жеке бас касиеттер1н француз Т1Л1Н1Ц мадагымен баяндады. Кыр казактарына арнап эд е т жайылган дастарханнан дэм тату- га келгенде ханды жеке куттыктап, тмдескен Берг кеп нэрсеге канык болды. Жэцг)р ордага барганнан к е тн Орынборда ашылгалы жаткан Неплюев лицейше казак балаларын Ж1бермек екен. Курамына Орынбор эк1мш1Л1Г1не карагалы отырган терт бел1кт!ц ек:лдер] енет!н Кецес куру туралы губернатордан руксат сурап ресми баянат жазбак екен. Сейтщ Жэцпрдщ букш К1Ш) жузге ьщпалын журпзбек ойы ацгарылды. Бергт1ц б]лген4: хан биылдыц ез1нде К1рп1штен уй салуды баста- мак. Ол ниет1не жер иелср) кедерг1 келт!р1п отырган кер]нед1. Князь Юсупов пен Безбородконыц графтар эулет! хан уй тургызатын учас- 58

к е т даулап сотка жупнген. Хан орыс тшш б1лед1, зацнан да хабары мол. Алайда, оныц пэрмеш элп алпауыттармен тартысатындай, сот- та айтысып жецет1ндей дэрежеде емес. Ол 1с каз1рде т)пт) Сенатта каралып жаткан кершед1, одан жец1п шыгуга кырдагы ханныц кай- раны келер ме екен? Берг ханныц туракты баспана салуына калай комектесуд1 ойлаумен кетт1. Жэцг:рд!ц хандьщ дэреже алуы Жайьщтыц букар бетш де бейжай калдырмады. Бекейд)н бил1ккумар агасы, б)р кезде отаршылдьщка карсы азаттьщ козгалысын баскарган атакты Карагай султан Нура- лиевтщ 031 к]Ш]рсй)п, ек1 улы - Еркшэл) жэне Т)леуэл1мен б1рге мер- лер1н басып, К)Ш1 жузд1ц 66 султан, старшын, бш Эссенге епш ш -хат жолдады: «Жэцг1р султанныц хальщтыц калауымен Жайык пен Ед1л арасын жайлаган казактардыц бас билеуннс! болганына кез жетюзш, кулагдар болдык. Осы гакында 613 бас косып, езара акыл кецес1п, б)р ауыздан куз1рет1Ц13ге епш ш етпекке уйгардьщ. Бекей улы Жэц­ пр султанныц ек1тарапка да б[рдсй, ягни 1ш т ордада турып-ак Жа- йьщтыц далальщ жагына да эм[р жург1зу!не ерк1 болуын сураймыз». Жаксы ниетт!ц жугысындай, Жэцг1р ел баскарган алгашкы жылдар- да оныц атына орыс шенеун1ктер1 жолдаган кагаздарда лауазымы «К1Ш1 жуз казак ордасыныц ханы» деп мэртебеленд1. ^^^ Жэцпрд1 ульщтау салтанаты еткен кала [ргесшдсп калыц агашты журт «Хан тогайы» атап кетт1. Кеп жыл кейш, 1891 жылы Оралга келген Николай ханзада курметше Казачество жарлыгымен - «Цеса­ ревич тогайына», ал 1936 жылы кецес уюметш щ шеш!м1мен - Горь­ кий атына езгертшмек! Сол ханзада 1ле-шала 1894 жылы II Николай мэртебес1мен такка отырып, 1917 жылы орыс пролетариаты тецкер1п тастаганга дейш Ресей мен казак жерш дэл Жэцг1рдей тапжылмай 23 жыл баскарды. Горькийд1ц ес1М1 тек Оралдагы емес, Кецес ел1ндег) барша саябакты ез атына жарты гасыр менпнктеп турды. Алайда, сол тогай атауын Оралдыц орысы мен казагы патшага да, жазушыга да кимастан - кай гасырда да Хан тогайы атаудан жацылган жок! 59

К)ш< жузде уш циян Орал тубшдег) салтанат Бекей ел1не тогыз жыл бурын токтаган хан дэрежес1н кайтарып берсе, сол рэс1ммен туспа-тус Юнн жузде- г) хандык бил]кт)н тагдыры шешт)п жаткан болатын. Орынбор мен Петербург елкеге катысты реформаны еткен жылдан бер1 ойласты- руда ед1. Губернатор Эссенн)н Азия комитет)не усынган реформанын жобасы жыл басында талкыланды. Ол бойынша К)Ш) жузд) терт бе- л!кке белу кезделд1. Батые, Орта, Шыгыс бел;ктер мен 1шк! орданьщ енш)С] бел!Н1п, оларды баскаруга Орта жуздег1дей ага султандар мен хандар катар койылмакшы ед1. Алайда бул м эселет талкылау бары- сында Азия комитет1 кос бил1кке узшдькеепцн карсы шьщты. Онсыз да белшектенгел1 отырган елкен1ц киырларын эр! хан, эр) ага султан баскаруы колайсыздьщ танытпак. Сейт)п, тек «султан-правитель» лауазымын тагайындаумен шектелд]. Эссенн1ц жобасы кабылданбай, Азия комитет1Н1ц усынысы етт;. Ол бойынша 1шю ордага тогыз жыл у з о с т е й кей!н хан койылса, кал­ ган уш бел!кте Эб1лкайыр эулетшщ б1р гасырлык хан бил)Г) аяктал- ды. Сергазы ханды шенеун!кке айналдырып, Орынбор шекара комис- сиясында казактьщ сез)н еейлейт)н «бас катысушы» кылып тагайын- дады. Жэцг1рд1 ульщтау тойына эк1мшш1к кайта куру реформасын жур- г)зумен шугылданатын Орынбор шенеун)ктер] де келген ед]. Олар Оралда Батые бел1кке билеун!) ет!п койылатын Царатай Нуралиевпен кездес!п, б]раз мэселелерд] алдын ала акылдасты. Бурын Ресейге кар­ сы азаттьщ козгалысты бастаган К,аратай султанды Ресей енд) кырда- гы ез саясатын жург<зет!н одактасына айналдырмак. Каратай Оралдагы салтанаттан кей)н Орынборга аттанды. Осында таяу кундер! Киш жузд1ц шыгыс жэне орта тустарынан Жума Кудай- мецдиев пен Тем:р Ералиев султандар жетпек. Бэр[ де Шекара комис­ сиясыныц ойлаганындай ет*п. 1824 жылдыц ш[лдес!нде Кгш1 жузде хандык бил)к жойылып, Жайьщ пен Сыр, Орынбор мен У ст1рт ара- лыгындагы улан аймак ушке белшш, эркайсысына жеке-жеке ЭК1М тагайындалды. Ею гасыр аясында К;ш) жузде Эбнщайырдан калган бил!кп оныц б1рнеше урпагы иеленд1. Нуралыдан - Ерэл1ге, Ерэлщен - Ес1мге, Ес1мнен - Айшуакка ауысты. Айшуак 85 жаска жетш, эл-куаты кем;- генде 1805 жылы оныц орнын улкен улы Жантере басты. Б<рак небэр) 60

терт жыл ел билеп, каскейлердщ колынан каза тапты. Жантереден кей)н Ресей ук1мет1Н1ц уйгаруымен 1812 жылы Бекеймен так бел1скен Сергазы он ек1 жыл бил1к курганная кеЙ1н хандьщтан босап, Орын­ борга кызметке алдырылатын болды. Иэ, Бекеймен так таластырган Сергазы уш<н енд1Бекейд1ц баласы Жэцпрмен бак таластырар заман орнапты. Содан арада ек1 ай еткен­ де - 1824 жылдыц 12 кыркуйеп куш Жэцпр мен Сергазы Орынборда I Александр патшаныц алдында кездест1. Бул туралы Ресейдщ «Отечественные записки» журналы арнайы макала жариялады. Патшаныц Орынбор мен казак жерше келуш ел- кен1ц шеж1рес1нде бурын-соцды кез1кпеген тамаша окига деп атаган басылым: «Сол кун: туске карай Улы агзамга жогары мэртебел1 казак хандары - К1Ш1 орда ханы Сергазы Айшуаков пен Астрахан губерния- сын жайлаган Бекей ордасыныц ханы Жэцпр Бекеев жэне Юпп орда билеушыер1 Жума Кудаймецдиев пен Тем1р Ералиев султандар кел!п кер)су бацытына не болды. Азияльщтардыц ацниет сэлем1 император агзамныц кец1Л1н е с1рд1. Сейтш, Улы мэртебел1м13 бэр!не кымбат гау- Ьар жуз1к сыйлады. Алгашкы екеуше ез ес!М]н;ц эр1птер1 жазылган, калгандарына жазусыз жуз1ктер берд1» деп жазды. Одан эр1: хандар мен султандардан баска император агзамныц ез1- не тагзым еткен Сергазы ханныц зайыбы мен б1ркатар сыйлы казак­ тарга жаксы ишарат б1лд1рген1н; улы мэртебелшщ ханшаныц улттьщ ки)М)не, эс1ресе казакша кэллебас аталатын ерекше бас кшмше кызы- га караганын; оган гауЬар фермуар сыйлап турып, сурагына кайырган карапайым жауабына риза болганын; Александрдыц ханшадан кай жерде - Орынборда, элде кырда туру унайтыны туралы сураганын; ханшаныц: «Патша агзам! Мунда бэр) жаксы, б)рак туган елкеце не жетс1н» деп жауап бергенш оцырмандарына кызьщты баяндады. I Александрдыц орнына патша болган баласы I Николайга да бул окига мэл1м гой. Эйтпесе, сол суракты ею жылдан соц ез атынан сез- бе-сез кайталагандай тагы б1р ханшага - Жэцпрдщ эйел1 Фатимага Мэскеуге келген1нде кояр ма ед]? Фатиманыц Николайга жауабында «Патшамыз, Мэскеуде бэр) жаксы, бэр! тамаша. Б1рак сахарада туру уинн жаралгандарга одан ар- тьщ жумак мекен жок» деп тауып айтуы алдындагы абысын сезшщ бейнел1 жацгырыгындай ед1. Оралда тэж киш, Орынборда патшадан бата алган Жэцпр орда- сына тольщ кукылы билеупн болып оралды. Хан атагы жойылса да 61

И(!Ж)ИЮ м п л о с ч ч ю М Ы ААИКСАЧДГЬЧКРЧЫП Ч.М1)КИА')'0)'-).1[('А\\)0Д).:)'}КМЧ.Ъ :мж'омчйгюй иярочля,!! прочая,нн^чая ^<*ЗЯМ***^ /У//,-у///<-У, /? /У/!4/// ^ у<м!#м^л<у У' Д- «К)Ш1жузд)^ султандарына, билер1не, тархандарына, старшындарына жэне барша халцына». Ж э^прд1ц хан тагайындалуын жариялау грамотасы. 1823 жылгы 22 маусым 62

хан аты сацталган Сергазы Орынборда калып, кенсеге кенд1кпек ед1. Алайда, дала дипломатиясына уйренген эм1рш1 уш1н каладагы мем- лекетт)к кызмет качастай кер1нд1. Эр) ез1Н1ц бул жагдайында хал- кь!на не ьщпалы, не кайырымы болмасына кеп кеш1кпей кез] жетт1. 1825 жылдыц 27 тамызында ел аралауга шыккан сапарында Сергазы Орынборга оралмастан Сыр бойына карай жырактай туст1. Каладагы еркениет пен жайлы турмыстан баз кеш)п, орыс эюмннлшшдеп казак екыд1пн ез ерюмен мансук еткен Сергазы бил1кт1 бостандыкка айыр- бастап, кырга сщ1п кете барды. Сейтш, казак хандыгыныц ец соцгы ек1 ек)Л1 - Эбпщайырдьщ не- мерес1 Сергазы мен шеберес) Жэцпр дэл б1р жылда, б1р айда саясн тугырларын езгертт1. Ресей саясаты б1р такты кулатып, екшппсш Т1к- тед). Жаца эк]мш;л[к реформада есю дэстурд1ц саркыты Сергазыныц бил1п жарамсыз болып шьщты. Еуропа еркениетше багдар устаган Жэцг1р ез ордасын отарлы елге 61рт1ндеп к1р1кт1ред1 деген империя- льщ саясат Бекей хандыгыныц 1ргесш ныгайтуга кешт1. Б1р кезде Эбшкайыр, Нуралы аталары тутас кец1ст!к рет1нде би- леген К)нп жузбен аракатынас б]ртшдеп алшактай туст1. Ол елкеш де Ресей б)р-б[р;не тэуелд) емес уш бел1кке бел1п тастады. Жайык бойындагы Елект1 калашыгынан бастап, Елек жэне Улкен Цобда езендер] бойынша, Кобданьщ сагасы Бурмага д е й т, одан Тем1р езе- Н1Н1Ц ацгарымен Арал тец131не Т1ке меже тартып - Шыгыс бел1к ата- ды. Бул бел)кт)ц ЭК1М1 болып Хиуа ханы Цайыптыц немере ш1с1Жума Кудаймендиев тагайындалды. Алты жыл бшик жург1згеннен кеЙ1н денсаулыгына байланысты ез суранып орнын босаткан Жуманы Ка- йып ханныц немерес1 Жантере ЖиЬангеров алмастырды. Бул бел)кт) 1835 жылдан бастап Абылай урпагы Шота Бактыгереев, 1841 жыл­ дан кайтадан Жантере ЖиЬангеровтщ баласы, Жэцг1рд1ц жиен 1ШС1 - Ахмет Жантерин, 1851 жылдан - Ахметпц 1Н)С] Мухамбет Жантерин баскарды. Тогызак, Эйет, Карагай, Желкуар, Тобыл езендер)н1ц агыстарын аумагына алып, Карабас кел) аркылы Сырдариядагы Коркыт мазарына Дей)н, одан Ж!Ц)шке жолы бойынша Сузкара кудыгы уст1мен Букар елшщ Кенд1рл1 булагына деЙ1н камтитын аймакты Орта бел1кке берд]. Мунда алгашкы эюм болган Ерэл1 ханныц баласы Тем:р ед1. Одан Эбйщайырдыц 1Н1С1 Булкайыр шеберес! Медеткали Турдалиев, Нуралыныц немерес1 Маты Мухаметкалиев, Жантере ханныц баласы Арыстан б)р)н-б]р) алмастырып бил!к журпзд). Осы эулет этмдж т! 63

