Фараби Қайырымды қала

8бу Насыр зл-Фараби сысында куш пайда болады, осы куш арцылы олар ездер1 сыртцы цозгаушысыз тугызган заттарга ка­ рай езд1г1нен цозгалады, ал бул заттар олар дуние- ге келуден немесе болмыстан бурын жаралган. Со- нымен цатар б1реулерд!ц екшпп б1реулерге ьщпал ету1не себепкер болатын куштер жене б1реулер ек1нш! б1реулерден цабылдайтын куштер [жасала- ды]. Будан соц аспан денелер1 ездер1не-ездер1 же­ не езара есер еткип отырады б1реулер1 ек1нш1лер1- не есер етед1, м1не, осы ер алуан жацтыц цимылын уйлест1руден цосындылар мен цурамалардыц кеп- теген турлер1 жене цайшылыцсыздыгымен немесе цайшылыцтылыгымен кезге тусет1н кептеген ша­ малар кел1п шыгады. Будан денелер жиынтыгыныц т1рш1Л1Г1 пайда болады. Алгашында элементтер б1р-б1р1мен арала- сып кетед1, сейт1п, кептеген карама-царсы денелер тугызады. Сонан соц булар 1Ш1нара б1р-б1р1мен, сон- дай-ац [б1р мезйлде] элементтермен де араласып ке- тед1, сейт1п, б1р1нш1 цоспадан кеЙ1нг1 келею. ек1нш1 цоспаны тугызады, ал будан дел сол сияцты кепте­ ген царама-цайшы формадагы денелер кел^п шыга- ды. Дел сол сияцты осы соцгы [денелерд1ц] ерцайсы- сында басцаларга есер етерл1к куш пайда болады, сонымен цатар олардыц баскалардан 1Ш1нара есер алуына себепкер болатын куш жене оларды сыртцы (29-бет) цозгауыштыц кемег1нс13 езд1Г1нен цозга- луга [1Ш1нара] межбур етет1н куш пайда болады. Сонан соц аспан денелер1 ездер1не есер етед1, ездер1- не-ездер1, ягни б1реулер1 ек1нш1лер1не есер етед1, [сонымен цатар] олар элементтердщ есер1не ушы- райды жене [ацырында] олардыц ездер! элементтер- ге есер етед1. Басца да толып жатцан алуан турл1 цоспалардыц цимыл-ерекет1 осылайша соцтыгы- 98

Цайырымды нала сып отырады, сейт1п, булар элементтер мен б1р1н- ш1 материядан едэу1р алшацтап кетед1. А л [коспа- лар] осылайша [ез кезег1нде] дейект1Л1кпен араласа беруден талмайды, бул ретте эрб!р цоспа алгашцы коспадан курдел1рек келед1, сойт1п, денелер ке- дертен асып, енд1Г1 жерде [б1р-б1р1мен] араласа ал- майтын жене элементтерден бурынгыдан да алшац туратын баска денелерд1 турыза алмайтын халге жеткенге деЙ1н осылай бола беред1. Над осы арада араласу тоцталады. Кейб1р денелер б1р1нш1 коспадан, ек1нш1 б1реу- лер1 ек1нш1 коспадан, уш1нш1лер1 уш 1нш1 цоспа- дан, басдалары соцгы коспадан шьщцан. Минералдар элементтерге ец жадын жене кур- дел1Д1Г1 шамалы коспадан шьщцан; олардьщ эле­ менттерден алшацтыгы онша коп емес. Эс1мд1ктер курдел1 жене [сол себепт1] элементтерден негурлым алшац жатцан коспадан шыццан, сондыцтан да олар негурлым коп кездесед1. Интеллекткпз жануар ес1мд1кке Караганда [онан да гер1] анагурлым кур- дел! коспадан шыццан. Тек адам рана ацтьщ коспа- дан кел1п шыгады. Осы турлердщ эркайсысында буларды езд1Г1нен кимылдауга мэжбур етет1н куш пайда болады да, осы кушт1н, кемег1мен ол не езгелерге эсерт тиг1- зед1 не ез1 баскалардын, эсер1не ушырайды. Пэрмен- Д1 куштерд1 алатын болсак, булардьщ эсер1нщ мен1 уш топка белтедк булардын, эсер1не жи1 ушырай- тындар; булардын, эсер1не сирек ушырайтындар; булардан б1ркелк1 эсер алатындар. Дел осы сиякты енжар куштер уш турл1 эсерд1н, мэн1 болып шыгуы мумк1н: буларга барынша коп эсер етет1ндер; мейл1нше аз эсер ететшдер; [акы- рында], б1ркелк1 эсер ететтдер. Б1р [болмыстыц] 99

Эбу Насыр ал-Фараби ек1нш1С1не тиг1зетш есер1 кейде кемек арцылы, кей- де царама-царсылыц арцылы кер1нед1. Будан соц бол- мыс атаулы б1р-б1р1не эсер етш жатцан кезде аспан денелер1 [сол болмыстардыц] эрцайсысына эсер1н ти- г1з1п отырады. Кемекш1лер кейде оран кемегш кер- сетед1, кейде царсы эрекет жасайды. Сейт1п, аспан денелершщ болмыстарга жасайтын есер1 (30-бет) осы болмыстардыц б1р б1р1не тиг1зет1н эсер1нен б1р1гед1 де толып жатцан басца цосындылар мен цоспаларды тугызады; ал булар ез тарапынан, ер- б1р жаца турден кептеген эр алуан тулгалар тугы- зады. Аспан [денелерЦ аясындагы табиги зат- тардыц ем1р суру себептер1, М1не, осындай. 19. МАТЕРИЯДАРЫ ФОРМАЛАРДЫЦ ДЭЙЕКТ1Л1Г1 ТУРАЛЫ Сейт1п, [табиги заттар] алгашында, эз Т1рш1л1гше ие болады да, дуниеге б1р келгеннен кейт ем1р суре бе- ред1. Б1рац олардыц материядан жэне материяга цара- ма-царсы формадан цуралган болуы шарт, ал бул ма­ терия осы форманы немесе оныц царама-царсылыгын ацгаруга беЙ1м турады, осы денелердщ эрцайсысы- ныц эз формасымен уйлесерлж цуцыгы мен цисы- ны бар. Оз формасы арцылы ол езше тэн болмысын- да сацталуга цуцылы; ез материясы арцылы ол езшщ цаз1рг! болмысына царама-царсы басца болмысца ие болуга цуцылы. Осындай [царама-царсы] ек1 бол- мысты ол б1р мезг1лде жузеге асыра алмайды, сон- дыцтан будан сезс13 кел1п шыгатын цорытынды, ол алгашында б1р1н жузеге асырады да, б1разга детн [ектипстщ ] ем1р1н сацтап турады, будан соц мерт бо­ лады, одан кейш т1рш1Л1к ет!п, оныц царама-цар- 100

Цайырымды нала сылыгын жалгастыра беред1, тагысын-тагылар. Ойткен1 булардыц б1р1Н1ц ем1р1 ек т н п с т щ ем1р1- нен есте узац емес, сонымен катар б1р1нщ узацтыгы ектш Ы н щ [узактыгынан] есте кеп емес; булардыц ерцайсысы - ез ом1р1 мен узацтыгыныц б1р бел1Г1. Белг1л 1 б1р материяныц ек1 турл! царама-цар- сылыцща ортац [болатыны] сияцты осы царама-цар- сыльщтардыц ерцайсысы осы материя арцылы ем1р суред1; бул материяга царама-царсыльщтыц ек1н- ш1с1не Караганда тез1рек келу1 лайыц емес жене [ацырында] оныц б1р мезг^лде ек1 турл1 [царама-цар- сылыцца] цатысты болуы мумк1н емес; будан сез- С13 туатын цорытынды, материя б1ресе б1р цара- ма-царсылыцца, б1ресе ек1нш1 царама-царсылыцца тус1п, осы ретпен кете беред1 де, бейне еркайсы- сы ек1нш1с1не кукылы сияцтанады; б1реу1нде ек1н- ш1С1не [багышталган] елденендей сипат болады, муныц кер1с1нше, осы ектнпсшде б1р1нш1С1не [багышталган] елденендей сипат болады; сейтш, еркайсысында белг1л 1 кукьщ болады, бул кукык б1р1нен екшипсше ауысуга тшс. Демек, ед1л1не кел- генде, материяныц соцгы сатыда ем1р сурген бо­ луы керек, ейткен1 ол не б1р1нш1дег1ге дерек болып шыгады не соцгысынан [кеЙ1нг1ге] дерек болу уппн (31-бет) ол [алгашында] б1р1нш1С1нде ем1р суред1, тагысын-тагылар. Осы болмыстарга ед1лд1к болуы уш1н сан жагынан б1регей жене белг1л1 б1р заттыц дарага Караганда еркашан кеп бола беру1 мумк1н емес; сондыктан да оныц узактыгы еркашан белг1л 1 б1р калыпта сакталады. Зат жекеше ем1р сурет1н- д1ктен, осы турге жататын индивидтер б1раз уакыт бойы ем1р сур1п, содан кей1н курып б1ту1 кажет, ал булардыц орнын нак сол турге жататын баска инди­ видтер басуы керек, мше бул мысалга сейкес, унем! осылай болуга ти1с. 101

