Боранғалиұлы Т. Жәңгір хан

да 1СТ1 карауга сенатор Энгель келед1» - деп жазды. - «1сты зерттеп болып Энгель баяндама цылды. Бекейл1к казагы малын багып, ты- ныш турады. Цазынага жэне орыс кэс1бше аса кеп пайдасын типзедг Халкы мьщты байыган жылдары ею миллион сомнан артьщ нэрсе сатады. В;рак олар жерге тарыгып отыр. Соньщ уппн Цараезен мен Сарыезен арасындагы жерд1 жэне тутас Камыссамар келдер1н беру керек. Оралга таяу жер атты казактан бос жатыр. Сол иес1з жерден ез жерлер1 шег!не жалгас Оралга караган даладан 600 мыц десяти­ на жер беру керек дейдг Бул юс: берген баяндамасыныц дэлел1 аса мацызды болды. Сенатпен б1рге Азия комитет! бекейлжтщ арызын орынды тапты» деп Энгель атына алгысты сез жазбак. ЖиИанкез галым. ЖиЬангер хан 1829 жылы Ресей патшасыныц жеке шакыруымен «он тогызын­ шы гасырдыц Аристотеле атанган нем1с галымы, табигат тамыр- шысы Александр фон Гумбольдт Ресей жерше саяхат жасады. Карт Оралдыц кыраттарын кез1п, аскар Алтай асып, Оскемен, Буктырма, Семей, Омбы, Петропавл аркылы оралып, эйг1Л1 жиЬанкез 20 кыр- куйекте Орынборга келд1. Алты айльщ сапар кез1нде берлинд1к ею галым, профессорлар - Густав Розе мен Готфрид Эренберг каеына ерш, Гумбольдттщ колын узартты. Оныц сср;ктер1 аталып, ек1нш! катарда журген1мен, олар да атагы жер жарган окымыстылар ед]. Эренберг б1Л1мпаз биолог, Розе минералогия саласында жеке теория калыптастырган жацашыл. Гумбольдт казак елкес1нде ж у р т алпыс жаска толды. Мерейто- йын ел1нен шалгайда карсы алган галымга кандай колпаш жарасар ед1? Шекара комиссиясыныц терагасы Гене оны казактыц салт-дэс- тур]не тэнт1 етк1С1 келдг Содан Елект1 мацындагы елге шугыл хабар салды. Оныц шакыруымен Орынбор тубше кеш-керуенмен жеткен казактар ак отаулы ауыл кондырып, 25 кыркуйек кун1 сэскеде Генс- Т1ц алдына эз1рл1ктер1н айта келд1. Шетелд1к меймандар жет1 шакы- рымдык бэйге, казакша курес, жаяу жарыс, казан тубшен тецге алу ойын-сауыгына кснелд1. Сыбызгы сазы мен бойжеткендер косыла салган энд1 кулагына куйды. Конакжай казактармен коштасып, сая- хатшылар Орал каласына бет алды. Жэцг1рд1ц хатшысы Григорий Карелин мен Гумбольдттш Орын­ бор басында кездейсок ушырасуы екеу]не де мерейл! )с болды. Ханга 199

кемекпн бола ж ур т, Карелин оныц тапсырмасымен Бекей ордасы- ньщ картасын сызган. Нарын ец1р:н!н, жайлаулары мен кыстауларын, жер бедср1н кагазга тус1рген. Саяхатшымен кездескенде Карелинн1ц колында елкен!ц географияльщ, этнографиялык жэне ботаникальщ тольщ мэл1мет1 бар болатын. Жергем материалды куана кабыл алган Гумбольдт ез1Н1ц Азияга катысты географиялык 1зден1стер1н енд1Г1 жерде б)рден-6)р жэне 61- регей жалгастырушы Карелин боларын болжап па? Елше барган соц цазац даласына жасаган саяхатына кец1Л1 ес1п, жазган б1р хатында: «полковник Геиет[ц зерчеулер; мен картасы маган Арал мен Кас- ПИЙД1Ц аралыгынан айкын маглумат бердг» деп ризашылыгын 61л- Д1рсе, оларда Карелинн1ц де колтацбасы болатын. Орынборда болган кундср) «ЖиЬангер хан» туралы кеп есг1гсн1- мен Гумбольдт Бекей ордасына сокпай етт1. Оныц белгпп себептер1 болатын. Б1р1нш1ден, сапарыныц енд1Г1 кезец1нде галымныц алды- на койган нег1зг1 максаты Каспийд1 керу, кемемен оныц айдынына шыгу ед1. Ек1нш1ден, Нарын даласыныц гылыми мэл1меттерше Ка- релиннен кун1 бурын каньщ болган оган алые жолмен ат арытатын- дай кажетт1Л1к болмай калды. Уппнинден, эр1 ец басты себеп те осы, Орынбор басындагылар атагы элемге аян галымныц дуб1рл1 аймак аркылы е т у т кау1ПС13 санамаса керек. О йчкет, Цайыпкали козга- лысынан кеЙ1н ел 1Ш1 эл1 толкулы. Тшт1, Карелиннн1ц ез! Орынбор­ га Гумбольдтке сэлем беру уннн емес, кетерш1стен кеЙ1нп ахуалга байланысты Жэцг1рд]ц се зт сейлеуге барган ед1. Кайыпкали сол кундер1 Орынборда камауда отырган. Халыкты тыныштьщка ундеп, кырда б1раз уакыт болып келген Гене те, ханныц елшЫ Карелин де осы себептермен Гумбольдттщ жолын бекейл1ктен б1р шетке бура берген. Олар терт курльщты аралап аман журген жиЬанкез бейб1т ка­ зак жер1нде тетен жэйтке тап болса, жаманат Жэцпрге келерш мей- мандостыкпен ойласа керек. Кыр кекиплдер) галым керуен1н орыс отрядымен шатастырып алмасына к)м кеп1л? Едш бойлаган Гумбольдт Елтон мен Баскуншакка ат басын бу- рып, Бекей ордасыныц 1ргес1не келд1. Келден туз кертш, туйеге тец- деп жаткан казактарга жольщты. Туз киыршыктары кунге шагылыса жалт-жулт еткен кол айдынына колын келегейлей: - Гажап, мынадай кубылысты тек Алып пен Анд муздактарыныц кез карьщтырган кер1н1стер1нен кейш кер1п турганым, - деп тацдан- ды. 200

Гумбольдт дуниенщ кай туктрш де журмсс^н, адамзат еркениет1- нен сабацтастьщ 1здейт1н. Мше, Каспий мацы ойпатында ез1н «кол ку- сыра» карсы алган, кешпендшер орнаткан балбалдардыц сонау Перу- дщ коне унд1стер1 койган тас мусшдермен уксастыгына кайран калды. Ресейге келген Гумбольдттщ к;м екен1не Жлцг1р каньщ. «Каз1рг1 гылымда энциклопедияльщ акыл-ойлы тулгалар аз емес, дегенмен олардыц арасында барон Гумбольдтт1ц орны белек турары талассыз. Бул адамныц б1лет1Н1и санап шыгудыц ез1 оцайга сокпайды. Оган 613- Д1Н галамшар алакандагыдай аян» деп журт жарыса жазгандай Гум­ больдт кандай кемецгер! Жер-жаЬанды жальщпай шарлаган, шыгысы мен батысын, эквато­ ры мен кос нуктесш, терт цубыласын тугел зерттеген, шыцыраулы уцпрлерд], аскар шыцдарды, аткылаган жанартауларды, буырканган тец]здерд1 гылыми назарынан тыс калдырмаган болмысы белек жи- Ьангерд1 корпс) келд]. Оз1не табигаттыц барша патшалыгыныц жара- тылысы - тау-тасы, дария-ушаны, ес1мд1Г1, жан-жануары, адамзаты- ныц бук1л НЭС1Л) тур-келбет1мен, тарихымен, м1нез-кулкымен, дэс- тур-салтымен, саяси жэне когамдьщ кауымымен ЭЙГ1Л1, кек аспанныц кубылысы кара жер бетшдегщей мэл1м тулгамен жуздесер ме ед1?! Жуздест1 де! Ордасынан какпайлаганымен Жэцг1р Гумбольдтпен бэр)б!р кездест1. Астраханга келген кундер1 саяхатшыны калмак княз1 Сербеджаб Туменов ез улысына конакка шакырды. Сербеджаб орыс армиясыныц бурынгы полковнит ), 1812 жылгы Наполеонга карсы со- гыста калмак полкш баскарып Парижге дей1н барган ноян-ды. Хошеут улысыныц астанасы Тумен ауылында саяхатшыларды Сербеджаб жауынгерл1к ордендер1н тагып карсы алды. Князь жолау- шыларды жиЬазды, айналы, кабырга сагатты конак болмесчне терлет- Т1. Жол соккан Гумбольдт кызыл сахтиян диванга жантайып, сер1ктер! децгелек устелд! айнала койылган орындыктарга жайгасты. Ошлме енд1 бастала бергенде устерше тагы б]р шакырулы конак кел1п к;рд1. Калгулы Гумбольдт оныц К1м екен1не мэн бере коймаган. Кыр беделд1С1Н1ц б:рше жорыган Розе бейтаныстыц бас-аягын шола туст]. Алтын окалы кек шуга шапан, осы тустес жец]л каптал аркалык киген. Кум:с зерл1 бешпеттщ уст1нен гауЬар тасты алтын медаль так- Кан. Басында булгынмен кемкерыген кек мауыт тысты бор1к. Кызыл баркыт султан калпагын колына устап К1рд1. Бул Бекей ордасыныц ханы, жиырма сег1з жасар Жэцг1р Бекеев ед1. Жэцг1р орыс Т1л1нде кысылмай сейлеп отырды. Б1раздан кеЙ1н ко- лайлы сэтт! пайдаланып ол Гумбольдтке каран наз айтты: 201

Александр Гумбольдт. Н ем 1С галымы, елем ге эйпл! саяхатш ы, 1829 жылы Ж энпрмен кездесп: «)шю казак; ордасы ны н ж ас ханы ЖиНангермен таныстык; ..

- Орынбордан Астраханга еткенде б1здщ орда жерше соцпаганы- цызга кагты цапалымын. К анта кун жолыцызды кут1п, лау аттарын дайын устап отырдым... Гумбольдт сонда барып муныц Жэцпр екенш 61ЛД1. Розе ханныц жа- ратылыс гылымдарынан, эс1ресе, математикадан жер аударылып кел­ ген капитан Карёлиннен дэрю алганын Гумбольдттщ есше салып жат- ты. Жолаушыларды тацгалткан тагы б1р тосын жэйт, Жэцг1рд1ц парсы мен араб тшдерш бшетш1 ацгарылды. Меншениннщ тшмаштыгына жуг1нбестен Жэцг1р мен Эренберг арабшага ауысты. Эр1 ханныц соз коры нем1с биолопнен басымдау кершд1. Эренбергт1 египетт1к диалек­ те ! аздап мущрткендей. Гумбольдт Жэцпрге жакындап келш, мойнындагы гауЬар ушкында- ган Андреев медалте бажайлай уцглд1. - Ресей империясыныц наградасы гой? - Иэ, осыдан уш жыл бурын улы мэртебел11 Николай патшамызды ульщтап барганда Мэскеуде алганмын. - Патшаныц ез1 такты ма? - Жок, улы агзамныц атынан сырткы 1стер министр1 табыстады. Гуламаныц ынтызарлыгы жугысты болгандай. Енд1 б1рнеше кунде Петербургке оралганда I Николай Гумбольдттщ ез кеудесше де «жара- тылыстану гылымындагы барша окымысты элем мойындаган улы ец- беын ескерш, эр1 Орал мен Алтайдыц табиги байлыгын болжауга жум- саган кажыр-кайраты уш1н» I дэрежел1 Эулие Анна орденш тацпак. Жугыстылык жалгасып, арада уш жыл еткенде, 1832 жылдыц 26 тамызында Жэцпр де I дэрежел1 Эулие Анна орденш алмак. Сейт1п, калмак досы Сербеджабтыц аркасында Жэцпр Гумбольдт- пен жуздес1п калды. Густав Розенщ 1842 жылы Берлинде шыккан ею томдьщ «Улы мэртебел1 Ресей императорыныц эм1р1мен 1829 жылы А. фон Гумбольдттщ, Г. Эренбергтщ жэне Г. Розенщ Оралга, Алтайга жэне Каспий тещзше саяхаты» атты ецбегшде осы кездесу туралы кы- зьщты эцпмелещц. Гуламаныц ез1 де алыс-жакын таныстарына Жэцг1рден алган эсер1н эцг1мелей журдг Канкрингке хатында: «Кеше 613 калмак даласына, Па- рижде болган князь Сербеджаб Туменовке барып, есте каларльщ кун етк1зд1к. Соныц уЙ1нде аса сауатты - орысша, парсыша жэне арабша сейлейтш 1шю казак ордасыныц жас ханы ЖиЬангер Бекеевпен таныс- тьщ» деп басты жацалыгын жазды. 203

Туменорда , Сербеджаб Тумёнов ^' Бекей ордасымен 1ргелес, ынтымак;ты Хошеут цалмац ордасыныц билеуш1С1, Отан согысыныц батыры Сербеджаб, 1Н!лер1Батыр, Церен Норбо (оцнан солга к;арай) Туменовтер 204

Гумбольдгп жиЬанкездМ жен!нен «ек1нш1 Колумб», гуламалы- гына бола «жаца Аристотель» атандырган осындай саяхаттар ед]. Бул жолы элемге «Азия» деп жар салды. Крсарлы курлыкты геогра- фияльщ межелеп, Орал тауы мен Жайыц езетн шартты шекара етт!. Сойт1п, Алтайдан Астраханга дейшН кец1ст1кт1ц Жэцг1р билеген пушпагып Еуропа курлыгына б1ржола тел1Д1. Казак ел1Н1ц ек1 шалгайын тагдырына етене еткендей: «Мен уш1н Азия Алтайдан басталды» деп масаттанды. Шыгысында Ерт1сте сал- мен жузсе, батысында тец1зд1ц кекшулан толкынын кемемен кездг «Каспийд1 кермей турып олуге к а к и м жок» деп ем1рш азга елшем- деп шыккан Гумбольдт Ед1л атырауынан алдагы гумырын енд1 отыз жылга узартып аттанды. Еаламда Гумбольдтке бэс1рел1 жер-су мен кубылыс коп. Амери- кадагы езен, Греландиядагы муздак, Тынык мухиттагы агыс, Азия- дагы тау сшем1, Жаца Каледония аралындагы жота, ес1мд1ктер мен минералдар, тшт1 Айдагы кратер галым ес1м1мен аталады. Орал тауыныц асуында Гумбольдт аялдаган Кайыцдыныц кыр аркасына сол окигадан сег13 жыл еткенде орыстар «Еуропа-Азия» деген баган какты. Орал каласындагы Хан тогайынан жогарылау Жайык бойында казак та «Еуропа-Азия» жазулы найзатас аспандат- пак. Б1рак оган алда талай жылдар, Т1ПТ1, гасыр керек-тП ^^^ Орыс жазгыштарыныц Жпцгчрд; «ол галымдар ортасында - ез1н зиялы рет1нде устайды» дейт1Н1 бар. Эсчрссе, Гумбольдтпен кезде- суден кеЙ1н хан ордасына сыймай койганы. Эттец-ай, мынау такка тэуелд1 болмаса, бэлк)м, гылымды сер]к ет1п, кемелд)лер кеш1не 1ле- сер ме ед1! Оныц устше, арада ек1-уш ай еткенде губернатордан б1р кагаз келе калганы. Окыды да, Орынборда журген Карелинге шугыл хатпен шабар женелтш: «СуЙ1кт1 досым Григорий Силович! Каз)р гана мэртебел1м1зден саяхатшы мырзалардыц келет1н1 туралы ха­ бар алдым. Сол бойда Шек1 мен Тэуке султандарга ек1 казак отауын Т1Г1П, кызметш1лер сайлауга тапсырма берд1м. Олар мен1ц Ордама соцпай етсе, ек!Н1шт1ц ец зоры сол... Оз1м оларга тецесе алмасам да, акыл-ойлы жандарга 1нкэр екен1мд1 бшесщ гой. Мумк1нд1Г1цше, сая- хатшылардыц маган келуше, сейт1п, олармен танысуыма ьщпал ете керш!» деп жалынгандай сенделдг 205