колдан шыгармастан, 1855 жылдан бастап Баймагамбет султанныц баласы Мухаметжан он бес жьшдай баскарып, генерал шен1мен отставкага шьщты. Жайьщ бойынан бастап Уст1рт пен Мацгыстауды ала, Каспищцн солтустж-батысын - Батые бел!кке еншшед1. Атышулы султан Кара- тай Нуралиев бурыннан хальщ арасында хан атанган лауазымымен ек1жылдай осында ел баскарды. Оныц орнын баскан, кей:ннен патша ук;мет:не жакпай 1ст) болып, ацыры Жэщтр ханнын кол астына келш паналаган Шыцгали Орманов та терт жылдай осы бел1ктег1 бил1кт1ц дэм1н татты. Есесше оныц орнына тагайындалган Баймагамбет сул­ тан Айшуаковтыц ес1М1 катал да эдыд1Г1мен тарнхта калды. Батые бе- Л1КТ1Ц одан кеЙ1нг1 эк1мдер: Мухамбеткали Тэукин мен Элмагамбет Сейдалиндер зиялы, эскери шенд:, окымысты, жацашыл бил1к иелер; ед1. Бшпп белек, 1ргес) алшак болса да осылардыц б)разымен Жэц- г)р аталастьщ, агайындьщ, куда-жекжаттьщ карым-катынаста турды. Кешнп буын эулеттестер1 Жэцг)р бедел1н сырттай арка тутты. Он сепз1нш1 гасырда Эбшкайыр, Нуралы, Ес1м, Ерэл1, Айшуак уысын- да устаган казактьщ Ктпй жузш олардыц урпактары б)р] хан, екш- ш:лер1 эюм атымен тагы б<р гасырга жуьщ баскарып кел1п, колдан тупк1л1кт1 шыгарды. Тек Юпн жузд1 гана емес, букш казак елкесш Ресей империясы жаца реформага сай эюмшннк белшектеуге К1р1ст1. Хан-султандар эулет1н бил<к тер1нен б1ржола тайдырып, Т1келей отар- лык баскаруга кепгп. Жэцг1рд1ц такка отырганын ульщтагандай мадакты салтанат де- мегенмен, билеуш1 султандар лауазымына тагайындау да Орынбор тубшде ресми жария ет!лд). Бул рэс1мге Каратай касына бес сыйлы султан, он би, ею хатшы, бес кызметннден туратын некер ерте кел- Д1. Жаца екшетт1к алган эр билеуннге генерал Эссен алтын сапты кылыш, мемлекетт1к герб)С) бар ту, корапка салынган нускаулы гра­ мота тапсырды. Эркайсысын ордасына жетк!31п салуга офицер бас­ карган ею жуз казак жасагы коргап шьщты. Кызметпк хат алмасу уш]н б)р-б]рден хатшы косып берд1. Орынбор эк]мш1Л1Г) оларга «султан-правитель» деген беделд1 атак беютп. Кыр казагы да соныц ыцгайымен осылай атай бастады. Тек Каратайды гана халык бурынгы бас иген багынышты гадетпен хан атауынан жацылган жок. Бул мэртебеге К,аратай Нуралиев эюмшЫк баскарудагы жаца лауазымымен емес, Ресей отаршылыгына карсы бутан дейшп азаттьщ курсе; ксз<ндс не болган ед). 64

«Эм<р< кушт< Алланыц атымен...» Хандьщ дэстурд) бср)к устанган эр1 жаца реформаны жет:к тус1нген Жэцпр ез би.'ппн эк1мш1Л!к тургыдан ныгайтты. Цел астындагы елд1 эулет)нен бер1 кара халык алдында артыкшьшыцка не султандар бас- карды. Сайланып койылган султанды осы лауазымга ханныц м;незде- месше сэйкес Шекара комиссиясы тагайындады. 1825 жылы Жэцпрдщ ордасы 32 улыска, 12 руга бел)нд]. Ру баскарушы он ею султанга кол астындагы бел1ктщ ]Ш)ндсг] ахуалды кадагалау, ханныц барлык эм1р1н калткысыз орындау мшдет1 жуктелд!. Ел 1Ш1ндеп шет1н окцгалар же- н)нде ханды хабардар ету, старшындарды баскару, хан тарататын жазба нускауларды жетюзу кузырына не болды. Ханныц талап ету1мен эр ру баскарушыныц жанынан жазбаша ку- жат журпзу уш)н Орынбор шекара комиссиясынан жьшына 500 рубль жалакы алатын 1с журпзуш1 тагайындалды. Ру бел!мшелерш старшындар баскарды. Оларды халык ез [нпнен сайлады. Старшындар ез 6ел)мшелер1 )Ш]ндс тыныштьщ пен тэртшт: кадагалады. Халыктан ек1 турл1 алым - зекет пен согым жетюзш беруге ти1с болды. Керш1лес отырыцшы журтпен сот 1С1Нкарау кезшде ордальщтардыц муддесш коргайтын адамдар рет1нде Жэцпр турацты депутаттар лауа- зымын белплсд]. Эркайсысына накты дистанциялар, ордамен 1ргелес Астрахан, Саратов губернияларыныц жэне Орал казачествосы шебшщ селениелер!нде туратын бекеттер белпленд1. 1с журпзу кезшде тергеу бойынша талап етшетш куэлерд: жетюзу де депутаттарга жуктелд1. Байыргы зацдар мен дэстурлер бойынша терелж айту упнн эр рудан б1р-б]рден, елге сыйлы адамдардан сайланган 12 биден туратын Хан кецес: юке юрют1. 1828 жылы хан усынган билер кенес] туралы ережен! Ресей империясыныц жогары органы - Сырткы ютер министрл1пнщ Азия комитет: беютт:. Кецеспнлерге хальщ арасындагы кшэс1 жец1л [стерд] карау кукы бе- рмд]. Ел ]Ш)ндег) тэрт:п пен тыныштьщты сактап, ру бел1мшелер)не койылган старшындардыц 1с-эрекетш кадагалады. Жэцпр бил)ктщ бул курылымында К)Ш) жузде бурыннан - 1792 жылдан келе жаткан Хан кецесшщ улпсш устанды. Бул туста хан кецеснще алаша руыныц би; Алтай Досмухаметов, тана руыныц би] Кудайберген Кенжебаев, ногайдыц би1 Шомбал Ния­ зов, шеркештш би] Мус)реп Айдаболов, маскардан - Шора Кыдаев, Кызылгурттан - Жубаныш Айтуганов, бер)штен - Балцы Цудайберге- нов, ысьщтан - Жантере Актанов, кетеден - Бозы Боздаков, байбакты- дан - Кепежан Сапаков, жаппастан - Кушатар Мойнаков алка курды. 65

Кенес мушелер) ом;рл!кке тагайындалды. Кайтыс болган жагдайда онын орнына руы жаца адам усынды. Мысалы, 1838 жылы шеркештщ би), ханньщ кайын атасы Мус;реппц орнына жет: бел1мшен1ц беделд1- лер1 бас косып: «шеркеш руыньщ турл1 бел]мшелер)[пц старшындары, аксакалдары, аукатты жастары мен катардагы казагы б[рауыздан ксл)- сш, маркум Мус[реп Айдаболовтьщ орнына оньщ улы, байсалды, ха- лыкда жаккан, оныц муцтажын ойлайтын Шыцгайды усынамыз. Осы тандауымызды кабыл алып, беюту ушш жогары ульщтарга жетюзущгз- Д1 отшем13» деген байлауын айтты. Шыцгайдыц орайы келш-ак тур! Ханныц туган балдызы. Уюметке кызмепмен кезге тускен эулеттен. Алайда шеркештщ калган алты бол)мшес) озгеше уйгарым шыгарьш, билер кецес1не старшын Шолтыр Бекмухаметовт1 усынды. Ханныц тац- дауы Шолтырга туст!. Сейт1п, «би баласы уксаса - жуг1нсе калмас, тер алмай» деп халцы улыктайгын казактыц б;р эйпл] билер эулепне жол ятпмппы Енд)Г) жерде Бекей ордасына Бекмухамет тукымыныц ецбеп мол сщбек. Шолтырдьщ экес) Бекмухамет (Д'екпембе'/и) - Бекей хан ту- сындагы байламына барша шеркеш бас иген бедедщ ед). Болашакта ата мен экеге уксап ескен, хальщ арасында «Макаш эшм», «Макаш прави­ тель» атанып, ерекше сый-курметке беленген - Мухамеджан Шолтыр- улы Бекмухамбетовтей окымысты, кайырымды кайраткер жэне шьщпак. Ол Неплюев корпусын бтргеннен кейш Уакытша кецесте аудармашы, кецесш; болып, 26 жыл узд!кс1э 1 жэне 2-Тещз жагалауы округтерш бас- карып, Жэцг)рд]ц 1сш жалгастырмак Макаштыц баласы Шафкат Бек- мухамедов алдымен Алаш, кейшнен Кецес еюмепн орнатуга араласып, 1921 жылдыц казан айында Казак елшщ бас би! - Цазакстаннын эдшет комиссары болып тагайындалмак. Жэцг1р бил)кке жол анщан Бекмуха­ мет эулеттнщ ултына шапагаты осылай ербнен. Жэнпр ез уйгаруымен тархандьщ атак енпзд1. Ерекше ецбек сщ!р- ген адамдарга осы атакка грамота берд]. Олар кейб)р артьщшыльщтарга ие болып, алым-сальщтан босатылды. Солардыц б]р) тама руыныц ка- загы Есенбай Кожабеков ед:. Кужаттыц ресмилиш сацтау жен)нен де Жэцпрдщ еюмдер) Петер­ бург патшаларыныц жарльщтарынан кем туспейт)н. Осылайша: «Эм1р1 кушт1 Алланыц атымен жэне Бук1лресейл)к императордыц кел<с1м]мен мен, генерал-майор жэне кавалер, Астрахан даласын жайлаган Кш1 жуз казак ордасыныц ханы, осы грамотамен кол астымдагы тама руы­ ныц кенжебай бел)мшесшщ старшыны Есенбай Цожабекулына онын маган калткысыз адалдыгы, хальщ муктажына кайырымы уш)н ез уй- гаруыммен жэне бабаларымнан мирас еткен кукым бойынша ез1нен тарайтын ер жынысты урпагына кетет!н тархан атагы бершед). 66

Мухамед хижрасыньщ 1258 жылы, Христщ туган куншен мьщ сепз жуз кырьщ екшш1 жылы, мен<ц хандьщ ету1мнщ он сепзшш1 жылы На- рын кумындагы ордамда бсршд]. Есенбай Цожабскулынын тархан атьша бершген бул грамота Жогары мэртебел1 жэне Эм)рл) ханныц кецсесшде шыгу ютабында 1842 жылдыц 7 пплдесшде № 1451 болып жазылды. Кецсе бастыгы Раевский». Орданы жалпы баскару ек[ арнадан тогысты. Б1ршпнс1 - д)ни баска­ ру болса, оны жолга койган тшелей Жэцпрдщ ез1 ед]. Мусьшмандьщ- тыц сунит 1Л1М1Н устанушы ордалыцтар 1шшде Жэцпрге дейш небэр) он бес кара дурс!н молда болган. Хан татардан йпм мен хадист)н майын ннкен б)рнеше оцымысты молда алдырып, журтты имандылыцка бет бургызды. Арасынан ахун сайлады. Еюнш1с1- азаматтык баскару. Жайьщтыц аргы бейндег) хальщтыц 1шю ордага 1828 жылга дейш эл1 де срк;н ет)п коныстанатындай мум- К1нд)[ ] болды. Сейт1п, халцыныц элеуметт1к шыгу теп жагынан жаца орда Юнн жуздщ шагын кеппрмесшдей болып калыптасты. Ол жацта- гы рулар мен бел1мшелерд:ц ек!лдер) мунда да одагымен, агайындык ынтымагымен орналасты. Жаца келгендер бурын орныккан ез рула- рына коцсы конып, кайта сщюш жатты. Аргы жактагыдай он алты ру, жузден астам ата, оныц ]шшде бел1мшелер болып одактасты. Жэцпр ордасында рульщ-одактастык курьшым бер<к орнады. Бекейл)ктег1 ец калыц агайын бер1ш болатын. Жэцпр бил[Г)Н!ц соц- гы кезец1не карай агатай, бескаска, бег<с, жайьщ, есенгул, есен, кара- токай, кулкеш, себек, таныс, турымтай, жацбыршы аталарын косканда - берпи 3600 тут1ннен бас косты. Алтыбас, бэйсеу, барамьщ, коцырбер!к, кулжан, кубылай, кубел, ко- жагуп, кудайкул, карабура, малай, сары жэне токбас бел1мшелершен 61р1ккен алаша руыныц 2300 отбасы Нарын даласын жайлады. Жангашты, кылышкескен, еламан, кулакаска, кумкенш1, суй)Н]ш, сакау, тоцтагул, шумьщ, шымбай, койыс, жетей, косым бел)мшелер]- мен б1р ту устаган шеркеш 2000 тут)н)мен бекешпктеп саны жагынан ушшш! орындагы ру болды. Одан кейш тоцымбет, туржпен, елгонды, кабак, балыкшы, жамана- дай, кунанарыс, кецшалбар, кулай, мугал, тобыш, тэж1ке, акбан атала- рымен 1600 уйл: адай турды. 1200 уйл! байбакты - элтеке, бею, буганай, ботан, дауымшар, жау- гашты, кулсуй)нд]к, кыньщ, кырьщтык, кулшьщ, коянкашу, сасай, су- пр, токсоба, кудайназар, алые, сакау аталарына бел1нш, Байулыныц беделд) руыныц б]р) рет)нде бекейгпктщ керегсс!н кецейтт1. Тунд]к саны Байбактымен б1рдей тана 1200 шацырагымен есепке ецщ. Жайьщтыц аргы бет!ндепдей мунда да «Жеп баулы тана» атанган 67

