М.Шаханов.Эверестке шығу

А к,жами: — Егер ул боп тугандыгым рас болса енсель Бупн туннен калдырмаймын, алып кашам мен сень Кус канатын талдырардай мына сайын дала бар, Талыксыган кез1м1зде 6i3re пана бола алар. ГауИарай: — Бул ойыннын, асылым-ау, алды кузар, арты жар; Кузар шыннан екеум1здщ жайымыз бар тартынар, Б у т ханнын экеме айткан мынадай 6ip шарты бар: “ Егер кызын м ен т алтын кузырымнан бас тартса, TLneriMfli жел отше тастатса, Бершмесе ерюнше, Яки менен кутылмак боп 03iH-e3i елт1рсе, Ант етемш мына улы хандыгымнын атынан, Аямаймын. Аймагыннын канын судай сапырам” . Муны eciTin ж т т у н а з т у р ы п калды TicTeHin, Жамалынан жалын ceMin, ж1гершен куш KeMin. Бар у м т н зулымдыктын 6ip кияпат мысы аттап, Сосын узак жылап жатгы торгын кумды кушактап. ГауИарайдыц к;оштасардагы айтк^аны: Езуше 6ip куакы сыр бупп, М [ркем дуние миыгынан тур култ. Сол эжуа, Эб1летт1 эжуа Койды 6iзд! мунды гып. Турак еткен ран гулдер даланы Менс1з гулдеп, енд1 менс1з солады. Танатады Эзщмен 6ip OTKi3reH, Бул, эрине, сонгы таным болады. Сонгы ганым. Коштасамын анаммен, Анам болган даламмен, Ертен жылап журмеу ymiH Бупн жылап алам мен. 252

Танатады каумаласып галаммен. Галамдай кендаламмен. Ертен кулш журмеу ymiH Бупн кулш алам мен. Аныраган ешм калды ез1нде, Ен бакытты кез1м ceHin кез1нде, Ш уак болып куйылып тур сез1мге, Ол бар кезде каумет 1зде тез1мге. Амалын не, тасты сокпак кештщ бе, Амалын не, жанбай жатып ештщ бе? Тек басынды жогары уста елеен де, Тек e3iHfli муаркетпе ешммге. Арман барда ж1гер гул1 солмайды, Ал махаббат журек отын талгайды. Бэлюм, мэнп жолы евтаз болуы, BipaKоны муаркеугеболмайды. Жол буралан, сез1м тура, ой тура, Жол тускен сон болмас жене кайтуга. Суйген адам ce3iMi ymiH бакытты, Болмайды оны бакытсыз деп айтуга. Бул жайлы кеп мундаудын не орны бар, Жандар да бар пэк сез1мд1 кор кылар. Махаббатты уйлену деп ойлайды, KyfliperriH кунын бишес сорлылар. Аз ба ем1рде жылап ж у р т кулгендер, Кур кулкшщ KacipeTiH б1лгендер. Ойлашы езш, аз ба мынау елемде Суймей, сенбей тагдыр косып жургендер. CeHiM жокта сыр meriHin, кабарды ой, Сую жокта арман ceMin, талар бой. Аяу керек, аяу керек оларды, Эне нагыз бакытсыздар солар гой. 0 M ip солай, куйзелю кеп, жулкыс кеп, Болсын мейл!, дшщтузу, турмыс ток. Суймей, сенбей тагдыр коссан б1реумен, Махаббатта будан аскан кылмыс жок.

Табу киын буган тендес кайгы да, Кайран ко тл кайратыннан айныма. Журтка салган бейшаралык. камытын Тагдыр мен1н сала алмады мойныма. Мейл!, тш м угыспасын галаммен, Тек ceHi ансап саргаярмын санаммен. Мейли денем отка куйсш, ортенсш, CeHi суйген журекпенен калам мен. Купи барлар жыгар шалып, атып та, Мукыл деурен корлады деп тотыкпа. CeHi ойлаймын, ceHi ойлаудан танбаймын Залым ханнын керпесжде жатып та. Ен даланын ерке тотай ел1ri ем, Ел1м сулу кершетш мешмен. Енд! денем элдеюмнщ мазагы, BipaK BHiM мэнп 6ipre сежмен. Коншнде K03i барлар байыпты, Кшаламас кайрандаган кайыкты. Тагдырымыз косылмаса, 6i3eMec, Оган 6i3fliH заманымыз айыпты. Заман кайтсш, мандайында сор калын, Аркандады-ау талайлардын арманын. Жолы сынсын тулпарды озган eceKTiH, Кары сынсын сункарды озган карганын. Оназага озбырдокет берген KiM, Нэуетекке, зэнталакка сенген KiM? Жолы сынсын булбулды аткан желбастын, Колы сынсын аккуды аткан мергеншн. А кты к демiн таусылганша кулама, Куламасын б(здерсенген мунара. Ен сонгы ауыр коштасудын сэт1нде Жыламаймын, айнам, сен де жылама. Калыктаудан, шарыктаудан талмаган CaHiH кайда, aHin кайда самгаган. Ал мен кетт1м, бэлк4м, мэнп керместз, Кул1п турып, колынбулгап кал маган. 254