Цолынан басца не келунн ед1? О йткет, ол жср-жиЬанды ерк1н кезет1н саяхатшы да, 61Л1М1 ушан окымысты да емес - бар болган ы кырдагы казактыц ханы гой... «Гебель келе жатыр...» Ордага профессор Гебель келе жатыр! 1834 жылгы сэу1рд1Ц басында Жэцпр Орынбордан осындай ха­ бар алды. Оцтуст1к Ресейге, Едш даласына саяхатпен шыккан Дерпт университет1н1ц химия мен фармация ординарльщ профессоры Ге­ бель осы айдыц жиырмаларынан ете Бекей ордасыныц шеб1не жет- пек. Орынбордагылар осыны хабарлап, галымга лайьщты кабылдау жасау, ат-кел1к эз1рлеп, жолбасшылар беруд1 тапсырыпты. Алыстан келер мейманга эркашан кушагы ашык хан бул хабарга райланып калды. Губернатор мер1 еогылган конвертт! ашып, алдагы окигага ой жуг1рт1п окыды. Ыр сэт жузше кулк1 ойнап, жиналган- дарга 31ЛС13 шуйл1кт): - Эй, элг1, «Цазакга Кали кеп, орыста Иван кеп» деген макалды кайсыц сд; айтып журген? Бекей ел1 казагыныц кеп ес1М1 ...калига аякталып турса, ал улык болсын, мужык болсын - жакындаган орыстыц эрб;р екшинсшщ Иван боларын мецзейт1н 01реуд1ц шыгарган куакы сез1. - Ендеше, Цазакта Кали кеп, немюте Карл кеп деп тагы уйкас- тырып койыцдар, - хан касындагыларды эз1лге тартты. - Элг1 ме- Н1Ц Казандагы окымысты досым Фукст1ц аты Карл гой. Мына Орал казактарыныц атаманы Геке дегенщ де Карл. Енд1, М1не, ордамызга сонау кунбатыстан - Дерпт шайарынан Карл Гебель деген саяхатшы келе жаткан кершедг Жанында Клаус жэне Бергман деген ск: еер1г1 бар. Кагазына кайта ущлген Жэцг1р енд1 ыктиярсыз кулд1: - Иэ, ол аз десещз, нем1сте ат курыгандай касындагы Клаус та Карл кершедг.. Эр1... жэй Карл емес, Карл Карлович екен... Осы Э31ЛД1 сэт Э31РЛ1КТ1Ц баСЫ болды. Сэу1рД1Ц 23-1нде Елтон КОЛ! багытындагы жолдыц уст1нде Жэцг1р адамдары Гебельдщ алдынан шыкты. Жетег1не жиырма ат алган ж нптер сапарлаушыларды орданыц кай шет1не де к1Д1р1сс1з жетк1зуге дайын ед;. Дегенмен, 206

эуел1 цонацжайльщ дэстур1мен алдарына сем13токтыныц аягын буып «бата сурады». Аттары шалдыгып, 031 шаршап жеткен профессор ол сияпаттан бас тартып, барар жерше жетуге асьщты. Лезде жсплгсн бес тьщ ат жолаушылар тарантасын жуйтк1те жонелд1. Султан мен ханныц хатшысы, салт атты ж1Г1ттер ею капталдан шоцыта 1лест1. Орда билеуннсшщ карсы алу рэс1М1 еуропальщтарга ерекше эсер е тп . Жуздер1н кун какиан, монгол келбетт1, сакал-муртсыз, кулын жаргак киген, иыгы мен жещне ат жалынан желб1рете цыл Т1ккен, бастарына шошак тебе бер1к киген жМ ттер аттары ауыздыгын шай- нап, тарантас уст1ндег1лерд1ц тебес1нен тенумен келед1! Дала те- С1мен жосылта жорткан жолаушылар Жаскуска тун жамыла жеттг Кырдагы сарайдьщ самала оттары алыстан жаркырады. Б1р шакы- рымдай калганда хабарлау уш !н алга шабар куйгытты. Жолаушылар 1Ш1-сыртында шамдары жайнаган хан уйш щ алды- на токтады. Калыц кызметпн кад1рл1 меймандарга кошаметпен кол кусырды. Ханныц балдызы Эм1ржан офицер алдарынан шыгып, уйге бастады. Келгендер оган ыесш эуел1 майшамдармен арайлан- ган улкен залга К1р1п, одан едетне парсы К1лемдер жайылган бел- меге етт!. Кабырга толы кару-жарак 1Л1нген. Оган да юд1ртпестен кслес], еуропа мэнер1мен жиЬаздалган конак белмесше бастады. Тун тунег1нен элгшде гана кутылган жолаушылар самаладай люстралар мен шарайналар шуак шашкан кец сарайга енгендерте ес жия алар емес. Хан меймандарды келес1 куш кабылдады. Тунде откен ортацгы белменщ ес1Г1 алдынан оз! кут1п алды. Кол алып амандасып, Гебель- ге диванга отыруга ишарат етт1. Касындагы ек1 сер1Г1 томен1рек жай- гасты. «Жэцг1р хан отыздар шамасында, мыгым денел!, моцголдан гор! еуропа элпетт1 адам. Жуз1 солгын кор1нген1мен, кой кез1 мей]р)мд]. Сакал-мурты мен кас-кабагы кара. Оз1 эцг!меш1л, эр! орысша К1Д1- Р1СС13 сойлейд1. Уст1не алтын мен кум1с окалы кулг1н баркыт каф­ тан. Басына тебес! шошак, айнала кундыз усталган, алтын Ж1ппен кестелен1п Т1г1лген бер1к киген. Кекпнл туст1 асыл тастар кадалган белбеуте черкес канжары мен кылыш байлаган. Оц жак ещршде Анна жулдызы кубылады» деп [ ебсльд]ц кеЙ1ннен Жэцпрмен алгаш кездесу1н жазатын сэт1 осы ед1. Саяхатшы ханныц отбасы жайын б1раз сурады. Ек1 эйел1 - оныц улкен! казак, ал еюнпнсшщ тег! татар екенгн, улдарыныц экесше ук- 207

сайтынын цойын дэптср]не жазып цойды. Ханньщ он б!р баласыньщ жетеу1 ул. Эркайсысыньщ касында кутуш1 журед1. Орынборда тэр- биелен1п жаткан ец улкет Ескенд1рден баскасы ата-анасыныц жа- нында. Терт тул1кт!ц МЭН-ЖЭЙ1Н бше бермейтш Гебель уш1н Жэцпр бай адам. О йткет кора-кора койы, табын сиыры мен туйес!, уш мыцга жуык жылкысы бар. Осы Бекей даласын мекендейт1н, кеш!п-конып дэулет куратын оныц кол астындагы 189 мыц хальщтыц да нег1зг1 байлыгы - 496 мыц жылкы. Жылкыга катысты тагы бш гет, хан осыдан алты жыл бурын жэне еткен жылы патшаныц жылкы зауытынан асыл тукымды он сэурж экелд1рген. «Сыйга - сый, сыбагага - бал», олардан алынган кулындардан бныл император агзамныц так мурагерше уш кунан Ж1бермек коршед]. Колдарьшда 96 мыц туйе болганымен, казактар оны баска малдар- дай сыртка сатуга кимайды. Ауыр жук пен алые жолга тез1мдш1пне бола туйе непзп тасымал, керуен, шаруа кел1п болып есептелед]. Гебель сол к у т Нарын бектер1н аралап кайтты. Бурын кум-шагыл кермесе де гылыми кезкарас тургысынан зерттеп, бул жерд1 кутты мекенге балады. Ойткен1 мал упнн кыста суык пен бораннан кор- гайды. Жаз кез1нде шеп шауып алуга колайлы. Даланыц бул белМ патша эм1р1мен 1806 жылдыц 19 мамырында 0рдальщтаргатупк1л1к- т: бершген. Содан бер) тек казактыц менннпнде, татар мен калмак ауылдары бул шепке аяк баспайды, ешк1мге жалга бершмейдг Ойт- кен1 ханныц айтуынша, ол казактардыц ез1нен ауыспайды. Жэцпр алгашкы кун1 кешк)С1н Гебельге мэз1рл1 конакасы берд1. Нарын кумын аралап, шалдыгып, ашкурсак оралган галымды мол дастархан карсы алды. Хан сарайыныц залында еуропа салтымен жасалган устел кайысып турды. Икра мен жая, кымыз, ликер, шарап койылды. Устел терше хан отырганнан кеЙ1н барып баскалар жай- гасты. Хан жагынан Орынбордан келген орыс шенеун1Г1, ханныц дэ- р!гер[ жэне б)рнеше султан отырды. Куырдак, казы-карта, палау эке- Л1НД1. Шыныларга шампан толтырылган сэтте Гебель лебп айтты: - Аса мэртебел! хан, казак жер1Н1ц шекарасында С1здей зердел!, жацалыкка ынталы билеупнт, !лтипатты жанды кездест1рген1ме куаныштымын. С1здщ денсаулыгыцыз уш1н кетеруге руксат етщ з! Жэцг1р бас изеп кабыл алды. Сонысын 61лд1ргендей Орынбор ше- н еутп н е ым кагып: 208

- Ризашылыгымды айтыцыз жэне мен1ц атымнан олардыц ден- саулыгы уш !н С1з алып койыцыз, - деп кулд1. Меймандар куранньщ тыйымы бойынша Жэцпрдщ !Ш1МД1К ку- йылган фужерд1 устамайтынын укты. Еуропальщтар шарапка бас койганда, ханныц касындагы султандар цымыздан басцага кол ти- Г1зген жок. Гебель кейтнен хан дэр1гер!нен оцашалап казактардын )Ш1мд]кке уЙ1рл1Г1 жайын сураган. Жэцг1р ордалыктар арасында буган катац тыйым салыпты. Соган карамастан, дэр!герд1ц айтуына сенсе, хан сарайы жылына шампан-шарапка б1ршама шыгынданатын кер!нед1. Жэнг)рд1ц тэрттке катысты эртурл1 нускауларында унем1 кайталап жаздыратын «б1зд)н руханн зацымыз бойынша маскунемд1к мусыл­ ман арасында тезуге болмайтын гадет» деген талабы оныц кез1 Т1- р1С1нде бузылып керген емес. Бул ережеден тек Еуропадан келген ресми, сыйлы меймандарга бола ауытцуга болатын. Ал казактыц тойында саба-саба кымыз куйылатын. Казакты койып, жер-жерден жэрмецкеге келген баска улт екшдерше !Ш1мд]кке катысты катац жазаланатыны ескерт!лет1н. Саяхатшы Жаскуста ею кун аялдап, уш тунедг Ек1нш) кун) кеште Жэцг1р Гебельге ез1Н1ц кару-жарак жинагын корсетт). Аталарынан мурага калган жэд1герлерд1 хан коз1Н1ц кара- шыгындай сактап, сарай кабыргасын куреандыра ы ш тг Уш]нш1 кун1 кешк1 сагат жетыерде Гебель улкен залдан молда- ныц намаз окыган даусын ест1п, кызьщтап касына жакындады. Цапе- Л1мде ол басына ак сэлде кн1п, эндете аят окып отырган кэн1Г1 мол- да емес, ханныц ез! екенш танымай калды. Намазга жыгылгандар баскалардыц абыр-сабырын да, буркылдап кайнаган самаурынга да селт етпестен куран-суреге елтш отырды. Сойтсе де Гебельд1н ойынша: «Казактар кедей-аукаттыларына карамастан Д1НШ1Л хальщ емес, куранныц кагндаларын унем! уста- на бермейд1. Суниттер саналатын олар тэу етуге Турюстанга Кожа Ахметтщ мазарына барады, ойткен1 бул жерден Мекке тым кашьщ». 26 сэу1р кун1 ертецг1 сагат 10-да саяхатшылар хан ордасынан ат- танды. Хан ею кун бойы эцг1ме-дукен курган Гебельге сабы пш су- йегшен жаеалган аса кымбат шеркес канжарын сыйлады. Кынабы баркытпен тысталып, алтынмен какталган кацылтырмен курсалган Канжарды усына турып: - Казактыц дэстур1 бойынша конак сый-сняпатсыз аттанбайды, мына кару ескертюш болсын, - дед]. 209

Жэнпрдщ аты жазылган канжарды Гебель аса толцып кабылда- ды. Касындагы ею сер!Г!Н1ц иыгына хан букардьщ Ж1бек шапанда- рын жапты. Хан окымыстыныц колын цайта-цайта кысты. Конакжай уйд1 кимай аттанып бара жатцан жолаушыларды сарай алдына жи- налган калыц журт эуест1кпен тоц1ректед1. Гебельдер хан ордасынан аттанган кун1 коиага тагы б1р ауылга мейман болды. Олар ауылга б1рнеше адам ки!з уйд1 керегелер1нен Т1к кетер1п кыр басына, кекорай шалгынды жерге ауыстырып койып жаткан кезде кслд]. Алдарынан шыккан султан ол отауды таза ак шацкан турылыкпен жауып, 1Ш1не юлем-текемет тосеп, корпе-жас- тык тастауга нускау бер1пт1. Жолаушылар казактьщ мунша конак- жайлыгына кайран. Дегенмен, Дерпт сеюлд! байыргы каладан шыгып кормеген окы- мысты уппн кыр казагыныц кейб)р кыльщтары ерс1 де кор1нд1. Ат- тарды ауыстырып жепп жатканда Гебель езше 1лескен карауылга зер салган. Ханныц жакын туысы султан бастаган коргаушылар ката- рында старшын, ею казак жэне ек; карулы казак, ханныц кызметш1- лер: мен б1рнеше аткосшы бар ед1. Эс1ресе, жылкы терюшен Т1г1лген алба-жулба кебенекпен кымтанган элдеб1р аткосшы саяхатшыны кеск1нс13 моцгол келбст)мсн тацгалдырды. Оныц элс!н-элс1н атыныц жалынан б1р шок кыл жулып алып, жумарлаган куЙ1 аузына салып шайнаганы кызьщ кор1нд1. Гебельд; ханныц тапсырмасымен журген жер1 ж1к-жапыр карсы алды. Кысылтаяц кездерде кынабынан канжар суырды. Эсте, кыр казагын коркыту уш!н емес, канжардыц касиет1н таныту уш1н! Жу- 31ндег1«Жэшзр хан» деген жазуды корген жан бейтаныска деген бас- тапкы бэлс)ну)н умытып, бэйек болып, лау аттарын жеге бастайды. Саяхатшы Нарыннан 011п, Калмыков, Дендер, Сарайшьщ, Уйш1к- тен оралып, ек1 айдай жур1п Каспий аркылы Астраханга бет алды. Азгыр мацындагы б1р ауыл ботен елд1кке ат берпс! келмейд!. Оны Гебель былай эцг1мелейт!н: «Сонда мен буган дейш татар мен турюмен ауылдарында сыннан откен бойтумарды - хан сыйлаган черкес канжарын корсетт1м. Аудар- машы аркылы оз1мн1ц Жэнг)рд]ц досы екен1мд1 айтып, карудагы жа­ зуды окыттым, - деп Гебель жол устшдсп кызьщ та тосын окигалар жайын эцг1мелегенд1 унататын. - Канжар б1р куд)ретт) куштей эсер еткен1. Жалма-жан жылкы 1шшен аттар усталып, парлап жегшш, 1зет- пен кеш1р!м сурап, айтканымныц бэр!н орындауга эз;р екендштерш 210

Карл Гебель. Федор Бюлер. Дерпт университелыц Тарихшы, м;огам профессоры, цайраткер!, 1834 жылы Бекей 1844 жылы Жэцпрге ордасына саяхат цонакка келд) жасады «^азак; ханы Жэцпр». К. Гебельд!ц альбомынан (Ф. Шлатерд1цлитографиясы). 1837 жыл 211

быд1рд1.1ле-шала кымыз бен айран экелдг Сыбагацыз деп б1р койды ецгерш жатты. Ауылдьщ басшысы б1рнеше жас жМтпен мен1 шыга- рып салды. Жай шеспей, ат енер1н керсетш, элг1ндег! салкын кабыл- дауларын жуып-шаюга тырысты. Сейт1п, мен ез1мд1 кушак жая карсы алган ханга карыздарлыгымды тагы сез1нд1м. Оныц: «Казак арасын- да журген жер1Ц1зде мен1ц атым жазылган цанжар счзге эркашан жол ашады» деген сез]Н1ц шындыгына тагы кез жетк!ЗД1м». Гебель де карыз болып цалмады. Осы хикаялардьщ бэр1н ел1не оралган соц ез1Н1ц «1ш т казак ордасыныц ханы Жэцг1р Бекеевтш астанасына сапар» очерк1не арцау етт1. Казактьщ турмыс-т1рш1Л1Г1н, дархандыгын, жолаушыга жылы кабагын, Еуропа журтына анайы ке- р1нет1н кейб1р эдеттер1н шынайы сурсттсд). Ешнэрсе ойдан коспастан, алган эсер]н, ез1 куэ болган оцигаларды каз-калпында т1збектед1. Дерпттен келген галымныц ордалыцтарга тэн М1нез-кулыкка кызыгушылыгы мол ед1. Оньщ туйген1: «Казактар коб1не тым эуес, сенг1ш, сезуар, конакжай. Солай бола тура кекшшдж пен ашкездштен кенде емес. Капагатсыздык кейде карулы жанжалмен тынады. Оган тутас рулар тартылып, б]р-б1р1меп шешшмес дау, б тсп е с жау танкан окигалар бар. Барымта уйренш1кт1 эдет, журт оган тозгмд), Т1ПТ1 ерл1кке де баланады. Казактар аяусыз кек алады. Эрине, оган карам бэр1 б1рдей ержурек емес, керюшше тым жуас. Каракшыльщпен айналысатындар ашыкурыстан гор! айла-кульщпен алуга тырысады, кеб1не тун жамылып шабуыл жасайды. Дала тос1мен б1рер адамдык казак коргаушымен кау1пс13 журе беруге болады, себеб1 казактар карулы кузеттен сескенедг Ордалыктар ете епт! де шебер шабандоздар. Куш-кабыет) келет:н тэуекелдерд1ц бэр1н байкап, сынап кормей тыншымайды. Жастайынан атка кумар, унем! ер устшде журед1. Ерлер уй шаруасынан камсыз, онымен эйелдер айналысады. Отбасындагы тэртшт1 сактайтын, кошерде уй жыгатын, жаца журтта кайта тшетш де эйелдер. Катал куйеудщ бас котермес кущ нщ куЙ1н кешед1». Эрине, Гебельд1ц пайымдарында казактар туралы сол кезде ба- тыс журтында калыптаскан кезкарастыц эсер1 мол ед1. Сейте тура, ез кергендерш тым канык, кызыга, шынайы эцпмелеуге кулшынды. Жэцг1р кайтыс болганнан кейш 1845 жылы «Астраханские ведо­ мости» газет1 оныц рухына арнап Гебельдщ шыгармасын уш нем1- ршде орыс т!Л1нде аударып жарнялады. 212