6)рлсст1К*пц асан, акымбет, бессары, жиембет, караман, калкаман, ка- ракунан (кузеке) аталары тугел ед1. Коныска, саясатка кеп таласы жок, терт тул1Г1н:ц ерюше кеб1рек мэн берет1н агайын кыста Нарынньщ он- туст]Г)н ьщтасындап, жаз шыга Камысть; Самардагы Кара езеннщ жа- гасына каптай кеш1п отырды. Аты жеттру болганымен бекейл1кте онын аталарынан кенде калганы жок. Аташал, жнылты, жабагы, жамбас, дэулеткелд!, кердер1, кутсуйек, кетермен, назар, сатым, тама, таз, табын, телен, кудайкул болып - он бес агайынымен, 1200 шацырагымен 1ргес1н бутшдеп отырды. Тек тупн] санаулы, ер азаматы аз кете руыньщ маймак, айдар, кут- кара, естек, элмамбет бел1мшелер: Нарында шаруасын б1рден шалкы- тып кете алмады. 850 отаулы жаппас руыньщ бел1мшелер1 андагул, бег1С, байгул, би- кас, досмекей, карагул, сейпкул, каракуннк, княк болып еркен жайды. Кы зы лгурт руыньщ соба, ем1рей, олжашы, ернп, белтек жэне ырысмэмбет! - 700 уй, ысыц руыньщ келейбас, кадыргул, сары, ораз бел1мшелер1 - 600 уй, есентеимр руыньщ тагашы, кен, сулыкез бел1м- шелер1 - 400 уй, маскар руыньщ атойнак, жайьщ, бабаназар, кадыргул, етеп бел)мшелер[ - 300 уй, таз руыньщ абдал, жастабан, шаргы бел1м- шелер1 - 200 уй болып 1шк1 орданьщ тут!нш тутест1. Небэр! 200 утм ен Астрахан бетт! ала коныстанган, Жэцпр десе жа- нын беруге дайын, Байулыныц баска аталары б1рбеткей кыцырайса, бул бел1не урандаган ханга адал ру ногай. Ногай бел1п бермесе, ногайга Жэцпрдщ берес1, баскалардан алабетен жасап жаткан жаксылыгы жок! Ногайдыц ханга деген етене курмет1 Жэцпрдщ он б)р жасынан бас­ тап осы руды баскаруынан дарыган бауырмалдьщ. Оныц аргы жагында жуз жыл бурын бабасы Эбмкайырдыц канаты астына к)рген жиырма бес тут1ннен ест-ербш , жеке рулы журт болган ногай езш хан эулет!не карыздар санайтын. Ежслг! Орак, Мамай, Казтуганныц Ногайлысынан калган журт Кырым, Казан, Сакмар ауганда казакты сагалаган агайы- нын Нуралы хан канатыныц астына алган. Эйтеу1р осы одактагы кояс, уйсш, кустацбалы, казанкулак кай туста да ханныц ыгына жыгылып, ыцгайына ынтымактасты. 500 уйл: телецпт пен 500 уйл) кожа да б1р кезде шыккан элеумет- Т1к тепн баскалармен тецест1р1п, ру болып уйып, шаруасын куйттед1. Конысыныц жайлылыгы ма, элде журтыныц басына конган багы ма - ногай мен байбакты, адай мен жаппас, тана мен берпнтщ б1разы баска рулардан аукатты турды. «Алшында он ек1 ата Байулымыз, 1Ш1нде Байулыныц кай улымыз?» деп жеке урандаганымен, Т1рл1г) мен б:рли! ортак агайын бер; к уыктай демесш, б4ртутас орданыц шацырагын т:ктей тусп. 68

«ЭУЕЛГ! ХАНДАР САЛМАГАН...» ^<9^ -^ а м м ^ арасы н уМекен м^эр са^мя, М^ар^марая^а ж ар са.дым. Гумар )^араш ^ эк^ /р сам.дая, ж^р^и са^Эмл( ^бас^^с^иы/^ ^мна %^.мыма. Ыгылман Шерекулы Жасцус орда - Жэцпрдщ жеруйыгы Цасиегг! Туртстаннан кейш казак хандарында орныцты аста- на болмагалы кеп заман етт1. Сол Туртстанныц тер1нде соцгы рет отырган хан - Жэцпрдщ бабасы Эбыкайыр ед1. КеЙ1ннен Жайыкка жырактап, орыс патшасына Ордыц бойынан ез)не кала салып беру туралы талап койды. ЭтМ иин орындап, шаЬардыц ;ргес]ц калага- нымен Ресей Орынборды кия коймады. Цатуланган хан банщурт пен Казактан кол жиып, ордамды бер1цдер деп камал какпасын жулкыла- ган. Акыры ала алмастан, ак туырльщты отауы кай жерге тиш се - сол орын ордасы саналып ем1рден етп. Ресей Абылайга арнап Кызылжар басынан резиденция салды. 61- рак ол да какпалы каладан гор; жел етшде, жау бет1нде журген халкы- ныц арасында болганды колай кердг Сейт1п, «эуелг1 хандар салмаган» (Ъ'ям/ио^ астананы Едш бет)не келш Жэцг1р кетеруге бел байлады. Хан алдымен Астрахан азаматтык губернаторы Иван Поповпен колющ болашак сарайыныц 'ргесш калайтын кут мекен )здед). Алгашкыда Каспий тец131 жагасы- 69

нан колайлы орын танканымен, ол графиня Безбородконьщ иел!Г) бо­ лып шьщты. «Будан эр1 ашьщ дала, жел ет1 болгандьщтан, элпндей дау-дамайдан аулак болуды ойлап, болашак ордага Нарын кумынан коныс тапцандаймын» деп хабарлады ол губернаторга 1825 жылдьщ 11 сэу]ршдеп хатында. Сейт1п, болашак астанасына жеруйык 1здей ж ур т, Жэнпрдщ Жас- куска туракты табан т]реген! белпл) болды. 1827 жылдыц 19 акпа- нында Сырткы 1стер министрл!г!н1н баскарушысы Азия комитет!Н1ц отырысында Жэцг1р Бекеевт1ц Елтон тузды келшен 75 шакырым жер- де езше уй салуга Орынбор эскери губернаторынан руксат сураган ОТ1Н!Ш:Н окыды. Эссен ханньщ бул тшепн макулдап, будан ек1 жыл бурын министр- лжке болашак карагай уйд1ц жобасы мен есеп-кисабын жолдаган бо­ латын. Тэртш бойынша министрл1к оны шаруашыльщ жэне кепшЫк гимараттары департамент1И1ц карауына Ж1берд]. Цурылыс комитет! уйд1ц жобасын жет]лд]р)п, касбет1н бурынгыдан енселенд1р1п, шыгы- нын кайта есептеп берд1. Оган кететш курылыс материалдары мен салу жумысына 36 мыц 102 рубль кажет ед!. Царажат болуд1 Каржы министрл1Г1 кеЙ1нге калдыра берд1. Алайда, осы жылы Мэскеуге кел­ ген Жэцпр обшили патшага ауызба-ауыз айтудьщ ретш тапты. Азия комитет! шугыл турде Каржы министрлнше: «белг1ленген жерде Жэцпр ханга арнап уй салуды к1Д1ртпестен колга алган жен деп есептейм13. Осыган орай мемлекетт1к казынашыльщтан Орын­ бор эскери губернаторыньщ карамагына Курылыс комитет: есебшен каражат белшсш. Аталган жобаны каржы журналымен бгрге патша агзамныц руксаты мен кол коюына усынамыз» деген катынас кагаз жолдады. 22 акпанда аталган шараларды императордыц куптаганы туралы Комитетке хабарланды. Сейтш, Сырткы ]стер министрлт; хан сара- йын тез1рек салу уш1н жергйикп басшылармен байланыс орнатуга К1р!СТ!. Петербургтен каржы жеткенше кол кусырып отырмай, 1826 жыл­ дыц кузшде хан жаца коныстыц алгашкы 1ргес1н ез1 калады. Дубов- тыц б1р мещанынан к1Ш1Г1р;м берене уй сатып алып, оны кырга, бола­ шак ордасынан б)р шакырым жерге экел)п орнатты. Бекейл1ктег1 шаруага куиарлы жер узындыгы 150, ен1 50 шакы- рымды алып жататын шагылды арка - Нарын кумы болатын. Осы адырлы-децест! алкапты казак Жаскус, Кандыагаш, Мешпкум, Бар- 70

шакум, Жаманшагыл, Еркекум, Кызылшагыл, Жыцгылды, Жоса, Те- л<бай, Терект1 жэне Айгыркум деп он ек) кум-шаткалга атап-тустед1. Э 31Н1Цболашак астанасы ушш Жэцпр осы белдеудщ ец тер1скейшде- п шалгынды, кудыкты, ац-кусты Жаскуска када какты. Кысы карлы, кейде аязды Жаскус туракты коныска аса колайлы дейтшдей де мекен емес. Алайда хан осы жерде езше ецсес1 би1к орда тургызып, озгелерге отырыкшыльщтыц улг1С1н керсетуд1 ойлады. Эр1 Жаскус Едщцен кашык емес. Ресейд1ц Черный Яр, Камышин, Саратов калаларына келж жетерл1к жер. Саудага, жэрмецке ашуга колайлы. Орданыц салыну тарихын журттыц Фатима ханшаныц ес)м)мен байланыстыруы да нег13с13 емес-т1. 1824 жылга деЙ1н Жэцг1р ез баба- лары секыд! цыста 1рге кымтанып, жазда турыльщ турш, ки1з уйден баска баспана тацдамастан кешпел1 турмыс кештг Сол жылдыц каза- нында Орынбордан Фатиманы экелгеннен кеЙ1н гана езше туракты уй салуды ойлады. Хан уйшщ 1ргес1н кетеруд) Орынбор басшылары отставкадагы прапорщик Г. Карелинге тапсырды. Петербургте кадет корпусын 61- Т1рген артиллерия маманы Карелинн!ц небэр; жиырма б1р жасында казак жер)нсн шыгуыныц ез1нд1к сыры бар ед). Басында граф Арак- чеевт1ц кецсес1не кызметке турды. Сол Аракчеевке эпиграмма арнай- мын деп арандап, Орынбор гарнизонына жер аударылып кете барды. Эскери кызмет бабымен казак жерлер1Н)и топографиялык сызбала- рын жасауга К1р]су1 келе-келе эуестжке айналды. Саяхатшылыкка, табигат тылсымына ынтасын оятты. Бекей ордасыныц алгашкы кар- тасын тус1ру барысында Жэцпрмен жакын танысты. Сол туста денсаулыгына байланысты отставкага шыккан Карелин енд1п ем1р1н гьыыми 1зден1ске арнамак. Каспийге, Тобылга, Жет1су ец)р1не, Ерт)ске экспедицияларга катыскан Григорий Силович ке- шннен Гурьев каласына туракты мекендеп, сол жерден топырак бу- йырмак. Ал эскери кызметтен енд] босаган оган бершген алгашкы азаматтык тапсырма Жаскустан Жэцг1р ордасыныц )ргесш калау едг 1827 жылдыц жазын ол Еды жагасында сал ацдумен етюздг Эйткен! жогары жактан агызылган беренелер кеб1не Саратовка деЙ1н де жете бермейтш. Курылыс агашыныц кат болуынан Едыд1ц теменг1 жагын­ дагы калалардыц шеберлер1 езен ерлеп, сапалы беренелерд1 жогары жактан сатып алуга тырысатын. Карелин куткен Камышинге солар- дан артылган агаштар гана жетет1н. Эр) кепестер агашты казынага сатуга кульщты емес ед1. 71

Эйтеу1р сэт: тусш, Царицыннен Ж1бер1лген жет1 салдьщ бес жары- мы сатылып, калган б)р жарымы Карелинге буйырды. КеЙ1ннен гой, Байток жыраудын шабыттанып: «Едшден брус ал- дырган, тастай тегю кырдырган, Мэскеуден шебер жидырган, конак- ка сарай салдырган» етш, хан сарайыныц кабыргасын кас пен кездщ арасында би1ктет[п коятыны! Эйтпесе, судан шыгарып беруш1лер бе- рене басына 6 рубль сурап Карелин байгусты бф кинайды. Елтоннан Жаскус ка тасымал жолда отырган казактар да карусыз орыска кес1- рш тиг131п бакты. Кудьиынан су бсрмсд;. Лау еыздерш куып экет)п, кайтарарда кун сурады. Жол азыгын экеткендер болды. Саратовтан айдалага шеберлер шакыру кеп кушке туст1. Осындай киындьщтармен курылыс 12 тамызда басталып, казан айыныц аягына таман ек1 флигель мен аткораныц сулбасы кетершд!. Аральщ уй шатырына дей)н би)ктеп, косымша курылыстардыц 1ргес1 каланды. Келер жылдары ханньщ ез каражатымен ксцейт!ле тус1п, жиырма уш белмеге жеткен сарайдыц жет1 белмес1 бас корпуста, шыгыс фли- гельде - бес, батыс флигельде - уш, мезонин тебеде - ею, калгандары оц, сол канаттарда орналасты. Сухтелен губернатор болган жылдары Жаскустьщ кеше тузеу1не колдан келген комепн аямады. Мещан Алексеевен уЙ1н казына есеб1- нен сатып алып, сарайына [ргелес кою уш1н уюметтен косымша каржы сурады. Сейт1п, Орда курылысына тагы 2500 рубль белшд). Шекара комиссиясы бул туралы 1831 жылдьщ 15 кыркуйегшде ханга хабарла- ды, ал мсш)т, мектеп салу, Орда мен Глинян форпосты арасында почта байланысын орнату туралы ханныц баска да усыныстарыныц Э31рге жогары жактан колдау таппаганымен, уюметт!ц назарында туратынын, алдагы кезде аяксыз калмайтынын кысыла-киналгандай жетк1зд1. Жаскустан астана сала отырып хан ез бастамасымен казак султан- дарына отырыкшыльщтын улпс1н керсетуге тырысты. Б1рак буган деЙ1н тек «кел1кт1 кешке» дагдыланган казак аукаттыларын мызгы- майтын 1ргетаска бск!Т)п кою оцай емес ед1. Алгашкы он жылда Жас- кустыц кешес1не небэр! кырык уй кабырга кетерд]. Тек кырьщыншы жылдан бастап курылыс каркыны курт ос)][, айналдырган бес жылда уйдщ саны токсанга жетт;. Катар жарыскан кешелер Жаскуска кала сэнш К1рг1че бастады. Осында коныстанамын дегендерге хан жерд; акы-пулсыз усынды. Бул мумюнд!кт! алдымен орда халкымен алыс-берЫ жараскан сау- 72