Збу Насыр ал-Фараби Бул [индивидтерд1ц] кейб1реулер1 - элементтер, ек1нш1 б1реулер1 осы элементтерд^ц араласуынан кел1п шыгады. Араласудан туатын элементтерд1ц 1Ш1нде б1реулер1 негурлым курдел1 цоспадан, ек1н- mi б1реулер1 курдел1л1Г1 шамалы цоспадан пайда бо- лады. Элементтерд1ц эрцайсысын цуртып тынатын царама-царсылыц ол уш1н б1рден-б1р сыртцы цара- ма-царсылыц болып табылады, ейткет элемент- терд1ц тутас тулгасында царама-царсылыц жоц. Курдел1л1г1 шамалы цоспадан кел1п шыццан бол- мыстыц цай-шылыгы мардымсыз, куш1 шектеул1 де елс1з келед1. М1не, сондыцтан да оган субстанция- сында зиян келт1рет1н царама-царсылыц елс13 куш болмац та, оган болмашы мелшерде рана, атап ай- тцанда, сырт жагынан рана зиян келт!рмек; сейт1п, оныц зиян келт1руш1 царама-царсылыгы сонымен катар сыртцы царама-царсылыц. Курдел1л 1г1 [одан да] шамалы цоспадан пайда болган болмысца зи­ ян келт1руш1 царама-царсылыцтар тек сыртцы ца- рама-царсылыцтар. Болмыс негурлым курдел1 бол- са, оныц бойындагы царама-царсылыц жене муныц цурамдас бел1ктер1 негурлым кеп болса, курдел1 заттардыц царама-царсылыгы согурлым O T K ip , ца­ рама-царсылыц куштер1 [мумк1нд1ктер1] согурлым цуд!ретт1 келед1 жене 6ip-6ipiHe есер етуш1 куштер согурлым кеп болады. Курдел1леу болмыстар ер- келк1 бел-шектерден цуралган, сондыцтан буларда ейтеу1р 6ip царама-царсылыцтын, болуына ешнерсе де бегет жасай алмайды. Сейт1п, буларга зиян кел- Tipymi царама-царсылыц - epi сыртцы, epi 1ШК1 ца­ рама-царсылыц. Сыртцы царама-царсылыцтан зацымдана- тын заттар ылги ездер1 ipÎTe бермейд1. Меселен, тас пен цум - бгртектес заттар рет!нде тек сыртцы зат- 102

Цайырымды нала тардыц [эсер1мен] рана ыдырайды. А л баска [дене- лер] еспмдштер мен жануарлар осындай 1шк1 ка- рама-царсылыцтан да 1р1п-ш1рид1; м1не, егер осы денелердщ 61р1 болмысда е н е т т болса, онын, форма- сы денес1ндег1 1р1п ш 1р1ген нерсен1 унем1 калпына келт1р1п отыруы арцасында б1раз уацы т ем1р суре беред1. Муныц ез1 1р1п-ш1р1ген нерсен1 ауыстыру уш1н гана керек (32-бет); б1рак ешнерсе де оныц де- нес1не тиек болган нерсен1н, орнын толтыра алмай- ды, бул денён1 ез формасынан айырмайынша, оны осылай камтымайынш а онымен б1р1г т кете алмай- ды. Бул цоректену деп аталады. Денеде доректен- д1рг1ш куш жэне осы кушт1ц ш апагатына кемекте- сет1н касиет болады. Бул к уш тщ шапагаты сондай, осы денелердщ еркайсысы карама-карсы затты 031- не тартады, б1ресе осы карама-карсыльщтан айыры- лады, б1ресе оны ез болмысына кайта кабылдайды, б1ресе [акырында] е з т щ формасы сиякты формага тус1ред1. Онын, кунп ж уре келе куры п бйженге дей- 1Н бул жагдай созыла беред1; сонда бул денеде енд1 калпына келт1рг1ш куш калпына келт1ре алмайтын нерсе гана калады; с е й т т , дене куриды. Ол [ез1н1ц кез1 т1р1с1нде] зиян келт1руш 1 ез1н1ц 1шк1 к уш 1мен ез1н-ез1, м1не, осылай коргайды. Зиян к ел т1р уш 1 сы рткы куш т1 алаты н болсак, дене будан ез1не б1ткен м уш елер1 аркы лы сакта- нады , булардын, б1реулер1 - 1ш к 1 м уш елер, ек 1н- Ш1лер1 - сырткы мушелер. Сейтш , [ез1н1ц т1рш1Л1Г1жагынан] жалгасып к е­ ле жаткан нерсен1 сактау унпн бузыла бастаган ин- дивидтерд1ц орнын баскалардыц басуы кажет. А л муныц ез1 [ек1 багытта] жур1п отырады: не б1р1нш1 индивидтер бузылган кезде олардын, ор­ нын баскан негурлым жаца, ек1нш1 индивидтер 103

Збу Насыр зл-Фараби бурынгылармен цатар журед1, сондыцтан осы тур- ге жататын эйтеу1р 6 ip индивид, цалаган кез1нде не осындай индивид, не ец болмаганда, б1р1нш!лерд1ц орнын басцандардыц 1ппндег16ip [индивид] осындай жерден табылады. E ip iH H ii индивидтер цурыганнан кеЙ1н 6 ip a 3 уады т еткенде кутиеген жерден e K ÍH in i индивидтер пайда болады, сондыцтан 6ipa3 уацыт откенше осы турге жататын элденендей басца тулга OMip суре цоймайды. Осыныц нэтижес1нде кейб1р [индивидтерге] куш бтгед1де, осы арцылы олар T y p i жагынан эз1не уцсастарды тугызады, ал басцалар- мен олар уш таса цоймайды. Соцгылары уш 1н бу- зылып б1ткен индивидтерге уцсас индивидтерд1 жеке аспани денелер дуниеге келт1рген, олар эле- менттерге осы багытта эрекет етк1зед1. T y p iH e сэй- кес Q3Í сияцты куш тугы зуш ы куш пен уштасты- ратын элементтерд1 алатын болсац, олар ездер1 ó ip iK K e H к уш к е царай не a p i аспани, e p i басца дене- лерд1ц эрекет1н, не цолгабысын тугызады; не цара- ма-царсылыц арцылы осылай етед1, ал муны ц ез1 куш т1ц эрекет1н [осте] жоймайды, цайта табигатта уйлес1мд1л1к тугызады; бул уйлес1мд!л1к куш тен туатын эрекетт1 тецест1ру упйн, не болмаса оныц эрекет1тоцтаганш а (33-бет) осы тец-д1к т1азды-копт1 езгерту у пин [керек]. Осы турд1ц 1пйнде зацымга ушыраганньщ орнын басатын нерсе нац сол кезде пайда болады. А л мунын, 6 e p i ж т-ж и 1, некен-саяц немесе б1ркелк1болып отырады. С е й т т , элденендей 6 ip болмыстыц T e r i осылай ж алгаса беред1. Осы денелерд1ц эрцайсысында эз1н1ц формасы- на сэйкес белгий 6ip цуцы гы мен белг1л16ip м ум к1н- Д1г1 болады, ал эз1нщ материясына сэйкес ек1нш1 турл1 цуцы гы мен ек1нш1 турл1 м ум к1нд1г1 бола­ ды. Оныц формасыныц к уш 1 арцылы оган бер1лген цуцыц оныц эз1не тэн болмысты сацтауда, атап ай- 104

Цайырымды нала тцанда, ез болмысына цайшы келет1н ек1нш1, ка* рама-царсы болмысты иеленуге кукылы болуын- да. Эд1л1не келгенде, осы [денелерд1ц] еркайсысы ез м ум к1нд1гш е сейкес канагаттандырылуы керек; ал [булардыц бор1н] б1р мезг!лде данагаттандыру мум- к1н емес, сондьщтан будан С03С13 туатын цорытын- ды, ол б1ресе б1р магынада^ б1ресе екш ии магына- да канагаттандырылуга ти1с. Сейтш, ол т1рш 1л1к ете бастайды да, б1раз уацыт ем1р суред1, содан кей- 1н цуриды; будан соц оньщ царама-царсылыгы ем1р суред1, м1не осылайша, т е к с 1з кете беред1. Оныц болмысын сактайтын нерсе оныц денесшдеы куш немесе оныц формасын мекендейт1н куш , не болма- са баска д е н е т [мекендейт1ц] жене (34-бет) сонымен б1р1ккен, соныц болмысын сактауга кызмет етет1н Курал рет1ндег1 куш ; немесе оны баскаратын баска б1р дене, ал муныц ез1 не аспани дене, не ейтеу1р б1р баска дене не [акырында] осылардыц бэрш щ бас ко- суы. Бул болмыстар карама-царсы болгандыктан, ер- б!р карама-карсы ж уп тьщ материясы екеу1не де ор- так. Сойт1п, бул денен1ц материясы сонымен катар ек1нш1 [оган карамащ арсы денен1ц материясы жене [ез тарапынан] сол соцгы [денен1ц] материясы КУД* ды б1р1иш1С1Н1ц материясы сиякты. Демек, оныц екеу1нде де б1р1нш1С1нде екшнпсше, ек1нш1С1н- де б1р1нш1С1не тэн елденендей б1р касиет бар. Сей- Т1П, бул ж агы н ан алганда, бYл ек еуш щ б1р1нш1с1н1ц ек1нш 1с1не б1раз КУКЫгы бар, бул к ук ь щ б1р1нен ек1нш1С1не кеппп оты руга ти1с. Б1р денеге катысты жене ек1нш1 денеде сацталатын материя не осы екш - ш1с1Н1ц формасына тусуге, мэселен, ек1нш1 денеден Коректенетш дене сиякты бодуга ти1с, не ез1н щ мен- ш1кт1 формасына емес, ез тур!нщ формасына тус у ­ ге, меселен, елгендердщ орньш басатын адамдар си- 105

Эбу Насыр ал-Фараби яцты болуга т т с . Бул жерде эд!Л1не келгенде, б1р1 - ек1нш1с1н1ц материясын ием денетт1 оган осы ма- терияны беруге ти1С, ал ек1нш1с1 - б1р1нш1С1Н1ц мате­ риясын иемденет1н! оган осы материяны цайтаруга ти1с. Мунын, ез! не б1р заттыц о з т е царама-царсы жацтан ез материясын цайтарып алуына, тартып алуы на м ум к1нд1к берет1н [куш]; не онын, формасы- на б1ткен, б1рден-б1р денеге бекМ лген куш , ал му- ныц оз1- бул ретте онын, бгге цайнасцан б1р мушесц не ек1нш 1 б1р денеге бггкен куш , олай болган кун- де бул дене онын, белектенген мушес1 рет^нде онын, царама-царсылыгынан материяны тартып алу уппн гана оган щызмет етет1н болады. Осы денедег1 неме- се басца б1р денедег1 екш ни куш оны ез формасына немесе онын, ту р ш щ формасына тус1ред1. Б1р куш ек1 турл1 ж ум ы с атцара алады; бул куш не б1р де- нен1н, цуцыгын оны билеунп ек1нш1 де-нен1н, есеб1- нен калпына келт1руге межбур етед1, ал бул куш ас- пани куш бола ма, [елденендей] басца [куш] бола ма не барльщ осы [куш терд1ц] б1р мезг1лде жинацта- луы бола ма бер1б1р. Б 1р дене е к ш н п с т щ материясы болады, 1с жуз1нде соцгысы оган ез формасын тугел багыш тайды немесе оган ез формасыныц б1р бел1г1н бер1п, оныц мацызын азайтады. Ек1нш1 [денен1ц] Кызмет1н-дег1 муш ен1 иеленунп денен1н, [езЦ булар- дын, б1р!Н1ц мушес1 болып табылады; не оз1Н1ц бук1л формасын [осы ек1нш1 денеге бередЦ не онын, мен1- не ешб1р нуцсан келт1рмейт1ндей дережеде оны ез формасына тус1ред1. Бул цудды цулдар-дын, [жумы­ сы] есеб1нен ем1р суруш 1 адамдардьщ ездер! багы- нышты болып цызмет етет1н халге жеткенге д е й т ауыздьщ тала берет1н1сияцты. 106