«Саяхатшы» Львовтщ хикаялары Орынбор мен Астрахан арасындагы даланы ен жайлаган Бекей ордасы белг1л1 дэрежеде тэуелс13 елке болатын. Юнн жузден б1ржола еннн белген оныц 1шк11стер!не Ресей кеп араласа бермейтш. Халык хан мен султандарга гана зекет жинап, мемлекет алдында мойнына ешкандай мшдет жуктеместен ж у р т жатты. Ханныц сыйлас адамы, Ресей бил1к элитасындагы патшага жакын тулга, Мемлекетт1к мул1к министр1 граф Павел Дмитриевич Киселев кеп мэселеде казакка 1ш тартатын. Министрдщ казак муддес1н тым куйттеу1 б1рде насырга шабуга калган. Орданыц муктажын б!лд1р1п жазган б)р жазбасына Николай патша шамдангандай: «Патшальщ- тыц ]ппнде ек1нш1 патшалык болмауга тн1с» деген ектем бурыштама жазып кайтарды. Ал патша жазган ескерту жауапсыз калмауы т т с ! 1844 жылдыц жазында Бекей ордасын аралап, шолу уннн Астрахан мен Орынбор губернияларына юсапарга министр езшщ хатшысы, камер-юнкер Леонид Федорович Львов) } Ж1берд1. Ол хан мен бшпк басындагы сул- тандардыц халыкка каншальщты куз1рстт]Л1Г!н, жиналатын алым- салыктар, сот 1С1мен жаза беру тэрт1б1 жайын аньщтап б1луге тапсырма алды. Орынбор жэне Астрахан губернаторларымен п1К1рлес1п, олардан кажетт1 мэл1меттерге каныгу тапсырылды. Журттыц сез1ктенбеу1 уш1н Львовке ресми тапсырмамен келген1н буркемелеу кажет болды. Ол ез калауымен саяхаттап журген кызы- гушы-сайраншы кейп1н жамылды. Кульны шындыкка жарасу уш1н касына эйел1н ерт!п алды. Орыс шенеушгшщ казак даласына шык- канда жанына зайыбын алуыныц туцгыш мысалы осы болса керек. Алайда министрлжке кажет, мшдетт1 турде усынылуы ти1с акпарат жинау уш 1н орданыц 1ш к1эк1мш1Л1Г1мен етене жакындасуга тура ке- лед1. Бейкут журген кыдырымпаз адамныц мшдетше К1рмейт1н ша- руаны орайластыру Львовка оцайга тусе коймады. Львов ез сапарын Орынбордан бастады. Генерал-губернатор «сая- хатшыны» салкын кабылдады. Обручев казак ордасын жайлылан- Дыру туралы министрлжтщ п1К1р1мен мулде кел1спейт1н1н ашьщ айтты. Львовтщ 1сссапарын кур эуренплт санады. Т]ит] кыр казагы- ныц наразылыгын тугызуы мумк1н зиянды шара деуге д ей т барды. Орынбордан кеп колдау кермей камер-юнкер Орал каласына ат- танды. Тапсырманы орындауга жэрдемдесу туралы Орал казактары- 213

ньщ атаманына нускау нажаты болатын. Бурынгы губернатор «Пе- ровскийд1ц адамы» атаман Матвей Кожевников оныц орнын баскан Обручевт:ц 1с-эрекет1н кош коре бермейтш. Сондьщтан астанадан келген мейманныц Орынбордан кермеген кошамет кемш1н1н Орал- дыц конакжайлыгымен толтыруга тырысты. Тшт1 Бекей ордасына 031 алып баруга кел1ст1. Сейпп, Львов М1нген дормез, атаманныц экипажы, 1лескен казактар, аспаздьщ, азьщ-тулж, ауызсу мен муз тиелген фургондардан туратын керуен Нарынга карай жол тартты. Сапаршыларды ханныц жасагы жазгы ордасына бес шакырым жерден карсы алды. ЖэцНрдщ сэлем1н жетк)31п, ездерте арнап Т1- г1лген ки13 уйлерге шакырды. Кас карайган шак болганымен мей- мандарга арналган отаулардыц мацына кызыктаган хальщ кеп жи- налыпты. Жэцг1р петербургт1к ерл1-зайыптыларга сепз канат ак уй Т1Г1П, калы кшемдер тесет1п, уьщтарынан тус1п туратын терт аспалы шам 1ЛГ13Д1. Оймыш-айшьщты ескшж жиЬаз койдыртты. Астаналык мунтаздылыкты кырда жасауга тырысты. Ол уйден б1рнеше кадам жерге атаманга арнап жеке отау, эр1ректе казактар мен кызметннлер уШ1Н КИ13 уйлер Т1КТ1. Меймандар терге шьщканы сол ед1, буркылдаган кум1с самау- рынмен шэй келд1. Алдарына Т1л уй1рет1ндей кешк1 ас койылды. - М уны кай аспаз эз1рлед1 екен? - Львов тацданысын жасыра ал- май атаманга карады. - Хранцуз келд1, барша Мэскеу ханныц кызметшде! - Атаман ка- зактардыц т1Л1нде сонау орыс-француз согысынан калыптаскан, кар- сыластыц атын кекетт сейлейт1н эдетке эдеЙ1 салып жауап берд1. Оныц сез1н растагандай ше-шала шампан шарабы куйылды. Жып- жылы 1Ш1мд1кке орыстар ездер1мен б1рге экелген музды салып С1М1- р1п алды. Кошаметке кец1Л1 толганымен, Львов осынау карсы алу мен эз1р- Л1КТ1Ц сырын тус1нбей дал болды. Озппн келе жатканын алдын-ала б1реу ескерткен1н ацгарды. К 1м кулагдар ету1 мумкш? Оган Львов- Т1ц басы жетпед1. Атаман екеу1Н1ц бук1л жол бойы ез релдер1н жат- таганы кур кетт1. Ханмен бурыннан таныс Кожевников муны Ресей елкелерте саяхат жасап келе жаткан езшщ жакын жолдасы рет1нде таныстыруга ти1с болатын. Оган Нарын даласын корсету уш1н жол- дан эдеЙ1леп косылган сыцай танытпак ед1. Келер кун1 тацертец хан атаман аркылы Львовтан оны кашан кабылдаган колайлы екен1н сурады. ЖэцНрдщ кас-кабагына аздап 214

бэлсшу б а й ц а л д ы . Кур гак сейлест). Т1лмэш аркылы Т1лдес1п, патша­ ныц, патшайымныц денсаулыгын сурады. Эцг1мелер1 циюласпады. Ханныц кец1Л1 б]р нэрсеге алац екен1 кершш турды. Босагасын ек1 гайдук корыган ордадан шыгып Львов жуз метр жердеп отауына енген1 сол ед1, оныц кабылдауына енд1 ханныц ке- лет1Н1 хабарланды. Онда да б1ркатар рэс1м сакталды. Жэцг1р астана- дан келген шенеушктщ ез1н кабылдауын етш ш , эдеЙ1адам Ж1бер;п- Т1. Львовтщ эйел1мен жуздес1п, оны ханшаныц белек отауына ертш апарып таныстыратынын айтты. Хан атаман екеу1н орда султандары катыскан туск1 аска шакыр- ды. Пулын ет1н жеп, кымыз 1шш Петербург уланы казак турмысы мен мэртебел1 кабылдауына б1ршама беЙ1мдел1п калды. Оныц эйел1 ханша отауындагы уш-терт сыйлы бэйб1ше бас коскан тап осындай конакасыга шакырылды. Львова олардыц арасында отырган еуропа- лык эйелд1 керд1. Оныц тацданысын байкаган Фатима ханша: - Бул мадам Люси Аткинсон деген курбыцыз, алыстан осы елке- ге саяхаттап келген, - деп таныстырды. Куйеу1Н1ц жанына ергеншен кейде колайсыздык сез1нетш Львова бейтаныс курбысын кер1п ке- Ц1Л1Н жубатты. Ерл1-зайыпты Аткинсондардыц кеЙ1ннен Алтай мен Алатауды аралап жет1 жылга созылатын, сонда жур1п дуниеге кел­ ген улдарыныц ес1М1н Алатау коятын узак саяхатыныц казак дала- сындагы алгашкы кадамы Жэцг1р ордасынан басталган ед1. Львовтар мен атаман хан ордасында айдан астам уакыт болды. Султандармен жи1 бас косып эцг1мелест1, б1ркатар коныс-улысты аралап кайтты. Кетуге асьщпайтын меймандарга бауыр баскан ка­ зактар олар турып жаткан отаудыц мацынан шыкпады. Ертец тагы кездесу немесе кырга ер1п журу уш1н сол мацайда туйелерш шект1- р1п конып жатты. Тун ортасына деЙ1н кыр казагыныц каукылдаскан эцг1мес1не, бота ыцырсып, 1нген боздауына калалыктардыц кулагы уйрещц. Оныц уст1не тамаксау атаман ханныц «хранцуз» аспазына турл1 тагам эз1рлетш, кешк1 асты тунн1ц б1р уагына деЙ1н узарткан- ды калайтын. Дегенмен, атаман 1шкен асын актады. Олкенщ жайын, казактар­ дыц турмыс-салтын быетш Кожевников мурындьщ болган эцг1ме- лер мен сурап-бшулер петербургт1к елчпге кажет мэл1меттер жи- науга мумк1нд1к бердг Жакын сырласу, сыйльщтар жасау аркылы Львов казактармен достасып алды. Кейшг1 кездер1 ханныц да кабагы ашылгандай. Кетерге бгрер кун калганда осы уакытка деЙ1н мейма- 215

нымен тек тшмаш аркылы эцг1мелес!п келген Жэцпр кенет орысша Т1Л катты. Тацданган Львовка хан мунын келетш1 туралы генерал Обручев ескерткеннен к ей т ез1нен сактанганын айтты. Таныса, угыса келе камер-юнкерге деген кезкарасын езгерт1пт:. - Патша агзам мен улы патшайымды керет1ндей кез болса, Жэц Г1рд1ц ездер1не гумырлык адал екенш жетк1згейс1ц, - дед1 толкыган хан. - Леонид Федорович, сен маган унап калдыц. Уст1це т)ккен к т з уйд[, керегес1не 1Л1нген ер-токым мен жугенд1 саган сыйладым. Министрл1кт1ц тапсырмасы канша катал болмасын, Львовтщ тырнак астынан кф 1здейт1ндей пигылы жок едг Ки13 уйд1 экете ал- майтынын, лаж болса ер мен жугенд1 ескертк^шке алуга ниет бшд)р- Д1. Ханньщ мырзалыгына жауап рет^нде атаманнан сатып алган ек! пистолетш тарту етт]. «Саяхатшыныц» ордага куния келу1Н1ц сыры ханга баска жэйт- терден де мэл1м бола бастаган. «Астыртын» Львов шын мэн1нде ез!н эр кадам сайын эшкерелеген болып шьщты. Петербургтен шьщкалы жол бойы ез!не одактас етем1н деген адамдарынын бэр1 Жэнг1рд)н жактастары екенш ангармаган. Казан эскери губернаторы Сергей Шиповтщ Львов аркылы жол-жонекей Жэцпрге бер1п Ж1берген ха- тыньщ езшен мэселен1ц уш ыгы ацгарылган. Казандагы тамырыньщ: «Жогары мэртебел1 хан! Жуырда Петер­ б у р ге болганымда мен)н меЙ1рбан жолдасым, Паж корпусынын директоры генерал Игнатьев маган С!здш улыцыз туралы кабшетт1, адамгерш1Л1к касиет1 мол жас ретшде жаксы п1К1р б1лд1рген1н жетк1- зущ ез1ме мэртебе санаймын. Упг1Л1 мшез-кулкымен, окудагы зерек- т1Г1мен эркашан басшыльщтьщ кез алдында. Улы император сарайы- нып камер-юнкер1, мен1ц жаксы танысым Леонид Львов осы хатты езш1зге жетк1зуге Т1лек б]лд1рд]. Мен оны кай жагынан да парасатты жан ретшде усынамын» деген1нен де петербургтж мейманныц шет1н ойы жогын ацгарган. Эйтсе де, сактьщта корльщ жок деп 1стщ ацы- сын ацдаган. Львовпен коштасар кезд[ Жэцг1р мерекеге айналдырды. Ушы- рылган кеккутанга балабан бурк1т салдырды. Ат бэйгес! мен туйе жарыс етк1зд1. Балуан белдест1рдг Барльщ улыстардан хальщ агыл- ды. Бас тореш1 ханнын, 031 болып, жещмпаздарга шакпак, муштек, эмиян, К1се сек1лд1 кат нэрселерд1 улест1румен журдг Ойын-сауыкты Львовт1ц эйел! мен Аткинсон мадам ханшамен б1рге, алты ат жепл- 216

ген терт орындыц каретада отырып перде 1шшен тамашалады. Ме- реке ая^тала келе жылцышы ж1Г1ттер б1р уй1р асауды куып экелд1. - Мынаныц 1Ш1нен калаганыцды керсет, эп-сэтте такымыцда бо­ лады. - Жэцг1р Львовца шаттана ты цатты. Мейман кез: тускен кек кунанды нускады. Сол-ак екен, бугальщ уЙ1рген б1р шабандоз дус1рлете куа женелд1. Эр:рскте тукырта устап, кылбурау салып, жайдак, жугенс13 такымдаган куЙ1 кыр басында 61- раз арпалысты. Акыры ортага экелш, ерттеп, ауыздыктап, кунанга М1нгсн шабандоз мацгаз кейшпен жиналгандар алдынан эр1-бср[ жортактады. Астраханга журуге даярланган Львов дала жолында каретасына казактын адуын аттарын жегуге журекс1нд1. Терте кермеген кыр асауларыныц жулкуына туссе, терт децгелеп терт сайда калмак. Бу­ тан дейш сер1к болган атаман мен казактар осы жерден кейш кайтка- лы отыр. Хан тагы да дархандьщ танытып, ез1Н1ц тарантас-каретасын усынды. Кыр жолына лайьщтап Петербургтег1 Иохим шеберге арна­ йы жасаткан кел1Г1. Астраханнан Саратовка да Львов осы каретамен кайтады. Сол уакытка муньщ дормез!н хан Саратовка жетк1зд!ред1. Львов Петербургке тек кыркуйект1ц аягында оралды. Оньщ ми- нистрл1кке кандай мэл1меттер берген)я Жэцг1р накты бые алмады. Ал камер-юнкер кеЙ1ннен ез! орындаган тапсырмага граф Киселев- тщ дэн риза болганын жазды. Ж эцпр ханныц бейнес1, оныц орда- сында етк1зген б1р ай патша ш енеутгш ш жадында умытылмастай жатталды. Хан алдында мойнында б1р парызы жургендей сезшдг Арада кырьщ жыл еткенде, егде шагында алыста калган сол сапары- нан естел1к жазып, «Русский архивте» жариялады. ^араша айы. Ханорда. Барон Бюлер 1844 жылы Астрахан губерниясына сенаттьщ тексеру журд}. Князь Гагарин бастаган комиссия курамында зердел! жастар Иван Аксаков пен Федор Бюлер келген ед1. Тексеру аяктала келе Бюлер кырдагы Жэцг1р ханга барып келуге суранды. Аргы тег] шетелдж, Рим империясыныц барон эулет1нен шыккан каламгер Бюлерд1ц та- рихка ден коя бастаган кез1. Содан Ед1л музынан ет1п, карлы караша- Да Нарын даласына бет алды. Алгашкы кун1 хан хуторы Каракойда, Жэцпрдш куйеу баласы Бажак султанныц уйшде тунед!. Бажактыц 217