дагерлер пайдаланды. Солардан керш казактар да уй сала бастады. 1845 жылы Жаскуста 59 карагай, 32 саман ю ртш тен салынган уй, 10 лавке, 15 койма болды. Казан университеттщ профессоры Модест Киттары Жаскуста болганда Жэцпр резиденциясын барынша сипаттап жазды. Орданы онымен б1рге тамашалаган адам керюне былайша кызыгар ед1: «Хан резиденциясы ордадагы ец улкен, солтуст1ктен оцтуст1кке карай созылган тертбурышты кварталдан турады. Оныц как ортасын- да хан уЙ1 орналаскан. Ханныц турагы б)ршама аукымды карагай уй. Сырты сыланып эктелген. Тебес1 жасыл кацылтырмен жабылган, жацбыр суы агатын эдем1 кубыр-шумектер кадалган. Кас бетшш орта тусын бас корпус алып тур. Оныц он ею герезес] бар, ал дэл ортадагы он уш1нш1с1н1ц орны шагын террассага шыгатын ес1к. Террассаныц уст!не осы ке- лемдеп мезонин балкон асырылган. Оны алты эдем] ак багана лреп тур». Киттарыдыц хан уЙ1не К1р1п-шыгып, ес1к-терезесш ашып-жауып, созбен сурет1н салуы Жаскуста болмаган жанныц ез)не кезбен кергендей эсер калдырар ед1. К]ребер1С!нде сонау Петербургтепдей ек) баганшам жанатын. Фли- гельдерд1ц ортацгы терезес1 венецияльщ улг]мен доцестелген. Тер- расадан бес баскышты баспалдак кум тоселген сокпакпен туп-тура менптке апарады. Терезе алдында орнект1 агаш коршаумен бол1нген аукымды полисад жайкалып турды. Казак жырауыныц «ауласыныц сыртынан эдем) бута орнаткан» дейт1Н1 сол. Хан уЙ1Н)ц 1ШК1 салтанатынан еуропалык турмыстыц барша аукат- тылыгы мен реттт1Г1н табуга болатын. Жиырма уш белменщ дуние- мулк1 улкен талгаммен жинакталды. Дуниекорльщ ханга жат касиет ед1. Оныц жиган-тергет мэдениеттш, енер-б)Л]мн]ц заттьщ кер1Н1С1, тарихи-рухани муралар, кару-жарак, ютапхана болатын. Терт терезел1, бес1нш1с1 террассага тусет1н шынылы ес)кке айнал- дырьшган ханныц кабылдау залы еуропа жиЬазымен мунтаздалды. Келгендерд1 эс1ресе К1ребер1с оц жакта туратын астрономияльщ сагат Кызьщтыратын. Цоладан ернектеле жасалып, кызыл курец комодтыц устше койылган оныц терт бурышында жер, аспан жэне ею ай глобу­ сы орналасты. Комодтыц 1ппндеп тетж сагаттыц согуын орган ун1мен бергенде ай глобустары козгалып, аспан шырагыныц осы кездеп фа- заларын керсететш. 73

Он жактагы ес)к ханныц конак белмесше бастайды. Онын тер]нде Николай патшаныц, Жэцпр ханныц жэне болашак мурагер Сакыпке- рейд1ц портреттер1 шул1 турды. Ал сол жак есш ханныц так болмес) 1спеттес, б!р кабыргасын бойлай еденг жарты аршындай жогары етш теселген болатын. Ею баспалдакпен кетер]лет)н би)к орынга кымбат парсы юлемдер тоселш, макпал кус жастык тасталды. Жастьщтан жо­ гары тусюлемге кылыш-канжарлар мен мылтыктар ш]нд). Жэцпр ордасын мадактауга келгенде орыстыц Киттарынан казак­ тыц Байток жырауы калыскан ба: Алтынды сарай, ак меппт Эуелп хандар салмаган, Салмаганныц белпс1 Артында мура калмаган. Ауласын асыл тастан калаткан Алпыс аршын бой тастап Эркайсысын айшык-уйшык тараткан. Тараткан айшьщ басына Б]р-б[р кумбез кадаткан. Баганасын асыл тастан кактырган, Мунарага кетпес сырлар жактырган, - деп хан сарайыныц келбет1н жетк1зе де етюзе суретлеуш! ед]! Губерния хатшысы, 1с кагаздарын журпзуш: Алексей Евреинов Ор­ дага хан дуние салганнан кеЙ1н келген ед1. Уакытша кецесте устел бас- тыгы кызмет:н аткарганда орданын ой-кырын аралап, казакпен етене араласты. «Ек) жьшда ордалыктардыц ом!р салтына эбден каныкканым соншалык, жиган-терген1мд] санадан калай онире саламын» деп жиыр­ ма бес жасар жМт этнографтык пайыммен макала жазды. Евреинов Ордага келгенде хан сарайы эл1 бол1ске туспеген, Жэшмр бар кезшдеп жасау-жиЬазымен турган ед). Ягни, 1846 жылы Евреи­ нов кешесше келш К1рген Орда мен табалдырыгын аттаган хан уй]И)н бурынгы кор1к-келбет) кете коймапты: «Орда жер1Н1ц орталыгында дерл!к, Нарын кумыныц солтуст<к-батыс кемер1нде Жаскус деген жерде шагын да сэнд1 ауыл 1рге тепкен. Ол Ханорда немесе жай гана Орда аталады. Оныц 1ргес: осыдан жиырма жылдай бурын каланган. Алгашкы мекен) Жэцпрге ук!мет салып берген енсел) де аукымды уй болатын. КеЙ1н хан оны косымша курылыстармен кецейтт1. Мен Ордага 1846 жылы, Жэцпр кайтыс болганнан жарты жыл ке- Й1Н келд1м. Бала-шагасы осында турып жатты. Табалдырыгын алгаш 74

аттаганда м е т хан у т белмелер]Н1ц эсемдйг мен асылдыгы тан кал- дырды. Маркум хан азиялык жэне еуропалык талгамды уштастыра бшген шеберл1Г1мен артына ескертк1ш калдыра алыпты. Ол, эдетте, келуш1лерд1 кабылдайтын улкен залдыц еденше ен асыл-жаеыл пар­ сы кшемдер1 теселген. Оныц уст1не б1р кабырганы жагалай атластан, канфа мен хиуа сусасынан жасалган керпелер мен б)рнеше баркыт жастык тасталган. Мунда ханныц сыйлы меймандары жантая-жаста- на жайгасатын. Еюнш1 жак кабырга бойымен кызыл агаштан жасал­ ган орындьщтар койылган. Терезе курен кызыл туст1 канфамен жэне шашакты-култел1 жасыл атласпен, алтынды салпыншакпен перделен- ген. Оц жакка бастайтын конак белмес1нде кара агаштан жасалган Каз1рг1 сэндеп жиЬаз койылган. Устел устшде турган газды шам мен б1р1 - жасыл малахит, екшпнс1 - ернект! тугырдагы ею сагат ерекше кез жауын алады. Конак белмеден эр1 карай ханныц, ханша мен ул- кыздардыц жеке белмелер1 орналаскан». Бекейл1кт1ц басты эюмпилж жэне сауда орталыгы реинде Жаскус Астрахан, Саратов губернияларымен жэне Орал шеб)мен уш жолдыц торабында турды. Чернояр уезд1к каласына шыгатын Астрахан багы- ты почта жолы ыцгайымен калыптасты. Уш жерде станция орнаты- лып, оларда уш жег1н аты, б1р салт м)нет1н ат дайын, почта арбасы мен шанасы эбзелдер;мен сай турды. Алгашкы станция Жаскустан жиырма шакырым жердег: Керпай езетн де орналасты. Одан отыз бес шакырым асканда ханныц Шуцгай хуторында, тагы осынша кашьщ- тьщта Каракел хуторында упннпнс) турды. Каракелден кеЙ1н Царев уезшщ Батаевка селосы. Ар жагында Актебе мен ЕД1ЛД1Ц еткел! ар­ кылы Чернояр он ею-ак шакырымдык кол созым жерде. Ек1нш1 багытта уезд1к кала Камышин жатты. Бул жолдыц басы Жаскустан отыз бес шакырымдагы Ахун хуторына жетк1зд1. Мунда уш жегш аты усталды. Одан эр1 Елтон селосы отыз бес шакырым жер. Елтоннан Камышинге дейшп жуз отыз шакырым кашьщтьщта умет- Ш1лер хуторлары жолаушы уш1н эркашан ат дайындап отыруы ти)с. Уш1нш1 жол Оралга карай Глинян форпосты багытына шыгады. Мунда ат айырбастап М1нет1н терт бекет белг)ленген. Оларда эбзел мен арба табу киындыгы болмаса, жегш мен мш1с аттар эркашан да­ йын туратын. Жаскустан Оралга дейш 500, Орынборга д е й т 805, Петербург­ ке д е й т 1976 шакырым жерд1 хан каретасы журш етп . Жаскус пен Орынбор арасын шабарлар сан шацдатты. 250 шакырымдык Астра- 75

хан мен 350 шакырымдык Саратов лау, почта юлы ретшде тым ка- шьщтык саналмайтын. Жэцпр Ордада медицина 1сш жолга коюдь ойлады. 1825 жылы ол ез мекен! мен кешпсл) турмысыныц дэр1гср1к кемек алуга шал- гайлыгын Орынбор алдына мэселе етш койды.Босандырушы к4нд1к шешен1ц жоктыгы кырда эйел мен бала казасша экелетш жэйттер жок емес. Кездескен сэтшде губернаторга: - Сыркаттан киналгандар шипа алу унпн юн аурухана салып, аптека ашпакпын, емдейт1н, обага карсы егет1нфельдшерлер алдыр- макпын. Осы оймен С.-Петербург медицина-хизургиялык академия- сында емтихан тапсырып, аттестаттаудан е т к н , ез тэж1рибес1мен ук)метке танылган лайьщты шенеун1кт; ордаг кызметке шакырып отырмын. Медицина гылымыныц бар саласьнан, сонымен катар ветеринариядан дагдысы мол. Бул маманды йбылдауга ук1метт1ц руксатын алу уш1н кайда, калай усыныс жасауьм керек? - деп колка салган. - Оте ипл1кт1 1с, ол дэр1герд1н формуляр шгазы мен аттестатын жетк13!Н13, - деп куптаган Сухтелен. Хан бул етЫ ннн X. Кельц деген дэриерге катысты айткан ед1. Алайда б1р себептермен Ордага 1832 жылы ба;ка адам - штабемш1 Александр Сергачев келш, казак арасында он жыл кызмет жасады. Ол келген жылдьщ кысында ордада шешек ]щет1 аскынып турган кез!. Сергачев Астрахан мен Камышиннен кор:санга карсы дэр! ал- дырды. Окымысты дэр1гер жаца материяны г]?слей )р] кара малдан алуга эрекеттенд1. Оган Астраханнан губерншцьщ шешекпен курес комитет]Н1н егуш!С! Эбд1ркадык кемекке кел!п, екеулеп 2123 ул-кызга дэр1 ект). Жаскуспен катар хан Торгын езен1н1ц бойыгдагы жазгы ордасын 1ргеленд1ре бастаган ед1. Саратов каласынан ) 3 ( шакырым жерде ор- наласкан ханньщ бул усадьбасында тогыз караг<й уй салынды. Онын б;реу) уст1нде жет[ болмес) бар, бекейл1ктег1 алгашкы ск: кабатты тургын жай ед]. Эттец, уй[[пц жанынан карагайдан кабыргасы киыла бастаган меш!тт1ц кумбез1 кетср]л)п улгермед]. ^)р туб)н ез1 кадагалап еккен калыц багыныц жемкш керуге жазбады. Хан Торгын езеншен бегет тургызып, анг^рларга су шыгарды. Торгыннын аргы бет1 орыс селениес) де берг1 жагалауы Жэцг1рд1ц жазгы резиденциясы болатын. Суармалы шабындыкка ею жак б;рдей 76

кенелдг Бурын куан жерлерде шалгын жайкалды. Жертелелер1М1з суга кетсд) деп б)раз орыс мужыгы ханныц уст1нен Саратов азамат­ тык губернаторы Фадеевке арызданганы бар. Оган жауабында Жэцпр бегет салуьшыц себептер1н тус1нд:рд1: б1р)нш1Ден, езеннщ орыс жак жагасында да, казак жагында да ша- бындык жоц. Тоспа аркылы ацгарларга су жайылып, одан мужык та, казак та модынан шоп шауып, шомелелеп отыр; ек1нш]де-н, озенн1ц баска тустарынан су шыгару мумк!ч емес, ейт- к е т су жайылатын капталдар жок. Нак мен бегет салып отырган тус- та кене замандарда колдан жасанды суландырудыц 131 сакталган. Су тарткан арналарыныц нобайы эл1 кунге кершш жатыр; уш1нш1ден, орыс деревнясыныц крестьяндары тоганныц пайдасын тус1нбейд1 демейм!н. Турмысы тым нашарльщтан мундай курылысты салуга ез мумюндттер1жок. Оган б1ршама каржы керек. Сондыктан олар бул 1С1МД1 куптап, жалданып жер казды. Жертелелер:н баска би[ктеу жерге копиру унпн орын тандады. Кедейл)к*[1ц кес1ршен кеше алмай отыргандары бар е к е т рас; терт1нш)ден, арыз жазып отыргандар карсы жагадан кунсыз-бул- сыз б1ршама жертеле, лашьщ салып алгандар. Олары басшылыктыц руксатынсыз эр1 еш жоспарсыз тургызылган. Есту1мше, уюмет олар- ды баска жерге коныстандырып, Царев не Новоузень уездершщ селе- ниелер]не Т1ркемек екен. Оларды удере кеш1ру бупн-ертец кер1нед1. Хан бегетт] буздырмауга жэрдем сурады. Бул курылыстан кресть- яндар да, казына да пайда кермек. Торгын тартылатын жылдары тоган су тапшылыгынан сактайтынын губернаторга шаруашылык жэне ин- женерл!к тургыдан дэлелдед1. Жэцпр Торгын бегетш салуга 6 мыц рубль жумсады. Оныц суын агыстыц куш)мен айналатын доцгалак шыгыр аркылы кетерш, терт десятина жерге бак ес1рш, бацша екк1зд1. Кей тусында арыктан кау- гамен суарылды. Осылайша отырыцшы саналатын орыс мужьщтары- ныц ездерше турмыс-т!рш1Л1ктщ улп с1н керсете алды. Жэцпрдщ хальщты отырьщшылыкка икемдеу1 нэтижес13 болма- ды. Жаскусты койып, дала тесшде жертелелер мен кыстаулар кебей- Д'. Олардыц есеб;н жург1зе келе, б!р мыцга жеткен)не Жэщчр ерекше Куанды. Бурынгыдай кыскы айларда сай-саланы паналап кеш1п журе- Т'ндер азайды. Бекейл1к журт кешпел!лер салтынан б1ртшдеп жарты- лай отырьщнгылыкка ден коя бастады. Бэрше бастау болган Ж э ц п р д щ жеруйыгы - Жаскус орда ед1. 77

