М.Шаханов.Эверестке шығу

(Жайыкты нускап) 03i 1здент келген ж ок па кылышка?! Экет1ндер журт козшен тасага. Жендет кайда? Kipiciaaep жумыска! ( Карашалдыц жене уш-тврт адамнын, ара mycyine карамай 6ip топ некер Жайыкты алып Kemedi.) Уззф Ау, жарандар, Осыменен жиын жабык,тарандар! ( Журт ац-тац болган куйде тарой бастайды.) Сын сагатта Kynemmi Алдиярхан! Асыгындай елжтщ, Ш емен ж т т к е л т тур. Аты-жожн айтпайды. Хан Ешк1ммен де енпмеге заукым жок. Кузетш/ Кырсык екен, айтканынан кайтпайды. ЮремдеЯщ калайда. ( Ойланып) K ip ce, KipciH. Каруы боп журмесж, Койны-конышын тексер1ндер алайда. ( Кузетии шыгып Kemedi де, селден соц кайта Kipedi.) Кузетшi Кдлтасынан канжар шыкты, хан нем. 202

Хан ( естЫегендей) KipciH де! Мерей ( uiiin сэлем бере, мысцылмен) Канша журтты KaciperriH кузарына кулаткан, Аманбысыз, таксырым? О збен м енш анпм ем бас курамаксурактан. KemipiHi3, бул сурагым тисе эгэрки колайсыз. Канатгыда кай кусты киел1 деп санайсы з? Хан Аккуды. Мерей KiM, c i3 flin m e, ак к уды аткан адам дар ? Хан Безбуйректер, мей1р1мс1здер, надандар. Мерей КиелМ табанына тастаган, berriciH таска ypfaH, Онда нагыз безбуйрек, Онда нагыз хас надан Ci3 болдыныз, таксы р хан ! Хан ( акырып) Токтат! Не деп квм п турсынсен, MeHi мунша басынатын KiMciH сен? Мерей Ш аптыкпаныз! 203

MiHe, осы 6ip сауалдан Басталады 6i3re кажет анпменщ суйеп. Адамзатта достыксез1м акку-сынды кнель \"Пршшкте есемджп1здеуден б1ртанбаган, Аккудын кос канатындай самгаган, Б1з, Ж айы кпен екеум1з, И ы ктаскан, тугаскан 6ip дене ед1к. П енделжп тас кантарып, merepin, Bipi\\ii3fliH камымызды еюнцим1з жеп ед1к. Ш атты гы м ны нтостаганы енд1 м е н п керилди Калай корем оз MiHiMfli, Калай корем бет1мд1? Доссыз адам айнасыз кыз сеюлдь М ежнтулпарарманымды айбынды, KacipeTiM мен кайгымды, Ж ене осал жактарымды, К ейде кикар iciM/ii Ж ен е кайсар мшез1мд1, куоимд! Ж айы ктай Kiм багалады, Ж айы ктай KiMтус!нд1?! Bi з ом1рден 1здемед1к онай бак, Кеудем!зден достык нуры аткан сайын арайлап Туыскандар кызганысып, Танданыса коз TireTiH бар аймак, ( Ханга жак^ындап) Б1з еркаш ан жан байлыгын адамнын Болашагы лен карадыкгаламнын. Кене, акыл-таразыга торелж Б е р е л к те, ci3 баскарган хандыкты Мысалга алып керелк. Ci з 6ipiHLui орынга Адамзаттын кара кушiн койдыныз, С о й тт, елдщ ип icTepre куштарлыгын жойдыныз, Кара кушпен кызыктырган дурмекл Кайдагы 6ip ойсыз, есер палуандар Акындардан елдекайда курметп. Баска eciKKe жасадыныз мгекть Ж урт imiHeH достыкка iHKep, парыкты S ip ey туса кундей жаркын санасы, Буюл халыкданкты... 0 ткен жылы б1здщ елдщ баласы Ж ау колында. сонау корим ханды кта Кадып койган досын 1здеп барыпты. 204

Т ек i3ri ойдан алар болсы н ен басын, Самгаса тек сежм жыры самгасын. 1здеп барса... Букш хандык жиылып Дарта аскалы жатыр екен жан досын. Кайсар ж ттам алсы здан сол елдш C i3 сек1лд1 ханы ны н аягына кулапты. “Досым ед! туракты, Киын шакта табысып, Bipre !здескен муратты”, — Деп туткыннын eMipiHe сауга сурап жылапты. “ К ун еа ауыр”, —деп шайкапты хан басын. Сел ойланып: “ Иэ, ауырлык нарта сын. Кею репнде жалындаса нар сежм, Улан болсан сол сежмге шелдеген, Бул ж т т п тек 6 ip тана жолменен Куткарута м ум ю н дтн бар ceniH. K©3iHni бер курбандыкка, Отан бола бесенсдмес алаулы ой. Достыкдеген 6ip багытка Bip кезбенен карау той. Онда 6ip коз екеуж е жетпей ме? Досын бар той жетелер. Бул талапка кенер болсан, карагым, Шартым осы, Козшд1 ойып аламын. Сонан кей1н досынды ерт те, кете бер?!” “ Кулдык, таксы р, — депт1 ж т т ш а т т а н ы п , Кайсарлыктан жанарында от жанып,— Дос т1лект1н садагасы ж аны мы з, MiHe кез1м, алы ны з!” KipeyKe сап д у м а н д ы ел те, Хан укiмi орындалды, не керек, Туткын ж(г!т туган жерге К е з а з досын epTin келд! жетелеп. Ерлж хабар жылдам екен желден де, Ерл1к хабар дур cwKiHTin даланы, Буюл ауыл жолта шыгып карады. Сол KepiHic калып койды кеудемде. Ете алмады ел кез жасына иел1к, BipiH-6ipi аялап, 6ip-6ipine cyiienin, Келе ж аткан eKi досты кергенде. 205

Заман к ан та салганымен бугалык, Б1здщ маргау, соры калын елден де Батыр перзенттуылды-ау деп жыладык. Ен epici кикар атай Ерден де Кайта-кайта жас ynipiп козше, Бул ерлж ке озш мвн,п борыштыдай сезше, Той ж асады ж уртты жиып KeuiKiciH. Ж алгыз улга сауын eTin отырган А тып урып ж алгы з ш унак euiKiciH. Ел осылай ер уланын е л е у а з Калдырган жок, кош еметаз, демеуаз, Ал мына ci3 сол адамнын eciMiH де бш м ейаз. Сойте тура калын журтты адалдыкка ундейаз. Нагыз ер л к кез1шзге коржбей, Кузга б1ткен ор1мдей, Назардан тыс калып койды багасыз. Ci3 ©3iHi3 а й д ар так к ан ер ж т т деп киел1 Ш омакпалуан, Дара бггкен суйеп, Аркага сап кетерсе атан туйеж, Марапаттап куана кол согасыз, Иыгына алтын шапан жабасыз. Боска жене Баска жакка лагасыз! Ер Kaflipin назардан тасалаудан Кай ел опа тауыпты? Не, ер л к л жасамаудан Багаламау елдекайда KayinTi. Танытатын азаматты, арлыны, Бай ететж жарлыны Д осты к сез1м —м ен п жасыл ж елеп, Достыкка осал болгандардын барлыгы Ел тагдырын ойлауга Каб1летаз келедк Хан ( ойланып) Не, сен мунда жан досыннынсуйепне келмеп пеен? Мерей Дел таптыныз, таксыр хан!

Айырдыныз MeHi жалгы з ж аксы мнан, Бугаутастап кун бермей. Мендеп улы мумюшпкп жойдыныз. Ботаканын тартып алган шгендей Орданызга жаутандатып койдыныз. Квктем етпей ж е т т капты куз1м де, Эттен, мына сум тагдырдын корлауы-ай. Тым болмаса, с1збен канж ар жузшде Сойлесетш мумкшд1ктщболмауы-ай! Орданызды, дауыл бузган уясындай карганын Талкандар ем, кол астымда эскер жок. Ж ок жэне де кортаным. Сондыктан да секЬд! бул орындалмас арманым. Пешенеден кореразде, Будан былай егер азге Ж ер бетшде 6ipey болса д Ы кас, Ол - мен болам. Ал кессею з, MiHi бас! (Ханга мойный тосады.) Жайыгымнан шыбын жаным артык па? Эгэрэюм кеспесежз, Оле-олгенше оштесем1з. Оле-олгенше 1зщ1зден калмаймын. Тулю болып сш сеш зде тау-таска, Кыран болып тобежзден самгаймын. Осыменен энпмемд1 6iTipeM. Тек 6iTipep алдында, Кансыз epi миятсыз, Шым етпейтш уятсыз Мына кара бетщ згетую рем! Тфу! (Ханныц famine myKipedi.) Хан ( шошына бет 'тбуркеп, кактт) Суйепмнен ©Tin K erri-ay корлыгын, Хан басымды телкек еткен зорлыгын! (Жендет бастыгын шак,ырьт) Жас “мейманды” тас корага жабындар! Умытардай болсын TinTi eciMiH. Аркасына алпыс дуре, Карынына кырыкдуре согындар,

Бас бармагын шабындар, Жеб1рлендер, Эбден корлап багындар. Ал кенбесе, амал не, Кайсар басын кагындар! Жендет бастыгы (мацгазданып) Таксыр, маган нак осындай, Аттын болат тагасындай Кайсар бастар унайды. BipaK мен1 б ш е а з гой... А лды ны зга KemipiMfli бул ел1 Ецбектеп кеп сурайды. Мерей Ал сурата алмасан? Хан Ив, сурата алмасан ше? Жендет бастыгы Онда таксыр, мен болайын купель Басу маган тук емес, n en irin бул мырзанын. ( Кызынып) Леб1з1мдетурмасам, Кызметген кусаныз да ырзамын! Мерей (мысцылмен) Уеден! зл1 кайта алы ны з, Кызметтен боска ажырап каларсыз. Жендет бастыгы Ракмет! К айгы рманы з оган ci3. ( Жендет бастыгы Мерейд! алып Kemedi.)