Е к i н in i т а р а у Камыцды ойлап, xatindi ойлап жаралы, Ел муцынан вз муцыцды к,ояр балсан, жогары, Перзент болсац 6edepi жок, кок тайгак,, Тура алмасац болат семсер т ш тд е , Б вр тц ушсын доптай боп. Басыц ке та 'н сол бвркщнгц iuimde. (Бабалар батасы) I Кызылкумнын тагы да 6ip кызыл иек таны атты, Tafbi да 6ip бала кыран данкын кокке таратты. Сол кырангатолыкашып улгере алмай ce3iMiH, Ата кыран битнен кулап елд1озшщ. Tafbi да 6ip кол суалып, кумнын квз1 бозарды, Бозан аспан т т н т1степ, бозан ойлар соз алды. Kaciperri куэгер боп эб^етп таскынга Y ркердей топ ауыл жатты боз тебешн астында. Y mIt кейде боз тебеде жогалган 6ip жез ине, Ж т т отыр сол тебешн манындагы боз уйде. Токтау бар ма? Кундер де 6ip кум сеюлд! сыргыма, ГауЬараймен коштаскалы ©Tin капты-ау 6ip жума. Зымыстандай 6ip жума erri, атын MyHfa шалдырып, Акжвмидщ мандайына eKi сызык калдырып. Бул кездер1 коптен жешс колга туспей торыккан, Хан ecKepi коп олжамен келе жаткан жорыктан. Шаттык хабар хан кониине зор куаныш куйган-ды, Сондыктан да eKi тойды 6ip жасауга уйгарды. Y uli куннен сон той болады. B ir r i дей бер енпме, Арманындай ГауИарайдан айрылады ол манпге. Жо-жок, енш TipuiLniriH icTey керек Tipi адам, Еркекемес, ж \\пт емес жел ыгына кулаган. 255

Атка конды. Ауыл жатыр без баягы керюмен, Даналыктын нурыменен, пенделжтщ времен. Без баягы ангалдыкпен, без баягы пэктжпен, Элдеммнен ойы суып, елденеден бак куткен. Оны койшы, табжатта тыс коймапты жазадан, Бул ауылдын су азабын тартканына не заман. EpHi кепкен шел далада турмас ед1 ел 6ip кун де, BipaK ата мекен-жайын киып кету мумюн бе? Юмгетастап кешпекии оларата-баба мазарын, Олар кетсе, туган жерге KiM бурады назарын? Ж ок, атама, кимайды журтата-коныс даланы, Кумда туды, моласы да кум тесшде калады. Сонау Сейхун езеншен —табигаттын сыйынан Жалгыз кулак су бермедьау дшнен безген Буш хан. Каншама рет кудык казып корсетсе де ел тегеурш, Басын шайкап мазактады, бершмед1 бедеу кум. Кайран ауыл кайтсш енд1 куш шабан, уйелен, Кунде ертемен кундж жерден су тасиды туйемен. Акын ж1птатын тежеп узактурды соны ойлап, Ен алгашкы ceyip таны келе жатты арайлап. Сапар сэтп болгай-акта, узишегей таралгы, Акын енш Буй1 ханнын ауылына жол алды. LUipKiH, ceHiM ер жтттщ жолдасы гой кайда да, Бул сапарда б1лек куил асар ма екен пайдага. KiM б1лед^ таба ала ма, таптыра ма жол айла, Буш ханнан кек алуга бел байлады ол калайда. B ip a K канша камшы басып тездеткенмен акылды, Акыл барып Енжарлыкты сырласуга шакырды. 256