Цайырымды нала 20. АдАМ Ж АНЫ НЫ Ц БОЛШЕКТЕР1 МЕН КУШТЕР1 [ЦАБ1ЛЕТТЕР1] Т У Р А Л Ы ^ А дам пайда болысымен оныц бойына, ец ал- дымен, б1тет1н нерсе - куш [ягни каб1лет], ол осы куш аркылы коректенед1. Сондыктан бул коректен- д1рг1ш куш болады. Будан сон, туй с1-н1лет1н нер- сен1, мэселен, жылыльщ пен суы к-ты кты , ацдауга м ум ктд^ к берет1н жене дем, И1С, дыбыс, [акырын- да], туе сияктыларды, сеуле тер1зд1 кезге кер1нет1н зат бггкенд1 ацдаткызатын куш [пайда болады]. Сез1мнщ пайда болуымен б1рге адамда сез1мд1к ап­ парат пайда болады, оны ез1Н1ц туйс1нген нерсестн унатуга немесе унатпауга можбур етет1н осы ап­ парат. Сонан соц, онын, бойына екш пп куш б1тед1, осы куш аркылы ол туйсш ген, эсер алган нерсен1ц сез1мд1к байкау есер1 [козден] гайып болганнан кей- 1нг1 жерде ж ады нда сактайды; бул - киялдау куш1. Муныц ез! туйс^к бггкенд! озара б1р1кт1ред1 немесе ер алуан уйлес1мдер мен ж 1ктерге белед1, б1реулер1 - ж алган, ек1нш1 б1реулер1 - акицат, сонымен ка­ тар бул куш киялдагы нерсеге ынтыккан талапты демеуш1 болады. Акырында оныц бойында ойлау куш 1 болады, осы аркылы ол интеллекцияныц па- йымдагыш объектшерш ацгарады, сулулыкты сум- пайылыктан айырады, сейт1п енер мен гылымга ие болады (35-бет). Бул куш те пайымдалатын нерсеге ынтыккан талапты демеупп болады. Коректенд1рг1ш куш б1р устем куш тен жене баска куштерден - коректенд1руш1 жене кызмет етуш1 куштерден куралады. 1^оректенд1рг1ш, устем куш дене м уш ел ер тщ ортасында - ауызда болады. Цоректенд1руш1 жене кызмет етуш1 [куштер] турл1 мушелер ортасында орналаскан, булардыц еркай- 107

Эбу Насыр ал-Фараби сысы белг1л1 6ip дене мушес1н пана етед!. Устем куш , e3ÍHÍn жаратылысында, барлык баска куш атаулыны билеп-тестейд1; булар ж уректе жаткан устем куш т1ц табиги мацсатын кездей отырып, ез- дер1н1н, кимыл-ерекет1нде соган ел1ктейд1. Населен, асказан, бауыр, кекбауыр мен оларга кызмет етунп мушелер жене соцгыларга кызмет етунп мушелер осындай. Сейт1п, ен, басты жене билептестеуш 1 му- ше - бауыр. Ол билейд1де, багынады да: меселен, ол етт1, буйрект1 жэне баска да сол сиякты мушелерд1 билейд1, ал багынатыны - ж урек. Цуыц буйрек- ке, буйрек бауырга, бауыр журекке кызмет етедк Булардан баска да мушелер бар. Сез1мд1к куш [тепе-тен, дережеде] epi устем [куш], epi коректенд1рг1ш [куш] деп есептелед1. Соцгысы - ж уртты ц бер1не ебден мел1м бес сез1м: кез, кулак жене баска [мушелер] арасында бел1- нет1н сез1мдер. Осы бес сез1мнщ еркайсысы ез туй- ciHreHÎH ацгарады. [Сез1мд1к] устем куш д е г е т м 13 - барлыц бес сез1мнщ ацгаратынын 6ip жерге 6ipiK- TipeTÎH [куш], бул сез1мдер патшалыктын, ep6ip ау- данындагы ж адалы цты ц белг1л1 6ip Typi бойынша онын, шолгыншылары мен хабаршылары рет1н- де ерекет етед1. Сейт1п, устем [куш], бейне 6ip пат- ша сиякты, оныц патшалыгыньщ барлык ауданда- рынан елг1хабаршылар екелген жадалыктар соныц тен,1рег1не жиналады. Бул куш те ж уректе. Щиялдау к уш 1нде коректенд1руш 1 куш тер бол- майды, булар [денен1д] бас мушелер! арасында ор- наласады; 6 ip a K бул куш - б1регей куш , бул да журекте болады. Ацгарылган нерсе сез1мге [есер етуден] калганнан кеЙ1нг1 жерде ол осыны жадында сактайды. Оз жаратылысы бойынша ол ацгарылган нерсе жайында терел1к айтып, оны жайгастырады, атап айтканда, турл1 амал-айла аркылы [хабар объ­ 108

Цайырымды нала ект1лер1н1ц] б1реулер1н ек1нш1лер1нен айырады же­ не б1реулер1н кел1ст1ред1 де, ек1нш1лер1н туйс1Н1л- ген нерсеге царсы цояды. Ойлаушы кушт1 алатын болсац, баска мушелер- де оныц ез тур1ндег1 коректенд1руш1 немесе кызмет етупп куштер1 жок- Бер1нен бурын ол (3 6 -бет) бар- лык баска куштерге устемд1к жург1зед1, ал булар циялдау куштер1 бола ма, ертурл1 нег1зг1 куштер бола ма, ягни 1нпнде устемд1к етуш1лер1 де, багы- ныштылары да бар куштер бола ма, бер1б1р. Ол [ой­ лаушы куш] киялдау куш! жене сез1мд1к куш пен Коректенд1рг1ш куш сиякты устем куштерд1 би- леп-тестейд1. Талпынгыш куш деген1М13 - затты унататын не­ месе унатпай тастайтын куш. Ол - устем куш, ал баска [куштер] оган кызмет етед1. Осыныц аркасын- да т1лек [тугелдей] талапка уласады немесе ацга- рылган нерсен1 не сез1ммен, не киялмен, не ой­ лаушы кушпен кабылдамай тастауга мумк1нд1к беред1, сейт1п бул нерсе бейне б1р унатылган немесе унатылмаган болып есептелед1. Не бук1л тенщмен, не мушелер1н,н1н, б1р1мен елденендей б1р затты 61л- сем деген Т1легщ, сонымен катар елденендей б1р зат­ ты жасасам деген т1лег1ц болуы керек; б1рак бул т1лект1 [кайткен кунде де] талпынгыш устем куш тугызады. Тенн1ц ерекет1н талпынгыш куш ке кызмет етуш1 куш тер тугызады; ал бул куш тер мушелер 1Ш1нде осы ерекеттщ жасалуына мумк1нд1к берерл1ктей болып орналаскан; бул мушелер - тендеы ж уйке та- мырлар мен булшык еттер, м1не, осылар аркылы 1С-ерекет жасалады ж ануар мен адамнын максаты жузеге асырылады, мунын, ез1 калауы нш а кимылга келт!р1лет1н аяк пен кол жене баска барльщ муше- 109

Збу Насыр ал-Фараби лер сиякты. Сейтш, мушелерде болатын, жогарыда аталган куш тер - тугел1нен тэнн1ц куралдары, сон- дыктан булар талпынгыш устем куш ке багынады, ал бул к уш т1н, ез1 ж уректе болады. Элденендей зат ж е н т д е г 1 б1Л1м не ойлаушы куш аркылы не киял арцылы, не туй сж аркылы жннакталмак- Егер туйс1И1лген затты интеллект куш1 аркы­ лы белеем деген т1лег1ц болса, оны жузеге асы- рушы ерекет парасатты [жан] жуйес1ндег1 ек1н- ш 1 к уш т1н, [кер1н1сЦ болмак; ал муны ц ез1 - интел- лект1н1, елест!, туе керуд1, ой толгауын жене тужы- рымды П1к1р тугызатын парасатты куш . А л егер туйс1н!лет1н нерсен1 туйс1к аркылы танып белеем деген т1лег1ц болса, осы т!лект1 ж узе­ ге асыратын нерсе тон мен психика ерекеттершщ кер1Н1С1 болмак- Меселен, затты керг1м1з келгенде, 613 цабагымызды кетер1п, назарымызды ез1м13 кер- Г1м1з келген сол затка аударамыз; егер зат каш ьщ ж атса, 613 соган карай жакындаймыз; егер оны б1з- ден келегейлеп турган бегет болса, 613 бул бегетт! Колымызбен алып тастаймыз. Бул кимылдардьщ бер1 - тенн1ц кимылдары, ал туйс1к деген1м1з, е зг нен-ез1, психикалы к ерекет болып табылады. Бар- лык сез1м атаулыныц жайы да осындай. (37-бет) [Акырында], елденендей б1р затты туй- С1НГ1С1 келген адам бул ниетше ертурл1амалмен же- тед1. Меселен, калаган немесе куткен затын ейте- у 1р б1р жолмен угы нып ал у уш 1н, яки еткен кездег1 б1р затты тус1ну уппн не болмаса киялдагы ш куш аркылы бейнелеген затты б1лу уш 1н ол еуел1 киял- дау куш1н йже косады, будан сон, коркыныш неме­ се умтг объектЫ рет1ндег1 елденендей затты туй- с1ну аркылы киялдагы ш куш ке ж етк 1з1лген нерсе 110