эйел1, ханныц туган карындасы Казына теркшдеп Жаскуска кет1пт1. Эцг1меш1л, жаналыккумар уй нем кеш бойы конактарын б1р серг1т- пейд!. Бажак басы екен, Астраханнан Жаскуска жеткенше жолда кез1к- кен казактардыц бэр! Бюлерд1ц жолсержтершен «Не хабар?» деп су- раумен болады. Бул соз кулагына эбден СЩ1СТ1 болган барон оныц МЭН1С1Н кеЙ1н Жаскуста кона жатып эцпмелескенде ханныц хатшы- сы Матвеевтен сураган. - Казактар далалык француздар гой, - деп кулген сонда Матвеев. - Жаксы тецеу екен, Сергей Иванович! К^Дай унин, булардыц Сена жагасынан Ед1л бойына калай ке л т калганын тус1нд]р1Н!з- пп! - Дегб]р1 таусылган Бюлер Матвеевтен оныц ез эз1Л1мен сыр тартты. - Ендеше тыцдацыз. Казактар б1р жацалыктыц шетш естюе, со- ган толык кез жетюзбей тынбайды. Атын ерттей салып, кырьщ-елу шакырымдагы керш1 ауылга шапкылай женелгендег161ЛГ1С1 келет1Н1 - бар болганы элг1 хабардыц анык-каныгы. Француздарга тэн тагы б1р касиет) ютегенш «жасырып айтып», жариялап журет1ндер1. Жел сейлеу казакты кейде пэлеге урындырады. Жэрмецкеде мал сатканда орыс саудагерш алдаган екен деЙ1к, б]реуд)ц жылкысын куып экет- кен1 болсын - казак бул туралы б]реуге мактанып айтпаса, 1шкен асы батпайды. Ордада болып туратын урльщ-карльщ секшд1 кылмысты ашуга муныц септ1Г1 тиегзн! бар. Хан кецсесшщ б1р шабарын сол ауылга карай куйындатсац болды, шет ушыгын б!Л1п кайтады, - деп Матвеев казактыц мшез-кулкынан б1лг1рл)г1н таныткан. Бюлер келгенде Жэцг1р Жаскуста болмай шьщты. Орда Ю1мен ел аралап кеткен хан ортальщтан келген меймандар туралы да элгшдей хабар жатпас шапшацдьщтан есттп, сарайына асьщкан. Ол оралган- ша Бюлер хан резиденциясыныц 1Ш1-сыртымен танысып, койын К1- табына алгашкы жазбаларын тус)рд1: «Ханныц еуропальщ турмыс салтына беЙ1М1н б1лгенд1ктен, оныц белмелертен сэнд] жиЬаз, кымбат буйым, Т1ПТ1 тамаша бильярдты керу тацдандыра коймады. Б1зд! кызьщтырган кабыргаларына кез тартар шыгыстык кылыштар, мылтыктар, дулыгалар 1Л1нген хан­ ныц кару-жарак белмес) ед1. Кешкурым уакытты мен казактар тура­ лы турл1 баспа жэне колжазба мэл1меттерд! окумен етк1зд1м. Бупн ханньщ мунда келе жатканы, Жаскустан 150 шакырым жерде екен! туралы хабар алдьщ. Оган деЙ1Н 613 мацайдагы казак кыстауларын кор!п келмектз». 218

Барон Жэцпр оралганша бос отырмай, мектепке барды. Окып жаткан жиырма баланыц 61Л1М1Н бай кап керд1. Араларында ханныц Ыбырайым мен Ысмайыл ес1мд1 улдары бар окушылар булардын койган суракчарына канагатты жауап бер1п, алган бЫмдер1мен риза етт1. Мектеп уЙ1Н1ц ханныц каражатына салынганын, оныц бар шы- гынын да оз1 кетерет1И1н б тд !. Каракойда уЙ1не конып, таныскан Ба- жактыц шэк1рт баласына экес1Н1ц сэлемш жетк1зд1. Хан б1р1нш1 кабылдауында устше бухар шапанын, басына казак беркш ки1п отырды. Уш улымен таныстырып, Петербургте окып жаткан Сакыпкерейге сэлем айтып баруларын ет1нд1. Меймандары- нан кандай оку орындарын б1Т1рген1н сурады. Оз) ашкан мектеб!Н1ц жайын эцг1мелед1. 1839 жылы астанада болганда Петергофтагы сал- танатка катысыи. Красное селодагы эскери шерулерд1 тамашалага- нын, патшамен кездескенш естел1к етт1. Петербургтен келген мейман Фатима ханшамен танысуга мум- К1НД1К алганын ез сапарыныц елеул1 сэт1 санады. Ойткен) ханшаныц сыркаты дендеп, Жэцг1рд1ц онымен некелескен1нен дэл жиырма жыл еткенде цайтадан тесек жацартып, Карауыл кожаныц жас кызы Са- лихага уйлен1п жаткан кез1 ед1. «Мусылмандардыц ез эйелдер1 тура­ лы эцпмеш уната коймайтынын бшгенджтен, 613 ханныц жаца ко- сагына кутч ы болсын айтуга батпадьщ. Жэне де бурындары ордада болган Бутурлин, Львовтар секщщ кейде ханныц ез меймандарын улкен ханшамен таныстыруга зеш ндЫ пн естчсек те, колка салмас- тан, б;зге сыйлыкка деп ж1берген такиялары уш1н ракмет1М13д1айта баруды ОТ1НД1К. Мунымызга жауап рет1нде хан ертец тэцертец 613Д1 улкен ханшамен таныстыратыны туралы мэл1мдед1», деп Бюлер Фа- тимамен Т1лдесер1не алдын-ала куанды. Фатиманыц 1лтипат-ыкыласын Бюлер кермей жатып-ак сезшдг Келген кунн1ц ертец1нде меймандарыныц кырга шьщпак ниеттер1н ест1п ханша сыйлыкка деп макпал тысты ек1 бер1к Ж1беред1. Б1р1 - зермен окаланган татар берю де, ек1нш1С1 - алтын кестемен ернек- телген шошак тебе казак борю. Ханша Бюлермен б]ршама орыс т]Л)нде сейлесед1. Арасында ора- йына карай француз жэне немю сездер1н де колданып, еркш угыса- ды. Жас кез1нде Орынбор пансионында тэрбиелен1п, еуропа Т1лдер1н мецгерген екен. Дегенмен, ханша мейман мен ершщ алдында шыгыс эйел1не тэн эдептшш сактап, амандык-саульщтан соц таза казакшага кешед!. Булардыц сурагын ханшага Жэцпр аударып бер1п отырады. 219

Жауабын да бейтаныстарга Т1келей емес, ерше карай цазацша айтып, оныц аудармасы аркылы кайтарганды колай керед1. Бюлер ханша- ныц уст1ндег1 ки!М1Н1ц таза казакша не татарша емес - азиялык улг:- лерден алынган ортак сэнмен т1кт1р1лген1не назар аударды. Бас кшм! мен бет пердес)нде, мойны мен кейлег!нде кымбат тастар молынан кадалганы байкалды. Цос-кос асыл кшм 1лул1 турып тозатын, уыс-уыс шжу-маржан жнылып жатып кемеск!ленет1н кырлагы орда жагдайында Фатнма- ныц жасанатын да жер1 жок. Анда-сонда ортальщ жактан келет1ндер алдында сэн1н тузесе, сырт кездердш ез1н надан, тузд1к эйел атамасы уш1н эдей[ КИ1Н1П, шарайна алдынан отсе нес1 айып? Ханшаныц ек1 жагын ала диванда кымбат татар кшмдерш киген кыздары Зылиха мен Хадиша жэне таза казак кшмд1 Казына отырды. Жэцг1рд1ц карындасы, кезшде Фатима кел1н болып тускенде сырлас кайын С1ЦЛ1С1 болган Казына уш жылдай колында турып, Карабай эулет1Н1ц султаны Бажакка турмыска шыккан. Бул жолгы терк1ндеу1н!ц мэн1С] агасыныц жас токалына кутты болсын айтудан гер1, курбыдай сыйлас Фатиманыц кощ лт аулып, казак салтыныц конб1ст1Г1н б1раз кун б1рге котер!спек камкец!Л1 едт Бюлерд1ц 61л- ген1, жас ханшаны баскаларга корсетпек туг1Л1 Ордага ере келген кайын енес1 кеткенге дейт ханныц ез1 де касына жакындамайтын кер1нед1. Казактыц бул дэстур1нен аттап ете алмайтындыгын «жас куйеу» Жэцпр меймандарына кымсына отырып тус1нд1рд1. Ертещне хан конактарын туск1 аска шакырды. Дастарханга еуро- па тагамдары, казактыц улттьщ сыбагалары келд!. Ханды эр! тац- дандырып, эр1 риза етш меймандар казы-картага бас койды. Озшш денсаулыгына деп шампан мен шарап котерген меймандарына )лти- пат ретшде Жэцпр алдындагы алтындалган кумырадан куйылган кымыздан 1нпп отырды. Касындагы султандар устамак тупл:, 1Ш1М- Д1к жакка кез кырын салуга каймыгады. Бюлердщ байкаганы, осы сэтте кернй белмеде 50 шакты К1С1 тамактанып отырды. Ханга турл) шаруасымен кун сайын осынша кыр адамы кел1п-кет1п жатады екен. Эцг1ме уст!нде хан журттыц арыз-ет1н1штер1н карау, ордада сот Ы н ж урпзу жайынан б1раз мэл1мет бердг Бюлер жол очерк] не: «Хан са- райыныц ес)Г] кара халыкка эркашан ашык болуы жэне шаруамен келсш немесе эншеЙ1н журс1н - езше келген эрб1р казакты конак ету ежелг! дэстур» деп жазып алды. 220

!4Д :ии^4шк МММНДМЯЪ адзюмашаплайтатф ажжпшш^^шам жытмм маудма НИКОЛАЯ ПАВЛОВИЧА тйаж & ж ейа Е аЕВМ )е@ зёев^Е-& ИНГГРЕПНЕЙ КШТН^СКОЙ ОРДЫ, ГЕНЕР^Ъ-МАЮРОАГЬ ЧЕГАВГПР.Ъ НУК'ДЕВЫИЪ ^ р^прострмлшю ^ ^ ннхзл ^ ])спнш0)0 и ^ я т с ^ ы ю с п ю яммАос а ы тм и и Его Сисоьос7№ €истм Кдзмсдму - Укажреатму, м, 2 Е мпдзнй] ссомп-ЗОМал !8 М го# с^яяоглжсао юбмл. его с ю и т ПОЧЕТЫЫИЪ Ч^ЕНОМЪ; мипижж ю б^- ^ ил, п!з юдмйству Его Прсс(ХД44и^мгп^ Госсо^сио Поо^см^л Кампами? уче&вп) округа, Т^Дмго Соотжвм Жэцпр хан^а бершген Императорлык; К^азан университетжн!^ к;урметт) мушеа дипломы. 1845 жыл 221

Жума куш ахун мен султандарды ертш хан меш1тке намазга кет- Т1. Зердел1 жандармен П1юрлесуге кумар Жэцпр Бюлерд1 Ж1берпс1 кслмсй, тустен кейш шайга шацырды. Бул жолы ол иыгына генерал- дыц алтын эполеттер1, кеудес1не Анна орден1И]ц жулдызы тагылган шекпен ки1п шьщты. - Жэцпр Бекеевич, тэж бен гауЬар тасты жулдыз алган С1здей тулга б)рл]-ск1л1, - Бюлер шын кызыга, эр1 ханды кетермелей сейле- Д1. Ущ лш, орденн1ц латынша жазылган девиз1н оцыды: «Атап^Ьив УизИИат РЦе^еге! Рк)еп». - Кандай эуенд1 Т1ркес, - деп тамсанды ба­ рон. Орысшага аударганда «(чтящим) любящим правду, благочестие и верность» болмак! «Акикатты, таупьщты, сен1мд1 касчер тутатындарга» - Жэцг1р алмазды-тэжд1 орден1И1ц улагат сез1не буган дейш мэн бермепп. - Онын, уст!пс осы т1ркест1ц латын тш1ндег1 б]р1Н[Д! эр1пте- р1 «Анна, императора Петра дочь» деген сездерге сэйкес келед1, - деп Бюлер орденнщ шыгу тарихын да айтып берд1. I Петрдщ кызы Аннаныц курмет1не улы герцог беюткен, келе-ке- ле мэртебес1 Ресейге ауысцан, оз1 тагып журген б1р кездег1 шетелд1к орден туралы угыньщты Т1лмен тус1нд1рген1не ханныц кещл1 ост1. Осы куаныш уст1нде хан б1рер кун бурын гана келген Казан универ- сптет1Н1ц курметт) мушее! атанган дипломын корсетт). 1744 жылы атасы Нуралы ханга Елизавета Петровна патшайым берген кылы- шын тамашалатты. Бюлерд1 бильярдтан ек1 партия утты. «Орамал тон болмайды» деп коштасарда меймандарына 01р-б1р букар шапан КИГ13Д1. - Менен Алексей Ираклиевнчке сэлем айта барыцыз. - Жэцг1р Бюлермен кимай коштасты. - Б13 ол сек1лд1 б1р бойына осынша 13- Г1Л1К пен адалдьщты дарыткан адамды бурын-соцды кормеген ед1к. Ол сэлемш Бюлер неге жетк1збес1н! Ойткен1 баронныц кыстыц коз1 кырауда Жэцг1рге келушщ 031 сол адамныц ьщпалы, улпеше ел)ктеу1 ед1. Жэцг1рд1ц сэлем аманаттап отырганы орыс тарпхшысы, казактанушы Алексей Левшин болатын. Ханныц есю танысы Лев- шин мына Бюлерге де бетен емес. Еылымдагы устазы екендн ! б1р баска, эне-м1не кайын атасы атангалы турган болашак туысы ед1. Бюлер казактар жайынан б)раз каньщ болып аттанды. О31Н1Ц Астрахан ещршдеп жолжазбаларыныц он жет1нш1 - он тогызыншы тарауларын осыган арнап, «Отечественные записки» басылымына тапсырып койганнан кетн , 1845 жылдыц куз1нде казак ордасынан 222

тосын хабар жеттг Куйзелген Бюлер шыккалы жаткан колжазбага шугыл жиырмасыншы тарау косып, кыскаша азасез жазды: «Жэцпр ханныц кенеттен кай гыс болганы туралы б1рер кун бурын жаманат хабар алдым. 1шк1 орданы жацгыртушы тулганыц бул казасы халкы уш1н де, орыс ук1мет1 уш1н де орны толмас екш1ш. Барон Ф. Бюлер. С.-Петербург. Казан айы. 1845 жыл». Жэцырге катысты дуалы ауыздан шыккан осынау м)нездсмсс! кандай орынды ед1! Ал хан­ ныц ецбегш бедел багалаган бш1мдар жастыц ез болашагы да жар- кырап турды. Бюлер кеЙ1ннен дипломат, зацгер, Сырткы !с гер ми- нистрлЫ нщ Мэскеу Бас архив1Н1ц директоры болып орыс зиялыла- рыныц алдыцгы катарынан кергнд!.