Ж октау Квцбайдыц отау уш. Тврде ересек, дещулы oaiасы Торбайды касыиа алып бэйбмие, одап твмешрек цара жамылган тоцалдар отыр. Бэйбше ( жагасын устап) Тоба, тоба! Урттарына кум куйылган сиякты. Кэне, жоктау айтындар, Келген журттан уят-ты. Eipimui тоцал (муцлымакамга сап) Секщ жарыкайымыз, Ж ер жастанды байымыз. Eaai б1здщ, кудай-ау, Не болмакшы жайымыз? EniHiui ток,ал Кайран байлык кор болган, Мандайына сор болган. Бутж шалбар кимей-ак, 0 T in кетон жалганнан. Yiuiiiuti ток,ал Мал гана боп бшгенщ, Куанбадын, кулмедщ, Канша саран деседе, Ж аксы ед1 аман ж ургеж н. Торбай ( Бойб/'шеге еркелеп) Апа, мен де екемдей, Аламын ба коп эйел.

Бэйбше ( жактырмай) Тыныш отыр. Аласыц! Торбай К алы нды кка каш ан epTin барасын? Бэйбше ( ызаланып) О, жын каккан, ейел женген санасым. Экен в л т жатыр гой! Кешн... К е т н барасьщ. TepmiHiui ток,ал Кулагандай аспаным, KiM о й л а м а с б ас камын. Ж иырма еьлмде ж е а р гып, Mem ммге тастадын? Бэйбше ( акырып) Ж е, же, байсыз калмассын, Бертпе лактай шошандаган албастым. ( Куланып) Былтыр жазда, нар жайлауда, денесте Ы мырттусе жолыгатын ез1не Ж ылкыш ын бар емес пе? Ki M ед1 е л и . . . Аузы-мурны добалдай, Ырс-ырс еткен сабан тыккан канардай. Енд1 ceHi мен алады дей сщ бе, Сол алмай?! Сел сабыр ет, кетерсщ, Арманына жетерсщ... TepmiHiui ток,ал Кетсем, кетем. 210

Кандай опатауыппын мен Кенбайдан? Тек бай деген аты гана компайган. Карта йганда белге туйднау уятты, Ш уйпн lu o m i, жайлау, колд1 ж ерсж бей Кашып шыккан ecci3 бука сиякты. Осы отырган бер1м1зд1 менсш бей Х аннын кызын баспакш ы ед1 т о с т е . Сауап болды. (Токалдарга бурылып) Ay, 6i3 с о н ш а к а й гы р а м ы з HeciHe? Уш/мш/ ток,ал Дурыс айттыц, Талига! EtciHuii ток,ал Талига жен айтады! Kepi какпас кайта козып сайтаны, Курсауы на 03i ш нд1 тузакты н. EipiHuii ток,ал Хан кызына кез салганын кайтерсщ, Осындагы он эйелш жарытпай. Yiuinuii ток,ал Ал 6i3 сорлы денбекшим1з у закту н , Санымызды жаркыратып балыктай. Жыщышы ( еппиге Kipin, жугенш урады.) Ойбай, ойбай, бвйбш е! ( Ештг'ш баса алмай) О й б ай ,о й б ай ,б эй б н и е! Бэйбше Ecirmi жи, не болды? Неге сонша зарладын? 211

Жылцышы А .1ЫП K erri К ен ек ен н щ бар малын... Бэйбше KiM e K e rri? Айтсанш ы! Жылк,ышы М алсак айдап екегп жуз жылкыны, Карсак айдап eKerri жуз жылкыны, Танаш айдап eKerri жуз жылкыны, Калаш айдап eKerri жуз жылкыны, Рысбекте, Камысбекте, Камбарда, Bepi, 6epi... 0неш бай да, Талгар да, Ж ене мынау жас токалдын eKeci... ( Тврт'ииш токсиды нуск;айды.) Бэйбше Шомбал ма? Жылк;ышы Ие, ие. Ш омбал да. Коп жылкыны камай куып екегп TycTiKTeri ангарга. Бэйбше А, ку кудай. Болысатын жан бар ма? ( Тутыгып) К...кайда, кайда калганы? Жылцышы Калын малдан босатты журторють Ал калганын... жылкышылар болеть А з е м е с -Ti енбепм ... ( Жыламсырап) Маган тук те тимедь

Бэйбше ( басын сок,к,ылап) Ойбай-бай-бай, бар арманым куйредк Ойбай-бай-бай, бар арманым куйредь ( Торбайды к,ушак;тап) Зор кайгыга душар болдык арылмас, Eaai Конбай сорлынын Суйепн де екелер жан табылмас. Торбай ( жыламсырап) Колымызда мал калмаса, Маган калай e n ep eciH катынды? Бэйбше ( Торбайды umepin Mcioepedi.) О, жарым ес, дангаза, Катын жуткыр атынды. Yiuiniui ток,ал Буйте берсе, тук калдырмас бул халык, Онала ма 6 ip тускен сон ipiTKi. Иэ, токалдар, боска карап турмалык. Bi3 де, ендеш е, б е л ю е л к мул1кт1. ( Bopi mamca тармаса торdeei кебежеге, жиюлы тургап жуктерге умтылады.) Кайсарлык Хан ой усттде. Жендет бастыгы Kipedi. Жендет бастыгы ( uhin) Аманбысын, алдияр!

Хан Э, келдщ бе, хас батырым, жан кияр, KeTin е д щ уш кун бой ы хабар сы з? Жендет бастыгы Алдиярхан! К уйге туст1м аж арсы з, А мал HemiK. EKi сейлеуер адамнынелгеш ... Ж ас ж т г п с1зге э к е л т суратуга KemipiM Иланыныз, мен1н шама келмедь Сабакалдым естен манп шыкпастай, Мен адамды жазалаудын Ж уз елуден аскан TypiH бшемж. Сонынбер1 калганнан сонтуккеаспай, ©MipiMfle 6 ip iнш! рет кан жылады журепм. Дш1 катты екен Tirrri, Bi з баскаш а, Ол айтады баскаша эн. М ундай кайсар бекемд1кт1 EcTiren де, керген де емен ешкашан! Каншама рет ycTi-басы н кан кылдык, Каншама естен тандырдык, Башайларын кырыктык, Сосын тузга малдырдык. BipaK и ттш баласы M i3 бакп ады -ау! К андай ежет eTin туган анасы. Ж о-ж о-ж о-ж ок! Ол ит емес, ез1м ит Болып шыктым шамасы. Тен емес1н тунгыш сезд1м к у и л м тн , ¥ры п, согып, корлап жэне азаптап, Оны жену мумкш емес е к е н д т н тусшд1м. Кейде жаны бул фэнимен коштасуга аз-ак кап, Турса-дагы Ойга тунган жанары Маган карап к у л т жатты мазактап. Ж ындануга сэл-ак калдым мен 6aiiryc, EpiK к о л да, кы лы ш к о л д а д е с е д е. Оны мунша батыл еткен кандай куш? M iH e , MiHe, MiHe, M ine, м э с е л е ! Налет айтып, кектенудщ орнына, 14

Mem ш ек аз жек корудщ орнына Аянышпен, муаркеумен караган, MeHi бак сы з, с о р м андай ж ан сан аган , Ес жия алмай жатса да ауыр жарадан, 0з1н мвнп бакыттыга балаган, Бул не деген ер адам? Намыстандым, корландым мен,тап шыным, Б ей н еа эл1 жанары мда тур к у л т . Коюрепмде 6ipiHmi рет, таксырым, Бас котерд1 ci3re деген 6ip кудж. Будан отыз жыл бурын, Алдияр хан, маган сешп бердЫ з Осы катал кызметпн шылбырын. Отыз жылдай бастын емес, денеш н Кызметш гана аткарып келемш. Пэленш еж мунда келт1рдедщ1з, Сол сетш де келт1рд1м. Тугенш еж жылдам елт1р дед1жз, Сол сетш де K©3iH жойдым, олт1рд1м. Б1луге де тырыскам ж оксебеб ш , Ойткеж мен бас емеспш, денемш, Буйырдыныз - орындадым, Тас жумдым да коз1мдь Эд1леттщ жолындамын Деп санадым 03iMfli. Сон ген арман, ош кен кож л Тагдырындай эсер етпей Ke6iKTiH. Журттын менен сескенгеж деп уктым. Ханга сену секшденш тол iciM, Еш тенеж ойлагам ж ок ом1рде. Мен ушш де, Ж эне калы н ел ушш Хан ойлап ж ур дед1м де. А лдиярым, м1нез1ме тан калма. Мына ж т т кеудемдеп бар сежмд1 талкандап, Куд1к атты коркы ны ш ты ангарга Кеткендей ме меж жалгыз аркандап. Хан ( курс'тт) Ой ж1берсен парыкпен, Bip ушында мен де бармын сол ж т т щ .