Цайырымды нала кендлге токылады немесе ойлаушы куш аркылы [танылган нерсе сонан к е й т барып токылады]. Ж ан ж у й е с т щ куш тер1 [немесе каб1леттер1], м1не, осын- дай. 2 1 . Б У Л КУШТЕР [ЦАБ1ЛЕТТЕР] МЕН БОЛШЕКТЕР Ц АЛАЙ Ш А Б1РЕГЕЙ ЖАНЕА АЙ Н АЛАД Ы Басты коректенд1рг1ш [куш] басты туй с1нг1ш куш т1ц материясы тер1зд1; сез1мд1к куш - корек- тенд1рг1ш к у ш тщ формасы. [6 з тарапынан], ба­ сты туйс1нг1ш куш киялдагы ш к у ш т1н, материясы тэр1зд1, ал муны ц ез1 басты туй с1нг1ш куш т1ц фор­ масы болып табылады. [Акырында], басты киял- дагыш куш - басты ойлаушы куш тщ материясы, ал соцгысы - б1р1нш1н1ц формасы. Ол ешкандай баска к уш тщ материясы емес, б1рак ол ез1нен бурынгы форма атаулы жон1нде форма болады. Талпынгыш куш т1 алатын болсак, оттын, шо- гы осы оттыц мен1н1ц кандай екен1не байланыс- ты болатыны сиякты , бул да туй с1нг1ш, киялдагы ш жене ойлагыш куштерге байланысты. Ж урек - басты муше, муны тенн1ц ешкандай баска мушес1 билемейдк Будан кей1н ми келед1. Бул да - басты муше; б1рак мунын, устемд1г1б1р1нш1 емес, е к т н п , ейткен1 ол барлык баска мушелерд1 билей- т1н болса, оныц ез1н ж урек билейд1. Б1рак бул тек Кана журекке кызмет етед1 жене журектщ табиги ниет1не карай, буран баска мушелер кызмет етед1. Мысал Yшiн уй баскарушыны алайык: ол тек кана ез кожасына кызмет етед1, ал ауладагы адамдардьщ бер1 оган кызмет етед! осы жагдайдыц екеу1 де уй иес1н1н, ниет!не байланысты. [Ми журектен] кей1нг1

Збу Насыр ал-Фараби муше рет1нде [эрекет етед1], басты [муше] бей1мделе алмаган жерде оныц орнын басады, оныц эк1л1 бо- лады, эр icKe бей1мдел1и отырады; ж урект1ц Í3ri ни- eTTepÎH ж узеге асыру iciHe кызмет ету тек кана мига тэн каб1лет. Мэселен, журек - iniKi табиги жылылыцтыц K93Í. Баска мушелерге жы лы лы к нак осыдан тарай- ды, олар осыдан нэр алып отырады, ал муныц 93Í туа бтгкен жануарльщ рухтыц арцасы, бул рух курета- мыр аркылы барлык мушелерге тарап отырады. Осы мушелерд1 цоректенд1руш! нак осы жылылык арка- сында олардыц бойында сол imKi табиги жылылык сакталы пкалады .(38-бет)М и эзтеж ур ек тен кел ет1н жы лы лы кты жумсартады, сэйтш , эрб1р мушеге же- тет1н ж ы лы льщ ты ц жумсарып, сол мушемен уйле- cyme ce6ÍH тиг1зед1. М идыц 6ipÍHmi эрекет1, онын, дене мушелер1не кэрсетет1н 6ipÍHnii жэне ец жал- пылама кызмет]., м1не, осындай. [Тагы] 6ip мысал, жуйке-тамырлар: булар екг турл!. Bipeyrepi op6ip сез1мн1ц эз1не тен туйсж - TÍ ацгаратыны сиякты ж уректег1 басты т у й с т - rim KyniTi коректенд1руш 1 куралдар рет1нде цыз- мет етед1; eKÍHinijiepi талиынгыш куш ке [бул да] журекте болады кызмет етуш 1куралдар жэне булар осы к уш тщ ойдагыдай эрекет ж асауы на м ум к1нд1к беред1. Ми [мунда] ж урекке кызмет етед1, сез1мд1к жуйке-тамырларга оз к уш 1н бойында сацтайтын куат б1т1ред1, бул куат цоректенд1руш ! [куштерд1ц] сез1мтал болуына м ум к1нд1к беред1. Бул да ж ур ек­ ке кызмет етед1, жуйке-тамырлардьщ куш1н сактай отырып, буларды ойдагыдай кимылга келт1ред1, бул куш мушелердщ ойдагыдай кимыл [жасауына] мумк1нд1к беред1, осы аркылы ж уректе мекендей- TÍH талпынгыш куш ке кызмет етед!. Осы жуйке-та- 112

















Цайырымды нала мырлардыц кепш1л1г1н1ц ж урект1ц е з т д е тамырла- ры болады, булар осы тамырлары арцылы мидан ез кунин сацтап цаларлыц нер алып отырады. Басца тамырлардын, кепш1л1-г1 жулыннан басталады, ал бул ж улынныц жогаргы уш ы да [бастагы] ми- мен байланысты. Ми жулыннын, цатысуымен та- мырларга кемектесед1 [олардын, к уш 1н сацтап цалу арцылы кемектеседЦ. Сондыцтан циялдагыш куш тщ туйген1 журек- т1ц жылылыгы белг1л1 дережеде ж еткен кезде гана жузеге асады. Ойлаушы к уш т1ц ерекет1 де журек- Т1ц жылылыгы ез есер1 жагы-нан белг1л1 дэрежеге жеткен кезде гана жузеге асады. [Ойлаушы куш тщ жердемшен] б1р нерсен1 ойында сактап, еске тус1ру жен1нде де осыны айту керек. Ми да ж урекке цызмет етед1, оныц жацсылап циялдауына, жацсылап ойлауына, терелш айтуы- на, жадында жацсылап сактауына жене жадында цалганын цайтадан еске тус1ру1не мумк1нд1к берер- Л1К тепе-тец дережеде оныц жы лы лы гын цалпына келт1р1п отырады. Оз белшектер1н1ц б1р1 арцылы [ми] циялдауга септ1Г1н тиг1зет1н [жылылыцты] тецест1ред1; ек1нипс1 арцылы ойлауга септ1Г1н ти- Г1зет1н; жене [ацырында] у ш 1нш 1С1 арцылы ж а­ дында сацтап, еске тус1р у т е септ1г1н тиг1зет1н [жылылыцты] тецест1ред1. А л муныц себеб! журек 1шк1 табиги жылылыцтыц кез1 болгандыцтан, ез бойындагы жылылыцты барлыц басца мушелерге, жет1мс1з де, былапыт та болмайтындай ет1п тарату уипн тек цана елш еус1з мыцты болуга т т с . (39 -бет) [жылылыц] ездМ нен емес, ж урект1ц мацсатына сейкес [цалыпца келедЦ. Будан шыга- тын цорытынды, мушелерге тарайтын [журек] жы лылыгы цалыпты болгандыцтан, оныц ез ци- 113

Збу Насыр ал-Фараби мылын жаксы лап аяцтауына м ум к1нд1к берерл1к- тей елшем болмайды. Осы мак,сатпен ж урек баска мушелерге Караганда табиги салцын жене ылгал болып жаралган жене оган тен рухани куш бар, осыныц арцасында жылыльщ белг1л1 6ip унамды елшем1н ^айыра алып отырады. Будан сон, сез1мд1к ж уйке тамырлар мен цоз- гаушы жуйке-тамырлар жаратылысында карапа- йым, ягни тез цургайтын болгандыцтан, б1рде уза- рып, б1рде цысцарып турарльщ тай икемд1 болуы y n iiH ылгалдылыгын сацтауга ти1с. [Сонымен 6ip- ге] сез1мд1к ж уйке тамырлар буалдырлыцтан мулде ада iniKi табиги рухца д1лгер, ал м уны ц ез1 ж урек белшектер1нде цозгалушы жаратынды рухтьщ [даг- дылы] куЙ1. Ж уректе жылылыц шамадан тыс кеп, муныц жалындылыгы [сез1мд1к жуйкелерд1н,] та- мырларына ездер1н сактап цалу унпн журектен куш-к;уат алып оты руга м ум кш дш бермейд1^. Сон- дыцтан булардьщ цургау [удер1с1н] тездетпеу уш 1н булардыц Kynii мен ерекет1н Kepi KeTipin, жойып Ж1бермеу yniiH жуйке-тамырлары ми мен жулында баянды ет1лген. Булай болатын ce6e6i, осы соцгы [мушелерд1ц] ылгалдылыгы соншальщ, булар жуйке-тамырлар- дын, икемд1л1г1не cenTiriH тиг1зуш 1 ылгалдылыгын сацтауга, с е й т т , ез1н1ц рухани к уш 1н коргауга ца- б1летт! келед1. Кейб1р жуйке-тамырлар, шынында да, буларга жайылатын ылгалдылыцтыц - сулы ж е­ не сусыма ылгалдыльщтын, мулде жабыс^ак бол- мауын керек етед1, ал басцалары [кер1С1нше] оныц б1ршама жабысцац болуын керек етед1. Демек, сел сулы келет1н, жабысцад емес ылгалдылыцты ке­ рек етет1н жуйкелерд1ц мида тамырлары болады; ал будан баскаша, ылгалдылыгы epi жабысцац бо- 114