Свз бастады Енжарлык,: — Ойландаршы, не утамыз жанжал гып, Кетпед1 ме кетер кыз. Жолга шыктык бекер 6i3. Кол га туссек торга тускен торгайдай Зындан торын сыгалаумен етерм1з. Бас аманда, баста кулак аманда, Тош алсандар, кайту керек табанда! Акын тагы тезге салып Kepin ед1 Акылды, Акыл барып бжегпк'п сырласуга шакырды. Енжарлыктын шерткен сырын ©зек кып... Ш ашын жулып ашуланды О ж е т т 'т : — Нэуетектщайткан созш карашы, Эйп болды вужайыннын шамасы. Сапар узак, бурылатын жол кайда, Бурылганша ©л1п кетсек болмай ма? Ешкайсыннан мэн кормед1м татырга, ¥ ксап олу керек ед1 батырга. Акыл, сен де кенес ашып квлпрст, Кысталанда басты бекер катырма. 0л буйткенше. Кара мунынтыншуын, Заузатыннан каукарын жок 6ip сыгым. Егер Айла 6ipre журсе Ханыннын 03iM барып тепстеймш тумсыгын. Кайда мен1н Айладосым, Айлашым, Кетт1к, кэне, сонымнан ер, кайдасын? Ак,ыл а й т т ы : —Дем1нд1 бас делендеме, бакырма, Елендеме, бултты кун1 сокырдауыл шакырма. 0жет буган кулак аспай ж етт барды Айлага, Жет1п барса, Айла сорлы байлаулы екен Акылга. — Ой, сумдык-ай,—дед1 Ожетпк бар ашуын малданып, Жол шет1не аунай Kerri бетЫ тырнап долданып. Акын тагы тезге салып Kopin ед1 Акылды, 257 Акыл барып Махаббатты сырласуга шакырды. Кенет мангаз пан даланын еркш баурап талдырып, Ту би1ктен есллд1 6ip жан тербеген жангырык: 17-1014

— F асырлардан гасырларга жол алган, ¥шып келген арман атты аралдан Мен 'прлжтщ ак кусы ед1м аппак ардан жаралган, Данкым алые таралган. Коктем гулin кадасам да шашыма, Ылги коктем ерткешм жок касыма. Конган жокпын анау-мынау бшкке, Конган жокпын кез келгенжнбасына. Кара тунд1 коп кешеем де азалы, Жэне ешюмшн. болган жокпын мазагы. Маган жаза тарткызамын дегеннщ 03i тартты жазаны. Тагдыр мен1 салды канша сотка да, Мойыгам жок, куй ген жокпын отка да. Маган арнап окатканнын барлыгын Жазып койды тарих кара тактага. Сескенсе де осы кара т1з1мнен, Коп кадалды ала коздер сузилген. Тек куншшйк орагытты алдымды, Тек зулымдык калмай койды i3iMHeH. Жадау шакта, аласармай айбыным, Ж узш келем шкэр дуние айдынын. Канатымда самалы бар бакыттын, Саусагымда ж у з т бар кайгынын. Сулулыктын сэн! болып оришм, Коркыта алмас ызгары да вл1мжн. Bip коз1мде сеулеа бар ум1ттщ, Bip коз1мде шуагы бар сешмнщ. Ашкан жанга журепмнщ Kurri мын, Кглтаз мен1н ашылмады 6ip кужм. Комежмде эуез1 бар булбулдын, Езу1мде сынгыры бар кулюнщ. Ождансыздар сатканымен халкымды, EiiiKiM мемпнеата алмады данкымды, Мазак eTin кулге Teyin ж1берд1м MeHi сатып алмак болган алтынды. 258

Эдвджтщжолын к у т т сарылсам, ©кшбеймш кайтпадыдеп карымсам. Мен сендерге жалынбаймын куткар деп, Мен Махаббат болмас ед1м жалынсам. Мангаз жаткан пандаланы тагы ecineH тандырып, Энге уласып Kerri лезде жан тербеген жангырык. — А-а-ау, а-а-ау, а-а-ау... Акын тагы тезге салып жумсап ед1 Акылды, Акыл кайта Енжарлыкты сырласуга шакырды: MiHe гажап, сорлы Енжарлыкжерд1 Tipen тоамен, Езушен Ko6iri агып, талып жатыр есшен. — BiiriM ,—дед1 ол есш жиып, — коп мазалай бермендер, Мумк1н болса енд1 м ет осы apafa жерлендер. Акын буган масайрады. Тагы жумсап Акылды, 0жетпкт1 eKiniui рет сырласуга шакырды. Сойтсе, ол барып аркасына MiHin апты Намыстын, —Керд1ндер ме, —дед1 кулш,—туысыммен таныстым. Намыс айтты: — Мына кызба маган келш жабысты, Бул бар кезде менщ жолым болар ма екен табысты? T©3iM айтты: — Мен т1рще корыкпа даторыкпа, Ылги ceHi коргап журем, колдап журем жорыкта. — Жок. To3iMfli ертпеу керек, —деп Кунинлдк кунк erri, Асау ойды шабандатып оз1н-оз1 кулю erri. —Тоз1м мен1 сан гасырлар коргап келд1 кушктен,— Деп Махаббат масаттана дауыстады бшктен. Акын узакойга шомды. Дала жатты кершп, Тунп уйкыдан кезш ашып, жана умтсе бершп, Kypciimi акын. Жаны ерекше болатын-ды сымбатты. Сосын туган даласына оймен карап т1л катты: — Кайран улы каумет1 зор далам-ай, Кысталанда болice алар кайгынды ¥л тугыздын айбынды. ¥л тугыздын сымбатымен, сэжмен, ¥л тугыздын ойы жакут, жаны кен, Олар сетн айдындатты данкынды TipuiwiKKe мэнп олмейтш этмен. 0 T T i канша кику салып зенпр кун, Ерлер1нд1 ертеншесенадрдщ. BipaK кейде озш туган алтыннын Данкын жезге женд1рдщ.