САНКТ-ПЕТЕРБУРГ САПАРЫ 2л'ре<^дем /с карее, У1а^шма:а кер;с/и ^Ирызь;^ аз; ам^м^/^а ж ен ^мам/^ан. Байтов жырау Той дегенде... хан басы Жэцпр ханныц Петербург пен Мэскеуге танылуы, уюмет адамда- рымен жацын араластыгы 1826 жылдан басталды. Сол жылы Мэскеу- де етет1н I Николайдыц тэж кию еалтанатына баруга ерте камданды. Хан ез некерлер1мен, Фатима ханшамен Мэскеуге тамыз айында ке- Л1п жетт1. Олар Англия, Франция, Швеция секыд1 елдерден келген меймандар катарында кала сыртындагы Петр сарайынан басталган салтанатты шеруд1 тамашалады. Мэскеу кремл)н;ц Успен соборында тэж кию рэс!М1не катысты. Осы сапарында ол кеЙ1нг1 кеп марапаттары мен атактарыныц ал­ гашкы белг1С) - кеплд)р жолакка тагылган, гауйар тасты алтын ме­ даль алды. Сырт ктм ге деп жасыл туст! асыл баркыт мата бершд;. Фатимага куны 3 мыц рубль туратын алтын фермуар туйреу1ш, бул- гын тершер сыйланды. Нессельроде Жэцг1рге ере келген ордалыктардыц бэр1н риза етуге тырысты. Карауыл кожа Бабажановка эскери капитан шенше барабар есауыл атагы берщдг Царауьшга старшындык кызметше бола емес, Арал мен Каспий тещздершщ аралыгына жасалган экспедиция кез1нде керсеткен жэрдем1 ушш шен такты. Ол еткен 1825 жылы Ресей уюмет1 Сарайшьщтан атгандырган гьшыми экспедицияга жолбасшы болган едг 224

Патша ханмен сапарлас адамдармен катар елдеп б1раз беделдь лерд1 де жарылкады. Жэнпрд1ц туган агасы Тэуке мен немере пне; Хансултан Шыгаев Александр лентасына тагылган алтын медалмен марапатталды. Дэл осындай медальд1ц Анна ленталысын Жэнг1рд)н кайын атасы, шеркес руын билеуш1 Мус1реп Айдаболов, берш руын баскарушы Балкы би Кудайбергенов. ногай руыньщ эюм1 Шомбал Ниязов - барлыгы жет1 адам кеудес1не такты. Жэцпр Петербургпен тжелей байланые жасап, ордага катысты кейб1р мэселен1 Орынбордыц араласынсыз жогары денгейде шешу- ге умтылды. Эрине, эрекет1Н1ц бэр1 б1рдей максатка жете бермейт1н. Патшаныц ханмен сыйластыгын бшетш астанадагылар кей:ннен оныц жарлыгын орындау ушчн ездер1не косымша салмак тусер)нсн сактанды. Егер хан патшага жолыкса, казактардыц Орал казачество- сымен жерге таласы туралы мэселе кетерыетшш, мундайда Николай- дыц казакты колдайтынын б1лед]. Павел мен Бекейдщ орнын басып, патша орнына - патша, хан орнына - хан болып так иеленген ею му- рагерге экелер антына адал болу жараспак-ты. Ал сарай тец:рег!нде- плер екеу1Н1ц арасын кашьщ устауга тырысты. Петербургке барудыц орайы тек 1839 жылы тустг Мемлекетт1к мул1к министрлиш баскаруга жацадан келген Киселев бул туралы Орынбор эскери губернаторы Перовскийге хабарлап, ханныц астана- га келуше патшаныц карсы емеетшш жетк1зд1. Киселевтщ Жэцг1р сапарына мурындьщ болуы б)р жагынан сол жылдыц басында Бекей ордасыныц ез министрл1г1н1ц карамагына бе- р!лу1 ед1. I Николай бил;к етунн Сенатка жолдаган 1 акпандагы жар- лыгында «Орынбор эскери губернаторыныц карамагында туратын Жэцг1р хан Бекеев кол астындагы 1шк] орда казактарын баскаруды Мемлекетт1к мул1к министрл)г4н)ц кузырына жаткызуга буйрьщ ет- кен1н» мэл!мдед). Министр казактарды Ресеймен жакындату жолын 1здед1. К^азактарды нмперияныц жалпы халкымен араластыру уш1н оларга мемлекетт!к крестьяндарга колданылатын баскару тэрт]б1н ен- пзу керек пе? Элде ордада хандык бил1кт1 сактап калу ТИ1МД1 ме? Ею мэселе де есте турды. Жэцг1р ордадагы ез бшпг]Н]ц ьщпалын б{р сэт те естен шыгарган емес. Б)рак ол астындагы тагыныц орныктылыгын ордасыныц бер!к- т1г1мен елшед1. Аргы атасы Эб]лкайыр орыс уюметшщ бодандыгы- на юрген1мен ешкашан Ресеймен б)ртутас мемлекет болуды ойла- ган емес. Атасы Нуралы, экес! Бекей де саясат пен жер мэселесшде 225

Ресейден угнаны болмаса, утылып кермеген. Едш мен Жайык орта- сындагы казак журтычыц мекен1н кецейтуд1 ойлап журген Жэцпр уннн колынан хандык бил1к кет1п, Ресейдщ губернаторы лауазымы- мен отыру колайлы емес. Олай болган жагдайда журтыныц ерекше- Л1Г1 еске алынбайды. Империя мужьщтары мен сахара казактарыныц муддес1 Петербургт1н б1рдей жарльщтарымен шешшед1. Сейте-сейте ата-бабадан мура болган хандьщ бил1кт1ц ез уысынан жэне езшен ке- Й1НГ1 эулет1нен б1ржолата шыгып кету1 мумк1н. Цазац тарихында бутан дейш б1рде-б1р хан ел баснару 1С1мен Ресей патшасымен бетпе-бет кел1ссез жург131п керген емес. Жэщтр барлын дипломатняны устануга тырысты. Сол жылдыц 26 маусымы кун1 Жэц­ пр некерлер1мен Петербургке келд1. Мемлекеттж мул1к миннстрл1Г1- Н1Ц шенеун1ктер1 Сырткы 1стер министрл1пн1ц Азия департамент1не шугыл катынас кагаз жазып, казак ханын калай кабылдаудыц, орна- ластырудыц тэрт1бш акылдасты. Департаменттегшер архив кетер1п, тез арада бурынгы кужаттарды тауып, фельдъегер-шабарды министр- Л1кке кайта дедектепт Сейтсс, «Жэцпр хан бурын Санкт-Петербург- те келмесе де, 1826 жылы патшаныц тэж кию салтанатында Мэскеуде болган кезшде оган жэне некерлерше казына есеб1нен пэтер жалданып, касындагы барльщ адамдарымен коса жур1п-туруларыныц шыгынын ук1мет кетерген. Ханга тэул1Г1не 25 рубль, ерш келген султандарга - 10, билерге - 6, кызметпйлерге - 2 рубль жэне аткосшы ек1 казакка 1 рубль 50 тиыннан карастырылган» екен. Мэскеу сапарында хан мен некерлер1не экипаж бершйтп. Кездей- сок шыгындар уш1н де казына есеб1нен тетенше каржы белшген. Ке- Й1н елге кайту жолы да ук1мет есеб1нен жург1зш1пт1. Департамент- теплер сонымен катар ханныц жанына ерекше шенеун1к пен бтг1р тшмаш косу керект1Г1н еске салды. Петербургке осы келюшде Жэцг1р касына болашак мурагер1 Сакып- керейд1 ала келген сд[. Ханныц бул сапары император уйш1ц б1р куаны- шымен орайлас шьщты. 1839 жылдыц 14 ннлдесшде Николайдыц кызы - улы княжна Мария герцог Максимилиан Лейхтенбергскийге турмыс- ка шыгып, неке кию салтанатын еттзд1. Француз баспасез1: «Керемет сэйкест1к! Буг1н 1839 жылдыц 14 маусымы - Бастилияныц киратылган кун1. Б13Д1Цтецкер1С1М1здщ бастауы жэне Евгений Богерненщ улы мен Ресей императоры кызыныц неке тойы арада 50 жыл еткенде б<р кунге дэлме-дэл келш тур!» деп эйгшейт1н айтулы окига. Жэцпр де сол салтанаттыц мейманы болды. Грек дэстур1мен уйымдастырылган тойга Еуропа мен Азия монархтарыныц екыдер! 226

шакырылган ед1. Жас жубайлар некелескен патша сарайы ш1рксу]П1ц алтынды-эулиел1эшекеЙ1, дш иелер1Н1ц неке кию рэс1М1салтанаттыц сэн1н эспеттей туст1. Патша тойыныц даццы мен дацпыртын баспасез барша Еуропага жайды. Баспасез дегенде, тойга катыскан француз дипломаты маркиз Астольф де Кюстин ез!Н1ц «Ресей 1839 жылы» ютабыныц б1р тусына цазац ханы Жэцпрд! де коса кетт1: «ПЛркеу шагын, ал халык кеп бол- ганымен кандай да б)р эбпер байкалмайды. Мен дипломатиялык кор­ пус курамы арасында, балюстрага жакын турып, осында келулер1не парыз бен кызьнушылык катар себеп болган жогары лауазымдардыц жуздер1 мен кимылын еш киындыксыз бакылай алдым. Император- дыц иьщ тусында ец1рлер! жылтырак жиекпен кемкершген кичм мен алтынмен эдштелген шошак тебел1 бер1к киген казак ханы турды. Оз жарылкаушысыныц бодандык саясаты елш жартылай тэуелд1, жар- тылай ер1кт1 еюушты куй кеигпрген, осынау эм1рш! де табынушысы «барша Русь» патшасынан Петербургке ала келген он ею жасар улы- ныц болашагын ойлап, оны паж катарына кабылдауга ет1н1ш жасаган- ды жен керд1». «Патшага жуз к ер )С !п ...» Оз шацырагындагы аксуйект1к жацалыктан кеЙ1н небэр1 бес кун еткенде Николай Жэцпрд1 ресми кабылдады. 1826 жылы Мэскеуде кездескенде Николай небэр1 отызда, Жэцпр жиырма бесте болатын. Одан бер1 екеу1 де бейнес1 тулгаланып, бшнкте кемелдене тускен. - Мэртебел1 хан, мынау еуропа журтшылыгы ульщтау салтанатына кеп мэн беред1, кул1п келгешмен 1штей сынай карайды, - деп патша кещ лш аулай сез бастады. - Айтайын дегенгм, солардыц тш ш таппак- ка алацдаумен жур!п, ез кол астымдагы халыктыц атынан келген С13Д1 назардан тыс калдырдым ба деймш. - Таксыр, муны патшалык меЙ1рбандыкпен айтып турганыцызды б т е м 1н, эйтпесе маган сол жолгы шапагатыцыз бен керсеткен кайы- рымыцыз, М1не, он уш жылга молынан жетт1. Петербург басыныц таусылмайтын жел сезш кейде эмгргмен ба- сып, кейде араагайындыкпен ажыратудан мез1 болган император казак ханымен тшдесуге куштар секшд1. Балтык тарапын дипломатиямен, Кавказ жагын кару куннмен реттеп отырган орыс уюметшщ Азия бе- Т1нде арка суйейпш казак даласы. Сонда да орыска бодан болгалы б!р 227

гасыр етсе де казакгардыц толык орыс ьщпалына кеше коймаганын бшед1. Султан правительдер койылган елкелер б1ршама Ресейге ьщ- ласты болганымен, шекарадан алыстаган сайын олардыц да, орталык ук1метт1ц де били1 журмейд1. Казак жершдеп хандьщ бил1кт1 жою ту­ ралы жерг1Л1кт1 губернаторлар мен ортальщтагы шенеутктер п1К1р1- мен таныс. Ханнан осылар жагдайда сыр тартуды ойлаган. Бул кездесу Жэцпрге де сын ед1. Отппштер1н патшага дэлелдей алса, кейб1р талаптарына оц шеш1м алып кайтса, Орынбор, Орал, Астрахан эк1мш1Л1ктер1 ордасымен баскаша санасар! - С13Д1Ц маган айтар басты-басты сепз мэселец1зд1ц такырыбын Киселев мырза алдын-ала берген ед1. - Николай устел уст1нде жат­ кан кагазды алып кез жуг1ртт1, - б1р1нш1С1 «Жогары ракымшыльщпен бершген жерлерде казактыц кеш1п-конуына кедергшер» депс13. Ол кандай кедергшер? - Эдшетп эм1рш1м1з, мархабатты патшамыз! Оз1Ц1эге мэл1м, б1здщ орда империя 1шше коныс тепкен кезде I Павел император агзам оз1Н1ц 1801 жьшгы жарлыгымен Едш мен Жайьщ арасындагы жерлерд1 жай­ лауга руксат берд1. Б)рак келе-келе орда халкыныц муктажсыз кункер1- С1не аса кажет табиги коныстар межес1 тарыла бастады. Бул бфший - 613Д1Самар бет!ндег1 ею езен бойынан ыгыстырган Орал казактарыныц жугенс1зд1пнен, еюнчй - казакты Едш жагасындагы жерлерден бел1п тастап отырган сарытаульщ тургындар эрекет1нен, ушшш1 - князь Юсупов пен граф Безбородко деген кожайындардыц б1зден Каспий те- Ц131Н1Цжагасын кызгануынан болып отырган кысымшыльщ. Сейтш, буг1нде орда ком сулар мен дархан жайьшымдар-дан кол узш, кунарсыз кец1ст1ктерде кеш1п-конып кунелтуде. 1801 жьшы б1зге бершген жерлерге талассыз кукымызды мойындап отырган уюметке бул эбден мэл1м. Осынау колайсыздьщтар мен1 езенн1ц Владимировка селениесшен бастап Енотаев каласына дейшп карсы жагында жаткан, б1здщ каз1рг1 межем;з бен Едш аралыгындагы аймакты кайтару тура­ лы етйнш жасауга тэуекел етю зт отыр. Едш мен Актебе езендершщ арасына ешк1мн1ц казакпен таласы болмаса екен. Егер мемлекетпк ма- цызды 1стерден колыцыз калт етер болса, б1здщ хальщтыц муктажды- гы уппн меЙ1р1Ц1збен, осылар жен1нде толыгырак баяндаган жазбаша етМннммен танысуыцызга болады. Мен онда 1837 жылы Каржы, Э с­ кери, Сырткы 1стер министрл1ктер1 жасактаган комиссияныц орданыц жарамды жерлер1 туралы мэл1меттерш де келт1рд1м. - Екшнп мэселе деп «Онга жуьщ селение салуга руксат» сурап- сыц. Кеннп-конып журген казакты отырьщшы етуге екеум1здщ эм1р1- м!з журер ме екен? 228

- Мекенденд1ру, тым болмаса казакты жартылай отырьщшылыкка дагдыландыру утметтчц эу бастан ойындагы 1с. Бутан кез!ндс экем Бекей хан да кам жасаган, енд1 ез!м де куш салып журм1н. Жогарыда айтылган жерлерд1кайтаруга эм1р берсец13 бул ниепчн жузеге асуына жол ашылар ед1. Турмыска колайлы жерлерден мундай мекендерд1ц 1ргесш калаудан келер пайда орасан. Бул уюмет ум1ттен1п отырган отырыкшыльщтын бастамасы болмак. Жергш1кт1 жэне жалпы саудага ыкпал етпек. Ук1метт1к ек!мдерд] тарататын туракты орындарга ай- налады. Жауын-шашынды, боранды-аязды жагдайда азык корын ала­ тын бекеттер кызмелн аткарады. Ол мекендер дэрйер, мал дэрпер1 туруга, аурухана, мешчт секшд1 элеуметт1к мекемелер орналастыруга колайлы болмак. - Иэ, муныц кецшге конады. Ал, «Хан дэрежесш мурагерл1кпен калдыру туралы жогары мэртебел1 жарльщ» сурапсыц!? Екеум1зге му- рагер жариялауга эл1 ертерек емес пе? Казак журты Ресей империя- сыньщ канаты астында. Болашакта мемлекет ш ш де мемлекет болып отырудыц, бэлтм, кажет1 де болмай калуы мумкш... - Табигатынан солай, казак халкы ез1Н1ц эрб:р кадамы мен тус1- н!Г1нде ата-бабасыньщ эдет-гурпы мен дэстурлершен айнымайды. Соныц б1р1 хальщты билеушшердщ мурагерл1к кукы кадым заманнан бер1 жалгасып, буг1нг1 кунге деЙ1н б1здщ Шынгыс ханнан тарайтын эулетте сакталган. I Павел патша менчц экем Бекейге ез карамагындагы ордасымен империя ш ш де мэцг1 коныс тебуге руксат бергенде оныц билнт сак- талды. Мен кэмелетке толганнан кеЙ1н экемнщ бил1Г1 ракымшыльщ- пен маган берщщ. Б13Д1Ц эулетке бер1лген осынау билж ордада тыныштык-тыц сак- талуы жэне езге султандардыц атаккумарлыкка урынбауына сез жок сеппгш тиг1зд1. Ойткен1 б1реудщ деген1мен немесе топтын уйгарымен бшпктш эулет1н езгерту казак ордаларындагы толкулар мен алауыз- дьщтардыц б)рден-б1р себепннс1 болып келед1. Журт мундай толкулар салдарынан ездер1н император агзамныц кайарына 1Л1гу1нен жэне ха- льщтын б1р бел1Г1 ацгалдьщпен дурбелецн1ц жетег1нде кетушен сес- кенед1. Сейтш, бук1л орда руларыныц атынан бас коскан султандар мен старшындар, тархандар С13Д1Цимператор мэртебелщзден хандьщ дэрежен1 мен)ц эулелме мурагерл1кпен калдыруды жогары жарлыгы- цызбен бек1туд1 сурайды. Ал, маган келсещз, С1зге адалдыгымды ез балаларыма булжымас есиет етергме сенщ з. 229