Цайырымды нала луын керек етет1н ж уйкелердщ жулы нда орна- ласцан тамырлары болады; [ацырында], болмашы гана ылгалдылыцты керек ететш дертщ тамыр­ лары теменг1 омыртцалар мен цуйымшацтан ес1п шыгады. Мидан кеЙ1н бауыр, будан сон, кекбауыр, со- дан соц жыныс мушелер! [келедЦ. Куш атаулы му- шеде болады, сондьи^тан оныц цызмет1 теннщ ци- мылымен цатар ж уред1де, е к т п п тенн1ц [мушес1^е] ауысып отырады; будан сезс13 шыгатын к;орытын- ды, осы ек1нш1с1, кай жолмен болса да жуйке-та- мырлардыц алгаш цы торабымен б1р1ккен, бул то- рап кептеген жуйкелерд1ц мимен немесе жулынмен жалгасып жататыны сияцты; немесе (40-бет) ец бол- маганда онымен жол, сызат арцылы байланысты. Ж огарыда керсет1лген куш оган кызмет етед1 немесе билеп-тестейд1, меселен, ауыз, екпе, буйрек, бауыр, кекбауыр т.с.с. Эрдайым булардыц басца мушеге психика ж агы нан есер ету1 керек болган кезде булардыц ара- сында тен агысы пайда болуы у ш 1н, мидын журек- ке осындай есер ету1цажет. Мушелерд1ц 1ппнде туцгы ш рет ж урек пайда болады, будан кей1н ми, одан соц бауыр, одан к е й т кекбауыр, сонан сон, басцалары пайда болады. Бер1- нен сон, барып цимылга келет1н1 - жыныс муше- лер1. Булардыц тендег1 устемд1г1 елс1з, муны еннщ есер1нен, булардыц еркекке тен жылылыцты сацта- уынан, ж ануар ж урег1нен оцшау ек1 б1рдей ен1 бар еркек жынысыныц сипатынан байцауга болады. Онд1рг1ш куш : устем куш жене кызмет етупп куш болып бел1нед1. Устем куш т1ц мекен1 - журек- те; цызмет етуш 1 куш т1ц мекен1 - жыныс муше- лер1нде. 115

Збу Насыр ал-Фараби 9 нд1рг1ш куш ек! [турлЦ болады: - б1р1 материяны эз1рлейд1, будан осы кушт1ц иес1 - ж ануар пайда болады; - ек1нш1с1 осы жануар тур1не форма бгг1ред1 де материяны осы турге ти1ст1 форманы цалыпта- сты руга багыттайды. Материяны эз1рлеуш 1 куш - ургашынын, куш1; форма б1т1рет1н куш - еркектщ куш1. Ургашыныц булайша жаралуы - материя­ ны ез1рлеуге себепкер болатын куш т1ц арцасы. Ер- кектщ булайша жаралуы - жогарыда аталган мате- рияга белг1л1 куш иес1 тур1н1н, формасын б1т1рет1н куш т1н, арцасы. Ж урекке цызмет етуш 1, оныц жа- нуарга материя б1Т1ру1не [мумк1нд1к беретш] муше - жатын; [осы соцгы мушеге] цызмет етуш 1, онын, адам немесе жануар формасын цалыптастыруы- на м ум к1нд1к берет1н муш е - урьщ ш ыгаруш ы м у­ ше. Урыц ургаш ы ньщ жатынына ен1п, мэселен, адам формасын цалыптастыру уш 1н сол жатын- нан шыгатын цанмен кездескенде урыц осы цанга куш бгг1ред1, бул куш адам мушелер1 жене ерб1р му- шен1ц формасы, ацыр аягында адам формасы ца- лыптасцанша осы цанды цозгай беред1. Ж атында ез1рленет1н цан - адамньщ материясы; урьщ - фор­ ма цалыптасцанш а осы материяны цозгай берет1н нэрсе. Урьщтьщ жатында эз^рленетш цанга (4 1-бет) ца- тынасы суттщ уюына эсер етет1н мейектщ цаты- насы сияцты. Суйытылган мэйек суттщ белег1 де, материясы да емес, солай бола турса да ол суттщ уюына эсер етед1, сол сияцты урыц та жатында [жа- салган] цан жеитег1Н1ц белег1 де, материясы да емес. Суйыц мэйек сутт1 цалай уйытатын болса, урыцтан еркен нац солай пайда болады, мыс цумырадагы суттен айран цалай уйитын болса, жатындагы цан- нан еркен нац солай уйиды. 116

Цайырымды нала Адам ны ц урыгы н енд1рет1н нэрселер - урьщ сацтагы ш сауыттар немесе ет пен T epÍH ÍH , ара- сында болатын цан тамырлар. Бул цан тамыр- лар еркект1ц ен1нен 6 ip a 3 кемек алып отырады. Олар жыныс мушес1нде болатын сызатпен аяцта- лады, сейт1п, кан тамырдагы [урык] осы сызаттан агып шыгады; муньщ ез1 урыктын, жатынга барып куйылуы жене куш 6 irip y in i канньщ пайда болуы уш 1н керек, ал осы куш аркылы [бул кан] дене му- шелер1, e p 6 ip мушен1н, формасы жене бук1л тенн1н, формасы цалыптасцанга деЙ1н езгере беред1. Урык * еркектщ куралы. Бул курал кейде 6 ip ir y n i, кейде ажы ратулы бо- лады. Мысал уш1н дер1герд1 алайык- Дэр1герд1ц Колы - ауруды емдейт1н курал; скальпель [бул да] - оньщ ауруды емдейт1н куралы . Сондай-ац дер1-дер- мек - ж еке курал, дэр1гер [онымен] сол дэр1Н1 эз1рле- ген кезде гана б1р1гед1, ал муны ц ез1 дэр1герге ауру- дын, тэн1н сауы гуга багыш тай [алатын] куш б1т1ред1. [Дер1ге] осындай куш б1ткенде [дэр1гер] оны, мэсе- лен, ауруга 1шк1зед1; с е й т т , бул дер1 аурудыц тэн1н сауы гуга бет алдырады, ал осы дэр1т 1шк1зуш1 дер1гер бул кезде бар ма, ж ок па, T in T i, ел1 ме, T ip i ме, 6 ep i6 ip . Еркек урыгынын, жайы да дел осындай. Скальпель [ез тарапынан] ез1н пайдалануш ы дэр1- гермен б1р1ккенде гана ез жумысын аткара алады; [ал кол ез тарапынан] онымен [дер1гермен] скаль- пельден r e p i кеб1рек б1рлескен. Дэр1т алатын бол- сак, ол ез1ндег1 куш аркылы ерекет етед1, оган бул к у ш т 1ц 6 Í T y i оныц дэр1гермен 6 ip ÍK K e H -6 ip ÍK n e r e H Í- не байланысты емес. Урьщ ж ен1нде де осыны айту керек. Бул - еркектщ ез енд1рг1ш куш1Н1ц куралы, дербес ерекет етет1н куралы . Урык бездер1 мен ен- дер! - тэнмен б!р1ккен, есу, ену куралдары. Ж урек- 117

Збу Насыр ал-Фараби тег1 устем куш ке к,атысы жагы нан урьщ куралда- ры болып табылатын куретамырлардын, байланысы дэр1гер цолыныц байланысы сиядты, ейткен1 дэр1- гер ез цолымен дэр1Н1 эз1рлейд1, бул дер1ге аурудыц тен1н сауы гуга бастайтын ш ипалы куш б1т1ред1. Бул куретамырларды (42-бет) ж урек, элбетте пайдала- нады; олар - урык^а куш бЫ руге мумк1нд1к бе- рет1н цуралдар, ал белг1л1 б1р ж ануар т у р т щ фор- масын калы птасты ру уш 1н жатында пайда болатын цан осы к уш тщ себеб1мен цозгалып турады. Формата царай бет алган урьщ канга дарыган кезде ец алдымен жаратылатын нэрсе - ж урек. Му- нын, цурылымы ж уректе пайда болатын куштерден нер алуш ы барльщ басца мушелерд1н, цурылымын алдын ала мезгеп беруге м ум к1нд1к жасайды. Егер ж уректе цоректенд1рг1ш куш пен б1рге материяны эз1рлеуш1 куш туатын болса, онда барлык баск;а му- шелер ургашыныц тэн1ндег1дей тэрт1ппен цурасты- рылады. Егер журекке форманы ^алыптастырушы куш б1тет1н болса, онда барльщ басца мушелер ер- кект1н, мушелершдег1 сияцты терт1ппен орнала- сады. Б1р1нпнсшен ургаш ы ньщ жыныс мушелер1 кел1п шыгады; ек1нш1с1нен еркект1ц жыныс муше- лер1 кел1п шыгады. Будан кеЙ1н ургаш ы да да, ер- кекте де б1ркелк1, басца рухани куш тер пайда бола- ды. Осы ек1 куш - менщ айтып отырганым еркек пен ургаш ы ньщ купи - адам бейнес1нде ек1 тур- л 1 кеЙ1пте болады, ал ес1мд1ктерд1ц кепш1л1г1нде б1р кейш те толыц б1р1ккен к у й 1нде кездесед1; мэсе- лен, б1р дэнд1 болуден шыгатын б1рцатар ес1мд1ктер осындай. Ос1мд1ктен материя - дэн пайда болады, оныц уст1не, муныц формага ^арай бет алуына мум- К1НД1К берет1н куш бЫ ред1. Дэнн1н, ез^нде формага л а й ь щ т ы ^асиет жене формага карай цозгалуга се- 118