^4рас&;н ам^/^ан. зтуган жырау ^мелм^^н' с<^ыр:ан с^ам сэ^а^ма^и^нжЭе Д ^ а р я ^амшаю^/^м ^м^/н. )айтоц жырау Ай белнп^1' ац меилт Ресей [ у %!мет! тарапынан казактыц дши устанымьпшектеу ко- йылган и ж уК . Цайта II Екатерина тусында Орынбор гурниясымен шекаралаас ецгрлерде меш1ттер ашуды колдаган б]ркатжарлыктар шьщты. Щ ^ тш а й ы м бул Ымен казактыц М1нез-кулкын ;мсартамын деп ойладдь*!. Мысалы, 1782 жылы Уэли султанды Ортеузд]ц ханы ет1п тагаайь?1ндаган грамотасында «казак халкына дегетей)р)М)М]{- дщ белгНсл рет1нде ез д1ндер1мен кулшыльщ ету уш1Уэлиге ыц- гайлы жеер^ден мешп салып беру» жен!нде айтылды. бе басшысы барон И ггеД 1ьстром Юнн жузде Сырым батыр мен басща беделд1- лердгц шыет^ара мацынан меннттер ашуды сураган ет1нтер]н орта- лыкка жеет%*зд! Буларрдь?Ш бэр1 ниет к у т н д е кала берд1. Жэцггр таа отырган- га деЙ1н [ Б ^ к ей ордасында Д1н жолындагылар сирек батын. Тштг меш1т жкгайын жаца коныс иелерг емес, басында Ресекагы куйт- тегендейя к:ер1пген. 1806 жылдыц 19 мамырында Сыры гетер ми­ нистр! бйил^к етуш1 Сенатка жасаган баяндамасында «( замандагы эйг1Л) А к к Меш1тт1ц 1рге тасынан жацадан меш1т кетеек, к1сгки1к казактыкц т^1нез1н жумсартуга кеп пайдасы тиер ед1» ^ен усыныс- пен шыкцт^!- Аукатты султандар мен пайгамбардыц умт1 кожалар арасынаин болмаса, ол туста намазга жыгылып, сэлде иып журудг кыр хал к ^ ь! кадет кыла коймаган. А л Жэцг1рд1ц ез1 бесамазын кур ж<бсрмеййтгн такуа адам ед]. Сондьщтан ордадагы д)н5аскарудын басы-кассьгнда ханныц ез1 турды. Ж эн гг!р ге деЙ1н мунда небэрг 15 молда болган екен. гардыц денг дши танны мы шектеул1, кей жагдайда думше келетгн. )ЩЛ1 толма- ган хан т таггардан окыган-токыганы мол, мусылмандьнагидаларын гы лы ми: уагы здай алатын б)рнеше молда алдырды. ( бглгмдгсгн 78

ахун ст!п койды. Оган казактарды шаригатка, аят-хадиске баулуды тапсырды. Ахунньщ сынагынан сур)нбей еткен зеректер1н «сыйлы казактардыц етМ п н бойынша» рулар мен бел!мшелерге молда ет1п тагайындады. Д1ни баскаруды хан мемлекетт1к баскарудыц б)р те- Т1Г] рет!нде пайдаланды. Руларга тагайындалган молдаларга ол ез мер!мен бек1Т1лген буйрык пен ережелер таратты. Ханныц талабы бойынша молдалар ордадагы рухани саланы кадагалады. Олар атка- ратын )стер мен устанатын ережелер ханныц арнайы нускауымен бе- К1Т1ЛД1. Сол себепт! ел 1Ш1нде «нускаулы молда» атангандар Жэцгзр берген мынадай жарльщты басшылыкка алды: меш[ттер мен мектептер салдыру, аптальщ жэне жылдык мере- келерд1 атап ету, жас балалардыц сауатын ашу, журтты Д1НД1 т р тутып, кун сайын Кудайга кулшылык етуге, ораза устауга дагды- ландыру. Жума кундер1 жэне жыл бойындагы баска да мерекелерде дуга-намаз кезшде имамдык аткару, оны уагыз айтумен аяктау. Ол есиеттерд)ц улг)С1мен ахун косымша камтамасыз етед1; кара халыкка, мусылмандьщ парыздан хабары жоктарга д Ы м 13- Д1ц кагидаларын тус1нд1ру, жаца туган нэрестеге лайьщты ес;м беру, ул балаларды сундетке отыргызу, куда тускендер мен айттырылган- дардыц некес1н кию, елгендерд1 барлык дэстур1мен арулап жерлеу; улды уйленд]р)п, кызды узатарда калыцмал беруд:ц басы-касын- да болу, куэлардыц кез1нше б1р ата-анадан «берд!м», емниисшен «алдым» деп айтуды талап ету; казактьщ ежелг1 дэстур1 бойынша некес! киылмай турып, куйеу Ж1Г1ТТ1Ц ез калыцдыгына жакын журу)не тыйым салу; куйеу1 елген эйел турмыска шыгуды каласа, оныц жукт1 емест1- Г1н сурап б1лу, онсыз ез зацымыз бойынша белг1л1 уакытка дей)н еш- к)ммен некелест:рмеу; жес]рд] экес1 мен анасыныц руксатынсыз баскага коспау; кайтыс болган адамдардан калган дуние-мул)кт! агайын-туыска ез зацымызбен бел:п беру, егер оган мумкшдж болмаса, ханга ха- барлап, руксатын куту; аукатты казактарга мал-мулкшен зекет беру шаригаттыц зацды- лыгы екен1н тус!нд:ру, кез)н жетюзу; ез1 молда койылган ру адамдарыныц урлык-карльщпен айналыс- пауын, зацга карсы 1с-эрекеттер жасамауын бакылау; карапайым, хабардар емес адамдарды б]р-б)р]не куш керсетуден сактандыру. 79

ж Ордадагы Жэцпр м еш т Ордадагы екшцл меш!Т (1835 ж.). Р. Чередеевлц сурет! Орданыц лауазымдылары: «Мер)мд< бастым . ж Жэцпр хан Жа^анша Губайдолла К,айыпкали султан тархан султан Исатай Махамбет батыр батыр 80

Бул мшдеттерд] орындауда молдаларга жэрдем корсету женшде хан осы руларды баскарушы султандарга, билер мен старшындарга жазба турде тапсырма берд). Нускаулы молдалар ездер1 шыгарган ек1мдер1, жасаган уйгарымдары туралы жыл сайын ханга жетк)3)п турды. Сейт1п, рулар мен бел1мшелерге койылган 126 молда ел ншнде ха- лыктьщ ултка тэн М1нез-кулкын, салт-дэстур мен мусылманшыльщ кагидаларын сактауга уйыткы болды. Нускаулы молдалар устаган ме- Ш1ттер жылжымалы, ки13 уйлерде орналасты. Жэцг1р молдаларга Ца- занда басылган Куран К1таптарын эркайсысын екьуш кунан койдьщ багасына алып берд1. Ал сауат ашу уш1н Казан университетшщ дэр1с- ш:с1 Ыбырайым Халфин шыгарган хрестоматия окулыгы кымбатты- гына карамай аукатты казактар арасында улкен сураныска ие болды. Кырды айтпаганда, Орал каласыныц ез)нсн бес мезгы намаздык меш1т салдыру уш1н Жэцпр 1826 жылдыц пнлдесшде Шекара ко­ миссиясына етйнш жазды. Аллага кулшылык етуш1лер каз)рг1 ме- Ш1тт1ц кашьщтыгынан ек1нш! иман уЙ1н салып беруд1 сураган ед1. Жэцг)рд]ц ет1Н1Ш! Шекара комиссиясы аркылы Орынбор мусыл- мандары Д1ни жиынына туст1. ОТШ1Ш1Н карай келш, муфти Габд1- сэл1м Мухаметгабд1рахымуглы Орал каласындагы 815 Д1н устаушы уш1н каз1рг1 жалгыз меш1т таршыльщ етет1нене байланысты орда- лыктар бастамасына ризашылык таныткан. Н;рак д)н ережелерше кайшы кадамдар болмас у или бекейлштен емес, оралдык мусылман- дардыц ездершен жазбаша ет1Н1Ш кажет екен!н ескерттг Оныц уст:- не казачество орталыгы болып табылатын калада мусылман мепнтш салуга Орал войскосы кецсес1н!ц де руксаты кажет ед1. Ол рэс;мдер- Д1ц бэр1 зацга сэйкес ескер1Л1п, каланыц Кайра деген бел1пнен бе- кейл1к Карауыл кожа Бабажановтыц каражатына агаштан киылган меипт салынды. Муфтидщ ескерту: нег:зс13 емес ед1. Меинт салу кез1нде кейде казактармен келюпеупйлжтер орын алатын. Хан есентем1р руыныц молдасы Кабыл Аткелт)ровке Баксай озешнщ сол жагасында меш1т пен мед1ресе салуга руксат кагазын берд1. Сол кужатпен Сарайшьщ- Ка келген молда мен старшын Тотан Сексембаевты Орал войскосы- ныц баскарушысы Покатилов токтатып койган. Б1рак ханныц кец1- Л1н кайтармай, «мундай нускау беруге жогары этмпнлж тен кукылы болсацыз алдын ала войско басшылыгымен кел1скен1Ц1з жен болар едп> деп кутылды. 81

Орда мен Оралды койып, Орынбордын езшде мусылман Д!Н1Н ор- ныцтыру !С)нде эр1С1 Тойгара ханым мен П1рэл1 хан, бер1С1 Жэцг1р, онын баласы Ахметкерей болып - Нуралы эулетшщ ецбег1 С!НД1. 1800 жылы Бекейдш карындасы Тойгара бастаган ынталылар Орын­ борда меннт салу туралы Петербургке ет1тш Ж1берд1. 1802 жылы агасы Шрэл1 турк1мен ханы сайланып, Орынбор аркылы Ресей ас- танасына еткенде осындагы Д1н басыларыньщ б)р) Габд1сэл1м имам патшадан мешп салуга руксат эперуш от1нд1. ГИрэл1 императордьщ келЫмш алып, 1802 жылгы 6 мамырда I Александрдыц Орынборда мешп салынсын деген жарлыгы шьщты. Сейт1п, буган д ети Царгаль; меш1Т1н орталык ет1п келген мусыл­ мандар Орынборга аяк !Л!кт)рд]. Патша мешп салуды губернатор Бах- метьевке жеке тапсырды. Аргы теп татар мырзасы Аслан Бахметтен та- райтыны губернатор да патша пэрменшщ тез орындалуын кадагалады. Бертш келе меш1тт1 кенейтуге комакы каржы усынып, Жзнг1рд1н баласы князь Ахметкерей кажыныц да шапагаты тид!. Имандылык уЙ1н1н жанында Хусайынов ашкан кадым медресес1Н1ц б;р) «Уэлия» жумыс )стед1. Ал, меш1тт1ц сапалы салынганы соншальщ, ол алдагы гасырлар- га мызгымастан жетпек. Кецес ук1мет1 кез1нде зуел! студентт]к жа- такханага, кеЙ1ннен тургын уйге айналдырылган гимараттан эркез имандыльщтын белг1лер1 ацгарылып турмак. Меш)тке катысты б1р кездег1 ГИрэл) хан, Тойгара сулу, Ахметкерей князь ес1мдер: элде- кашан естен шыкканымен, Левашов кешесшдеп 12-уй туыскан ха- лыктын татар мэчетлэре тарихында Орынбордыц туцгыш соборлык меш1Т1 болып саналмак. 1838 жылы Орынборда Керуен сарай соборлык м е ш т салына- тын болды. Жэцг1рд)ц бастамасымен орда казактары 9512 рубль (467 рубльдш алтын жэне кумю мэнетпен) каржы жинап, Перовскийге Ж1- берд). Губернатор мундай кемег) уш1н орда журтшылыгына алгыс- хат жолдады. О й тк ет кайырымдыльщ каражатына салу козделген меннтке акша жинап башкурт, мешер кантондарын ек) жыл аралаган Габдолла Дэулетшин молданыц тапканы небэр; 15 мыц рубль ед1. Енд! бекей казактарыныц каржылай комакы улес!, Жэнг)рд)н демеу- Ш1Л1Г1 аркасында сэулетш1 А. Брюлловтт (спустим/ А*. Бр/оллоеуим^ жобасымен мешгпнн ]ргсс) каланды. Намазга жыгылар залы казак пен башкурт к т з у т т ц улг1с;мен кумбезделд!. Ецсел1мунара- сы алыстан менмундалап турды. 82

Орынбордагы туцгыш собор м еш т (1804 ж.). Меш<т салуга Тойгара Нуралиева руксат сурады. ГНрэл!хан Нуралиев Петербургтен I Апександрдыц жарлыгын экелд! Орынбордагы еюнш! собор меш1Т! - Керуен сарай (1846 ж.). Оныц 1ргеан калауга Жэцпр хан каржы косты Петербургтен Собор меш1т< (1913 ж.). К,ас бел. Кумбез! мен мунарасы. Генерал Губайдолла кажы Жэцпрулы меш1ТТ1 салу жеындеп комитетт1ц мушес) болды 83