( Буйыра) Ж е, ж т т п алып кел! ( Жендет бастыгы шыгып Kemedi де, eni покерdin суйеушен ycmi-баеын кап жуган Mepeudi алып Ke.iedi. Олардыц соцынала nepeyoiip Kipedi.) Квз1м жетть Ер1тердей тас журект1 муз каткан, Отты, кайсар, катал ж т т е к е н а н . Зор ебестж болды, врине, 6i3 жактан Сорлы досын. о л т Kerri, не етеран ? Мерей ( хат а умтылып) Сорлы деген созЫ зд! Ka3ip кайтып алыныз! Хан Ие, кайтып алмаска да шамам жок. Онын канын MeniH мына Kepi мойным кетеран. ( Мерейге жак,ыпдап) Талап айтсам, калай карар екенсш? Ж ене тьпек демеске де шарам жок. Маган карсы жинакталган барокпен Сол блеклей отелсш! Мерей Айтыныз! Хан Айтсам, алда улкен думан тойым бар, Ай мен кундей ардактуткан кызымды Саган бермек ойым бар. Мерей ( басын шайкап) Болмайды! 216

MeHin досым ерд1н epi ед1 гой, А дамдыктынтупслз Keni ед1 foft. Ал мен онын ш ирепне турмаймын. Тек досыма тиесел1 бакытты, Атаманыз, не бет1ммен урлаймын!? Олай ету ш ыгар ед1 саткы нды к боп санасыз! Хан Ойлан, ойлан!.. Мерей Ойланатын xyri жок! Жендет бастыгы А лдияр хан, eKi айтпайды бул ж1пт, Мен б1лем гой, бекер ауре боласыз! Хан Т аякты н да eKi ушы бар емес пе? Айтканыма квнеан, Ал конбесен. олесщ! Мерей ( касарып) Мен вл1мд1 тандадым. Жендет бастыгы ( Мерейд/'ц алдына келт тверлеп) Айналайын! Гулзар достык аспанынын к е н д т н , Онын улы-парасатын, ер л тн , Олшге де мойынсунбас о р л т н Кайсарлыкпен делелдедщ. CeHi K opin кайтатуды м мен бупн. Аяу бишес мынау жендет журепмд! муз каткан О йран -асы р д о н б еки ш ткен ,сы зд аткан , Д1мквс сокы р c en iM i\\m i кул-талкан Fbin кузга аткан

Пенделжке устатпаган сауырын Сетнданкынартсын мэнп! Eaai аскак эжм ceHciH, Арам шашартаным сенс1н, MeHiH улы ханым сенсщ, бауырым! Эзертурган 03i казган апанына кулауга ( Ханды нусцап) Отыз жылдай сенген ханым мынау ма? Отыз жылдай кулдыкурган бас тулга Бупн маган ж ж р к е т и т корждг Ызалы ойым айналды сел-таскынга, Буйыр, кэне! Ханнын басы еп-сэтте-ак Домалайды аягыннын астында. ( Жалынып) Буйыра гор, жаркыным! Мерей Буйрыкпен 6ip сыйыспайды дос кожл. Ж эне кылыш журген жерде зорлыкбар, 1здеген жон баска емж. Ж ендет бастыгы Актш епн алдында болсын, жаным, бас курбан. ( Кьыышын суырып сиыи ханнын, алдына тастайд ы .) Кылышыныз 03iHi3re, таксыр хан! Оз Kinamii 03in сезбей, Талайлардын жолын буркеп торлаумен Айналыскан OKiHiujTi мол даурен, Налет саган! ( Мерейге бурылып) Енш калган ©MipiM 0Tcin cenin шаттыгынды коргаумен. Хан Арлы беттей кызарып, нарттай жанган, 0з1л соны алапат ортке айналган. Жон-нускасын ©3iM тш кен мына мунлы окига Kerri мен1н келте ойымды куйретж, 218

Калай гумыр сурмеу керек екендтн уйретт, KiMre кулу, К iмге кулмеу керек екендтн уйретт. Катал болдым кылышынан кан тамган, Талай баста менж салган бар танбам. Ал Ka3ipri даркандыгым ол юнэмд1 жуа алмас, Жене euiKiM кага коймас аркамнан. Тарпан шагын умытпайды ел кайда да, Б1лем бэрж. Накурыс деп ойлама. BipaKTbiM кеш бшгенщктен ойынды Асыра алман пайдага. Достык —улы мумюндтн туады екен адамнын, Болашакта устар еж тек сол болгай заманнын, Арзандайды ел адал достык коз жокта. Досын окка киган жанга Елж кию сез боп па? Bi3 сол улы куд1ретт1 корлап, квзге ишептз. Максат ж!бж оте келте курмептз. Bip адамды шеказ сене суюден Елге деген улы сез1м басталарын бшмептз. Дауа бар ма бул куд1рет сез1мге, Хан басыммен кол астымда кандай куш Жаткандыгын кезжде Эттен, вттен... угынбаппын мен байгус. Коне берд1м, С0неберд1м. Карттык жендг Bip аягым тур корде. Бару кайда немеремнж 0Hi есплер кундерге? KiM езгертертабигаттынбул занын. 0л1м занын, 0Mip занын, Гул занын, ByriH, MiHe, т1рлжтеп ен непзп катемд1 Тузетуге мумк iRaiKTiн туганына ырзамын. ByriH тунгыш тапкандаймын арманымнын Koperin, ByriH тунгыш суарамын максатымнынтерегж. Сондыктан да ханнынтвжж Knin турып, енсонгы, Ен непзп буйрыгымды беремж! ( Уaiip жаза бастайды.) 219

TipiuuiiKTe 6ip досы жокадамдар TeHTi етседе бшмше, кушше, Алынбасын ел баскару icrne! Дос плектен тамыр жайсын армандар, BipiHini боп достык шыксын торге де. Достыкка 0ЛС13болгандар Э л а з екен баска курестерде де! ( Уэз/'рге 6\\рьи1ып) Meni ен/ii шетке какты Нон толкыны OMip атты агыстын. ( Mepeudi нускап) Сынарынан коз жазган бул аккуды Журтты жинап, сыцарына табыстыр... ( Уэз/'р шыгып Жайык, пен Квцбайды epmin Kipedi. Эз кезте m i сенбегендей ац-тац ацырып ксигаи Мерей Ж айы кка к,арай умтыяады. Екеуi к,ушак,таса Kemedi.) Мерей ( кецш босап) Tipi екенсщ гой. Tipi екенсщ гой... Ж айы к, ( Мерейд/'ц yemi-басын квзшен пинте к,арап ызалана) Денеанде сау-тамтык жок. Ау, бул калай, таксыр хан, Айырманыз калмаган ба каскырдан? У азip Аш у кейде козаз, ойсыз актарлан. K.a3ip 6epiH TyciHeciH Свл-пвл сабыр ет, калкам! Хан ( Жайык, пен Мерейгежак,ыпдап) Мына такты. Жене зангар кызметш таксырдын, 220

Карактарым, екеуще тапсырдым. ( Жайыктыц иыгына к;алын салып) Карашыгы секишенген коз1мтн, Жайык калкам, кызым калып барады. Егер тагдыр косам десен, ©3iH6ui, Ал эйтпесе, карындасын болады. ( вЫне-вз/) 1згшпн зулымдыккаталаткан, Акку куска окаткан, Барлык алтын уакытынын жиЬазын ПенделiKTiн орманы нда тонаткан, Кордей кара туман жапкан конипн Ен сорлы жан мен болайын, Ен сонгы хан мен болайын, TOHipiM?! ( Хан цаптацдай басып шыгып Kemedi.) Квцбай ( жыламсырап) Ау, халайык, мен кайтем? Уозip Кенбай, сенщ жолын ашык, бара бер! Токалдарынторкжшде жур аман, Бвйб1шендед1н аман. Сен олд1 деп журтка жайган кезде де Табылмады Суйепнд1 экетет1н 6ip адам. Ym кун отпей шанырагын кулады... Малынды да калын журттан сурап ал. ( Квцбай шегшшектеген куй/ сахнадан гайып болады.) Ж ендет бастыгы (Жайык пен Mepeiidi кушацтап) Туган олке аттарынды аскарына KOTepcin, Элемдег1 ен бай адам сен екеущ екенс1н. Баскаша екен eKeyiHHiH арынын, Кылыштан да, Заннан да, Патшадан да, Ханнан да Сендер мыкты боп шыктындар, жарыгым!