Цайырымйы нал^ бепш! куш болады. Оган формата лайык касиет б1т1рет1н нэрсе - эйел купп; формага деген цозгалыс принцип1н б1т1рет1н нэрсе - еркек к у щ 1. Дел осы ж агдай ж ануарларда да кездесед1, оларда да осындай удер1стер болып отырады. То- лы к к е м е л т д е г! эйел к у ш 1н1н, тольщ емес куйде- г1 еркек кунымен б1р1гет1н кездер1 де болады; бул ретте эйел к у ш 1Э31н1н, релш белг1л1 дэрежеде атка- рады да, кеЙ1н ж огалы п кетед1. Сондыктан эйел кунп сырткы кемекке зэру. Таза ж умыртка туатын [жануарларда] жэне уылдырьщ шашатын кэптеген балык турлер1нде осылай болады, еркектер1 осы- лардыц соцынан ж у р 1п, ы лгал тэгед1. Осы ылгал ж еткен эрб1р ж ум ы ртка ж ануарды дуниеге кел- т1ред1, ал ы лгал жетпегендер1 куриды . А дам баласыныц жагдайы мундай емес. [Он- дагы] ек1 куш эртурл1, ек1 турл 1 индивидт1н, бой- ында [болгандьщтан], булардын, эркайсысыныц ез1- не гана тэн мушелер1 бар; бул муш елердщ урпак тугызатын мушелер екен1 мэл1м. Оларда барлык баска (4 3-бет) мушелер б1ркелк1. Осы [жыныстык] ек1 куш тен баска олардын, барлык рухани куштер1 де ортак- [Оныц берй жагында] осы ек1 индивидке ортак мушелерд1ц еркектег1лер1 жы лы лау келедц еркект1ц козгауш ы [мушелер1] мен козгауыштары к уш т1рек. К уш ке б е т м туратын психикальщ ка- сиеттерд1, мэселен, цаЬар мен каталдьщ ты алатын болсак, булар эйелдерде осалдау, ерлерде к уш т1рек. Б1рак бул жагдай - касиеттер1 эйелдерд1ц касиет- тер1не уксас еркектерд1ц болатынын жене касиет- тер1 еркектерд1н, касиеттер1не уксас эйелдердщ бо­ латынын жокка шыгармайды. Адамзатта еркектер мен эйелдерд1ц айырмаш ылыгы, М1не, осындай. Сез1мд1к куш 1, киялы мен интеллект1с1 жа- гынан алганда, олардыц [ерлер мен эйелдерд^ц] 119

Эбу Насыр ал-Фараби айырмаш ылыгы жо^. Сыртщы нерселерд1ц есе- р1мен коректенд1рг1ш сез1мд1к куштерде сез1мд1к заттардьщ образдары пайда болады; сонан соц бес сез1м арцылы кещ лге тоцылатын алуан турл1 туй- с1ктер сез1мд1к устем куш ке кел1п жиналады. Осы куштерде жасалатын туй с1ктер ^иялдагыга куште- Г1 образдар тур1нде бейнеленед1 де, булар осында сез1мдер жогалганнан кей1н де сацталып калады. [Е^иялдагыш куш] [бул образдарды] былайша ор- наластырады: ол б1ресе б1реулер1н ек1нш1лер1нен бел1п алады, б1ресе б1реулер1н ек1нш 1лер1мен уй- лест1р1п отырады, сейт1п, ш екс13 мол уйлес1мд1л1к турлер1н тугызады, ал булардьщ б1реулер1 жалган, ек1нш1 б1реулер1 ацицат образдар болады. 2 2 . ПАРАСАТТЫ ЦАБ1ЛЕТ ТУРАЛЫ , ОНЫЦ ЦАЛАЙ ОЙЛАЙТЫНЫ [ЯРНИ ИНТЕЛЛЕКТ АРЦЫЛЫ ЦАМТИТЫНЫ] ТУРАЛЫ ЖЭНЕ БУЛАЙ БОЛУ СЕБЕБ1 Ойлаушы куште бейнеленет1н нерсенщ нети- жес1нде интеллекцияныц пайымдалгыш объек- Т1лер1н1ц [алуан] турлер1н1ц формалары кдлады. Иителлекциянын, пайымдалгыш объект1лер1н1ц жаратылысы ойлаушы куште бейнеленет1нд1Г1нде, булардьщ санатына интеллекцияныц барлыц па­ йымдалгыш объект1лер1, шын мэн1С1нде актуаль- ды пайымдалатын объект1лер1 цосылады жене ак- туальды интеллект [материядан абстракцияланган нерсен1ц берЦ, сонымен цатар интеллекцияныц пай­ ымдалгыш объект1лер1, шын менЫнде, актуальды пайымдалмайтын объект1лер1 цосылады, меселен, тас, ес1мд1к жене жалпы алганда, тен санатына цо- сылатын немесе тенде [болатын] барльщ нерселер, 120

Цайырымды нала материяныц ез1 жене соган к 1рет1н барлыц нэрсе- лер. Соцгылары актуальды [интеллект1лер] де емес, интеллекцияныц актуальды пайымдалгыш объек- Т1лер1 де емес. (44-бет) Адам ньщ интеллект1с1н алатын болсак, муны ц ез1 адамныц бойында ем1р суре бастаган кез1нен бастап пайда болады; бул пайымдалгыш формаларды ацгаруга эз1рленген материядагы элде- нендей б1р бей1мд1л1к, демек, бул потенциалды ин­ теллект, б1р1нш1 материялык интеллект, сондай-ак пайымдалгыш м ум к1нд1ктер. [Оныц берг1 жагында] материяда болатын не- месе материя болып табылатын, яки материялык нерселердщ бэр1 актуальды интеллект!лер де емес, потенциалды интеллект1лер де емес; олар - мумкш - д1г1 жагы нан интеллекцияныц пайым-далгыш объ- ект1лер1 жене 1с ж уз1нде де осындай болып ш ыгуы м ум к1н. Булардыц субстанциясында дербес ак ту­ альды интеллект боларльщ каб1лет жок- Ойлаушы куште, сондай-ак оныц жаратылысына сэйкес ке- лет1н нерседе ез алдына актуальды интеллект бо- ларлык каб1лет жок, кер1С1нше, оныц осындай бо- луы уш 1н оныц потенциядан актуальды льщ ка ету1не мум-к1нд1к берерл1к баска б1р нерсе кажет. Оныц езт-дег1 интеллекцияныц пайымдалгыш объект1лер1 жузеге аскан [кунде гана] ол актуаль­ ды интеллект болмак- Буларды эрекетппл интел­ лект арцылы пайымдаган кезде булар потенциалды пайымдалгыш объект1лерден актуальды пай­ ымдалгыш объект1лерге айналады. Буларды мум- к1нд1ктен ш ындыкка айналдыру упнн баска б1р нер­ се кажет. Булардыц актуальды куш ке айналуына м ум кш дш берет1н ерекетш1л [уек1л] осыныц м е т болып табылады, ал оныц абстракциясы - материя- 121

66у Насыр ал-Фараби дан бел1н1п шыццан актуальды интеллект. Бул ин­ теллект потенциалды интеллект рет1нде б1р1нш1 ма- териялыц интеллект1де бейнеленген. Кунн1ц кез жанарына тус1рет1н нуры сияцты нэрсе. Б1р1нш1 ма- териялыц интеллект1мен б1рге [эсер етушЦ бул ин- теллектш щ байланысы Кунн1ц кэз жанарымен бай- ланысы тэр1зд1. Кэз жанары дегетм аз - мумк1нд1к жэне [пайымдауга] 6еЙ1мд1Л1к. Кэруден бурын ол потенциалды жанар; ал турл1 сэулелер де кезге ту- суден бурын потенциалды турде кэр1Н1п, царалатын нэрселер. К эру кун п н щ жаратылысында кэзд1ц актуал ь­ ды жанар боларльщ цаб1лет1ндей цаб1лет жоц, со- нымен цатар тустер жаратылысында да актуальды турде кэзге тусш , талданарлыц цаб1лет жоц. Кун- н1ц кэз жанарына тускен сэулес1 оны нурландыра- ды, ал эртурл1 туске тускен сэулес1 оныц бояуын цулпыртып Ж1беред1. Куннен тусет1н сэуле арцылы кэз жанары актуальды кэруге айналады; ал осы сэуле арцылы бурын потенциалды турде кэр1нш, талданган туе енд1 актуальды кор1Н1п, талданады. Дэл сол сияцты актуальды интеллект 61р1нш 1 ма- териялыц интеллект1н1 кэц1лге туйген нэрсес1мен жабдыцтайды. Осы нэрсен1ц б1р1нш1 материялыц интеллект1мен байланые сэулен1ц (4 5-бет) жанар- мен байланысы сияцты. А л муныц эз1 сэулен1ц арцасында жанардыц сол сэулесц осы кэр1н1ст1ц се- бебш ацгаратыны сияцты; [сонымен цатар] [жанар- дагы] сэулен1ц себеб1 рет1нде К уннщ кэр1н у1 жэне актуальды кэр1нг1ш заттарга айнала бастаган по­ тенциалды кэр1нг1ш заттардыц кэр1ну1 сияцты; дэл сондай-ац осы заттыц - сеулен1ц кэз жанарымен байланысына уцсас байланысы бар заттыц кэме- Г1мен б1р1нш1 материяныц интеллект1С1 бул затты эзд^г^нен жэне сол арцылы пайымдайды; ал акту- 122

Цайырымды нала альды интеллект бул затты ез1нде бейнелейд1 де, оны интеллекцияныц потенциалды пайымдалгыш объект1лер1нщ санатынан шыгарып, интеллекция­ ныц актуальды пайымдалгыш объект1лер1н щ ката- рына косады. Оныц [алгапщы материялык иителлект1Н1ц] ез1 потенциалды интеллект болганнан кей1нг1 жерде актуальды интеллект1ге айналады. Бул интеллек- т1Н1ц б1ршнп материялык интеллект1ге жасайтын эсер1 К унн1ц ж анарга етет1н эсер1 сиякты. Осы се- бептен ол эсерл1 интеллект! деп аталган. Бел1н1п шьщцан Б1р1нш1 себептен томен келт1р1лген суб- станциялардыц 1ш1нде ол оныншы орында. Б1ршнп материялык интеллект енжар ацгаргыш интеллект деп аталады. Осерл1 интеллект ойлаушы куш ке кунн1ц жанармен байланысы сиякты байланысы бар нэрсен1 дамытцан кезде киялдагы куш ке туй- С1К аркылы ен1п, сацталатын объект1лер ойлаушы куш тег1 интеллекцияныц пайымдалгыш объек- т1лер1не айналады. Барш а адамга тэн интеллекци­ яныц алгапщ ы пайымдалгыш объект1лер1 нак осы- лай табылады, мэселен, бут1н сан белшек саннан коп немесе белгмй б1р затка тец шамалар езара тец. Интеллекцияныц алгапщы жалпы пайым­ далгыш объект1лер1нде уш категория бар: - теорияльщ геометрияныц нег1здер1; - адамныц эрекет1ндег1 эдем1Л1к пен сумпа- йылыкты танытатын принциптер; - болмыстыц жай-куй1н тану уш 1н пайдала- нылатын, орындалуы адамга байланысты емес принциптер, булардыц тег1 мен сатылык дэрежесц аспан, Б1р1нш1 себеп, сонымен катар баска себептер мен олардан келш шыгатын нэтижелер. 123