Жэцпр болашак мурагерлер] 16 жасар Зулкарнай мен 9 жасар Сакыпксрейд! мемлекегпк оку орындарына бермек екен. Оз балала- рынан басца ек: казак жасын Ресейд1ц жол катынастары корпусында окытпак ниет1н айтты: - Оку бгпрш елге оралганнан кеЙ1н олар кауыздар мен ен1мд1 ку- дьщтар, тузды сор басып жаткан аймактарды курчата алатындай ка- налдар казып, еск) арналарды сен1мд1 кемерлермен коршай алатын­ дай болып шыгуын калаймын. Патша ханныц болашак мамандарга кояр талабын кудды инже- нердей тэптш теп бергенше 1штсй суйс1Н]п отыр. «Цыргыз ханыныц» осы мэселедеп бш1Г1 езшен, Букшресей патшасынан, элдекайда ар- тык шыкканына 1штей ызасын ырзалыкка жецщрш, Жэцг1рд:ц соз1не эр1 карай ден койды. - Улы мэртебел!м)з, сю адамды орман институтына алдырсацыз. Олар 613Д1кум тос1не жасыл желек жайкалтуга уйретер ед1. Ею адам технологиялык училищсн] тэмамдаса, улттык кэсттер)м1зд] пайда- мен онд1руге колымыз жетпек. Азаматтык инженерлер училищес!нде ек1 адам окыткым келед]. Меш1ттер, мсктсптер, дукендер мен баска да когамдык мекемелер салатын мамандарга зэру болып отырмыз. Коц1л тукп1р1нде ханныц бар тшегш макул кор)п отырса да пат- шага тэн устамдыльщпен сыр бермед1. Тек кагаздагы жазудын, келес1 жолына кез1 тускенде гана Жэцг1рге куакылана жымиып: - «Санкт-Петербургке эскери кызметке 12 казакты алуга руксат берщз» депс1ц. Нес1 бар, патша куймес1 Елагин аралына карай ку- йындатып баратады дей1к. Ал ею капталда, сэл калынкырап, алты- алтыдан, калай ед1, элг1... телецг1ттер, иэ, 12 толецгп шокытып келе жатады. Экзотика емес пе, ЖиЬангер? Ах, керемет! - Патша рахатта- на кулд1. - Иэ, мэртебел1м;з, империяцыздыц кол астындагы башкурт, кав- каз журттарына корсет^лген сен1мге кызыга да кызгана караймыз. Сондыктан жогары мэртебел1м1зд1 коргап журет1н кем дегенде 12 сарбазды Петербургке алдырсацыз... - Телецпт дегетмд! айып корме. Кудай ушш, С13Д) ренж1тпек ойым жок ед1, шынын айтайын, бул ниетще бек ризамын, ойланар- мыз. Енд1 соцгы ОТ1Н1Ш1Ц - «Орданы жерпл1кт1 баскарудагы езгерю- тер туралы» айтпагыц не? - Айтпагым, Орда Астрахан жэне б]ркатар бел1Г)мен Сарытау гу- бернияларын мекен кылганымен, оны жергш1кт! баскару Орынбор 230

басшылыгына жуктелген. Оныц уст!не цыс кезшде орда журты нег!3)- нен Каспий тец131Н1ц койнауында, ягни Астраханньщ туб1нде журсд). Шалгайдагы Орынбор эк]мш1Л1г:мен карым-катычас жасау б:зге тым колайсыз, сондьщтан 613Д1 Астрахан басшылыгына каратсацыз улкен жарылкаушылыгыцыз болар ед1. - Бул мэселен1 министрл1к зерделей жатар... - деп патша орнынан турды. Астана мен Астольф Николайдын, кабылдауында болганнан кешн Жэцг1р ез ет1н:ште- рш министр Киселевке тагы да тэпт1штед1. - Жер мэселес1н шешуге император агзамнын ез1 ьщылас таны- тып отыр. Еш алацдамай ордага кайта бер1Ц13. Казакка зиянды уйга- рым алына цоймас, - деп цош тасцан Киселев. Киселев ханньщ жеке басына жасагалы отырган б1р сыйын эз1рге жария етпед1. Жэцг1р Петербургке келген бойда министр ханньщ Ресей ук1мет! тарапынан алган бурынгы марапаттары туралы мэл1мет сураткан. Министрл1ктег1лер ханньщ 1826 жылы Мэскеуде болган кез1нде Андреев кег1лд1р лентасына 1Л1нген, гауйар тасты алтын медальмен, ал 1932 жылдьщ 26 тамызында Император тэж1мен безснд]р]лгсн I дэрежел1 Эулие Анна орден1мен марапатталганын аныцтап берд1. Хан Петербургтен аттанып кеткеннен кеЙ1н, министр Жэцпрдщ бу- рын алган орденн!ц айрыцша белпс1н жасатуга Императорльщ жэне патша ордендершщ капитулына тапсырма берд1. «1шк1 орда ханы Жэцг!р Бекеевке деген ерекше сый-курмспн таныту уш1н император агзам оган ез ракымымен Эулие Анна орденшщ айрыкша гауЬар белп- С1н беруд1 уйгарды» дей кел!п, ханньщ атына 31 Ш1лдеде бермген гра- мотаны коса жолдады. Бул туралы астана басындагы журт айтар жа- налык рет1нде «Жорнал де 8-Р-§»-дщ 12/24 тамыз ном1р1нде жазылды. Хан ел1не ум1тт1 оралды. Николайдын, барлык мэселеде оз!не оц козцарасын ацгарды. Министр Киселевпен, император кецсесшщ бо- Л)мше баскарушысы В. Корнеевпен жакын танысты. Соцгы екеу1 ке- Й1ннен хан мен оныц эулетше кеп шапагат жасап, ордага катысты мэ- селелерд1 казак пайдасына шешуге атсалысатын болады. Осылайша, ханньщ жеке дипломатиясы мен улыкка жагымдылыгы Орынбор 231

^ызмет бабымен эр кездер! Жэцпр болган цалалар Маркиз Астольф де Кюстин. Француз жазушысы, саяхатшы 232

шенеунжтерш айналып ет)п, орда жабыркаушыларын Петербургтщ ез1нен табуга жол ашты. Сол тамызда Жэцг1р Петербургтен оралып келе жатып Мэскеу крсмл1Н1ц алацынан Астольф де Кюстицщ тагы кез1кт1рд1. Хан фран­ цуз цаламгершщ Петербургтег1 салтанат кезшде ез1не сырттай сук- танганынан бейхабар ед1. Бастилияга шабуылдап, монархияны тецке- р1п тастаган француз кауымы Ресейдег1 патшалыцты кертартпа санап, баспасезде сынап-м1негенд1 эдетке айналдырган туе. Мше, жазарына М1н 1здеп Кюстин Мэскеуге келш калыпты. Кюстин де б;р жагынан патша тойыныц сэн-салтанатына тацдай какса, ек1нш1 жагынан керген1н кекеешмен жазуга беЙ1м жур1пт1. Сол эдет1мен Жэцг:рд1 де: «Кыскы сарайдыц би залы алтыннан шу- гыла шашеа, кешк! конакасы жайылган галерея одан да гажайып ко- р1нд1. Устел дэмнен кайысып турды. Патша тойында аса молшылык, бэр1 агыл-тег1л болганы соншалык, мен кайсыеына: тутастыц улы- лыгына ма, элде бел1киц цомакылыгына тац цаларымды бымед1м. Б1р залдагы б!р устелд1ц жанына мыц адам сыйганды К1М корген! Балга барша Еуропаныц елш1лер) шакырылыпты. Алтынды-окалы, гауйар-жаЬутты осынау ыгай мен сыгайлар арасында сртсцг1с)н кер- ген казак ханы да болды» деп алдымен ульщтап алды. Ал Александр мен Жоцпрд] катар койганда: «Мадакты эм!рш1 дацкыныц колеге- Й1ндег1 осынау еск1Н1 кексейтш билеуш! кез1ме коне Римд1 елестет- Т1» деп туйреп отт:. Мазагы емес, Ресейд1ц кол астындагы хальщтыц басыбайлы куй)н ацгартпагы ед!. Революцияшыл француз кауымыныц ок1Л1 империядагы тещлз- Д!кт1 сынамак болганда колына тускет Жэцг!р болды ма? Эрине, маркиз Кюстиннщ Жэщ1р дегенде алар аласы, берер берес) жок. К^ыжылы Ресей монархиясында. Бэлк!м, Петербург тойынан б1рне- ше кун еткенде Мэскеу кремлшщ 1ргес1нде казак ханын кездейсок кездест1ру! француздыц геосаяси пайымына ушкын тус1рд1 ме? Ка- лай дегенде де, сол 7 тамыз кун1 кеште Кюстин Мэскеуде отырып, болашак шыгармасыныц 2 4 -1НШ1 хаты деп кагазга мынадай жолдар тус1рд[: «Кремль - баска сарайларга уксамайды, бул б1р жаткан кала- бек1Н1с. Осынау камал - эр! Мэекеуд!ц бастауы. Ол дуниенщ ек1 бол1- Г!Н1ц шекарасы кычметт аткарады. Батые пен Ш ыгысты ажыратып турады. Мунда еск1 мен жаца дуние рухы тайталас. Шыцгысханныц мурагерлер1 тусында Азия акыргы рет Еуропага лап койды. Ал ше- г:н1п бара жатып ол екшес1мен тепкен жердей Кремль пайда болды! 233

Ш ыгыстык каталдыктын сол касистт) журтына буг1нде эм!р ет1п отырган патшалар ездерш еуропальщтар санайды. Эйткен1 Моско- виядан кешпенд!лерд1 - оздер1Н1ц агайындарын, езуш1лер1 мен тэ- л1мш1лер1н куып шыцты. Олардыц душпандары мен 1збасарлары - мэскеул1к патшалар Сарай хандарына уксамак болып, олардан бэр:н, Т1ПТ1 атацтарына деЙ1н енш1леп алды. Орыстар татар хандарын царь деп атайтын ед1». Эйтеу1р, орыс тагынан М1н ;здеп туратын маркизд1ц бул тужы- рымдары кекес1нд1 айтылса да, ацицаттан алые па ед1? Царь сез1 журтшылык ойлайтындай латынныц Саеааг сез1нен туынды емес-т1. Ол сонау Библияныц славян аудармасынан-ак белг1л) ежелг1 шыгыс- тьщ угым болатын. Парсы т1Л)ндс тацты б1лд1рет1н бул сез Визан­ тия, кейшнен монгол хандарына каратып та айтылган. Ассирия мен вавилон монархтарыныц ес1мдер1не де жалганып, Фаллассар, Набо- нас-сар аталатын. Латынныц Саеваг-ы орысшага - Кесарь, нем!сше- ге - Кайзерь боп аударылуы да царь угымыныц туп терк1н1н баска жацтан - шыгыстан )здеуге нег13 ед1. Ежелг) Русь Алтын орда мен турк1 астаналарын Царев, Царицын Царьград атайтыны жэне бар. Кюстиннщ керег1 ез1не, ал осы сапардан кейш Жэцг1р патшаныц ыцыласына болен1п, министр мен лауазымды шенеунжтердщ оц на- зарына 1Л1КТ1. Сацыпкерейд] мурагер ету жон1ндег1 ет1Н1Ш1 аяксыз калмады. Экес1мен б)рге Петербургке келгеннен кеЙ1н паж корпусы- на оцуга алынды. 1840 жылдыц желтоксанында патша сарайыныц рацымымен оныц болашагы айцындалды. «Хандьщ дэрежец!зд1ц болашагынан кау)птенет1ндей ретщ13 жок, - дел)нд] Жэцг1р атына жазылган мэл1мдемеде. - С:з жэне урпацтарыцыз орыс тагына адал- дьщтан жазбаган жагдайда император сарайыныц камкорлыгынан кенде болмайсыз. Соныц дэлел1ндей, император агзам улыцызды Паж корпусын тэмамдаганнан кейш хан атагыныц мурагер1 етш бе- К1туге алдын ала уйгарым етт1». ^^^ Ал Астольф Кюстиннщ орыс монархиясын сынап-м1неген шы- гармасынан кей]н француз жазгыштарын елге Ж1беруге тыйым са- лынды. Тек 1858 жылы гана Александр Дюма Ресей калаларын ара- лап, одан Бокей ордасын коктей отт1. Казак ауылдарыныц кер1ню1н, 234

ки1з уйш суреттеп жазды. Цазактын Ед1л бойына калай келген1не шолу жасады. Жол уст1нде б1рде кыр басында куйгыткан элде курыкты, элде найзалы салт аттыга коз тастаган Дюма: - Ламаизмд1 устанатын меЙ!р]мд; де багынышты калмакпен са- лыстырганда цазацтар нагыз содырлар ма дейм1н, - деп бас шайцады. Сапарласы, Мэскеу университетшен касына ерген студент Кали­ но жазушыныц тосын тужырымын жумсарта сейлед1: - Муныныз сонау Наполеон заманынан француздыц санасына С1- щп калган кыжыл болмаса иг1? - Иэ-иэ, уш кы бер1к, кец шалбар, садак-жебе асынып, найза оц- герген, орыс эскер1Н1н катарындагы б1рен-саран осынау бимэл)м уландар 1814 жылы Париж туб1не куйгыта жеткен гой. Бурын-соцды мундай ботен келбет, белекше к т м д 1 далальщтарды кормеген б)ЗД1ц шаруаларымызга булар эбден урей тугызыпты. Кюстин казакты бодандьщ астында ер!к-ж1гер1 ез болган, куш ет- кен халык санаса, Дюма эл1 ерк1нд1Г1 ауыздыкталмаган, сонау согыс- та Сенадан атын суарган жауынгер журт санайды екен-ау! 235

СЫЙГА - СЫЙ, СЬ!БАГАГА - БАЛ ,/Ь*?иымс?ы сяндм^, я^иыс ^ме^, .Жамма?ам ж ясь^ жм^!аз(3ь; ^мняжян. Ыгылман Шерекулы Петербургте т<плген к тз уй I Николай патшаныц такка отыру улыктауынан оралганнан кей:н Жэцг)рге Еуропаньщ корольдер; эспеттеп экелген асыл тасты кэде- лерге уксамайтын, ез атына лайык ерекше б1р тарту жасамак ой келд1. Сейт1п, патша сарайында жок сый рет1нде казактьщ кас енер1 - ки13 уйш жасатуга юр1ст1. Орда шеберлер1н жиып, ез жобасымен кереге- уыгын ид1рген отаудыц айналмасы 34 аршын (74,3 .меж/?/ б тк тМ бес аршын болып канат жая бастады. Керегелерш орта туеына деЙ1н суйектеп, ара-арасында шынымен жэне жылтыр коргасынмен эшекейлеп туйшдетп. Кереге басыньщ санына лайыктап 135 уьщ иг)зд). Саусагынан енер1 тамган ормекип-куршыларга тегшме шашак желбау, орнект1 баскур, шалма-тацгыш дайындатты. 1827 жылдыц 26 кантарында Жэнпр Орынбор эскери губернаторы Петр Эссенге хат жолдап, осы жайында патшага жетюзущ от)нд1. «Б1р жылдан бер1 казак енер1И1ц мэнер1мен ки13 уй жасатып жатырмын. Кез- д[ц жауын алатын, юрсе шыццысыз дуние болгалы тур. 1ш1 асьш-жасыл мауытка оранып, шанырак асты алтын зерлермен шугыла шашатын бо- лады» деп елке басшысын сырттай тамсандырып койып сд]. Енд; Эссенге эдеЙ1леп б;р старшынды ж1бер1п, ки)з уйд1ц сэн-сал- танаты туралы толыгырак баяндатты. «Ниет1мд1 куп кересЬ бе, осы- 236

нау карапайым сыйлыгымды улы мэртебел!м1зге жолдаганым эбеслк болмас па екен?» деп ацылдасты. Эйтеу)р, патшамен арадагы елшшж- ке губернатордыц оз1н лайык керд]. Жэцг1рмен таныстьщтан жаксы п1К1рде калган император ханньщ сый-сияпатын кабылдайтынын айтыпты. Патша куп алган соц Орын­ бор мен Астрахан улыктары Жэцг1рд1ц сыйлыгын Петербургке жет- К1зуд1ц камына К1р1ст1. Шекара комиссиясы жол шыгыныныц есеп- кисабын шыгарып, Сырткы 1стер министрл1п н 1ц баскарушысы Нес- сельродеге жолдады. Кеп кеш1кпей казынаныц 1552 рублш коржынга салган ек1 шабар ш а п ц ы л а у м е н хан ордасына жетт1. Петербургке де­ й т жетк1Л1кг1 каржы табылган соц Жэцпрдщ Ж1г1ттер1 де жолга шу- гыл Э31рленд1. 150 рубльге децгелег1 тем1рмен курсалган уш жук арба алынды. Олар губернияльщ кала Саратовтан шыгып, Петербургке де- Й1нп ею мыц шакырымдьщ сапарга аттанды. Керуенд; алып журуге Шекара комиссиясы жагынан белшген шенеун1к губерния хатшысы Павел Вановка кун1не ек) тецге, ал старшын Кенжегалига б)р тецге- ден тэул1кт1к жолакы белпленд]. Ресей министрлер: мен губернаторларын эб1герге салып, астана мен орда арасында хат-хабар агылды. Жэцг1рд1ц ез: де ук1мет шенеу- н1ктер1не тыным таптырмады. Азия департаменпнщ баскарушысы К. Родофиникин атына жазып, керуеннплерд1ц калтасына салган ха- тында: «Ултымыздыц ен озык дэстур;мен жасалган мына ки1з уйд1 жогары мэртебел1 Эссеннщ б1р шенеун1п мен кол астымдагы сен1мд; старшыным Кенжегали аркылы ж1бере отырып, аса мархабатты улы император осынау тартуымды 613Д1Ц халыкка деген мей1р!м1мен ка- был алса деймш» деп жогары жакка жугшер эдеппен бипаздады. Содан Ж1берген елш Ы пнщ Петербургтен оралуын асыга кутт1. Ол ез сыйыныц астана ем1р1не сэн-салтанат косын, журттыц тацдайын кактырган окигага уласканынан эл1 хабарсыз ед1. Император сарайы- ныц бас министр1 князь П. Волконскийдщ шталмейстер Долгоруковке берген эм1р1 бойынша ордадан барган к т з уй Елагин аралына ти пйп, хальщтьщ мерекен1ц думанын дуб1рлетт1. Елагин сарайы I Николай- дыц жазгы резиденциясы болатын. Неваныц ак тундер; аралга астаналыктар агьшатын кез. Жыл сайын т1г]лет1н шатырлар мен трактирлерд1ц ортасынан биыл Петр каласы- ныц журты бурын-соцды бас сугып кермеген казак отауы шацырак кетерд1. Аралга барган халык эдеттегщей куйкылжыган оркестр мен калкыган би жагына бет алмас бурын шаЬар журтына жацалыктай 237