Кар а шал Ал, канекей, оятындар даланы, Оятындар 0зендерд1 жасаураган жанары. Оятындар Kapi шалды, Беактеп баланы. Оятындар мулпп жаткан сананы. Бойын бупн тузеген бул патшалык, — ¥лы ceHiM патшалыга болады! Е к iншi бвлiм Акын, Тарих Тарих 1згшктщжайлауынан от орген, Достыкэшн тобес1не котерген, MiHe, осындай ерлер еткен, акыным! Ак,ын Дуниеге миыгынан пан куле Тымыктунш туре келген арайша, Бул гажайып анпме Назардан тыс калып койган калайша? Тарих МенТарихпын, Аз кврмед1м тасырлардынтокпагын. Б1рде ашык, б1рде жабык какпатым. Меж эр дэу1р ез квз1мен соттады, Оз квз1мен мактады, 0 з коз1мен актады. Бупнпнщ K©6ici — Kemeri ойлар epici, Кешепнщ жалгасы. Б|ракбупн ип ютердщ Кешепден Kenwi ме арнасы? Нар тулгасын урпактарга улп етер Ерл1к аз ба жаркыраган жасындай?! 222

Ак,ын 0 лiмгеде мойынусынартосылмай Досын болса, болсын mipKiH, осындай! ( Ызаланып) Кврмед1к деп ой тушынар тупщп, Жазбайсын деп бупнди Ka3ip маган юнэтагып жатыр журт. Кайдан жазам? F асырлардын талгамына татырлык, Айналамнай табылмаса, Нак мынадай улы достык, батырлык? Тарих Аша туссен коз1нш Бул соз1не уялар ен, Tirrri сокыр санар едщ оз1нд1. Эне, содан болашагын комесю, Ен epici вкеьци де зерттеп бшген емесан?! Ак;ын Зерттей кояр не бар ед1 вкемде? Элде, екемшн мен уйлент жаткандагы тамашамды бузганын, Элде, аракты калай imin кызганын Зерттеп, жазып ortfa демеу етем бе? Рас, бурын момын ед1 шама-шаркын байкаган, Кенет ЕНлдей бузылды гой есер дауыл шайкаган. Бэлюм, дурью елген шыгар... Эйтпесе, Кайын атам маган кызын бермес ед1кайтадан. Кешпес ед1сол жолгы онын кылыгын. “ Жан-жагымнан каумалайды жалгандык, кшмше жасырынып шындыктын” Студенттердщ шагын асханасы. С тш басында уйлену тойыиа жииалган адамдар. Тойбасы ( орпынан турып) ByriH б1здщ Маздак пенен Дария, Тагдыр косып, табысып, 223

Куанышын eTin отыр бэр1м1зге жария. Ал сол уилн, халайык, Кос гашыкка деген абзал ниет1м1зд1 уктырып. Орнымыздан TiK турып Осы тосты комекейге б1раунатып алайык! ( Бэрi орындарынан квтершп бокал согыстырады.) Д ауыстар — Бакытты болындар! — Алдарыннан ай тусын! — Тек махаббат тлтеамен жанындар! Тойбасы Жомартойы кона калган бойына, Кауымына сэулеан шашып келген, Перзентшщтагдыр косу тойына Ауруханада жаткан жершен кашып келген Медет картка бер1лмек ендт соз. Medem ( кввтежас ipKin, кемсецдеп) Сенсешздер сойлер халде еместн, Кушагынан босана алмай еткен кунп елестщ. Кара жердей ш ке буккен асылын Bip сырым бар ед1, достар, жасырын, Ол сырымды кешн ашам туган жерге баргасын. Елге апарып етюземш Мынатойдынжалгасын. Bepij-mi де шакырамын сол тойга. Д ауыстар — Жаса, шалым, картайма! — Бврекелде, жан ага! — Б1раз жатып, журект1 емдеп алыныз, И гш ктш ерте-кеил бола ма? — Дер1герд1 тындасак, Болар вр кез бас аман!

— Машинадай кайта шыккан жондеуден Буратыныз онша-мунша тет1ктерд1 босаган. — Ал сол ушж алайыкта, халайык! ( Bepi бокал согыстырады.) Тойбасы ( калын квтерт) Жолдастар! ByriHri той, тек уйлену тойы faHa дегенге, Айтындаршы, конер KiM? ByriHri той —ертентолар кемерге Тойы —балгын онердщ. Эдеп барда эдемшк тозбаган. Жайсан ойлар жетепнде маздаган Bi3fliH Маздак нагыз акын емес пе, Журт журепн козгаган! Кэне, муны дей алады бекер KiM? Мен Маздакты танымайтын кез!мде Жолыкканмын eKeMHin Ke3irweri ofaH куштарсез}мге. Экем маркум, Маздак жырын деректеп, Отыратын зерттеп, жаттап, електеп. 0p6ip улттын LueriHreHiH. ескен!н Акынына карап б1лу керек деп. Байтак дала акынымен данкты, Алып кана тудырады алыпты. Бэлюм, аяу керек шыгар e3iHiu Улы акынын туа алмаган халыкты. Бул той —балгын акын тойы, Bepiwis/iiH жанымызга жакын той. BepiMi3fli толгандырган мвселе Осы акыннын жырларында жатыр гой. Бурынгы ©Tin жаткан баска тойлардан М iHe, достар мына тойдын айырмасы осында. Юмде б т к тилектер бар, жасырынган кайнар бар? Камде кандай кокейтесп ойлар бар? Сол айтылсын дастарканнын басында! Д ауыстар — Бэрекелде, бул ерекше той болсын!

—Тойбасымыз кой бастаган серкедей, Бастады гой тосынга. —Дурыс, осы багытыннан тосылма! — Кур бестею т1лектерден Кажыды журт, расында! Орынбасар ( орнынан турып) Тойбасымыз ауыр мшдет жуктедг Кою, cipe, онай сокпас бул тчлекке нуктенк Дегенмен декорешн... Д ауы с Ал корсен кер, устем болсын мерейщ! Орынбасар 0pic ашкан сан кеме, сан кайыкка Б1зд1н сонау айтолкын Акжайыкта Кета деген балык бар. Уылдырык шашар кезде сол балык. Кос жанары тумандана толганып, Пэленбай кун жол ж урт, Эбден шаршап болдырып, Кулшына, жанып штен, Жан жуйесш сыздаткан сагынышпен, Урпагына сежмд1 орын тапканша, Ешкайда кайырылмастан, Бастапкы багытынан айырылмастан, Козшде тек аналыкарман ойнап, Жузед1 екен yMiTiH алга байлап. Ол аныксезшед1: Табигаттынтамаша кезежнде Сонау iHKep Акжайыкозежнде Жылдагыдай ceidpin ойнамайтынын, Жем 1здеп шарламайтынын, Жанарында жаз KepKi жайнамайтынын. Теренге тепа не бойламайтынын. Амал кайсы, 6epiH де кору керек, Урпагы уилноган да кону керек, Кеталардынтагдыры кандай катал, 226

Уылдырыкшашкан сон — елу керек! Бул балык шынында да дара батыр, Эне, оган жакын тур заман акыр. Сонын 6epiH б1лед1 ол, Б1ле тура, Уылдырык шашуга бара жатыр. Калса бопты урпагы жалгасы боп, Жалгасы боп, Лрлжтщарнасы боп, 03i влген сонденесш шортан жесш, Мунда онын инедей шаруасы жок... Эттен, iuipKiH, MyciHmi болсам-ау мен, Узактун KipniK ишей та/татар ем. Урпагы уилн журеп жырлап откен, Урпагы ymiH OMipin курбан еткен осындай алыптарга F ажайып 6ip ескертмш орнатар ем. 0 M ip мынау, толган дау, толган егес, Урпакжоктатарланынтарлан емес, Арманынарман емес... 0йткеш урпактагдырынан манызды Б1зге детн ештене болган емес, Жвнеб1зден кешн деболмакемес!!! ( Бэрi кошman, кол шапалактайды. Орынбасар бокалын квтерт) Кешеп уян Дария кыз бупн келш атанды, Енд1 адал ана болсын, адал суйсш Отанды. Куйеу ж т т он бес улга эке болсын сакалды, Сол ертенп урпак ушш котеретк бокалды! Д ауыстар — Жарадын! —Табылган ой! —Тауып кеттщ, карагым! ( Бэр/ орыпдарынан турып бокал согыстырады.) Тойбасы ( Кабдыдэшц касына кетin) TipmmKTe уясын тек шынга сап, Шыннан ушкан хас кыраннын 6ipici3, Даркан казаконершщ гулю1з. Ал, Кабеке, енд! с1зд1тындасак!