Эбу Насыр ал-Фараби 2 3 . E P IK ПЕН [EPKIH] ТАЦ Д АУ АРАСЫНДАРЫ АЙЫ РМАШ Ы ЛЫ ЦТУРАЛЫ ЖЭНЕ БАЦЫТ ТУРАЛЫ Будан KeiíiHri жерде адам интеллекцияныц пайымдалгыш объект1лер1не ие болган кезде адам- ныц бойында ойлану, толгану, еске Tycipy, ой тужы- рымдауга талпы ну жене кейб1р [пайымдалгыш нерселердЦ ацсау сияцты табиги ^асиеттер пайда болады, осы нэрселерд1 жене кейб1р тужырымдар- ды ацсау немесе (46-бет) одан ж ирену сияцты булар да пайымдалады. Пайымдалатын нэрсеге талпыну деген1м1з, тутас алганда, ерж ке ерк1нд1к беру деген сез. Егер ол туйсш тен немесе циялдан туатын бол- са, онда бул е р к т epiK KepiHiciMeH eKeyi 6ip атпен аталады; ал егер бул толганудан немесе пайымдау- дан туатын болса, онда муны над адамга тен, ерк1н тацдау деген жалпылама [терминмен] атайды. Туйс1ктен немесе циялдан туатын талапца ке- лет^н болсац, муныц ез1 басца Tipi жан атаулынын, бэр1нде бipдeй кeздeceдi. Адам ны ц бойында 6ipÍHini пайымдалгыш oбъeктiлepдiц пайда болуы - оныц алгашцы ж eтicтiгi. А дам га булар онын, ец 6nÍK ке- мелдену дepeжeciнe жeтyiнe цызмет ету мацса- тымен гана бepiлгeн. Бул - бацыт. Муныц MOHi мынада: адам жа- ныныц болмыста кемелдену дэрежес1не шарьщтап шырцайтындыгы сондай, ол е н д ^ жерде оз Tip- niLniri y n iiH материяны цажет eтпeйдi, е й т к е т ол тэннен азат болмыстар жиынтыгымен жене мате- риядан бeлiнiп шыццан субстанциялармен 6ipi- гeдi де, осылайша, мецп-баци ем1р CYpeдi. Алайда оныц жеткен сатысы ecepлi [epeкeтшiл] интеллек­ т ы ж еткен сатыдан томен. Ол [бацытца] epKÍH ере- кет ж асау жолымен жeтeдi, ал булардыц 6ip бeлi- 124

Цайырымды нала Г1 интеллект1ге, б1р бел1г1 тенге жатады, буран ол цандай да болсын козгалыс арцылы жетпей- д1, белгШ де цалыпты ерекет аркылы, [нак сон- дай] цалыпты да белг1л1 едет-гурыптарга сейкес жасалатын ерекет аркылы жетед1, ейткеш ерк1н ерекеттерд1ц 1ш1нде бакытка [жетуге] бегет жа- сайтындары да бар. Бакы т - ез басыц уш 1н кексей- т1н иг1л1к; буган ешб1р жагдайда жене ешкаш анда баска нерсеге бола талпынбайды, ейткен1 [бакыт- тьщ] аржагында адамньщ колы ж ете алмайтын бу- дан артык нерсе жок. Бакытка жетуге кемек- тесет1н ерк1н ерекет - тамаш а ерекет. Муны ту- гызатын едет-гурып - кайырымдыльщ. Щайырым- дылык деген1м1з, оныц ез1 белгшеген, б1рак бакы тка жету максатынан туган жаксылык. Бакытка [жету­ ге] бегет жасайты н ерекет жаман немесе сумпайы ерекет болмак. Бул ерекеттег1 тугызатын едет- гурып - кемш1л1к, кесапат, пасыктык. Адамныц коректенд1рг1ш куш 1 тенге кызмет етуге арналган. Ойлаушы куш сиякты сез1мтал жене киялдагыш [куштер] булар да тенге кыз­ мет ету уш1н жаралган. Осынау уш турл1 [ек^н- ш1 дережел1 куш тщ ] тенге корсетет1н кызмет1 ой­ лаушы куш тщ кедес1не жарайды, ейткен1 (47-бет) ойлаушы куш алгашында тенн1ц арка-сын- да пайда болады. Ойлаушы куш не практикалык, не теориялык куш болып келедк Практикалык куш теорияльщ куш ке кызмет ету уш1н жаралган; б1рак теорияльщ куш ез1нен баска нерсеге кызмет ету уппн жарал- маган, бакытка жетк1зу уш1н [жаралган]. Осы куш терге талпынуш ы куш 1лесе ж уред1. Ол сез1мтал куш ке де, сондай-ак киялдагы ш куш пен ойлаушы куш ке де кызмет етед1. Цызмет 125

Збу Насыр зл-Фараби етуш! танымпаз куштер тек цана талпынушы куш арцылы цызмет керсет1п, ерекет ете алады. Шы- нында да, туйс1К, циял жене ойлану езд1г1нен ере- кет ете алмайды, [булардын, ерекетЦ, сезш етш , циялга салынатын, кещ лге тоцылатын жене таны- латын нерселерге ынтыц болумен катар кел1п оты- рады. Э й т к е т ацсау деген1м1з -— танылган нерсеге талпынгыш куш арцылы ден щою деген сез. Егер мацсат ет1лген ба^ыт ойлаушы куш арцылы танылатын болса, онда буган талпынгыш куш арцылы ден цояды, осы циял мен сез1мн1ц кемег1мен сол бацытца ж ету уш1н мтелет^н ic - ой­ лану арцылы аньщталады, егер [ацырында] бул ере- кеттер талпынгыш куш арцылы аяцталатын болса, онда адамзат ерекет1н1ц 6epi жацсы да тамаш а бол- мак;. А л егер бацыт танылмайтын болса немесе та- ным кез^нде ол налагай нетиже рет1нде алга цойыл- май, баска 6ip нерсе рет1нде алга койылатын болса, сейтш , буган ж урт талпынгыш куш арцылы ден цо- йып, сез1м мен циялдын, кемег1мен сол бацытца ж е­ т у уппн 1стелет1н нерсе нацты ойлану арцылы кел1п шыгатын болса, егер бул ерекеттер талпынгыш куш мушелер1 арцылы аякталатын болса, онда адамзат- тын, кулл1ic-ep eK eT ÍH ÍH , есте тамаш а бола алмаганы. 24. TYC керу СЕБЕПТЕР1 ТУРАЛЫ Киялдагыш куш - сез1мтал куш пен ойлау­ шы куш тщ арасындагы денекер. Сез1мтал [куш] арцылы цоректен1п отыратын барльщ [куш] ак- туальды туйс1Н1п, ерекет жасайты н болса, циял- дагыш куш сез1м арцылы езш е кел1п ж еткен жене 126

Цайырымды нала зердесшде тоцылган мел1меттермен айналысатын- дыцтан енжар ацгарады; сонымен б1рге ол ойла- ушы кушке кызмет етумен жене талпынгыш куш- ке жердем етумен де айналысады. Сез1мтал, талпынгыш жене ойлаушы куштер ез1н1н, алгаш цы максатына жет1п, ерекет жасаудан калган кезде уйцы жагдайы басталады; киялдагыш куш жалгыз калады да, сез1м аркылы ез1нде унем1 кайталаны п отыратын туйс1ну формаларынан ай- рылады (48 -бет). Ол ойлаушы жене талпынгыш [куштерге] кызмет етуден цалады да, е з т д е сактау- лы жаткан жене ерекет етупп сез1мд1к формаларга Кайта оралады. Ол [киялдагыш куш] осы [форма­ ларга] есер етед1 де, б1реулерт ек1нш1лер1мен ко- сактап, енд1 б1реулер1н ек1нш1 б1реулер1нен бел1п ж1беред1. Сез1мд1к формаларды сактап, уйлест1ру- мен катар ол [киялдагыш куш] уппнпп кызмет - мо- дельденд1ру кызметш аткарады. Ш ынында да, бар- лык рухани куш тердщ 1ш1нде тек [киял гана] ез1нде сакталатын сез1мд1к заттарды модельденд1ре ала- ды. Демек, ол [киялдагыш куш] б1ресе ез1нде сакта- лып калган сез1мд1к кеЙ1птерд1 курасты ра отырып, бес сез1мн1н, мел1меттер1н, б1ресе интеллекциянын, пайымдалгыш объект1лер1н, б1ресе коректенд1рг1ш куш т!, б1ресе талпынгыш куш т1 модельденд1ред1, сонымен катар ол [кейде] тендег1 темперамент- т1 де модельденд1ред1. Сейтш , тенн1ц темперамент! ылгал болса, ол ылгалдыкты модельденд1ред1, бул ретте, су мен суда ж узу сиякты ылгалдыльщты модельденд1руш1 туйс1ктерд1 курастырады. [Дел сол сиякты] теннщ темперамент! кургак болса, ол [осы куш] кургакты кты бейнелейтш ти1ст1 туйс1к- тер аркылы кургактьщ ты модельденд1ред1. Дел сол сиякты [осы куш], егер ейтеу1р, бул кезецде тен- 127