тараган, мацдайшасы кубылага караган казактьщ баспанасын кызьщ- тауга асыцты. 1шк1 жасауы цымбат зср, ж4бек шашак, кубылма шуга мен макпалга беленген отаудыц еден1не теселген тогыз калы к)лсмд1 кеб)сс13 басцандар казактьщ турмысына сырттай тэнт] болды. Ресей баспасез1 орыс окырманыньш тус1И1Г1не орайлап уйд! бы- лайша сипаттады: «Сыртына карай аздап бутрлене жасалган кере- гелер цызыл кына туске боялып, ершер1 киындастырылып, кайыспен ныгыздала туЙ1нделген. Шн1 турлмгусп баумен кереге басына байла- натын уьщ агашы орта жер1не дейш эшекейленген. Жумырлана жо- нылган уьщтардыц ушы шацыракты шаншыла демейд1. Екшипс1 одан да асырып: «ЕС1КТ1Ц мацдайшасы мен жактаулары айна киьщтарымен жэне эр турл1 суйек ойымшалармен накышталга- нын; ес1кт1ц ак шацкан жабуы сырт жагынан кызыл шуга, кара бар- кыт ою-ернектермен, ал 1шк1 тысы алкызыл сахтиянмен капталганын; туырльщтар уй керегес!не алтын шашакты Ж1бек белдеулермен байла- нып, тунд1к-уз1ктер кок-жасыл курмен тартылганын» суреттеу ушш орыс сезшщ каймагын 1здед1. Уш1нш1С1 ертеп элемше к1ргендей: «Тактайдан жонып жасалган табалдырыгы кек туске боялган; терт катармен айкаскан кулд1реу)ш- тер кумбездеген шацырагыныц шецбер1 13 аршын; керегелер 61р-б1- р1мен казак оюы салынган жалпак курлармен кабыстыра тацылган; шацырагынан 1ргес1не деЙ1н ак турылыкпен жабылып, б1р1 - ак шуга, ек1нш1С1 - ернект1 ек1 курмен тартылган; ки1здер1 1ШК1 жагынан ак мауытпен капталып, туырлык пен уз)к косылган тусыныц ою-ернеп жасыл-алкызыл баскурлы» отауды Нева жагалауындагы ак тундерд1ц кушагында жузген ак желкенд] кемедей елестетп. Цыркуйект1ц аягына таман Кенжегали да оралды. Мойнына таккан Анна ленталы алтын медал1н кергеннен-ак хан ез тартуыныц патша кецш1нен шыкканына кумэш болмады. Старшын экелген кеплд1р кон- вертт1 асыга ашып, Сырткы 1стер министрл1гшщ фирмалык кагазына жазылган жолдарды окыды: «Аса мэрчебел! хан! Мархабатты эм1рш1! С13Д1Цмэртебел!Ц13 казактыц би1к талгамымен жасаткан ки1з уй мунда уцыпты жетк1зш1п, ез Т1лепц13 бойынша патша сарайына зкел)нд). Улы мэртебел] агзам ол тМлгеннен кей1н арнайы бас сугып, риза кецшмен С1зге ез алгысын жегк1зуд1 маган тапсырды» деп басталган граф Нес- сельроденщ хатынан ез1не деген ерекше штипатты сез1нд1. Кырдьш кецколтык ки1мдер1Н!ц кейб1р1н еуропалык улг)ге ауыс- тырган старшыныныц бас-аягына енд! барлай карады: 238

- Мзртебсл! агзамныц меЙ1р-шапагаты менен гер1 ез!це кеб1рек тускен бе? Экелген хатында не жазылганын бейхабар кысылып турган Кен­ жегали Жэцг1рд1ц бул эзш1не жадырап сала берд1. - Хан ием, С1здщ дацкыныцызбен ест1ген мактауым мен алган сыяпатым аз болган жоц. Ак канатты отауыцызды Ресей астанасында Т1ккен1м уш1н патшаныц алгысына белен1п, мойныма медал1н тагып оралдым, - деп керген-б1лгендер1 жайлы эцг1ме агытты. ^^^ Ал ак туырльщты, кына керегел1, кумбез шацыракты ханньщ сый- лыгы кайда жогалды? II Александр патша тусында ол к т з уй Пруссия корол1 Вильгельмге сыйга тартылды, эл1 кунге дейш Франкфурт му- ражайыньщ корында сактаулы деген б]р дерек айтылады. Акикатка да келсд], аталган муражайдьщ сол туста Азия мен С1б1р хальщтары бас- паналарынын улг!сш жинап, этнографияльщ кермес!н толыктырганы мэл1м. Ресейдщ кемепмен шум, шатыр, хата, изба, к т з уйд< катар кешелеп, терт курлыктын баска да баспаналарын тугел керсеткен. Юм б1лед), казак ханы сэн-салтанатын сайлаган жэд1герд1ц буг!нг! 131 Еуропа тершен шыгып жатса, куба-куп! Жанузац жырау Царгыншыл, ^ашаганшыл - ктен жуйр<к Еуропальщ сэн-салтанатпен салынган сарайлары бар орыс патша- сына казактьщ ки13 турыльщты отауын ж1бергендег1 Жзцг;рд]ц ойы так иесш ез ордасына ынта-ыкыласты ету болатын. Сол ойыньщ жу- зеге асканына кеп кеш1кпей-ак кез1 жете бастады. Сыйга - сый, сыбагага - бал деген, Петербургке барган к т з уйдщ царымтасына б1р айдан соц патшаныц Жэцпрге сыйлык ретшде асыл тукымды он сэйгул1к Ж 1бергет туралы хабар келд1. I Николай олар- ды ез1Н1ц Слобод-Украин губерниясындагы Беловод эскери жылкы зауытында усталатын тацдаулы уЙ1рлер1нен белш, алыстагы Жэцпр ордасына айдатты. Жогары жактыц эм1р1 бойынша Орал войскосы- ныц есауылы Сиротин арнайы барып, сэйгул1ктерд1 кабылдап алды. 239

Жылкы зауытыныц 6-класты караушысы Михаил Фогин губернатор Эссеннщ тапсырмасымен Жэцг1р жылцыларын кут1п-багушы адам 1здейд1. Акыры жастайынан кылкуйрыктыц жанында ескен, патша сарайыныц аткорасында атбег1 болып отставкага шыккан рейх-кнехт Огневке тацдау жасалады. Жылына казынадан 300 рубль жалакы та- гайындайтын ет1п, Сиротинмен б1рге Огневт1 де шугыл Орда кайда- сыц деп аттандырады. Жайлы аткорага уйренген жануарларды алгашкы кыстан аман алып шыгу да оцай болган жок. Унем1 жумсак отет1н Нарын кысы- ныц аягы сол жолы тым узап, карлы-боранды кундер1 сэу1рге дейш созылды. «Биылгы узак кыста еш жерден шоп сатып ала алмай отыр- мын. Будан бурынгы жылдарга есептеп, азьщты кем дайындаппын. Сондьщтан уЙ1рлерд1 6 сэу1рден бастап тебшге шыгаруга тура келд1» деп хан губернатора жазган хатында коктемге шыгынсыз жеткен1не ШуК1рШ1Л1К етт1. Бес жыл 1Ш1нде хан жуйр1ктер тукымын 250 баска жетюзд]. Олар- дыц туркы мен тур1 жерпл]кт1 жылкылардан элдекайда сымбатты шьщты. Ашык далада катал кыска тез]мд)Л]Г) жагынан казак жылкы- сынан кем туспед!. «Цатты борандар мен аязды кундер1 олар арнайы салынган хуторларга айдалып, дайын шепке койылады. Ал ец асыл ту- кымдылары кыс кез)нде унем! аткорада усталады» деп Орынбордагы Генске патшадан сыйга алган жылкыларды ес1р1п-онд1р1п жатканын мактан етт1. 1832 жылдыц шшде айында Орынборга барып, Сухтеленге трген- де Жэцг1р орда мэселелер1мен катар жылкы тукымын жаксарту жа- йын акылдаскан. Губернатор муны патшага хабарласа керек. Патша бурынгы мырзалыгын тагы кайталады. Кыркуйек айында Сырткы 1стер министрл1Г1 Азия департамент1н1ц директоры Родофи- никин губернатор Сухтеленге I Николайдыц буйрыгын хабарлады. Патша казынальщ жылкы зауытынан Жэцг1р ханга он айгыр беруге ЭМ1р еТ1ПТ1. Министрл1ктег1лер бул уйгарым бойынша эскери жылкы зауыт- тарыныц басшылыгымен уагдаласып, бэр1н шугыл уйымдастырды. Зауыттар бастыгы шталмейстер Козенс патша эм1р1н ек1 етпей орын- дап, ордага Ж1беретт бастарды атап-тустеп койган. Оларды алып ке- туге осынау мамыражай кузд1Цкундер1 таптырмайтын уакыт кер)нед!. Ендеше Слобод-Украин губерниясыныц Старобелск уез1ндег1 Стре- 240

лецк зауытына жылцыларды цабылдаушылер мен айдап кетушшерд1 Ж1беру1 ТИ1С. Родофиникин губернаторга: «1827 жылдагыдай жедел арада ка- сына ек1 казак ерткен тэж1рибел1 офицер Ж1бер1ц13. Ол офицерге осы тапсырманы мулт1кс13 орындап, жылкыларды Жэцпрге же гк1зу уш1н нускау-кенес берщ13. Оз царамагыцыздагы царжыдан олардыц жолы- на, арпа-сулыга акшалай, баска да керект1ц бэр1мен цамтамасыз ет1- Н13. Ол шыгындар С13 есептеген келемде тугел етелед1. Осы айтылган- дар женшде хан Жэцгчр Бекеевке ез атыцыздан хабарларсыз» деген сэлем айтты. Губернатор министрл1к кагазына сол бойда бурыштама жазды: «Осы кеште-ак мына цагаздыц кеш1рмес1 дайын болсын. Ол Жэцпр ханнан келген шабар арцылы ертец тацда цайта женелтшс1н. Зауыт- тан айгырларды цабылдап алып, ордага ж еттзш беру туралы ТИ1СТ1 адамдарга тапсырма бсрген1м жен1нде ханды хабардар етщдер. Осы мэселе бойынша штаб бастыгы мен1мен ацылдасуга юрсш». Николайдыц ханга элденеше рет сэйгутктер сыйлауы тегш емес- Т1. Жэцг:рд1ц ез елшде атбег1Л1к енерд: жеке улг1С1мен насихаттаушы жан екен)не сырттай канык сдк Соныц б1р мысалы мынау. 1827 жыл- дыц маусымында Нарындагы жайлауда хан Царабай султан эулет1не, Бажак Цасымовка царындасы Цазынаны узатты. Сег1з мыц адам жи- налган тойга Астрахан, Казан, Орынбордан, К^аргалы татарларынан, ногай мен калмактан конактар шацырылды. Качактыц атацты деген отыз адамын той тер1не отыргызды. 200 уй тЫлген, эр уйге ек: жыл- цы, бес койдаи сойылган, терт сабадан кымыч куйылыган атагы алыс- ка жеткен дуб1р ед1. Салтанаттыц ушшш1, ацыргы кун1 хан сурылып турган тацдаулы 200 атца бэйге жариялады. 10-12 жасар шабандоз балалар шабатын бэйген1ц максаты 40 шакырым жерге барып-кайту, сейтш, 80 шакы- рымдык аламаннан алда келу. Тогыз жулде тагайындалды. Уш сагат дегенде алдыцгы аттардыц шацы кер)нд!. Б]рйшй болып келген Ка- йыпцали султан Ес1мовт1ц сэйгул1г!не хан он ат пен жуз кой берд). Кайыпкали кеб!п басылмаган, эл1 суытылмаган ж у й р тн жетектеп кел1п, мэртт1кпен дуЙ1м журт алдында ханга тарту етт1. Немере ага- йындылардыц жарастыгына куэ болган тойшыл кауым аса суйс1Н1п, гушдесш барып басылган. Жуйр1Г1 СК1НШ] келген адам бес жылкы мен елу кой алды. Сейт1п, тогызыншы орынга деЙ1н ез лайыгымен жулде улеспрщщ. Мэреге тогызыншы жеткен аттыц иес! атан епз жетектед!. 241

Жулде тагайындаудагы ханныц мырзалыгы мен адалдыгына кеп- Ш1Л1Кдэн риза. П и п б)р айтцыштыц: - Тогыз жуйржт] жеке узгенде ец шабаны болган соц жулдес! де еоган сай, - деген эзымен ел муны да эдыд1кке багалады. Жэщ ]р бастаган атбегЫк улг1Н1 бекейл1ктер коетап экетп. 1850 жылдан бастап мемлекетт1к мулж министр! мен Орынбор губернато­ ры казак жуйр1Г1Н1ц тукымын жаксарту ниет)мен хан ордасында жы- лына уш рет бэйге уйымдастыруга уйгарды. Эрб1р бэйгеге ук1мет 40 кум1с рубльден бастап 5 рубльге д е й т бес басты жулде тагайындады. Алгашцы ат жарысы сол жылдыц кыркуйег1нде еткЫлд[. Отыз ша- кырымдык кашыктыкты жулдегер сэйгул1к 48 минутта шауып етп. Министр бул туралы губернатордан толык мэл1мет суратканнан кей:н 1шк1 орда аттарыныц ерекше ушкырлыгына бола, бул тукымды Ресей- Д1ц озге жерлерше таратуды тапсырды. Ордадагы бэйгелер кезшде Орынбор земствосы аткорасы бастыгыныц бакылаушы рет1нде каты- суын М1ндеттед[. Орда сэйгулжтер) осылайша баскага аламан бермей жатса, Ресей казак жылкыларыныц келжке тоз1мд! тукымдарын ос1руд] де ойлады. Арнайы жылкы зауыттары болмаганымен, хан улгЫмен жазда от- тьщта, кыста хуторларда бапталатын тукымдар дацкын жалгастырып, белдеуге бэйге ат байлагандар бекейлштен арыла коймаган. Ханныц балдызы Сальщ Бабажанов пен немерес; Шэцгерей акын атбегЫкте коз1 каракты К1сшер ед1. Сальщ - Баскуншакта, Шэцгерей - Келборсыда асыл тукымды жылкы устады. Сальщ орда жылкысын империяга таныстыру мак- сатымен «Журнал охоты» басылымыныц ек1 нем1р1нде «1шк1 казак ордасыныц жылкысы жэне оныц сыны» атты танымдьщ макала жа- риялады. Сейтш, Байток жыраудыц Жэцпрд1 жоктагандагы: «Аркасы кут- сыз акмоншак, койшылар м тб ес кер болар» деген уайымына эл] ер- терек ед). Тек коп кейш, кецес тусыныц ужымдастыру науканында ба- рып, сацлак пен кебец Т131мге б1рге жазылып, калыц шацныц 1Ш1нде кетпек. Берг1дег1 Гумар Царашчыц Байток жырына уйкас коскандай: «Аргымак тулпар азганы, жабыменен тец болар» деген курс1н1с1 аки- катка айналмак. Орда жылкысын ат сыншылары: Берщ Журдек, Жуйр1к деп уш турге белетт. Бер!Г1 - жатаган, кеж1рлеу, туркы бер:к, етт1 де коцды, буй)рл1 де курсакты, Ш1дерл1г! жуан, куйрьщ-жалы тегшген, туг! калыц келе*пн. 242