Кайран, улы сайран далам, Отаным, Mem есейтш Kerri нурлы шапагын. BipaK кейде бойы мукыл тобенщ Бшк шыннан жогары erriH атагын. Алуан ypflic, алуан сщет менгердщ, Талаптынын канатына жел бердш. Панасы сен куннен кашкан байгыздын, Анасы сен ешреген ерлердщ. Кайда барсан, камалау мен алалау, Кайтем ceHi, жаны coyip далам-ау. Ер туганын ерлнс efli, тек кана Тез жогалтып алатынын жаман-ау. Кейде заман таскын болды, таскынды Токтата алмай сенin кайгыц аскынды. Тулпар тудын, жампоз тудын, бул дурыс, BipaK кайдан ойлап таптын каскырды? Бакытты erriH кай кектемдь кай кузд!, Булт шепнсе, айдарында ай жуздк Кыран тудын, булбул тудын, бул дурыс. BipaK кайдан ойлап таптын байгызды? Боларсын ба ождансыздан от куткен, Ойга сыймас анкаулыгын коп тттен. Катар ocTi калампыр мен шонайна, Кызгалдагын катар ecTi шетпкпен. Кайран бейкам, ихсандыгы зор далам, Зор тулганды бейкамдык па корлаган. Мен окшемд1 саган Tipen ocin ем, 0кшен кисыкдесе 6ipey, арланам. 0з1н айтшы, аркан канша кабарды? Соншама арман энж ерте догарды. Акын тусан, кузга салдын сокпагын, Баян тусан, коса тудын Кодарды.

Meiirii, мешн кудк емес ол да аса, Бакытгымын нурын Meni колдаса. Улы дала аталмас па ен, белюм, сен, Осындай 6ip кайшылыгынболмаса. Б1ракдала ундемеди елденеж ойга ала, Элденеге суйсшгендей кул1мдед1 жай гана. Кул1мдед1 жас ympin козше, KiM бгледи улылык па ундемеудщ 03i де. Жымиды акын, дидарына косып всем ендшк, Буйра булттар элдекайда бара жатты женкшп. LLIipKiH, кайсар канаттыны кандай куш бар бвгеген, Санк-санк eTin бала кыран ушып erri тебеден. II Шаршатсын ба жастыкшактын кажыры мен дауылы, Узак журд1 ол. Эне, ене, Б у т ханнын ауылы. Хан тукымы журттан ерек эбзелдетш багасын, Емж-ерк1н жайлап жатыр дариянынжагасын. Ерказден ойды бурып, жауын алган жанардын Мынау зангар сен сарайлар менштнде солардын. Айналасын мунга белеп, 6ip коркыныш тенд1р1п, Улы Сейхун взежнен жатыр екен сен журт. Кенеташы шуесплдь Бул недабыл? Маскара! Туырлыктай сен уепнде барады агып жас бала. Каз1р-каз1рб1тед1 енш, аунап кетсе, болганы... Онда балгын 6ip вм1рдщ меншпкке солганы. Долан урей кушагында колын жайып балага, Bip топ адам eci шыгып ж у п р т жур жагада. Ж у п р т жур eci шыгып жан-жагына аландай, Комек сурап, ал ездер1 теуекелге бара алмай. Улы дария каЬарланып, буырканып, толганып, Сен мен cerwi согыстырып, тасып жатыр долданып.