Кабдыдэ ( Маздакка бурш а) Кергендерде, Кермеген де арманда, Ертеде б1ртой бопты, улым, орманда. Кокиказ да, каракус та, кыран да. Кара аю да, кугшген де, жылан да, Кыргауыл да, косаяк та. зорман да Бас косыпты сол манда. Коян к егт кос кулагы ербендеп, Тасбака да орын тепт1 терден кеп. Сан орманнынтамашасынтауыскан Эн шыркады ала канат сауыскан. Жапалакта эн шыркады толгана, Кезек езер жеткен кезде каргага, Мандайына алаканын жастана, Т ындаушылар калгып Kerri, маскара. Коян айтты: — Калай болтан кунде де. Эн кезепн усынган жон ПЫгеде! Б1ртындаушы айкай салды: — Йемене? ©нер uiipKiH, кара кушке коне ме? Одан кайта Пи) агай Tayfa барып тасымай ма борене? BipaK журттынелен кылмай бул сынын, Пьп эн салды булгандатып тумсыгын. Тумады-ау деп ой серптербайтакэн, К;шын кауым калгып Kerri кайтадан. Осы сэтте Булбул енге басты 6ip, Карттогайдын елестетт жастыгын. Мулпп кеткен тындаушы журтоянып, Жанарынан ризалыкпен шашты нур. Копке дежн тежеу MyMKiH болмады ¥лан-асыркуаныштынтаскынын. — ©те орынды согылды бул шапалак, — Деп соз алды тостаган коз жапалак, — Bi3 де енерш кад1рлейм(з булбулдын, BipaKаз-муз шатагы бар кургырдын, карандаршы, 6ip канаты кыркылган, балак жун1 уйпаланган, жыртылган, Достарым-ау, жаткан жок па осында, Бет кызартар улкен icTin былыгы? 228

Карш ыга айтты: —Догар с©зд1, тасынба, Бул 03ii-oiей пенделердщ кылыгы, Онсыз, cipa, кун кеше ме майдалар? Эйтсе-дагы 6ip сыр шертпн ойланар. Мына ceHiH канатын сау, ал содан Журтка кандай пайда бар? Ауыр efli бул сурактын салмагы, Елдщ коб! Каршыганы колдады. Баз б1реулер турып алды табандап Булбул внш жерге cofa жамандап. Тек Каракус калыс калды... Келмед1 онын Timi козге TycKici. 0HepiHiH KyflipeTi жагынан Булбул, созаз, кус б1ткенн1н KyuiTici. Мактар ед1 жарылып 6ip агынан, Ой шырмаган кызганыш иттагы бар. Ал даттауга коркатын ол Булбулдын Улкен болашагынан. ( М аздак,ты1( к,асына кел/'п) Эркашан да саф енердщ жолы —сын. Улым, сенщ улкен болашагын бар!.. Мына тосты квтергенщ жон дер ед1мсол ушifi! ( Маздакпен бокал согыстырады, бэр/'орындарынан т у рады.) Маздак; — Ракмет, ага! Орынбасар Кедерпш сезшсе адам, журмек ылги куилнде, Ояу журмек ©Hi тупл туанде. Ендеше, 6i3 кетерелк Сол Каракус ушш де! К,абдыдэ Жок! Бул гмюршболганымен киысты. Тек i3ri ойлар колдау K©pciH. Тек i3ri ойлар журтган мадак eciTyreTHicTi.

А йымбек Дурыс айтгы Кабекен! QcciH десек жаксылыкты сезше, Жаксы акынды макдаган жен кезше. ©зтойында ойлы жырын Маздактын Илек eTin кайта окимын озже! Д ауы стар — Бэрекелде! — Жен, жен! — Ал тындадык! А йымбек ( тамагын кенеп) F умыр келте деп налисын, досым-ау. Будан миллион гасыр бурын, Жер FapbiLUKa тен шашып жасыл нурын. Мимырт, шабан т1ршшктщ кушагында култть Ал адамдар уш мын жылга деюн eMip cypinri. Сан балапан гасырларды алаканда сейлеткен, Узакгумыр, Узакгумыр, ой, неткен! Жасы кашан жет1 жузге жеткенше Уызсеби саналыпты бой жеткен. Ара-тура бой кылтиткан Куджке Sip жайсан соз айта алмапты У MiT те. Жет1 жузге жасы жетпей, (зансолай), Уйленуге руксатж окж ттке. Б1ракб1рде болды окига сурапыл... Кыз бен ж т т 6ip елкеде туратын, Косып арман-ллепн, Косып мунын, муратын, Тш 6iTipep сез1мменен таска да Тек сез1мд1 eTin щкэр астана, Жасы жузге жетпей жатып, Bip-6ipiHe гашык бопты, Маскара! 230

Куннен-кунгелаулай тускен куштары, Бул не пеле салт-санадан тыскары?! Тумай жатып кагынганы калай деп, Журт жагасын устады. Ал ж т т п н eKeci айтты: — Ку, балам, Ит боп шыктын жаксы атакка тумакан. Дэтщ барып калай дестур бузбаксын, Журттан кайда кашпаксынсен шулаган? Жетер кайгы сыйладынсен олгенше, 0л ген жаксы бул корлыкты кергенше. Акылга кел, Уйленбестен коя тур, Тым болмаса, алты жузге келгенше. Ел таглымын аяк асты тосенбе, Той аз болмас ел1 сенщ кошенде, Бес жуз жыл кут. Сонан кейш руксат, Он бес кызды кабат алам десен де! Ж т т екси мунын шакгы: — Болмайды, Бул пелсапан акылыма конбаЙды. Таска урсан да мына бейбак мандайды, Эн1м ен боп самгайды. Kepi емендей касарыса бергенше, Кайран еке, угынсаншы, мен-жайды. Туйыкталса перзентшнщ арманы, CeHi де шер кайгы-муннын кармагы. Одан кайта кол ушын бер, куда туе, Кыз уйiне бар-дагы. Б1рак еке сек1лден1п тас камал, Ундемедк Таусылды енд1 баска амал. Жаналыкка коз аз болмас окталар, Бой керсегп тусаулар мен нокталар. Коргау, колдау кермеген сон еишмнен, Кол устасып тауга кашып Kerri олар. Бул окига шартарапка жайылды. Д1нге 6epiK катал колдар байыргы

Кос гашыкты пдеп тауып алды да, Bip-6ipiHeH айырды. Eimi лезде байтакаспан тар болып. Кенш не ызгар толып, кар конып, Куж-туш eHipefli eKeyi, Кас кагым сэт Kepicyre зар болып. Ем гашыкалып ушып журеп Тагдырынан былай тЫек тйледг — “ Тесте тойы таркамаган, О, Жер-анам, даркан анам, ¥л керек пе саган мыкты? ©згертонда шабандыкты. Сен ушш бул киын ic пе соншалык? Шабандыкта кырсыкжатыр каншалык. Б1здер узак, магынасыз гумырдын 1ш пыстырармжезшен шаршадык. Кайттт1рл1к кешед! журтсамгамай, Арындамай, Агындамай, Тандамай. Махаббатсызеткен куннщбер1 i3ci3, Cyra жазган танбадай. Журсек мейлЦ кай белеете, Денесте, Сагынышпен аткан таннын 6epi есте. Магынасыз уш мын жылдан Магынамен, Менмен еткен, Махаббатпен, Энмен еткен, Y ш жыл артык емес пе? Егер оны коп десен, Айналайын алып тулга, Куд1регп, жумыр жер, Гашыгыма жолыктырда, Y ш-ак куншк гумыр бер! Сезшбестей ет кессе де ет1мнен, Лапылдайын жжул1ткеротыммен, Тек уш-ак кун, Тек уш-ак кун бере гой, Сонан кейш басымды алсан, емнбен” . 232

Кайсар галам ж1бтп тас кенш н, Кос гашыктыц кайтпасын деп месель Жер бетшде адамдардын oMipiH, Отыз есе кыскартыпты деседг.. ...Ал сен гумыр келте дейсщ!.. Д ауыстар — Онай сокпактауып Kerri, неетерсщ? — Тамаша! — Керкем дауыс, коркем ун Ойлы вленткеаред(-ау еркешн! — Жаксы окиды екенсщ! А йымбек ( бокалын Kemepin) Киын шакта Ti3eciH 6yKneciH деп, EKi жастын коп болсын деп елге тартар yjieci. Жане ешкашан 6iTnecin деп Магына мен мазмун уилн Kypeci, Тойбасынынтшменен айтканда. Мы на тосты, халайык, Кемекейге тагы аунатып алайык! ( Бэрi орындарынан турып бокал согыстырады.) Тойбасы Уакытка сан косатын езект1 Enai энге бермейЫз бе Ke3eKTi? Д ауыстар — Келшгм1з эн салсын. — Кэне, Дария, кысылма! Д ария ( орнынаи турып “ Калгымасын ерл/г/'ц ” а т т ы э/idi орыпдайды.) MiHe, саган ойланатын келд) кун, Азамат боп атка мшдщ сен 6yriH.