Шапшац журуге жарамаганымен, митыц жур^стс жердщ туб1не жете- т!н. Жем-су талгамайтын, кыскы теб1нге мыкты, жумыска тез1мд1 Бер1к ат цазац шаруасына таптырмайтын жануар. Журдег] - гуркы сидам-суцгак. Ол дала жылцысыныц узац салт жу- р1ске болдырмайтын тацдаулы тур1. Журдект1ц жел1С1 шапшац, жур!С) сокпайтын болып келед]. Цачак алые жолга шытарда, цугынга аттанар- да Журдекке ер салады. Журдек кун1 бойы ауыздыгын алмастан ек1 жуз шакырымга деЙ1н жерге жетк1зед1. Жуйр]п - казак ушш мш1с аттыц бетке устары. Ордада Жэцг1р ту- сындагы Аукатым, шеркеш Айдабол, Арынгазы султан секшд1 атацты атбсг)-атпаздар Жуйр1кт) - ^аргыншыл, Цашаганшыл, Бэйгеаты деп танып-тустеп, сынап-сипаттаган. 2-8 шакырымды куйындагып отепн, жуйтюмел!, ширак шабысты жуйр1кт1 Каргыншыл атаган. Цашатаиды курыкгарда жылкышылар мше шабатын епт1 кимылды жуйр1кт1 Цашаганшыл деп ерекшелеген. Бауыры жазьщ, жерсогарлы, елт1ген ен жуйр1пн Бэйгеаты деп уюлеген. Атбег1 Айдаболдыц Самурык атты б1р жарым жастагы тай жуйрЫ букш бекейлж пен К ш 1 жуз дулдулдер; арасынан бэйгеде б1ршш1 келд1. Б1рде кырдыц казагы Жэцг1рге сыбагага цулын экелд1. К^асапшылар енд1 бауыздагалы жаткапда Арынгазы атпаз тоцтатып, ханга юред:. Ку- ласур, цаска мандай кулыннан сэйгул!к шыгатынын айтып, ханнан ка- лап алады. Айткандай-ак, сол цулынныц ек1П1Н1 бейне жел, аузымен цус т1стеген ерен жуйр1к данкы кепке деЙ1н ацыз болып калган ед1. Эос бо^са, смя а^^мас. дое бо^еа, %м.я Нурым а^ын Алтынордальщ Тем<ргазыныц урпагы Жэцг!р хан болган жылдары Орынборда терт, Астраханда уш гу­ бернатор ауысты. Губернатор келед1, кетед], ал Жэцг1рдщ хан бил1- Г1 - гумырльщ! Ордадагы кандай да элеумегпк езгер1с, агайынныц араздыгы, 1шю толкулар оныц тагын шайкалта алмайтын ед1. Ханды тацтан тус;ру, баска б]реумен алмастыру Орынбор мен Петербургт1ц Де жоспарында жок. Ойткен!, Бекей ел1 уш1н хан билЫнен басца эк1м- 243

Ш1Л1Кбасцару эз:рге ти1мд! емес. Эр1 хан деген мэртебеде сананы бау- рыр б]р куд!ретт! куш болатын. Империялык саясатты сырттай кес:п- пш кетм ен , Ресей Жэнгфдщ бедел1н тус1рет1ндей ксс)рл] кадамга, бет1не карсы келет1ндей ашьщ эрекетке барган емес. Кер]с)ншс, мем- лекет адамдары онымен таныс болуга, б1р керег1не жарауга умтылды. Губернатордьщ юм екен1н Жэнпр бала кезшен бшш ест1. Астрахан азаматтык губернаторы Степан Семенович Андреевский бутан екш экесшдей болган адам. Он сеНзшнп гасырдыц соцындагы демокртия- льщ интеллигенцияныц ек1Л1, галым, дэр1гер, Ресейде медицина 1С1- нщ реформаторы рет1нде мемлекетпк кайраткерлер санатында турган тулга. Киев дши, одан Кронштадт медицина академияларында бш1м алды. Жасында Т1л енерше куштар болган. Аты-жен1н1ц де б[р купия- сы болашакта эдебиетш: болмак ниеттен туындаган екен. «Шешенд1к енерше ден койган сонау кок ер1м шагымда б)р жагдаяттармен нага- шы журтымныц Андреевский деген тег1н кабылдаган ед1м, ем1рбая- ным сол ныспымен ерб1Д1. Осы ес1мд! мэнг1Л1к сактап калуга мумк!н- Д1К бер)лсе» деп кешннен зацдастырган. 1811 жылы Астраханга азаматтык губернатор болып келгенде Бе- кей ханмен сыйластыгы жарасты. Сейтш он жасар Жэцпрд! отбасы тэрбиес1не алды. Цыр уланы оныц уйшде орысша т!л сындырды, эдебиет пен тарихтан б1ршама маглумат алды. Болашак мурагердщ акыл-кснесш)с1 Андреевский 1818 жылы кайтыс болды. Андреевскиймен сыйластык жугысты болгандай. Астрахан мен Орынбор губернаторларыньщ ешкайсысы Жэцг1рд1ц жолын кескен емес. Кейб1р1 т]лт1 хан мэртебес!н губернатор дорежсс)нен жогары санайтындай ед1. Кеткешмен жылы коштасып, келген1мен кэд1рле- сш, Жэцг1р ез ордасындагы билЫн ныгайтумен айналыса берд:. 1834 жылдыц коктемшде Астраханга жацадан тагайындалган губернатор Иван Семенович Тимирязев келд1. Шыцгыс эулетппц, Алтын орда- ныц тарихын бшетш Жэнг1р онымен кездесер сэтт! кугп. - Иван мырзаныц оз!Н)ц аргы тепнен хабардарлыгы кандай, арага уш гасыр салып эулет1Н1ц атамекен1не оралганын сезе ме екен? Бше- бшсе, б1р кезде осы Едш бойына эм1р1 журген алтынордальщ Тем1рга- зы юнэздщ урпагы болу да мэртебе! - деп бейтаныс ульщты сырттай касиеттеп сойлед1. Болжамы айна-катес13 шьщты. Генерал-лейтенант Иван Тимиря­ зев Алтын орданыц аткам1нер[ Тем)ргазыныц элдекашан орыстанган урпагы болып шьщты. Кеп кенпкпен онымен жакын танысудыц рет! 244

келд1. Гасыр басында агасы Аркадий екеу1 лейб-гвардияльщ полкке юнкер болып цызметке К1рген эскерилер эулет) кер!нед1. 1812 жылгы Отан согысына катысьт, кейшнен патша мурагер] Константин Пав­ ловичей адъютантына тагайындалган. 1814 жылы Александр патша- га Вена конгрес1не катысканда некерл1кке ерген. Бер)ректе Николай патшаныц флигель-адъютанты болады. Екеу1Н1ц де Николай колдауындагы адамдар болуы мудделер^н ор- тактастырды. Улы Сакыпкерейге окш эке етш, колына тэрбиеге берд1. ТупкЫ кп демегенмен, Каспий бойыныц иг)л1г1не казактардыц колы жете бастады. 1ргелес жаткан губерния мен орданы билеген он жыл ]Ш1нде Ти­ мирязев пен Жэщтр арасынан кыл етпед]. Астрахан мен Жаскустыц ортасында хат уз1лмед1. 1840 жылы Жэцг1рге генерал-майор атагы бе- р!лгенде генерал-лейтенант Тимирязев: «Аса мэртебел1щзге импера­ тор агзамныц барша ракымымен генерал шенш беру1мен куттыктауга асыгамын. Жогары мэртебел1Н1ц С1здщ жеке басыцызга деген ерекше назарыныц дэлел1 рет1нде осынша мадакты атакка С13 бурыннан-ак лайьщ екен1Ц1зд! мойындагым келед1» деп куанышында шек болмады. Тимирязев ею арадагы Чернояр мен Енотаевск уездж полиция бас- тьщтарына станцияларда Жэцпр уш1н жег1н аттар дайындап, жолбас- шылардыц сакадай сай эз1р туруын буйырды. Кажат болса, тусетш пэтер жиЬаздап коюды тапсырды. Жаскустаи шыгар алдыида б:рер кун бурын Чернояр полиция бастыгына хабарлайтынын, олардыц хан мен нокерлер1не лау аттары мен судан етк1зет1н кайыктар камдайты- нын жазды. Эз1не бола жол бойыныц журтын сабылдырган губернатордыц Э31рл1к шараларына елт1ген Жэцг1р сапарга аттанып та кетк!С) келген. Елдщ кыска дайындыгымен танысып, тец13 жагалауынан коп кунд1к жолдан шалдыгып келген ханды дэр1гер жиырма кун бойы ешкайда шыгармай койды. Мамыр айында ордага соккан полковник Донцов та Тимирязевтщ ханды асыга кут1п отырганын ауызба-ауыз жетк131п кетт1. Алайда, Жэцпр Орынборга жургел) жатты. Перовский Петербургтен оралга- лы хан эл1 ол жакка ат 131Н салмаган. Сапардан 20-сыншы маусым- дарда оралып, Петербургтен демалыска келет1н Сакыпкерейд1 ерт1п Астраханга б1р-ак тартарынан дэмеленд1р:и, Донцовтан сэлем айтты. Тамыз айында баласын алып Жэцг1р Астраханга барды. Генерал Бекеев пен паж Сакыпкерейд) ондагылар тобеге кетер1п мейман етт1. 245

Орданьщ каз1рп эм1рш1С1 мен болашак мурагер1не арнайы конакасы- лар бершд!, театрлар мен балдарга шакырды, ат жарыстар отк[чшд1. Ацга, балыкка апарып, экельбалалы екеу1н мэре-сэре етт1. Кыркуйекте Тимирязев кызмет бабымен Петербургке журет1н бол- ды. Жэнпргс тагы да хат жазып, еткен кездесудег1 умытылмас кун- дер1н еске алып, астанага журер жолдагы Черноярда кездесуге ша­ кырды. Ал Петербургте ек1-уш ай болып оралган бойда-ак сапардан алган эсерш хат арцылы актарды. Астанада цаурыт жумыстармен журсе де Иван Семенович окудагы Сакыпкерейге жи1 барып турган. Барган сайын естит1Н1 тек мацтау - окуда озат, М1нез-кулкы сырбаз. «С1зге деген ыкылаеымды жаксы бшес13, еондыктан озппзге катысты нэрсенщ бэршен хабардар болуга куштармын. Эркез, адресе оеынша узак уакыт сыртта журш келгенннен кеЙ1н С13 туралы езщгзден ес- туге асыкпын. Айтпакшы, С1збен кайтадан кашан кауышамыз?» деп Петербургтеп кездесулер1не кырдагы Жэшчрмен б1р жуздесу жетпей тургандай тагы да колка салды. Б;рде губернатор Жэщ]рге Козловский деген дэр1герд1 ж)берд1. Рас, оныц колданатын емше б1рден сене коймаган секемшш хан эм- бебап тэушке эз1рге ордасындагы барлык сагаттарды жендетш кояды. Енд! б1рде Ламбергер деген ат кулагында ойнайтын вольтижер куйгыта жетт1. Сойтсе, кузг1 жэрмецкеге жиналатын орда журтына онер корсетс1н деп оны да Тимирязев жумсаган екен. Ол он рет ойын койып, хальщты бурын кормеген кызьщтарга кенелтедг Тагы да б1рде Алеев деген подполковниктщ б1р утйр жылкысынын сыны жазылган кагазбен Астраханнан арнайы шабар келш тур! Сойтсе, Замьянов станицасынан от!п бара жатып губернатор элп Алеев[)ц уЙ1р жылкысын коред1. Жэцырдщ сэйгул1кке кумарлыгын б)лет)н Тимиря­ зев Алеевт1 уЙ1р1н сатуга уг1ттейд1. Ушрдщ тукымын, жасын, канша бастан туратынын сипаттап Т131М1Нжасатып Ж1берген беи екен. Эйтеу1р, Тимирязев Жэцг1р ниеттенген барша 1ске дэнекер болуга тырысатын. Казак балаларын окуга орналастырмак оймен 1841 жыл- дыц 28 наурызында ол Казан оку округ1Н1ц камкоршысы М. Мусин- Пушкинге хат жазып, Жонпрдщ 0Т1Н1Ш!Н жетк1зд1. Тимирязевтен корген осындай жаксылыктарын жалан алгыспен кайтарып журген хан акыры камкоршысына сыйлыкка казактьщ КИ13 уй)н Ж1берд1. Губернатор эр] куанып эр1 абдырады. Жауын-шашын ас- тына Т1Г1П коюга бул)нед) деп кимайды. Эрине, кас туындыныц шын кунын бшед!. Кездескенде Жэцпрдщ бул дархандыгын дэр1птеп: 246

- Жэнпр-ай, мына отау мен упнн багасыч казына, ал достьщ ьщы- ласьщызбен елшесем ол ез кунынан элдекайда цымбат дуние! - деп тодкыды. Улкен достьщтьщ ай-жылдары осылайша ет1п жатты. Акыры сол кун, кутпеген кун - 1844 жылдьщ 2 маусымы кел1п жетт:! Бэр1 де Иван Семеновичтщ 26 мамырдагы хатынан мэл1м болды: «Шарапатты эм1рш1м, жогары мэртебел1 хан! Кавалерияда калдыру- мен мен1 эскери губернатор лауазымынан босауга байланысты осы айдьщ 27-сшде София Федоровнаны балаларыммен б)ргс Тамбов губерниясыньщ Кирсанов уез1ндег1 ез деревняма Ж1берд1м. Эз!м де б1рер кунде Астраханнан аттанамын. Ягни, 2 мамырда Черноярда боламын. С13Д1Ц мэртебел1Ц1збен коштаспай кетпек былай турсын, ондай ойдьщ ез1нен шошыр ед1м. К ан та жыл бойгы таныстыгымыз достьщ карым-катынаска курылгандьщтан, сол уакытка Черноярга жет1п, м е т аса куантудан бас тартпассыз деген сетмдемш. Б)рер кун б1рге эцпме-дукен курамыз. Эз)ц1зд! шын курмет тутар адал пеЙ1Л1ме сенд1руге руксат етщп. С1зд1ц мэртебел1Ц13ге бас урып, 1зет етушы Иван Тимирязев». Жэн,г1р бурын-соцды булай асыккан емес. - Черноярга! Чернояр­ га! - дед1 ат-кел1к даярлаушыларга эм1р бер1п жатып. Бэр1 де б1рер сагатта дайын болды. Тарантаска отыра бер)][, аткосшыга тагы да кунбатысты сштед1. - Черноярга! Туп-туцияндары б1р, аргы бабалары осы Астраханды салган Иван Тем1ргазы мен Шыцгыс эулеин!ц тактагы соцгы туягы Жэцг1р Бекеев - ек1 дос кимай коштасты. Акыргы кездесулер! екенш, Жэн,г:рд1ц не- бэр! б1р жылдьщ гумыры калганын олар б1лмейт1н ед1... Келер жылы Тимириязев отставкага Ж1бершд1. Сенат тексеру1 уз- Д1к-создьщ он жылга созылды. Акыры бурынгы губернаторга тагыл- ган айып нег1зс13 болып шьщты. 1853 жылдьщ наурызында Николай патша жазьщсыз жазгырылган Тимирязевке атак-шенш кайтарып, се­ натор ет1п тагайындады. Тимирязевтерд1ц Ресейге с1н)ргсн ецбег1 эскери, эюмшппк кыз- метпен гана шектелген жок. Губернатордын, немере 1Н1С1 Климент кеЙ1ннен орыстьщ ботаника гылымын те- рецдетш, ес1М1 эйпл[ галым атанады. Болашакта Ресей гылымыньщ осы саладагы кара шацырак оку академиясы да Тимирязев ес:м1мен аталмак. Ол оку орнында алгашкылар катарында Ж зттр агайындары да бш1м алатын болады. 247

Росымо; - б^/э, - ажя^дм^и/ Боран жырау Ордада - хан, Орынборда - губернатор Жэцпр хандьщ курган жиырма ею жылда ордасы Т1келей багына- тын Орынборда терт губернатормен цызметтес болды. Ордасын жеке губерния дэрежесшде устауга тырыскан казак билеуш1С1 олардыц ыгына унем1 кулай бермед1. Кеб1мен тец, бэр1мен сыйлас карым-ка- тынас орнатуды кездед1. Жэнг1рд1ц хан болып сайлануына б1рден-б1р ецбег1 с1цген губерна­ тор Эссен ед1. 1823 жылдыц акпанында оган Жэцг1рд]л ез1 кел1п та- нысканнан кеЙ1н жас султанныц каб)лст]нс кез1 жеткен елке басшы- сы Сырткы 1стер министрлнлнеп «тэрбиел1 де парасатты султанды» Жайьщ мен Астрахан далаларында гуратьш казактарга билеуш1 ет1п тагайындауга Петербургке усыныс жасады. Эссеннн1н ем1рбаяны сол кездег1 орыс эскери элитасына тэн ед1. Жастайынан болашак патша I Павелдщ кез1не тус!п, ук1метт!к баталь­ он, полктерде кызмет етт1. Француздармен, тур1ктермен согыстарга катысып, ерл)11 уш1н ец жогары наградаларга ие болды. Цырьщ терт жасар генерал 1817 жылдыц 15 наурызында Орынбор елкес1н баска- руга келд1. Орынбор ерекше корпусы бойынша 26 наурызда шыгарган алгашкы ек1М1Н1ц б1р1 - казактардыц шекарасынан етпеу туралы тэр- Т1п болды. Ол коменданттар мен кордон кузетшщ басшыларына орыс жагыныц эскери не жай тургыны болсын, казак жершщ шекарасынан ерк1н ету1не тыйым салды. «Б13Д1Н беттен зац бойынша мундай кукык бер1лгендерден баска ешк1м, ешкандай сылтаумен шекараныц аргы жагына карай кадам баспайтын болсын. Кандай окига орын алмасын, казактардыц жер1н- де кугын уйымдастыру, олардыц ауылына шабуыл жасау, дуние-мул- К1н талау деген болмасын» деп эуел1 Ресей жагын тэрт1пке салды. Мундай узшд1-кес1лд1 тыйымга казачество наразыльщ танытты. Сейтш, губернатор алты жылдан кеЙ1н ез ею м те: «каракшыльщ жа- саган казактардыц соцынан Жайьщтыц аргы бет1нде кугын уйымдас- тыруга руксат етшед1, б1рак ол кашьщтьщ б]р кунд1к жолдан аспайтын болсын» деген тузету енг!ЗД1. 248