Тагдыр ергесыбаганы тартады екен не турл1, Ж т т аттан каргып тусш дарияга ceKipfli. Нен толкындар оркештенш жан-жагынан каумалап, Каумаласып алып урмак, ердщ ерюн баурамак. Беренедей 6ip сен келш согып erri акынды, Акын 6ipa3 басы айналып, Kyruin кайта шакырды. Бар арманы, бар eHepi су астында кала ма, Сонда калай? Буган да ажал кыл тузагын сала ма? Жо-жо-жо-жок! ¥л керек кой мына улы далага, Перзентще куш-куат бер, тапкырлык бер, жан Ана. Сен астымен жузш журш арен жегп ол балага, Эрен жетш, булд1рипндгалып шыкты жагага. Алып шыгып жата Kerri ол, тосш жерге кыздырып, Аркасында сау-тамтыкжок, кеткен екен муз Twin. — Неткен козаз батылдык бул, неткен щкер адамдык, Деп жамырай тандай кагып алгыс айтты оган журт. Ал булд1ршш юмнщулы? Бул кызыкка карашы, Буй! ханнын бвйбшеден туган жалгыз баласы. Ыныранып хан да жегп eKi OKneciH колга алып, Аман калган жалгыз улын кушып суйдi толганып. Жалгыз улын KiM куткарды? Сурамады оны да, Кайтпакболып ынгайланды асасын ап колына. — Алдияр хан, —деп сол сэтге 6ip кария т!л катты, — Бул MiHe3iH MiH болмай ма акылына сымбатты. Улынды KiM куткарганынлпт! б1лпн келмей ме, Буйте берсен, ел шшде i3ri ce3iM олмей ме? Т1рлтнде !зпл)кке тас аткан жан оналмас, Анау турган жас ж т т к е алгыс айтып, амандас! — Э, солай ма?—деп зорлана езу тартты Буш хан, — Ендеше, бул кур калмайды улы ханнын сыйынан.

Ашулы гой, котеретк к о н ш т н к у т н 6ip, Уэз1р кайда? Ж т т п алтын докабамен ктнш р! — Керек емес, алтын менщ арманымды аксатар, Олкешзге к т м !здеп келгетм жок, аксакал. — Не жорык бар, муздай болып KmHrici келмесе, Бул ж т т п ертен маган ап келвдер, ендеше. III Хан ©3iHiHтурмак болып уадесжде буйдалы, Ертенгшк ордасына кулл! халкын жинады. Жинады да муз конш н тунгыш рет ж1бггп, EKi некер хан алдына ертш келд1 ж т т п . — Ал, жас батыр, байкап турмын мшезщтыморекен, О рлтне байланысты болар бэлюм мерекен, — Деп Б у т хан б1ртоктады, — жан екенантабанды, Кеше ол1мнен алып калдын менщ жалгыз баламды. Байгазысы болсын сонын, арманынды айт коздеген, BipaK жалгыз TweriHfli орындауга соз берем. Болюм, маган уэз1р болып каларсынакордамда, Бвлюм, саган байлык керек, онынды да айт, арланба. 0лде сулу кыз керек пе журттамсанган корюне, Муны ©3iH шеш, озщтанда 6epin турмын еркще. Осы сетте Акжемид! eKi сез1м билед1, EKi ce3iM билед1 де, eKi жакка суйреди EKi сез1м. EKeyi де бастар efli муратка, BipiHmi боп Г ауИарайдын yHi жегп кулакка: “ Сункарым-ау, куткаруга келдщ бе, Дулей-шампатагдырыннын кикарлыгын жендщбе? Булын-булын болашакты алга сап, ИПркш, егер жолымызды жалгасак.

Катар аксак 0Mip атты беленде, Б1зден аскан бакытты жан болмас ед1-ау влемде” . Кандай киын 6ipдога;1Ы 'гагдырлардын ауысы, EKimuici — туган влке.ата-баба дауысы: “ Улым, мынау келте ем1рд1 Узартудын жалгыз гана жолы бар. Кане, жылдам кайратын мен кажырынды колына ал, Нагыз кыран мвнп ардактап ©тер болар ез кепн, 0з1нд1 03in умыта 6ui, бакыты ушш озгетн. Жеке шаттык 6ip баска. Арманыннынайы алдан тусын-ак... Б1з кайтем1з. Елщ жатыр ерш Keyin сусырап” . EKi елее те гайып болды вз дегенш уктырып, Акын сонда соз бастады ханга карап TiK турып: — Кешедеайткам,таксырхан! Маган байлык керек емес, 0 з байлыгым 03iMHiH журепмде, Ж ы лу сурап келгем жок бул ешрге. Ж о к елде 6ip устемдж ансаппын ба? Keperi жок увз1рл1к мансаптында. Ал сулу кыз 0 з!мде бар болатын,. Барлык вн1м тек соган арналатын. Ойда жокта аксады арман -атым, Соны аксаткан адамнын мойнында Ti-iic ед1ойнауга шар болатым... Же, жарайды... Айтайынллепмди Бул тшек — ел Tuieri, Егер-егер муны айтпай, басканы айтсам, Онда м ет намысым елт1редь Кызылкумда мекешм, ата-бабам, Жер1м жатыр сусырап каталаган, Мунын 6epi маган мун. K©3i ашылсын улы куандаламнын, Хан басынмен айнып кетсен, ерюнде, Турар болсан серт1нде, Акылдасып алганнан сон ел1ммен Улы Сейхун дариядан — Тек калаган жер1мнен Су 6epeciH 6ip кулак. — А-ха-ха-ха,—деп мвз болды Буш хан 264