Сейтш, Орынбордыц кос гасырлы т а ц э и х и сэулет: каладагы ек}ц. Ш1 собор мечйт) - Керуен сарайына да ^ \\эц г)р д ]ц атынан к1рп:ш ка. ланды. Мепйттщ тусаукссер), мусылман ж у р з т ы болып алгашкы намазга жыгылуы 1846 жылдын 30 тамызында ^ т т 1 . Ыр жыл бурын Жэцпр дуние салганымен губернатор Обручев в^азактардыц ецбег1н ескер1п кыр беделдшерш меш1тт1ц азан ш акы рпу салтанатына арнайы т а . кыртты. Батые бел1кт!ц эк!м[ Б а й м а г а м б е т султан бастап, балалары Мухаметжан мен Дэулеткали, кемекш)сг-г Мухаметкали Тэукин, Сы­ рым батырдыц баласы есауыл Цазы С ь-:р ы м о в тэу етуш1лерд!ц ал- дыцгы катарында турды. Олардыц б ес к у н д ! к пэтеракы, аттарыньщ жем-суы шыгынына дей)н ук1мет кетерт^п, сый-курмет керсеттг Казактан гер1 Д1нге ниеттыеу эр1 О^ры нбор басында калыцырак башкурт агайын Керуен сарай меш)т1н кеб1рек менпнктедг Рет) де солай, ейткен1 кала непзшен эскери о р т ^ л ы к та, ал басты эскери куш башкурттардан туратын. Кецес ую м ет! орнаган 1918 жылы да мешп кешен!нде Башкурт ук1мет1 - облы сты к ш ура орналаспак. Одан Баш­ курт агарту институтына, планетарийг^е бер1Л1п, д]ни руханияттан ауыткыганымен, б1л1м-гылым 1сше кы *^м ет етпек. 1924 жылы Казак ук1мет1Н1ц карамагына бер1Л1п, б асп а х з н а орналасты. Казак баспа- сез1Н1ц кара шацырак газет1 «Ецбекпи казак» атанган туста б:р жылдай осында басы л м а к . Оз эулет1Н1ц ш кщеп улг1С1, кайы н атасы Кусайынов муфтидщ рухани ьщпалы Жэштрге де дарыды. ^ й 1н)ц кас бет1нде кайыц ал- леясы жайкалган улкен бактыц дэл ор тгасы н ан 1835 жылы хан Жас- кустагы ец кер1кт1 курылыстыц б1р1с а н а л г а н меш1т салдырды. Эсем накышты, т1птен еуропалык сэ ул ет п е н бой кетерген дерл1к бул ме- Ш1ТТ1Ц сызбасы мен келбет1н Жэнг)рд!И. 031 жобалаган ед1. К1рп1штен каланган меш1тт1ц хан уйше караган солтуст1к кабыргасы шагын бастырмамен киюласты. Онымен б]р д е й келемде кемерленген ша- тырды иондьщ ордердщ алты ак багана^сы аспандатты. Ортацгы терт баганадан темен бастайтын кец баспал дактар дан хан сарайына карай шыгатын кумдак жол теселд]. Жэцпр меннттщ кацылтыр ш атьцпы н жасыл бояумен боятты. Шатырдыц дэл ортасын жара к е т е р !л г е н мунара Жаскуска бет ал­ ган жолаушыга алыстан менмундалад^ы. Теменп жагы кецдеу, терт бурышты келетш мунара одан эр1 б 1р ш ама жщ!шкерш, алты бурыШ* 84

ыгауласып барып, тебес[не алты баганалы кумбез кетердг Дулыга нысанды бул жасыл кумбезд!н найзасына алтындалган шар шан- тылды. Шардыц шыркауынан эр] ушкан су м б т щ ушар басына ал­ тын ай кадалды. Мунарага :шк: жагынан шыккан адамга букш Жаскус пен бар манай алакандагыдай кер1нер ед1. Алдыцгы белмеге сырткы аяк кшмдерш калдырган мусылмандар намазга жыгылу уинн емнш! а у к ы м д ы белмеге к)ред1. Кычыктау уш1н бас сугатын еуропальщтар- ды мешпт1Н ак шанкан эктелген кабыргаларында ешкандай сурет салынбайтыны, эулиелер бейнес! 1Л1нбейт1н1, жазу жазылмайтыны тангалдыратын. Дш уЙ1Н1ц бар жиЬазы еденд] тугел жауып теселген к)лемдер мен он жак беттеп хутба-уагызшыга арналган мшбер бо­ латын. Эр1ректег1 куыста белмеге кош т с тарататын кос шырагдан турды. Алла уЙ!Н1Нкелбет)н алаша Байток жырау: Баганасын лагыл тастан кактырган, Тебес1н алтынменен жаптырган. Алтын-кум1С ала деп, Рсц]н ерекше ак кылган. Аршынын алты жузден алдырып, Астына асыл мауыт тесеткен Салтанатын сейт1п хальщка керсеткен, - деп, эс1релесе де, шын керн!С1н айнытпай сейлеген. Мешпт1 кебейту уш1н осылайша тер теккен Жэцпр кер1С)нше ор­ дада православие дшшщ эрекет ету4не уз<лд]-кес)лд1 карсы болды. Эрине, баска д]нн;ц казактар уш:н ешкандай каут1 жок-тын. Сонда да Жаскуска коныстана бастаган, уакытша эскери кызметте турган езге улт ек!лдер:н1ц тэу ету: унин Ш1ркеу салынсын деген усынысты хан кабылдамады. 1842 жылдьщ желтоксанында Астрахан жэне Ено- таев архиепископы Жэцпр ордасында казына есеб1нен ец болмаса б'р дугашысы бар туракты священник устауды, ш]ркеу демегенмен, часовня салуды сурап Астрахан эскери губернаторына ет]н<ш жаз- Ды. Астрахан басшысы оны Орынбордагы эр1птес1 Обручевке жол- Дады. Архиепископтыц П1к1р1нше, Жаскуста ханныц к а у т с п д и т ^оргау уш 1н 1ссапарга Ж1бер1лген эскерилер, Орда жанында жылына рет болатын жэрмецкеге келуш1лер есебтен православие д!Н]и Ч^гушы б:раз адамдар бар кертед). Христиандык м!ндеттер]н атка- У Мен гибрат ету тургысынан жакын мацда ш)ркеу жоктыгы оларга кмындьщ тугызатындай. 85

Обручев Жэцпрдщ пЫ рш бымек болып, Ордада туракты тура­ тын православтьщтар канша екеи1н, кектемг1 жэне кузг1 жэрмецке- лерге канша адамдар келет:н1н суратты. Жэцг1р жауабын ксш)кт]рмед1: «Ордада отбасымен туракты ко- ныстангандар бар жэне маган кызмет керсетет1ндер бар - еркеп мен эйел1н косканда православие Д1Н1Н устанушы 114 адам турады. А ст­ рахан жэне Орал казак шеншдеплер - 134, олардыц эйелдер! мен ба- лалары - 21. Жэрмецкеге уш жуздей адам келед]. Ол уакыттыц б)раз бол1Г1нде олар казак цоныстарынан мал сатып алу упнн кырда журе- Д1. Ягни, олардыц кудайга кулшылык етуге муршасы жок. НИрксу тургызу жен1ндеп усынысты халыкка жариялаганымда, кепш1Л1к бул ниетке наразыльщ пен сен1мс4зд1к танытты». 1843 жылдыц 16 акпанында Обручев ханныц бул шк1р1 туралы Мемлекептк мул1к министр! Киселевке хабарлады. «Бул жэйт'п С13- Д1ц уйгарымыцызга жетк!зе отырып, Жэцг1р Бекеевт1ц ордасында Ш1ркеу салуды уакыты келгенге деЙ1н коя туру туралы ез шкфшд! б)лд)ргенд1 парыз санаймын. Аталган эрекет шынында да казактьщ куд1Г1н кушейт1п, 613Д1Ц ук1метке деген сеи1мс1зд1Г1н тугызуы мум- кш» деп ханныц устанымын колдайтынын танытты. Ханныц карсылыгын ест1ген Николай патша 1 наурызда министр- Д1 езше шакырып: - Цысыммен еш нэрсе жасалмасын, дегенмен эрк1м ез сешм1мен д1ни жорасын жасауга ти)с ексш тус1нд1р)лс1н. Улты баскалардьщ булай }стеу]не ешкандай кедерг1 жасап отырганымыз жок, ендеше православтьщтар ол кукыктан неге кагылуы ти1С? Сондьщтан турак­ ты непзде болмаганымен, уакытша шара ретшде ез ордасында жыл- жымалы ппркеу ашу керект1Г1н Жэцг1р ханмен акылдасыцдар, - деп тапсырган. Губернатор аркылы осы эцпме ез1не жеткен Жэцпр 1стщ насыр- га шабарын сездй Дегенмен патша эм1р1н нускаудан гер1 жагдайдан шыгудыц ымырасы деп укты. Жылжымалы ш1ркеу крес аспандаткан тас камал емес. Жэрмецке кундер1 жайма арбаныц уст1не шатыр Т1- плсе немесе тактайдан калкалап жасалса болганы. «Уакытша шара», «походная» - калай пайдалануга да колайлы угымдар! Патша ек1- м]нде орда тер)нен коцыраулы ш1ркеу кетеруд1 01лд]рет1ндей накть] нускау жок ед1. Хан Ш1ркеу мэселесш соза жур1п б)р жылдай уакыт утты. Келес1 жылдыц 25 наурызында тагы б1р уэж ойлап тапты. Обручевке жазган 86

хатында орданы кум басып бара жатканын, сондьщтан астанасын Ед1лге жакын - Торгын бойына кеш]руд] ойлап жургенш жетк13Д1. Олай болса баска жакка 1ргес1н кетергел1 отырганда Жаскус басынан Ш1ркеу салудьщ не ксрег: бар? Царауындагы Астрахан войскосыныц казактары ханмен б[рге кешкен жагдайда прихожаны жок ш1ркеу журтта калады! Одан да эскери-жылжымалы ш:ркеу ашайьщ, ордага келуннлер де сонда кулшыльщ етер дегендей... Акыры ек1 жак осыган келккендей ед1. Губернатор ордада ннркеу ашу жен1нде патша мен хан арасында ымырашы бола жур1п, Жэц- Г1рге тагы б!р ойланбастан айтылган усынысымен от басты. 1844 жылдьщ 20 маусымында Ордада эскери-жылжымалы ннркеу салу уш)н осында кел]п-ке'[)и журетш орыс саудагерлер1нен жиналатын жылудан баска кездерден каржы табуга болмас па екен деген сауал жолдады. Ондай мумкшдш болса, кумбезд1 храм салуга каз1рден-ак к1р!С1п кетер ед1к дегендей. Обручев саудагерлерд1ц ер1кт1 кайыр- малдыгынан баска каржы алатын жерд1ц жогын айтып, Жэцг1рд1ц тамырын басып керд1. Жэцг1р ук1мет шеш1М1н орындамай тура алмайтын. Сол максат- пен ннркеу салуга да журттан жылу жинап, каржылай кемек беруге болатын. Алайда, болмай бара жатса бул жолы халыкка салмак сал- май, езшщ жеке каражатынан улес косармын деп уйгарды. Онысын: «^азактар ез днпне терец бер1лгенд1ктен, баскалар уш1н мундай куч!ыр-зекетт] мулде тер1с кабылдайды. Хальщтыц ез Д1ни сен1М1 аякка басылады. Ел 1Ш1нде эртурл) п1К!р, кобалжу туады. Ашьщтан- ашьщ карсылык болмаган к у н т ц ез1нде журттыц маган деген с е т - М1не селкеу тусед1. Менщ баскаруым мен кояр талабыма, мусылман- дьщ парызыма кумэн келед1» деп тус1нд1рд1. Эйтеу]р кез! т1р1С1нде Жаскус басынан ннркеу салдырмастан етт1. Тек 1869 жылы гана Ордада Цастерл1 князь Александр Невский Курметше орталык Ш1ркеу ашылмак. Сейт1п, хан дуниеден еткеннен к е й т ширек гасырдан соц ш енеутктер мен мектеп шэк1рттер1нен туратын хордыц уагыз эуен)мен христиан дшшдеплер кулшылыгы басталмак. Нускаулы молдалардыц д е т ез мшдетшде ханныц ережелер1н мукият устанды. Араларынан хальщтыц муктажын тек молдальщ М)ндетнен емес, азаматтьщ парызбен сез1нген иманды жандар шыга бастады. Сакау бел1мшес1не Ж1бер1лген Отеу мода 1842 жылдыц 29 наурызында Жэцпрдщ алдына кел1п: 87

- Аса мэртебел1м1з, С13 маган сакау бел1мшесшщ кэр1-жасын му- сылмандыкка баулып, балаларын сауаттыльщка уйрстуге, кайтыс болгандарына жаназа окуга, шаригаттыц кулл: жолын устауга колы- ма жарльщ берген едщ13. Сол нускауьщызга сай ислам уагыздарын орындадым, балаларын окытып, ересектерд1 бес мезг1л намаз устау­ га уйрегпм. Журтты такуалык пен зандылыкка насихаттадым, - деп кол кусырды. Риза болган хан Отеуд1ц пЫ рлерш е кулак койды. Ол егер мэрте- бел! хан мен лауазымды ахун кажет деп тапса, тэртшке кайшы кел- месе, Отеу жыл сайын бел1мшеде канша адам некеге отырганы, оган К1мдер куэгер болганы, канша бала кай куш дуниеге келгеш, оларга кандай ес)м бер1лген1, канша адам кайтыс болганы туралы мэл1мет жазылатын К1тап жург1зуд1 кунттап, ханга тапсырып отырмак. Молданыц тагы бчр еске салганы, аукаттылардын зекет бер1п, кырда мектеп ашуга ер1кт1 турде каржы косуы туралы ханныц ру басшыларына, би мен старшындарга айткан тапсырмасыныц орын- далу жайы ед1. Беделд1лер бул )ске мэн бермейд1, ал жэй халык оз1)пц карацгылыгынан кенже калады. Отеу молда осы мэселеш ханнын кайталап тапсыруын етшдй Жэцг1рден кеп жыл кеЙ1н, 1888 жылы Жаскуста хальщтыц жеке каражатына тагы б1р мсш!т мунара кетердт Сол жылы орда даласын- да 78 меипт азан шакырды. Алекторовтыц байкауынша, бекейл1к молдалардыц ез1 элдекайда зиялы кауымга айналган. Кур фанатизм- ге бой урмай, нег13Г1парыздарын хальщты Д1н аркылы тэрбиелеу, ба- лалардыц сауатын ашу секыд1 игш1кт1 арнага багыттаган олардыц б 1 р к а т а р ы Т1ПТ1 ОрЫС Т)Л1Н 61ЛД1. Оку жылы басталарда мектепке кел1п, куран окып, бата бергенде молдалар кейде дугаларына орыс патшасыныц атын косып, оныц эу- лст)Н!ц саулыгы мен жасай беруш тшейтшш Алекторов талай бай- каган кер)нед1. Бэлк1м, олар инспектордыц казак Т1Л1Н жаксы тус1не- тшше бола кец!Л1н аулап, дуга-баталарын саяси астарласа керек. Эр! мектеп тарихында б]Л)м кун! есептелет1н 6 желтоксан - I Николай патшаныц туган куш болатын. Жэцпр мектеп ашуга ракымы мен ка­ зак балаларын сыртта окытуга жол ашканы ушш атаулы ек; кунд1 эдеЙ1 орайластырган ед1. Ж эцг1р ханныц Д1нге, мусылмандьщ парызга баулуын ез тусында кызметтес болган ую м ет шенеун]ктер) колдап етт1. Алайда, Д1нге ден коюы казактьщ «тагылыгын жумсартады, орыска жакындата туседЬ> 88