BipaK атка мжгенжнен не пайда, Журепнде калгып жатса ерлтн. Кайы рм асы : А -а -а, Бозбала, Канаты нды талдырма, Алай-тулей жанбырда, T i3 riH irw i 6epin койма тагдырга, Куанышым. Жан-тенжмен 6ip адамды суймегенж ушж, Суйе алмаганын ушж Табигаттыналдында кжел1сщ. Корга, жаным, cemMiHfli жеруден, Корлык бар ма, жанбай жатып сенуден. 0м1рдеп улкен жешс эрдайым Басталмай ма ез1нд1-езж женуден. Болашагын алдында ел1, булд1ршж, Ер ж ттп н . намысына бул б1рсын. Бупн корсет кайратынды, кушждг, Ертен мумк1н кеш бола ма, KiM 6uiciH. Д ауыстар — Коп жаса! — Косагынмен коса агар! Тойбасы Калыктасын пэк титектж ак кусы, Хас жуйржтер жарыстарда коржбек. Келеа соз Жубанышбай Нуркановка беришек. Д ауыстар — Коал, кене, жтт1м, Тусаутастарешк!м жокаягына! — Кокейтесп не тшек бар ойында, Актар бэрш жан досьжнынтойында! 34

Ж убаны ш бай ( орнынан турып) Баягыда, Бабамыздын бабасынын бабасы Журген кезде суйенбей таягына Кенш не пэктжтен ecipreH гул, Жомарт api межрбан жеар кемгпр Устап апты ауласына келт конган 6ypKirri. (Одан мундай батылдыкты юм K y r r i ? ) Ал B y p K i r r i H K e p in имек тумсыгын K e M n ip катты y p K in T i. Оны озшше “ майыскан” депойлапты, Созге келмей пышагын тез кайрапты. Имек жерш Kecin, жонып, тепстеп Сорлы куска 6ip жаксылык жасауга бел байлапты. Гуж1м аспан элемше айбатгы, Кайратына тамсандырган аймакты, Кайсар кыран тагдыры Акылсыздау, б1ракадал кемтрдщ Пышагында ойнапты. KeMnip байгус сыртка жайып шын сырын, “ Басы кайтты,—деп куанды, — кауттщ ” . Жона-жона имек бурк1т тумсыгын Тумсыгына уксатыпты ол тауыктын. Енд1 б1рде бурк1тг1н ©TKip, узын тырнактарын ангарып, Басын шайкап турып капты танданып: — Мушюл екен, Мушюл екен бул халщ, Сорлы кусым, егерде мен жолыкпасамбагына, Жетшсщ-ау жудеп олер шагына, — Деп отап ап тастады бар тырнагын. Патша журтка жар салды: —Талмас канат, Ал мае кылыш иыкты, Маган ылги ансататын бшкт1, TinTi жалгыз iHiM елген кезде де Умытгырган кеудемдеп кушкт1 Бурктмд1 жогалттым енсушкть

Кыран eai ол бастан багы ушпаган, Менм1н деген арланды, Менмш деген кжюп Тырнагы мен тумсыгында устаган. Кайырымдылыкерл1ккетан еманда, Бурктмд1 тауып берген адамга Ат басындай алтын сыйлау Тук киындыктугызбайды маган да. Ойга, кырга шабармандар агылды, Журттын 6epi буркггп 1здеп сабылды. Y mIt оты сан тараптан жагылды Б1ракбурют киындыксызтабылды. Мазасыздыкбулты сонда сертлдо Алас-кулес ш атты ккут шертыдь Шадыман журтхан котере мадактап, Патша алдына алып келд1 кемтрш. Патша лезде кусын танып, тунерт Унс1з калды зишан ойгапрелт. Коншндеп апас-капас таскынды Айгаккерлеп жанарына жас тунды. Eaai б1рсетоймен шолып киырды, Кабагын тас жиырды. HoKepiH тез шакырды да, 6ypKiTTi 0л riруге буйырды. —Тагдырынды кас1ретке байланган Ап шыгаалман бул туйыктан, кайраннан. Хош бол, кусым, —дед1 патша кыранга,— ©лген жаксы касиетш жойганнан. Сонан кешн: — Ив, KeMnipiM, аман ба?! — Деп жадырап шыга келд1 ол табанда, — Сендей жомартадамдар Ауадан да кажет б!здщ когамга. Устемсодан мерейтде, баганда Ш апагатынтш , мше, маган да.

Этген, этген... осы даркан пейшне Акылыннынсай келмеу1 жаманда. Тугырында тура алмайсынтагат кып, Сойтт тагы жасайсын-ау агаттык. Нарестешн колындагы канжардай — Акылсыздын колындагы жомарттык. Жанынадал. Адал содан асында. Ат басындай алтынынды ал, Тосылма! BipaK мына алтын алган колынды, Амал канша, калдырасыносында. Тек e3iHfli санай корме гарыпка, Катал жаза колданды деп камыкпа. вйткеж сен карсы шапкан жаудан да KayinTiciH халыкка. Калын кауым сенен онгак куй керсе, Саган карап жомарттыктан жиренсе, Не болмакшы? Ал мына алтын оз1нд1 Асырасын аркан жерге тигенше! Катал патша деген1нен кайткан ба?! Сейтш колын кескен екен кемп1рд1н... Анам маган осы анызды айтканда Коз алдымда сен турдын. Дарынын да, данкын да бар жангырган, Актшектерарай шашса, гулдейс1н. BipaK ертен не кутед1 алдыннан, Б1лмейс1н-ау, Оны мулдем б1лмейс1н. Тутастырып бак пен сордын арасын Сикырлайды атар таннын назды yni. ByriH к1ммен, ертен мммен боласын? Тым курделi бул сурактын мазмуны. Заман сенен аямайды бар нурын, Мансапсен1 кулатаалмасторына.

Жатсам-турсам титеймш тек Тагдырын Туспесждеп эумесердщ колына. ( Жубанышбай вз то сты н квтер 'т та с та п орнына отырады.) Тойбасы Кызык eriai басталды, Ортамызга катал сурактасталды. “ Бупн к1ммен, ертец к1ммен боламыз? Kiwre жакын, К1мнен алые тартады ертен арамыз” . Мына тосты жетепнде осы ойдын Коне, достар, ундеместен аламыз! ( Bopi ynch орындарынан турып бокал согыстырады.) Ж тт ( енпи'гежуг/'рт Kipin) К е л т калды кудалар! Тойбасы Жолдастар! Ауа райыныц адамзатка “ omiryiHe” байланысты, Ушактынкеиигуше байланысты Etmi жетп кулаги мен кудамыз. Курметше сол “ айыпты” жандардын BepiMi3 де орнымыздан турамыз! ( Куда, к,удаги, Тойтык, Kipedi. Конактарга селем вергаи орнынан котерыген Медет кудасыныц ж узiне уцме карайды да, mepic айпалып Kemedi. Ж ур т ац-тац.) Орынбасар ( Медетке бурылып) Меке, сэлем бермейсщ бе кудана?