Eid санын ургылап. — A-xa-xa-xa! Ecri ме деп ойлап ем, Есерл1кке не дейш, Тек сол болса кемейш, Bip кулак су аздыкетш журмей ме, EKi кулак берешн. Аха-ха-ха, есерл1кке не дейш?! IV Бакытты гой — иыгына ел сешмш арткандар, Туган жерде пайгамбардай касиегп карттар бар. Туган жерде гуламалар, даналар бар не турли Ен даланын жазылмаган окулыгы сеюлдь Жанарынан шапагатты жалкын соуле шашырап, Олар узак кенес курды Акжамщц касына ап. Максатайкын. Тек б{рортакшеилмтаппайтурганмен: “ Сейхун суын Кызылкумга кай арадан бурган жен?” Bip карт айтты: — К,ол корсендер мен кесейш нарыкты, Уш торангыл мушсшен каздырындар арыкты. Кеудеа ылди, арнага сай, epi 6eTi шепрен, Жер кабаты ете жумсак, ангаргам-ды шобшен. Opi ол манда ecKi окпан бар, суыр, тышкан, iHi коп, Окпан барда бул максаттын орындалмас жыны жок. Картакылы макулданды. Осы болды келiciM. Куншк жерден арык казу аз бейнет пе ел ушш. MiHe, акыры дариядан су алынды 6ip кулак, Асау толкын кумга карай беттузед1 сылдырап. Басы ceiri. Негеапарып согарекен жалгасы, BipTe-6ipTe кени 6epfli жас арыктын арнасы. Туган жерде гуламалар, даналар бар нетурлй Ен даланын жазылмаган окулыгы секши.

Кезбен кермей, бул гажапка нана кою муммн бе? Улы дария жана арнага аунап Kerri 6ip тунде. V ЕртенгЫк ceMi3 ya3ip 6ip cypiHin, 6ip кулап, Шырт уйкыда жаткан ханды зорга оятты жулкылап. — Ойбай, сумдык! Енд1 кайттж, тез турыныз, улы хан, Осы болар курыган. Жер соктырып Kerri 6i3fli кызылкумдык жас бала, Сейхундария баска арнага аунап Kerri, маскара. Аунап Kerri, кол узд!р!п барлык ип жаксыннан, Барлык дэулет, свулетщнен ажырадын, таксыр хан. Хан калбактап сыртка шыкты. Кереметке карай кал! Канырап тур су ycTiHe салган зеул1м сарайлар, — О, маскара, кутылута табар ма екем жол будан, — Деп д1ршдеп Tyci кашып жынданардай болды хан. Ал манайда жан адам жок, ye3ip гана касында, Журттын 6api журген ед1 жана арнанын басында. Eci шьнып хан да жегп. Ж урт жол берд1 каумалай, MiHe, кызык, 6ipTon кызбен осында жур ГауИарай. Tayhap десе ГауЬар-ак кой, каратан журтсуйанген, Айлы жуз! бал-бул жанган, аксэукеле кжнген. Шаттанады, куанышын коярга жертаба алмай, Кептен куткен бакытына 6yriH жеткен адамдай. Хан карлыга дауыстады: — Bip айласын табындар, Эскер кайда, жабылындар, жана арнаны жабындар! — Олай ету мумюн емес, — деп Гау!парай катты пл,— Енш кайтьт жамалмайды бул жыртылган шаттыгын. Будан аскан азапты, Будан откен мазакты TinTi ойлап таба алмассын, Жолын кара болтан сон агармассын. Бупн ceHiH мунар KyHin, Ж еум ^ KyHiH, жылар кунж, Ойын шабан, тасбакадан озбаган. 266