дейтш бастап кы устаным келе-келе езгер1ске ушырады. Отызыншы- кырцыншы жылдары ханга тшектес болган, эр1птес реттнде карап, цолдау корсеткен Орынбор басшыларыныц орнына енд1 отарлык пигылдагы шенеун1ктер келе бастады. Олар Жзцг[рд]ц казак ара- сындагы Д1нн тэл1М1н Ресей ук!мет1 уннн зиянды деп тапты. Эс1ресе, шыгыстану мен этнография саласын зерттеп, ЭК1МШ1Л1К лауазымын отарлык саясатпен суарган кейб1р окымысты шенеун1ктер бул же- ншде баскалай кезкарас калыптастыруга тырысты. Олардыц ураншысы В. Григорьев болды. Ол казакты мусылман- дык жолга Жэцпр езшщ бас пайдасын ойлап баулыды деген тк1р тацды. «Оган д е й т ездерш мусылман санамак туг)Л), ол туралы ту- С1Н1Г1 жок казактыц бетке устар адамдарын ол христиандык пен агар- тушылыкка еш келетш мусылмандык, надан тэкаппарлык санамен уландырып улгерд1. Осынау апиынды карапайым халыкка тарату уш1н ол кырга каптаткан молдалар буг1нде орда журтыныц 1инндеп масыл, орыс ук1мет1не зиянды тап болып отыр» деп дабыл какты. Григорьевке кеЙ1ннен Н. Веселовский ун косты. Жэцг1рд1ц агар- тушыльщ ецбепн ерекше багалайтын, 1С1Н жалгастырушы А. Алек- торовтыц ез1 элг1 екеуше 1лес1п: «букараныц арасына дендеп тр ген ислам казактыц м)нез-кулкына коцсы конган христиандык орыс тур- гындарымен аралас-кураластыгын мумк1н етпестей нег)з калады» деуге жетт1. Генералдык штаб полковниг1 Л. Мейер Жэцпр тусында жэрмец- кеге жиналган халыкты ханныц эм1р1мен салт атты казак-орыстар мешпке камшылап куып к[рг)зет]н деп элдек1мнен ест1ген непзс13 лакапты шындыкка айналдырып жазды. Сейтш, буган дей]нг1: «ордада молданыц кебекн Д1НД1 уагыздау- мен катар сауаттыльщка жол ашты» дейттн Евреиновтерд1ц 1зетт1 пайымдарын б]рте-б)рте элг1ндей ешпенд1 кшэлаулар алмастырды. Муныц ек1 турл1 себеб1 бар ед1. Б1р1нш1С1, Жэцг1рд1ц мусылман дшш жаппай енг)зу! казакты орыстандыру максатын кеШнге ыгыс- тырды. Жэцпр калап кеткен мусылмандык М1нез-кульщ миссионер- Л!к майданындагыларга алдырмас камал ед]. Осыган бармагын т1стеген Перовскийд1ц жылдар еткенде: «Бэ- Р1нен бурын Жэцпр баскарганда ордада мусылмандьщтыц таралуы Ресейге зиянын тиг1зд1. Ордада Жэцг1р хан болмаганда, исламдьщ- тыц элс1з эсер1 эбден умыт болып, ешкандай дшд1 тутынбайтын кара хальщты хрестиандьщка юрпзу киынга туспес ед! (без сум^с7йеоея- 89

имя 6 0/х)<? л:ана //ж'ам^мра слабая степень, е каком мслатммзж про­ ник, ,моаэа бы соесршснно мз^лабмтисься м простом народ, не и,меч- м^мм нмкаком рслмамм, /ис.м босшуннсс оказыеался бм к яосмрмя/им/о лрестиманстнба). Д 1ни жэне саяси тургыдан кез келген хрестиандык мемлекетке бодандарыньщ мусылманнан гер1 пугка табынушы бол­ ганы пайдалы екен1 белг!л1. Д 1нге дендеген сайын казактьщ мусыл- мандьщтан басканыц бэр1не деген ешпенд1Л1п терецдей тусед1, оныц хрестиандык ук1метке бодандык басыбайлыгы элс1рейд1. М 1не, Жэцг1р хан Ресейге осындай зиян экелд1» деп ш ж ш епш сондьщтан. Империя муддес1не келгенде губернатор Орынбор мепнтш салуга каржылай кемектескен орда халкына жолдаган кез1ндег1 алгысын да умыткандай. ^^^ Жэцг[р рухына жагылган куйе кос гасырга кетпек. Патшалы Ре­ сей тусындагы отарльщ пигылды Кецес мемлекет1 кез1нде улттыц ез ураншылары 1Л1П экетпек. Кеш нп урпак Жэцг1р ханныц казакка мусылмандыкты дарытудагы ецбег1н б1лген де, ескерген де емес. Тек тэуелс!з Казакстан тусында «букара байтак халкы ушш» салдырган Жэцг1рд1ц ай белпл! ак мешМ сол 1ргетасында бастапкы сэулепмен кайтадан мунара т!ктемек. Сол баягы «хан сэламат кун1ндег1дей» кумбез кетерш, кумбез1н найза ос1р1п, найзага шар шаншылып, шарынан сумб1 ушырып, сум- б1ге ай кадалып Орда ауылыныц тер1не сэн1н коспак. П1рэл1, Тойгара, Жэцпр, Ахметкерей !С1н лайьщты жалгастырган генерал Губайдолла кажы Жэнпрулы ед1. Эскери кызметтен отстав- кага шыкканнан ксй[н ол Санкт-Петербургтег1 эйгЫ Собор меш1Т1н салу жон1ндег1 комитеттщ мушес! болып, «мусылман мен кэу1рдщ арасын бузып Д1НД1 ашуга» беделш салды. 1905 жылы курылган ку- зырлы комитетте жиырма аса кернект1 мемлекетт1к, когам, эскери кайраткер алка курды. Соныц б1р1- генерал Губайдолла Жэцг1рулы Шыцгысхан ед1. Жэцпр максат еткен рухани сен1мдш1к, мшез-кулык тэрбиел1к, агартушыльщ багыты узак жылдар халыктыц муддес;не кызмет етт). Казан тецкеркше дей]н Бекей ордасындагы 128 мепнтте Мекке, Казан, Уфада, Орта Азияныц Д1ни орталыктарында 61Л1Малган маман- дар куран устады. Солардыц б1р! казактьщ агартушы акыны, казн, ахун Гумар Караш медреседе жэдитш1лд1к багытка жол аша бастаган ед1. 90

*Т%о.^е(3.'М(3.4Ы <з% ^<^ям^ я% нямзя... С я дя ^ <ио^йян сям кез о%. Махамбет !^ырдагы «^ару-жара^ палатасы» Алыс-жакыннан келген меймандар, эс1ресе, Жэцпрдщ карулар жинагына тацдай кагагын. Жеке б1р белме кару-жаракпсн жасанды- рылды. Кызыл агаштан шкафтар жасатып, шынылатып, 1Ш1не азия- льщ сауыттар, шынтац калкандар, дулыгалар койылды. Цабыргалар- дагы самсаган сапы, курз1, наркескен, кылыш, канжар, алуан мылтык - суьщ жуз, шуцгыл унгысымен сустылык пен сулульщтан сэн ерд1. Жэцг!рд]ц жэдиершЫ пн Ордада кызмет 1стеген Евреинов: «оныц кару-жарак белмес1 К1м-К)мд1 де баурымай коймайды. Бул белмеде барльщ кабыргада б1рдей, тебеден еденге д е й т катар-катар турл1 ха- льщтар мен эр замандар карулары, ат эбзелдер1, баска да эскери ку- рал-саймандар 1лул1 турды. Олардыц ден1 кенен1ц кез1, бер1кт1Г1 жэне кубылма тастармен эшекейлену1 жагынан кунды казына ед1. Сирек кездесетш нэрсслерд]ц бшпр] Жэцг1р оларды алуга акша аямайтын» деп багалады. Олардыц арасында Эбшкайыр эулет1Н1ц хан тагына отыруына орай Ресей патшалары берген кылыштарды Жэцг1р кез1Н1ц карашыгындай сактады. Эс1ресе, Анна Иоановнаныц Эбшкайырга «тек Ресейд1ц жауларына гана кынабынан суырасыц» деп сыйлаган алтынмен ке- мерленген алмас кылышты колбасшы атасыныц рухындай устады. Елизавета патшаныц 1742 жылы Эбшкайырга, 1749 жылы Нуралы- га, Екатеринаныц 1775 жылы Нуралыга, Александрдыц 1802 жылы Бекейге, 1823 жылы езше берген атаулы-жазулы кылыштары Жэцг1р сарайыныц тер1н казак бшппнщ айбынындай аскактатты. Императорлар сыйлаган карулар арасындагы ец конес1 Михаил Федорович патша Ж1берген кылыш болатын. Оц жак жуз!че «эль-ке- бир», сол жак кынына «эль-газизе» деп алтын эрштер оймышталган Карудыц купиясына кызыккандарга Жэцпр арабша жазуларын ез) окып беретш: - Барахметт-и-ляги тааля нахлуль мелликельазым хан ва эмир ве кебир Михаил Федорович мамалике гюль веляяти урус. «Урус», «Михаил» создер1не елец еткендерге Ж этлр магынасын орысша тус1нд1ред1: 91

Дулыга. Жэцпрд)Ц к;ару-жара^жинагынан. Ресей этнографиялых; муражайы Жэцг)р ханга ! Александр берген цылыш жуз!ндеп жазу Ордадагы Казынашылыц уй). Кей!ннен тарихи-елкетану музей!. 92

- Мы божею всемогущею милостию государь верховный, гос­ подствующий, царь и владетель Великий Михаил Федорович, облада­ тель всей державы Русской. - К^ай шебер жасаган, казактыц кай ханына бершген? - Юм жасаганы аньщ, мына 01р жиспндс: «Мюлла Надир, даниш- мент Багдади» деген колтацбасы тур. Ягни, Багдат шебер1 Нэд1рд1ц колынан шыккан. Багдатта болмаса да, Ресейге келш, патша палата- сында шыцдаган шыгар. Ал Михаил патша Эбшкайырдан да эр! ата- ларымыздыц б1р1не берген болуы, - деп Жэцпр коне жэд1герд1 кунт- тап устайтын. Кару-жарак кермел!Г1Н1ц бас мурагатшысы Жэцпрд1ц ез1 ед1. 1834 жылы саяхатшы Гебель Жаскуста аялдаганда Жэцпр сарай белмеле- рш аралатып жур1п, алтын-кум1с апталган, асыл тастар кондырылган кару-жарактарын керсетт1. Шеркес жэне турш кылыштары мен кан- жарларыныц болат жузш мактады. Vнгылары алмалы-салмалы мыл- тьщтармен кызьщтырды. Оз аталарынан мурага калган айбалталар- ды, жебелер мен садактарды устап каратты. Э с 1ресе, бага жетпес ек: кылыш кездщ жауын алды. Гебель: «Асыл тастармен эрленген оныц б1реуш кезшде император Александр экес1 Бекей ханга ж)бергсн екен. Еюнш1С1н хан тагына отырарда патша Жэцпрд1ц ез1не сыйлаган» деп олардыц мэл1мет1н жазып алды. Жэцпр мылтыктарыныц багасын бшет1ндер оларды улкен кала- лардагы кару-жарак палатасыныц тер1нде туруга лайык жэд1герлерге балайтын. Мысалы, Киттары дум! шыгыстыц ою-ернепмен накыш- талган б)р мылтьщты мыц кум1с рубльге багалаган. Узындыгы б!р са- жын ек!нш1С!н сирек кездесетш кару катарына жатцызган. Мундай кару-жарак жинагымен сол туста осы аймакта Жэцг1рден баска тек ек1 адам - Орынбор губернаторы Перовский мен 1ргедеп Хошеут улысыныц билеумпс!, 1812 жылгы Наполеон согысыныц ба­ тыры, калмак княз1 Сербеджаб Туменов кана мактана алатын. Кен!л! калаган меймандарга хан ез ес!М! жазылган кылыш-канжар сыйлаганды унататын. Пятигорск1ге барып, ыстьщ кайнарга емделген кездер1 шеркештерд1ц колынан шыккан кару-жарак, ер-токым, эдем1 буйымдарга кызыгады. Касына ер1п барган кызметкершщ б1р1не сол енерд1 мецгертед1. Ол жактан шеркеш отбасын кеш1р1п экеледй Ор- Дальщ шеберге ол кару согуды, ал зергер эйел1 шеркештщ карабагдар салу онер:н уйретед1. Сейтш, хан сарайында кум1ске ернек сызу колга алынды. 93