М едет ( толк,ып) И ri жаксы жарандар! Айтпаска не шарам бар. Мынатойды Маздагымнын институт бтрген Думанына санандар. MeHin улым уйленбейд1 бул кызга! Д ауыстар — Маекара! — Кари яга не болган? — Э з Ы ме, шыны ма? Маздак, Эке, Эке!.. Жындандын ба немене? Тойтык, Бул не деген далбаса, С е т н улын болмаса, Карындасым байсыз калып еле ме? Ж убаныш бай Ау, бул калай, кария? Тойтык, (Дарияны суйреп) Кегпк, кэне, Дария! Маздак, ( Тойтык,тыц алдын кес-кестеп) Этшемж, токтаныз! Тойтык, (киж тт) Ж э, жолама, сумелепм,

BeTimri ет кып ж1беремш, Eaai саган менп жабык какпамыз! (Дарияны суйреген куш еа'ктен шыга жвне/iedi. Куда мен кудаей бнргекетед/'.) М аздак ( Медетт in жагасына жармасып) Акылына iiuTiH бе, еке, аракты? М едет ( акырып) Тартколынды! ¥л емес пе ен санаггы... М аздак ( куйзе/1in) Ендеше, сол санатынды кара жерге караттын, Тагдырыма ок аттын. 0ле-олгенше кеипрмеймш мунынды, Каргап етем осы кара кужмдь ( Бет!н басып) BepiHe 03in кшел1ан... не етемш... Журепмнен мангшкке жазылмайды бул тушн. Eaai сендей екежн Куны маган б1ртиын! М едет Кутпеп ед1м... Кутпеп ед1м сенен муны... А-а-а... ( Журег'ш устаган куш еденгекулап mycedi, А йымбек басын cyiieiidi.) Орынбасар Саликалы ж т т ен, акылын бар... Бекер кызып кеттщ-ау... Д ауыстар — Жедел жердем шакырындар! — Жедел жердем шакырындар! 240

Акын сол ойланган калпында. Тарих — Сонан кейш? Ак,ын О л т... Терен казып жерледк. Мумкш менен кеткен шыгар пенделк, Егер козбен карар болсан байыпты, Ол жагдайга тугел экем айыпты. Тарих Ешюм терен танымаган Сенiн эке н —алып адам! Ак,ын Жок! Экемд1 санамаймын алыпка, Конбады оган ел сыйлайтын данкта. Жанын салып мен1 ecipfli, окытты, Туптеп келеек, ол алыптык болып па? Урпагы ymiH ез ©Mipin кимай ма Балыкекештиттей кета балыкта?! Иыгымен KOTepciH деп заманды, Мен де ©cipin келем ею баламды. Эке алдында бар карызым отелген, Дей алмаспын, борыштар боп етем мен. Эйтсе-дагы бйел1мн1н экесш Артык корем экемнен. 1с пайымдар epKiM жеке басымен, Экем жайлыенпметдогарайыкосымен. KeiriM, картым, баска айтарын болмаса! Тарих (мыск,ылмен) Тым асыгыс екенещ,

Саган тагы ашар сырым бар ед1, Лэкин тындап кетерст?! Ак;ын Б1ракта сен салмай ©пз аянга, Токетерш кыска гана баянда! Тарих ( басыи изеп) Онтуспкте, Даркан Азатдаласында Отызыншы жылдардын шамасында Эсте ею айтпайтын, Айтса 6iTTi, алдан канжар кезесе де, кайтпайтын, Жалгыз емес, жалгыз ерд1дегежмен атадан, Кауымына жаны жуас межр1мд1 ботадан, Аты баска болганмен, мшез1 ушш 6ip беткей Курбылары Кайсарбай деп атаган, Эр тан сайын оянатын ©з арынын ужмен, Жемю куткен арманынын гулжен, Турып жатты жас ж т т Эйел1мен жене eKi улымен. Буйыгы кун жайганмен жез канатын, Ол 6ip катал, тым катал кез болатын. Б Ы м нурын тамсана дала кугп, Кейб1реулертосыркап жаналыкты Жатканда шетке кашып, Кайсарбай надандыкты бетке басып, Эйел1мен eKeyi бала окытты Кос кудыктынбойынан мектеп ашып. Дел сол кезде бул1кцллер Бас котерд1 Азатта. Момын далалезде айналып шыга келд1 тозакка. Тагдыр сомдап соккандай-ак куш-кейпж, Иыгынан дэу1ржж ауыр жуп туспейтж, Кайсарбайдын KepiK деген бар ед1 6ip жан досы Бакытты ед1ол тапканына езжесай cepiKTi. Ештенеден хабары жок Кайсарбай Отырган-ды уйжде. Ек1 жттжараланган KopiKTi Алып юрд1 естен танган куйжде.

О, тежр-ай, осы ма едц осы ма ед1 кормеп, Кайран досы коз алдында уназ жатты елгели Тыкыршумен ернж ricTen кезе берд1 ол болменк “ Сал сабыр ет, каз1р, каз1р epTin келем дартер!” Ал бейтаныс ж ттай тты : “ Жок, болманыз a6irep, Айналаныз кагпаган жау, колгатуст каласыз” . “ блген ж ежл,—дед1 Кайсар, —отырганнан шарасыз” . Шыгып Kerri. Дэр1герд1 таба алмады ол 6ipaK. К о н ш жер боп кайтып келсе eKi Him салбырап... YHi лаулап жанып жатыр, о л т жатыр жан жары, EKi ж т т о л т жатыр канга бопп канжары. 0 л т жатыр... 6apiH, 6epiH кас кагым сэт nieujinTi. ...Тактайменен шегелетт терезеж, eciKTi. Кулагына eKi улынындаусы жетп шынгырган, Санасыз жау шарасызга неге мунша omiKTi? Бузып Kipfli терезеж... досы жатыр ел1мге e3iH умсынып, Кос уланы бебеулейд! кок тутшгетуншыгып, Кайсар дел-сал турып калды оз ce3iMiH електеп, “ Ен алдымен KiMfli ап шыгу керек?” —деп. Акын ( шыдамсызданып) Сонан сон? Тарих Мэселен, сен кайтер ен? Акын ( кум'ыж'т) Б... бьпмеймш... Бэлюм, алып шыгар ед1м сабидг?! Тарих Ал ол досын алып шыкты. Кос перзентж куткармакбоп Y мтылганда келеа Кулап тусп отка оранган б т к уйдщтобесь

Ем б1рдей кунес1з жан, eKi б1рдей жас тулга MeHri солай калып койды жанган уйдш астында... Ак,ын Мынау нагыз кыран гой тоске ©рлеген. Сонау Сактар кезждеп Достык уипн ол1мнен сескенбеген Тангажайып ерлктен И недей де кем емес. Асып TycTi барбжктен мен куткен! Одан epi айтыныз?! Тар их Бултсертлдг Домбырадан куй шертшп кониш, И р ш ш ктщ ж уп ар леб) кайта кезд1 ежрдк 0те берди ете берд1 желмаядай ж е л т кун, Шат-шадыман гулдед1 oMip бутагындай opiKTin, Кайсарбай да белт буып, 6 e K iH in , Шанырагынан жылутапты KepiKTiu. Шын сен1скен, сутжскен, угыскан Cipe, мундай бола коймас туыскан. MiHe, кырсык... KopiK б1рде eKi кун Катарынан кайтпай калды жумыстан. Kвнiлiнe moKiM кудк ой салмай Асыл досын пдеп барды Кайсарбай. Жанарынантарамаган мастыгы: — Кел, кел,—дед1 Н К В Д бастыгы,— KopiK досын арам екен, кара екен, Тап жауымен байланысы бар екен. Аман сактап калгын келсе басынды, Кутка рам деп электенбе досынды! Бул ортада бас араздыкжуретш-д1 бурыннан. Жарык корсе кобелекше калбан кагып бурылган, Э л п ж ттж уб ай ы н а ынтыкед1 KopiKTin, Кайсар онын курган торын тани KeTTi кырымнан. Ак;ын Окига енд1 терендедь 244

Мынауыныз дайын турган поэма. ( шыдамсызданып) Одан кейж не болды? Тарих — Арам ойын орындалмас албасты, — Деп Кайсарбай жас ж т т п н алкымына жармасты. — Коймадын ба, онда сен де кетесж,' 0 з тубше енд1 взш жетесж, — Деп жымиды ол ангартып жай кекесж. Сипап турып Курбаканын желбезеп сиякты Кенет icin шыга келген шекеан. Ол айтканын орындады. Jle6i3iHe бекем екен “ азамат” , Сондайлардын кейде жолы болатыны гажап-ак. ©TipiKneH киыстырган 6ip жалага байланып, Кайсар солай кете барды мекенже айдалып. Ак^ын Мынау, TinTi, сумдыкекен! Тарих BipaK шындык ешкашанда калмак емес тапталып Y ш жылдан сон туган жерге кайтып келд1 ол акталып. Келсе KepiK оралмапты. Жанын кажап сан куд1к, Жан досынын жубайы да коз жумыпты мэнпл1к. ( Ойланып цаяады.) Ак,ын Сонан кейж? Айтсанызшы тез1рек! Тарих EKi ом1рд1незег!ндей бул кызыкка карашы, Жалгыз ©Kcin калыпты уйде тей-тей баскан баласы. Жес)р айел сол сабид! канатынын астына ап,