Эттен, шындап жылауды да тагдыр саган жазбаган. Осынау зор кереметп жасаган Батыр ж т т — менщ жарым болатын. Екеум1зде 6ip-aK арман бар ед1, Сол арманнын сен куйшрдщ канатын. Сен орнатшн басымызга кара тун. Хан болсан да журек шамын жанбаган, Ym жойкын, дш1 мыкты, He6ip гажап улылыкты Тек махаббат ашатынын бглмейсщ-ау,сен надан. Суйген журек максатына иек артпай тынар ма? Сол ж т т п н маган деген сагынышы — бул арна. Кане, токтат, мыкты болсан. BipaK куат кайда ондай? 1згшктщ желкесшде ойнап едщ тайрандай, Абыройынтоплд1 enai итке куйган айрандай. — Экепндер, мынаны тез, шаптыгуын карандар, — Деп Буш хан flip-flip етп. — Экепндер, камандар! — Экете бер, корыкпаймын мен енш, Кеудем аскак махаббаттын жешсше болендь Жен1с маган Menri берд1 кол ушын, Бакыттымын, Токаппармын сол ymiH. Оны угатын кайдан болсын отсенде Окшбеймш каз1ролш кетсем де. EKi нокер алып бара жатты кызды камауга, Лезде алтын кун дарияны бeлeдi всем алауга. L U ip K iH , кайсар канаттыны кандай куш бар богеген, Санк-санк eT in бала кыран ушып отп тобеден. Сушкпме менен селем жетюзерсщ дегендей Кыз кыранга колын булгап журе берд1 богелмей. Он канатта Сейхун жатыр толкын атып жаркырап, Кош бол, кош бол,—деп курсше сыбдырлайды бал курак. Сен олмейсщ, сен олмейсщ деп тургандай жел кулш, 1нкер таннан хабар айтып болашакка ceHaipin. Сол болашак не сыйламак? Элде 6epi 6iTTi ме? Bepi мумк1н. Кызол жайлы ойлаган ж о к т т л де. 267

МАЗМУНЫ 0ЛЕНДЕР М ЕН БАЛЛАДАЛАР Эверестке Liibify...................................................................... 6 Гашыктыкгаламаты................................................................ 7 Еркектер жыры....................................................................... 12 Эйелдер...................................................................................12 Сулулыкты сезжу немесе Еабиден Мустафинмен карттыкжайлы энпм е............................................................ 14 Арман..................................................................................... 15 Шынбасындагыокига............................................................ 18 Алтын, кум1с жене калайы..................................................... 21 Жайыкпен жуздескенде..........................................................22 “ Байкаймысын” ..................................................................... 22 Жал ы н .................................................................................... 23 Жанерке.................................................................................. 24 Достык елкеспжнзаны............................................................27 Ж1герленшру немесе езш бакытсызбын деп есептеген ж т т к е жауап....................................................29 бзендер...................................................................................30 J I a Валетта манындагы тун немесе касиет мунарасы................ 31 ¥шак устшдеп о й ................................................................... 33 J^ c i3 fliK .................................................................................. 34 TyciHicy теоремасы................................................................. 34 ТЖ-лар................................................................................... 37 Bi3, казактын eKi акыны, 6ipreMi3............................................ 38 Калдаяков езен)...................................................................... 38 Айбергенов ш ыны.................................................................. 40 Казактын бас булшык eTi........................................................40 Алгыс айтып ©тем саган.......................................................... 41 Оралу...................................................................................... 42 Наурызга ода...........................................................................43 “ KoKiperiMfle терт сауле бар терт бакыттан туратын” .............43 Рух мектебшдеп м ун .............................................................. 44 Жана казактар немесе рухани байлыксызда мемлекет куруга болады деп ойлайтын жас бизнесменге хат................... 45 Цемент.................................................................................... 48 „Жубайлар бар энпмеа таусылган.......................................... 48 Шекарасыз жомарттык немесе 268

Калекеш Карагуловты 1здеу.....................................................49 Кулпытас кепиет1 немесе Kepi тебу заны................................. 50 “ F умырымыз сан у м т е н турады” .......................................... 53 ^_Мен кыз ушш уялдым............................................................. 54 “ Маган арман жалгагандар” .................................................... 56 Тарысы бар аймактын............................................................. 56 Касымды кабылдамаган адам хакында.....................................57 Жароков кошесшдеп кездесу..................................................58 “ Тарихка ушлсен сезер ен” ......................................................62 Барселона вуежайындагы сункарлар........................ ■..............62 Ж т т п н eKi сипаты................................................................. 66 Кудаша....................................................................................67 Мурын жайлы эз1л.................................................................. 69 Алгашкы махаббатка хат.................................................. 70 Теренщк жы ры .......................................................... . .'Г-. .. 73 “ 0ркенисгпн адасуы” атты романнан уз!ндшер Компыотербасты жарты адамдар........ •...................................76 Еркектерге козкарас немесе вйелге сирек жолыгатын б а к ...... 78 Ел тмегшш кунл..................................................................... 81 Курметс!з, шыншыл тулгалар немесе TypiK каганатынын к у л а у ы .....................................................................................83 Бпкыт геометриясы................................................................. 86 Желтоксан аланы.................................................................... 88 Тортана.................................................................................. 89 BeciHiLii еркек..........................................................................89 0м1р-Тем1рд1нсонгы осиеп....................................................91 “ Жазагер жады коемоформуласы\" а л ы романнан узшдкпер Гималай жолбарыстары немесе малдык сана туралы м ун ........ 95 Улылар мен орташалар........................................................... 96 Каскыр аулаушылар кулыгы жэне саразбан сабагы................ 97 Тарихи жады тужырымы......................................................... 99 .Жетшии туйс1к...................................................................... 101 ПОЭМАЛАР _]У1ахаббатты коргау................................................................104 1. Саматтынжубайы Айжанармен жекпе-жек........................106 269