Хан кайтыс болганнан кейш 1845 жылдыц 11 качанында Орынбор- дан келген екшдер коллегия кецесинс1 И. Бикмаев пен майор С. Еро­ феев Жэцпр каруларынын цыскаша Т131М1Н жасады. Ек1 гасыр бары­ сында Ресей императорлары казак хандарына берген атаулы кылыш- тарын жеке-жеке керсеткетмен, турл1 ату жэне етюр жузд1 карулар, пышактар мен канжарлардыц кепт1пнен эркайсысыныц атын атап, тусш тустеместен ортак кунын 6415 кум1с рубль 75 тиынга шыгарды. АтбегЫ к, ацшыльщ куралдарын, садак, цорамсац, сауыт, колгап, бел- беу секшд1 батырлык саймандарын, ауыздьщ, узецг1, ер-турман тэр1з- Д1 ат эбзелдер1н 1602 рубльге багалады. Ордада Уакытша кецес курылып, хан уЙ1Н1ц кейб)р белмелерш кецсеге, орыс шенеун]г)н)н турагына айналдыра бастагандар Жэщчр каруларын орнынан козгады. Ол кезде хан балаларыныц камкоршы- сы болып калган Жэцг)рд)ц балдызы Ом1ржан Цусайынов Ордада ту­ ратын. Хан ушнщ бюйкнпс! рет1нде бфкатар карулар соныц колына бер1лд). 1846 жылдыц 18 акпанында «гвардия поручиг1 Гусейнов» кол койып, 200 рубльдщ алтын эшекейл1 штуцерл1 мылтыгын, 200 рубль­ дщ алтынмен кактаган коне бытыралы тур!к мылтыгын, 100 рубльдщ узын уцгылы фифан К1лтт) бытыралы мылтыгын «сактауга» деп 1лу- л! шегес1нен тус1ред1. Эркайсысы 80 рубль туратын тагы б;р парсы бытыралы мылтыгы мен штуцер1н, дамаск1Л1к курсаулы 100 рубльд1к турк1мен кылышын да «езшде сактаганды» колай коред). Окудагы Сакыпкерей экес)нен калган карулардыц толык иес1 бола алмады. Оныц касындагы Ш1С1 Ыбырайым к1Ш1Г1р1м б:р штуцерд] экемн1ц коз! деп Петербургке экеткен. Ессс]не окуды б1Т)р)п, Орын­ борга кызметке келгеннен кейш Сакыпкерей эке каруыныц б1разын оз1не алды. Сейтш, уш дагыстан пистолет!, кынабы жасыл баркытпен капталган кум)с сакиналы турш кылышы, туркчмен кылышы, Жэц- прдщ аты жазылган алтын жалатылган парсы кылышы, сабы пшд1ц суйепнен жасалып, карабагдар салынган кум1С сакиналы черкес кан- жары, б:р1 - жузшс мыстан оймыш салынган, ек1нш1С1 - жуз1 алтын- нан какталып, асыл тастар кондырылган ек1 тур)к канжары, б;р тур1к пышагы, ек! ер-токым Сакыпкерейд1ц менш)пне айналды. 1849 жылы Сакыпкерей жол устшде кайтыс болганда бул карулар князьдщ Орынбордагы пэтер1нде ед1. У к 1мет орындары артында кал­ ган мул)ктер)н тугендегенде карулардыц д е т сандьщтарда сактаулы екен!не кез жетк1зд1. Арада бес жыл еткенде ханныц Ордадагы казы- насы шаригат жолымен мурагерлерге улест1ршет1н болды. Ата-ана- 94

сыпан кейш кайтыс болган Сакыпкерей мен Гайшага тиес1Л1 заттар калган ш-карындастарына кайта бел1нд1. Нэтижес1нде Ахметкерей- Д1Н енш!С1не жет) мылтьщ тид1. Губайдолла да осынша улес алды. Б]р тур1к, жет: кырым мылтыгы, кос ауызды орыс мылтыгы, кыска думд1, уцгысы узын орыс мылты­ гы, пистон оталдыргышты узын мылтьщ - барлыгы он б1р мылтыкка ие болды. Енш1С1не тиген башкурт садагын, сабы пш суйекп, балдагы алтынга суарылган, баркыт тысты кынапка салынган кайкы кылыш- ты бел1не такты. Еубайдолланыц сандыгына бутан коса букар алдас- паны, б]р айбалта, уш канжар, уш пистолет, терт казак пышагы туст1. Атбсплш болмаса, казынага кызьщпайтын Сей1ткерей кез1 т]р1С)н- де эке жинагынан енннге тек уш ер-турман гана алган едг Цазына бе- лушыер артында калган ек1 улына тэбэр1к болсын деп Сетткерейдщ атына он ею мылтьщ, уш пистолет, уш кылыш, уш канжар, ею кынап атады. Сейтш, Жэцг1р ханнан калган карулардьщ ксйб1р;н колында устап еткен ец сонгы урпагы казак акыны Шэцгерей Бекеев ед]. Ханныц соцгы эйел1 Карауыл кожаныц кызы Салиха болатын. Ду- ние бел1ске катыскан оныц шЫ , ханныц балдызы Сальщ Бабажанов апасы кайтыс болса да оныц атына б1раз алтын-кум1с эшекей алга- нын айгактап кол койды. Ырымга деп болар - ек1 пистолет пен б1р канжарды ол да юсесше байлады. Дегенмен болашак галым ханныц каруынан гер; к!таптарына кеб1рек кызьщса керек. Эб1лкайырдан Жэцг;рге дейшп хандарга орыс императорлары берген атаулы кылыштар урпактарына калдырылган жок. Бэлюм, ханньщ наградалары мемлекетке катысты рэм1здер саналган шыгар? К][]ч жузд1ц Шыгыс белишщ билеуш1 султаны Ахмет Жантерин кай­ тыс болганда оныц 2-дэрежел1 Эулие Станислав о р д е т Шекара ко­ миссиясы аркылы Императорльщ жэне патша ордендершщ капитулы- на Ж1бер1лген1 белгЫ. Михаил, Елизавета, Екатерина, Павел, Алек­ сандр патшалар сыйлаган кылыштар да сол тэртшпен Петербургке кайтарылса, мемлекеттж кордыц меншМ рет1нде сакталмак. Э й ткет, орыстыц эйг1Л] патшаларыныц ес1М1 жазылган каруларды ордада кыз- мет жасаган элдеб1р орыс шенеун1г[н)н тэуекел1 жетш, ез1не менш1к- теп кете алмасы хак. Ал Жэцг1рд1ц ез каражатына сатып алынган калган жинаганына ешк1мн1ц таласы болмаганымен, олардыц да ортальщка кету1 гажап емес. Мысалы, 1862 жылы Мэскеуде этнографияльщ муражай ашы- латын болганда, ол жактан да Жэцпр жинагына куда тускен хат жол- 95

данды. Орталыктыц нускауларын булжытпай орындауга тырысатын Орынбор ЭЮМШ1Л1Г1Н1Н немесе Уакытша кецес басындагы орыс ше- неун1ктер1И1ц угЫмен Жэцг1р урпактары да колындагы мураларын женелту1 мумк1н. ^^^ XIX гасырдыц отызыншы-кыркыншы жылдары Жэцг1рд1ц ез ко- лымен жиналган Ордадагы кару-жарак пен ат эбзелдер1 муражайы казак жершде баламасы жок жэд1герл1к болатын. Этгец, устаганнын колында, байлаганныц бел1нде кетш, болашацта жеке б1р муражайга казына боларлык осынша кару-жарак 13С13 жогалды. Кез1нде Киттары хан сарайыныц ек1 жак кабыргадагы би1кт1г] тебеге жететш курец туст:, шынылы шкафтарда самсаган сан алуан жауынгерл1к каруларды карай журш б)реу)не: «осынау снрек ушыра- сатын, ете багалы буйымдар арасынан кез1мд1 кызьщтырган тебес) такия тэр:зд1 келген, алтынмен какталган керемет курыш дулыга ед1» деп тацдай кагып кеткен. Эке каруларын тугел сактай аламаса да осы дулыганы Губайдолла ем1р1Н1ц соцына деЙ1н колдан шыгырмады. 1919 жылы театр актрисасы Феодосия Белинская казак генералынан калган мура ретшде Этнография музей)не тапсырган сол жэдшер гана Санкт-Петербургте буг:нге дейш сактаулы тур. нар %%.^ыма, с^бан ордасын еа^?ан жамна^иь^и, /^еяес<ие/? м^ам /^амна^иыи, /^езде^мее/н жамжан )лияс Ж ансупров «Хан салды рган жэрмецке...» Бекей ордасы мен Ресей губерниялары арасында жэрмецке сауда- сып дамытуды ук1мет алгашкы жылдары-ак ойластыра бастады. Ек) жакты сауда катынасынан орыс ел1н;ц утары молын Астрахан сауда- герлер1нен бастап, астана саясаткерлерше дей)н жаксы тус1нд1. Астрахан губерниясында казак пен калмакка, кундф татарлары- на жер белу туралы I Александр патшаныц 1806 жылдыц 19 мамы- рындагы жарлыгында «Казак базары ушш Актебе езен[н!ц бойынан Акмеш1т жэне Долотхан кордон бекеттершщ арасынан орын белг;- 96

ленсш. Ал б1р замандарда дацкы дэу!рлеген ЭЙГ1Л1 Акмсш)тт]ц еск] ]р] С1аеы устшен жаца меш!т салынсын. [шк! ]стер министрл1г1 бул туралы ек1м шыгарсын. Казактардыц кэс]б)н колдау мацсатында осы арадан малды астыкка айырбастайтын турацты орындар белг1ленс1н» деген арнайы тармак жазылды. Петербургке бул туралы уеынысты алгаш Астрахан кордоныныц инспекторы Завалишин берген ед1. Оныц П1юр1 бойынша б1р заман- дагы Акмеш1тт1 кайтадан котеру казактарды орыспен жакындатып, ордалыктардыц тузд!к М1незш жумсартуга мумюнд1к бермек. Завали­ шин казак малый астыкка айырбастау уш1н шыде-тамыз айларында Саратов губерниясында кос езен бойындагы Александров-Гай се- лениес1нен, кыркуйек-караша айларында Цожатай жэне Сей)т селе- ниелер1нен, ал кыс бойы Косалган бекет1 жанынан орын белг1леуд1 усынды. Орда халкы мен Ресей ел1Н1ц сауда-саттыгы алгаш Сарыезен сага- сында басталды. Эдетте, ортадагы делдал, дэнекер рет1нде татар сау- дагерлер1 журд1. Жэцг1р такка отырган жиырмасыншы жылдардыц орта шеншде ресейл1ктер жылына орда качактарынан уш жуз мыцдай кой, мал майын, ешк1 туб]т!н, койдыц, жылкыныц терюш алатын. Ка- занныц Бэш1р Айтов деген татары карсак, тулк1, коян тер1С1н казак- тардан арзанга алып улкен капитал курды. Ордалыктар сататын ки1к- Т1н муй)3) мен карсак теркш ресейл1ктер Кяхтага женелтт1. Орнына былгары, кытайы, биязы, шыт пен мактадан токылган, Ж1бек маталар, орамалдар, шуга, парча экелд]. Цалампь[р мен дэмдеуш бурышты казактар дэрш1к касиетше бола кептеп алды. Осы тауарларды етк)зу уш1н орда даласына Казан губерниясыныц ею мыц татары коржын артынып жететтн. Орал казактары ордалыктармен сауданы дамыту уш1н Сарыезен- деп жазык даладан шым лашьщтар салды. Орыстар он жыл 1Ш1нде осындай отыз мекен салса, татарлар кырык кыстау тургызып, олар- дан асып туст1. Татарлардыц б1р кешенщ бойынан кай кезде меш1т кетер1п алгандарын журт байкамай калды. Сейт1п, казак пен орыс таласып журген Сарыезенге татарлар кала салып, орныга бастады. Орыстар саз балшьщтан соккан уйлерш эспеттеп, элы мекенд1 Глинян - Шымкала десе, келе-келе ол Новая Казанка - Жаца Казанга езгер1п шыга келд!. Басында сауда орны, жэрмецке рет1нде 1рге кетерген Глинянде тауар мен мал айырбасы непзшен казан, караша, желтоксан айларын- 97

да журдг Оралдан, Саратовтан, Казаннан кепестер агылды. Жэнг'р- д]ц ойлаганы осы Сарыезецщ казактар карамагына тубегейл1 алып, ез астанасын одан да эр1 Караезен бойынан салмак ед1. Бул туралы Жэц­ прдщ ез1 де айтып, Ресейдщ кейб1р басылымдарында бупн-ертец бо­ лар акикаттай жазылып та журд). Соныц б]р) «Казанский Вестник» 1826 жылы «Жакын арада Улкен езен бойында ханга арнап юршш уй салынады, сейт1п ол Еуропа салтымен турмак» деп кершкелдж жа- саган. Алайда Караозенге ханныц цолы жетпед1. Нарынга б1р табан жакын Сарыезен бойындагы Глинянн!ц ез1 кордон, одан форпостка айналды. Ал болашак сауда орнын ез ордасына жакындатуды кезде- ген Жэцг1р бас жэрмецкеш кеЙ1ннен Жаскуска ауыстырды. Орталыктан алатын нускауы бола ма, эйтеу]р ук1мет тапсырмасы- мен келет1н шенеун1кт1ц кеб1 Жэцг1рге жэрмецке ашу женшен усы- ныс-кецес айтуга бей)м. - Асессор Кузнецов акылды Ж1Г1Т коршед). Керген-б1лген1н Орын­ борга жетюзбес бурын мсн)ц алдымнан етегтнше бек ризамын, - деп Жэцг1р жэрмецке жайын акылдаспакка билер1н шакырып. - Оныц маган жазган назар хатын С1здерге жетк)зу уш 1н тшмашка аударттым. Зешн кояр усыныстары бар. Кузнецовтыц айтпагы мынау: «Осында сэу1р айында Ед1л мен Жайьщ жактан келет1н ресейлж кепестерге ор- дальщтар жылына жуз елу мыцга деЙ1н кой сатады. Сауда колма-кол акщага жасалады. Б]рак б1раз колайсыздьщтар кездесед]. Ец басты- сы, сауда ушш туракты орынныц белг1ленбеу! себепт1 алушылар орда жерш шарлауга, ездер1мен б1рге кунд!р татарларынан тшмаш ерт1п, сатушымен екеуара кел;с)м жайын аударганы жэне казак коныстарын керсеткен1 учйн сатып алынган эр койга бес тиыннан он тиынга дейш акы телеуге мэжбур». Осы айтып отырганы рас емес пе? - Рас, рас, койды саудагер, саудагерд1 тшмаш жетектеп журген1н талай кергенб13. - Ендеше ары карай тыцдацдар: «Осындай басы артьщ журютен уакыт боска кетед1, б1р жерден ек1нш) жерге мал боска айдалады. С 13- Д1Ц мэртебел!Ц13 тарапынан бакылау болмайынша, саудагер мен ор- дальщтар саудада б1р-б)р)Н[н алдауына тус1п жатады. Кейде кепестер алган малынан не каражатынан айрылып калатындай тосын окигалар ушырасады. Бул ордадагы сауда каушсчздМне келецке тус]рмек. Б1р тэрт1птег1 цадагалау болмаса, уры-карыны тез курьщтау не арсыз сау- дагерд1 тэрт1пке шакыру циынга согады» - дейд1. Бул Кузнецов м ети ойымды деп басып отыр! 98