Eri3 тагдыр сияктана отыр екен бас курап. Кайсар сорлы ашылтандай кенш тнбулагы, Нэрестеш кушып турып айкай салып жылады. Нврестен1 кушып турып есше алды ол еткенд!, Нэрестеш кушып турып езше-ез1 серт бердь Катал, ожетазаматтын мундай кезш жылаган Будан бурын бул ©шрде корген емес 6ip адам. Тек жылаумен толтырардай ом1рдеп олкыны, Коп 9К1рд1 ол, конин тежз сеюлденш толкыды. Ак,ын Ие, иэ, булайша тек к у и т адамдар жылайды... Тарих Мунан кейш жан адамды козге глмей, Кайда багыт устаганын жан адамга сезд1рмей, Баланыалып Акжайыкка кош т кетпсол тут. Нак сол туннен ор ж т т п канатты Жерлестер1 мвнгшкке жоталтты. Кайсарбайдын кулл1 OMipiH бурды озше нэресте, Мектепке алгаш барган кез1, шыккан кез1 белеске, Он жылдыкты 6iTipreHi... 6api, 6epi, 6opi есте. Уланынын жанарынатусе медеп коленке Уйленген жок. Бар кызыкпен кош айтысты ол ерте. Уйленбедк Тым каталдыкболды-аудеймш мунысы, Б1раконындэу1ршесыйлаган кентынысы — Уланы ymiH аткарган зор жумысы, ¥лы адамнынулы ici! Ак,ын Азаматтык — адамзаттын касиегп ураны. Бул энпме болды-ау матан улы сын. Осы улы адам ту ралы Улкен дастан жазбасам, Акын атым курысын! Тарих Сол i3ri жан о л т Kerri ескеруаз, багасыз. Буган тендес Kacipeiri, квне, кайдан табасыз?

Мандайына аямастан жазган екен соры да, Кайран тагдыр каз1р журтка кершед1 кулкш. Ал перзент1 улы экесж ардактаудын орнына, Ит етжен жек керед1 бул кунк Ак,ын ( ызаланып) Ондай улды соттау керек! Тарих ( какийп) Э,солай ма? Ендеше, сен озщ сотга оз1ндП 03ia агыз ана сокыр коз1нд1! Ак,ын ( айк;айлап) Неге? Неге? Айтпайсын ба себебш? Тарих Keiueri олген сенщ экен сол Кайсарбай efli гой, Колындагы жет1м перзент сен едщ! Ата-анана б{рдей сыйлап кара тун, Кайсарбайдын киган жайсан канатын Сол кездеп Н К В Д бастыгы — Койнындагы эйелшнщ eKeci, Ягни, анау кайын атан болатын! Ак,ын А-а-а-а-а! ( Кос аяацанымен кулагын басып турып к,алады. Сэлден кешн еа'н ж иы п) Буюл элем алдында eKi 6eTiM каралы, Жаным жардай жаралы. ( к,алшылдап) Ka3ip барып кайын атамды олт1рем, Экекепналамын!

Тарих Ол — онсыз да ел ген адам, карагым! Ак,ын Ел кулагы ест1меген сумдыкбул, Сорлы басым... юмд1 келгем корган гып... Кжмше жасырынып шындыктын Жан-жагымнан каумалайды жалгандык. Кайран екем... Неге-неге тандады екен жолды бул. Неге маган бол1спед1 Иыгындагы мол жупн? Тарих ( курс'тт) Онын турл1 ce6errrepi болды, улым... Б iрдей T03in ыстыкка да, Салкынга Жер астында жатпай ма алтын кезден таса калпында? Катан казып алганынша кутетш Шындык кейде уксайды сол алтынга!.. Сен акынсын ©Hin шыккан ортенге, Кандай epic усынасын ертенге? Кандай жем1с усынасын ертенге? Ойлан, ойлан... Эдшетпн. кылышы Енд1 ceHin желкенде, Енд1 ceHin желкенде!

СЕЙХУНДАРИЯ М устай Кэрш ге Делиде болганымда Yudi галымы: — О з Сырдария взенмщ бурын басца арнамен ак,к,анын 6uieci3 бе?— деп сурады. KeuinipeK ауылга барганда осы оциганы нагашыма айты п един: — Балам, туган елтщ тарихына немцурайлы к,араган адамныц ем/рде жалы балган емес, — dedi ж уз! сурланып. Содан бастап менi “Б'п ел1мЬдщ квне тарихына назар аудармасак,, ж ац а тарихты ц б'аге де назар аудармауы м ум кт екен-ау ” деген ой жи1 мазалайтын болды. (Досымнын кунделтнен) Б iрiншi тарау Kipnieine ел муцын уялатцан, Сен куэан, 6apine, зиялы ац тац. Ох, цызарып ац ты м мен цаншама р е т Адам к,олы тудырган ц и ян аттан . (Сейхун жыры) Сексеу1лд1 дала жатты секем алып удерт, С уж кпсш кутп ж1пт атын отка ж1берт. CymicriciH кутп жтттондырса датунп ызгар, TyHri ызгардан жаурагандай д1ршденщ жулдыздар. 0 M ip мынау, сен1м, куд1к алма-кезек жарыскан, Егер сен1м семсер болса, кудк деген — арыстан. К уд к деген арыстан гой, кайда барсан 6ip егес, Семсер болса арыстанды жарып тастау тук емес. Y ркер туды, уркерден сон кудютент ай туды, Акын жттсонда гана есше алды кайтуды. Не болды екен ГауИарайга? К у д к тагы куш алды, Сол кудктщ шылбырына сешм б1рсеттусалды. Кенет, жэумгг тыныштыктын иыгын басып каумалай, Атдуб1р1 жарды кырды. Бул, ерине, ГауЬарай. 249

Кае кагымда ж е тт келд1 ол, карагерш Te6iHin, Карагерден каргап Tycin жылады-ай 6ip ег1лin. Коп жылады ол ез мунына жасай алмай иел1к, Коп жылады ол Акжэмидщ иыгына суйент. Ал Акрками басу а й тты : Сен кыз едщ уйкылыны козгалткан, ДуСпм елдщ махаббатын маздаткан. Женеозщде солсез!мге шолдеген, BipaK ofaH жол бермеген колденен. Есен кайтып кормеген еш пендеден, Куралайды кезге ататын мерген ен. Тек орамал тарткандыгын болмаса, CoiiTin, салмак арткандыгын болмаса, Гулгетабын н э з к т т н болмаса, Анага тен жазыктыгын болмаса. Содан ба элде кершгенщ KepiM боп, Ерден томен жерщ жок. Ер деуип ед1м, айнам, неге озгердщ, Айнам, неге коз жасына соз бердщ? ГауИарай: Keujip, жаным, адаскандай айбыным, Кушагында 6ip зымыстан кайгынын. Алдымдагы булын-булын кундердщ Жамалынан мунымды окып улгерд1м. Бала кезден кум KociriH суырып, Кыраркасын куырып, Bip жутып ек жусан дэмш даланын, Bip кезш ек щкэр олке танабын. Шаршы топтан жарып шыккан акын ен сен ак алмас, Лагыл созден епшм, cipo, сендей камал cofa алмас, Лагыл созбен журепмд1 ортеп едщ ен алгаш, вртеп едщ, содан менщ алауланып аспаным, Келе-келе оз отыммен ©3iMлаулай бастадым. Содан кейш серттестж 6i3 секемаз, Кол алысып, кол 6epin. Енш 6yriH сертке барар жол 6epiK. Айдарынан кыраттын Жанга жайлы иплде жел1 ескенде, 250

А к шарбы булт керуен1н Kepi бурып кешкенде, Изен Hici мурын жарып, Кум жуасы бурымданып, Алабота бойын жазып, сан курып, Кебелектер гул куалап кангырып, Алагулж апас-капас шапкылап, Кой жатканда сем1з кумнын Heci6eciH тарткылап, Желкобыз бен Жампоздын Жанарынан шам жанып, Зарезал болган жабы да Жалын т1ктеп панданып, Пандыкпенен кымс еткенд1 ангарып, Айналада кылыкты eMip сез алып, Аслан булттан тазарып, KapafaH кезде кеплж1м кезш тенкерш, Кызгалдакдалам жаткандай бейне ертенш, (0ртент деу1м — еркелж) MiHe, мен, айнам, сол шакта Шадыман оймен шат кулш, Г улдерден алка тактырып, Мэз eTin ата-анамды, Анамдай ардак даламды, Куй косып сежн куйще, Шанырагы шалкакуйще Келш боп туссем деп ед1м, Болмады блракдегешм. Акрками: — Умтнд1 таптаган KiM, Саган карап октаган KiM садагын? Садак orын ез кеудеммен кагамын. ГауИ ар ай : Дэрменаздж б1здщортаксорымыз, Узе алмаймыз, буза алмаймыз оны 6i3. Бупн сонау Сейхун бойын жайлаган Кулл1 алапты, б1рлж емес, буйшкпен байлаган, Колынан кан уйыган Теке сакал Буш хан Меж алам деп сез салдырды экеме. Эне, жаным, оган шаман жете ме? 251