2. Гайш а.................................................................................ПО 3. Турюстан анызы................................................................ 111 Нарынкум зауалы.................................................................. 115 1. Махамбеттщ сонгы ce3i..................................................... 115 4^Эке yKiMi............................................................................ 117 Шынгыс ханнын кател т немесе жешлген жешмпаз хакындагы Отырар дастаны................................................... 120 Жангырык немесе Акеак TeMip калай басталлы......................129 12-3 = ? ............................................................................... 137 Танакез................................................................................. 141 Куре тамырды 1здеу............................................................... 163 Сежм патшалмгм...................................................................188 Сейхундария.......................................................................... 249

Художественное издание Шаханов Мухтар ВОСХОЖДЕНИЕ НА ЭВЕРЕСТ Стихи и поэмы (на казахском языке) Бас редакторы д. ГИрманов Редакторы А. Хасенова Техникалык редакторы У. Рысалиева Квркемдеуим редакторы Д. Нурышева Корректоры д. Кенжалина И Б J<fe 203 Теруге 6epi.nai 7.08.03. Басуга 18.11.03 кол койылды. Г1iiiiiMi 84x108 1/32. Офсегпк кагаз. Шартты баспа табагы 14.28. Есеплк баспа габагы 14,84. Таралымы 10000 лана. № 1014 тапсырыс. “ Атамура” баспасы, 480091, Алматы каласы, Абылай хан лангылы. 75. К.атакстан Республикасы \"Агамура” корпорациясынын Полиграфия комбинаты, 480002, М. Макатаев Kotueci. 41.

“ Атамура кггапханасы” сериясымен биыл мына ютаптар жарык; кередк Сэкеп Сейфуллип. Аккудьщ айырылуы. Ж у с тб е к А й м ауы то в. Акбитек. 1лияс Ж аисуггров. К,¥лагеР- Б е й ш б е т М айлип. Ш уган ьщ 6e;irici. Р а б и т M ycipenoe. Улпан. К / 1 С ы м Ам апж олов. Дарига, сол кыз. 1л1яс Есепберлип. КдИар. Тахауи А хтап ов. КдЬарлы кундср. F a фу К/и'/ырбеков. Консадак. К а с ы м Kfliiceuoe. Ж ау тылындагы бала. Ш ерхап М ур таза. Согыстьщ соцгы xecipi. Бауы р ж ап М ом ы ш улы . Уш кан уя. Эб'ии Кекибай. Ханша-Дария хикаясы. Кэд\\рбек Сегибай. Bi3 калада турамыз. Берд^бек Соклакбаев. М енщ атым К,ожа. Баубек Булкыш ев. Заман Гмздт. С а т т а р Ерубаев. М ен щ курдастарым. Cam Ж иенбаев. Алтын калам. Оралхап Бекей. Кербугы. Kfldbtp М ы рза дли. Кекейкесть К э к т б е к Салыков. Ж езкш к. М укан И м апж апов. Алгашкы айлар. O cnaiixan Эубэю ров. М ы ц мшездеме. Крйш ыгара Салгараулы. Сол 6ip кундер.

Мухтар Шаханов - акын. 1942 жылы туган. Туцгыш елендер жинагы «Бак,ыт» 1966 жылы жарык, кердо Махаббат, достык такырыбындагы, адамгерштк абзал к,асиеттерд1 жырлаган «Балладалар» (1968), «Кырандар тебеге конбайды» (1974), «Махаббатты коргау» (1982), «Расырларды безбендеу» \\ (1988), «вркениетпн адасуы» (1999), «Жазагержады космо- формуласы (Шынгыс ханнын пендел1к купиясы, 2002)» атты елендер1 мен поэмалары, романдары басыдцы. Махамбет eMipiHeH алынган «Нарынкум трагедиясы» (1980) | жене кене кала - Отырар тагдырына арналган «Женшген жен1мпаз хак,ыццагы Отырар дастаны немесе Шынгыс ханнын | кателИ» (1982) поэмалары жарык, кердг М. Шаханов - халык, арасына кен тараган б1рк,атар ендердщ де авторы.