Збу Насыр ал-Фараби HÍH темперамент! жылы немесе салцын болса, тэн- нщ жылылыгын немесе салцындыгын модельден- д1ред1. Егер осы [циялдагыш] куш тэндег1 ерекше белг1 мен форма болса, онда белг1л1 темперамент! бар форма оган осы темпераментт! ауыстыра ала- ды. Eipan ол [циялдагыш куш] рухани куш болган- дыцтан, тэннен оныц [барлыц] темпераменттерд1 ацгаргыш жаратылысына сейкес эсер алмай, тек сол куш тщ эз жаратылысына гана сэйкес эсер ала- ды; сойт1п, ылгал тэн басца тэнге эсер ететш бол­ са, басца тэн ылгалдылыцты селцос ацгара-ды да, енд!г! жерде 03Í де ы лгал болады. А л егер ылгал- дылыц [циялдагыш] куш к е эсер етет1н болса, не соган жацындайтын болса, бул куш эсте де ылгал болмайды: ол осы ы лгалдыцты оз1н модельден- д1руш1 туйсж тер арцылы ацгарады. Ойлаушы куш [ылгалдыльщты] ацгарганда [ылгалдылыцтьщ] 03ÍH емес, сол к уш пайымдайтын мэн!н гана ала- ды, дэл сол сияцты эсер етуппнщ осы [циялдагыш] к уш к е (4 9 -бет) т и т з е т ш acepi де бул эсерд1 оныц Э31не тэн субстанциялар мен цасиеттерге царай ацгаруына байланысты. Циялдау куш 1 элденендей 6ip заттыц ecepÍHe уш ы раган кезде жэне егер онын, жаратылысында осы эсерд! дабылдайтын нэрсе мен сол эсерд1 хабар- лайтын нэрсе бар болып отырган кезде бул куш ек1 турл1 жолмен ацгара алады: не оны сол цалпында, не хабарланган цалпында ацгарады; не болмаса зат- ты модельденд1руге цаб1лет1 бар туйс!ктер арцылы бул заттыц модельденген цалпында ацгарады. Бул - оньщ жаратылысында затты ез1 жасаган цалпын­ да ацгаруга м у м к т д ж беретш нэрсе болса, онда ол осы затты модельденд!ру уш !н жаралган TnicTi туй- С1ктер арцылы осы затты модельденд1ред1. А л егер 128

Цайырымды нала ол интеллекцияныц пайымдалгыш объект1лер1н сол цалпында ацгаруга дэрменс1з болса, интеллект купи оны интеллекциянын, осындай пайымдалгыш объект1лер1мен цамтамасыз еткен кезде ол буларды ойлаушы куш тег1 цалпында гана ацгарады, б1рац буларды елг1 туйс1к тугызушылар арцылы модель- денд1ред1. Тен оган цаз1рг! кезде ез1нде бар темпера- ментт1 ауыстырган кезде ол осы темперамент^ ез1н- дег1 туйс1к тугызуш ылар арцылы ацгарады, ал бул туйс1к тугызушылар осы темперамент^ модельден- Д1руге цаб1летт1 келед!. Тен осы сез1м арцылы ацга- рылатын затпен жабдыцталган кезде, ол б1ресе [осы туйс1кт1] сол цалпында цабылдайды, б1ресе бул зат- ты осыган уцсас басца туйс1к тугызушылар арцылы модельденд1ред1. Ол [циялдагыш куш] м т е з д щ сыр-сипатына, мэселен, ашу-ыза, Т 1 лек немесе элденендей б1р эре- кет сияцтыларга жацын келет1ндей болып эз1рлен- ген талпынушы кушт1 кездест1рген кезде ол осы талпынушы кушт1 модельденд1ред1 де, жаратылы- сында талпынгыш кушт1ц дагдыларынан, сол кезде оныц эз1нде бар жэне ацгаруга бей1м турган дагды- лардан кел1п шыгатын эрекеттерд1 цурастырады. Булай болган кунде цо-ректенд1рг1ш куш тер цыз- мет етуш1 мушелерге жете алады, ал бул мушелер талпынгыш куш арцылы осы эрекеттерд1 актуаль- ды жузеге асыру уш1н [ойдагыдай] эрекет жасау- га арналган. Осы эрекеттер арцылы циялдагыш куш кейде ойнацы, кейде жансыз сияцты кэр1нед1. Оныц уст1не, егер тэнн1ц темперамент! талпынгыш куш те элденендей б1р реакция тугы зуга б е т м бол­ са, [онда циялдагыш куш] бул темперамент^ тал­ пынгыш куш тщ ыцпал-эсер1 арцылы модельден- д1ред1, ал муны ц ез1 сол (50-бет) реакциядан тш т1

Эбу Насыр ел-Фараби нщ темперамент! жылы немесе салцын болса, тэн- Н1ц жылылыгын немесе салцындыгын модельден- д1ред1. Егер осы [киялдагыш] куш тэндег1 ерекше белг1 мен форма болса, онда белг1л1 темперамент! бар форма оган осы темпераментт1 ауыстыра ала- ды. Б1рак ол [киялдагы ш куш ] рухани куш болган- дыцтан, тэннен оныц [барлык] темпераменттерд1 ацгаргыш жаратылысына сейкес эсер алмай, тек сол куш тщ ез жаратылысына гана сейкес эсер ала- ды; сойт1п, ылгал тен басца тэнге эсер етет1н бол­ са, баска тэн ылгалдыльщты селцос ацгара-ды да, енд1Г1 жерде ез1 де ы лгал болады. А л егер ылгал- дылык [киялдагыш] куш ке эсер етет1н болса, не соган жакындайтын болса, бул куш эсте де ылгал болмайды: ол осы ылгалдьщты ез1н модельден- Д1руш1 туйс1ктер арцылы ацгарады. Ойлауш ы куш [ылгалдыльщты] ацгарганда [ылгалдылыцтыц] ез1н емес, сол куш пайымдайтын мэн1н гана ала- ды, дэл сол сиякты эсер етуппнщ осы [киялдагыш] куш к е (4 9 -бет) тиг1зет1н эсер1 де бул эсерд1 оныц эз1не тэн субстанциялар мен цасиеттерге карай ацгаруына байланысты. Циялдау куш 1 элденендей б1р заттыц эсерше ушыраган кезде жэне егер оныц жаратылысында осы эсерд1 цабылдайтын нэрсе мен сол эсерд1 хабар- лайтын нэрсе бар болып отырган кезде бул куш ек1 турл1 жолмен ан,гара алады: не оны сол цалпында, не хабарланган калпында ацгарады; не болмаса зат- ты модельденд1руге цаб1лет1 бар туйс1ктер аркылы бул заттыц модельденген цалпында ацгарады. Бул - оныц жаратылысында затты эз! жасаган калпын- да ацгаруга мумк1нд1к берет1н нэрсе болса, онда ол осы затты модельденд1ру уш1н жаралган ти1ст1 туй- с т т е р аркылы осы затты модельденд1ред1. А л егер 128

Цайырымды нала ол интеллекцияныц пайымдалгыш объект1лер1н сол налпында ацгаруга дерменс1з болса, интеллект купи оны интеллекцияныц осындай пайымдалгыш объект1лер!мен цамтамасыз еткен кезде ол буларды ойлаушы куш тег1 налпында гана ацгарады, б1рац буларды елг1 туйс1к тугызуш ылар аркылы модель- дендаред!. Тен оган цаз1рг1 кезде ез1нде бар темпера- ментт! ауыстырган кезде ол осы темперамент^ ез1н- дег1 туйс1к тугызуш ылар аркылы ацгарады, ал бул туйс1к тугызушылар осы темперамент^ модельден- Д1руге цаб1летт1 келед!. Тен осы сез1м аркылы ацга- рылатын затпен жабдьщталган кезде, ол б1ресе [осы туйс1ктЦ сол цалпында кабылдайды, б1ресе бул зат- ты осыган уцсас баска туйс1к тугызушылар аркылы модельденд1ред1. Ол [киялдагыш куш] М1незд1ц сыр-сипатына, меселен, ашу-ыза, т1лек немесе елденендей б1р ере- кет сиякты ларга ж акы н келет1ндей болып ез1рлен- ген талпынушы кушт1 кездест1рген кезде ол осы талпынушы кушт1 модельденд1ред1 де, жаратылы- сында талпынгыш кушт1ц дагдыларынан, сол кезде оныц ез1нде бар жене ацгаруга беЙ1м турган дагды- лардан кел1п шыгатын ерекеттерд1 курастырады. Булай болган кунде ко-ректенд1рг1ш куш тер кыз- мет етуш1 мушелерге жете алады, ал бул мушелер талпынгыш куш аркылы осы эрекеттерд1 актуаль- ды жузеге асыру уш1н [ойдагыдай] ерекет жасау- га арналган. Осы ерекеттер аркылы киялдагыш куш кейде ойнакы, кейде жансыз сиякты кер1нед1. Оныц уст1не, егер тенн1ц темперамент! талпынгыш куш те елденендей б1р реакция тугы зуга беЙ1м бол­ са, [онда киялдагыш куш] бул темпераментт1 тал- пынгыш кушт1ц ьщпал-есер! аркылы модельден- д1ред1, ал муны ц ез1 сол (50-бет) реакциядан тш т1 129

Збу Насыр ал-Фараби реакция болардан бурый туады. Сонда талпынуыш куш ке цызмет етуш1 куш1 бар мушелер осы эрекет- терд11с жуз1нде аяцтап шыгуга бет алады. Сейтш, тенн1ц темперамент! жаратылысын- да талпынуш ы куш те сез1мд1к ацсау тугы зуга ца- б1летт! болса, [циялдагыш куш] бул темпераментт1 сез1мд1к эрекеттер арцылы модельденд1ред1. Осындай эрекет мушелер1 осы эрекеттерд1 ж асауга эз1рленгенде муны эсте сол кезецде пай- да болган кец1л цалауыныц ьщпалымен 1стемей- д1, булай е т е т т себеб1 циялдагыш куш бул цалау- ды сол мушелерге сейкес келетш ерекеттер арцылы модельденд1ред1. Барлыц басца реакциялар жен1н- де де осыны айтуга болады. Дел сондай-ац уйцыдан турган адам ешцандай сыртцы себептщ есер1нс!з басца б1реуд1 цойып цалуы немесе одан цаш а жене- лу1 де ыцтимал. Бул жерде циялдау куш 1 нац осы сэтте ем1рде нацты бар заттьщ рол1ндей рел атца- ратын затты модельденд1ред1. Сонымен цатар ол ойлаушы кушт! ишаралайды, интеллекциянын пайымдалгыш объект1лер1н модельденд1ру унпн цызмет етет1н заттар арцылы сонда пайда бола- тын интеллекциянын, пайымдалгыш объект1лер1н ишаралайды. Сейт1п, ол интеллекцияныц пай- ымдалгыш объект1лер1н ец мартебел! кемелдену дэрежес1нде модельденд1ред1, булар, мэселен, Б1р1н- ш1 себеп жене материядан б ел 1тп шыццан заттар, тацдаулы туйсж тугызатын заттар арцылы таныла- тын аспан элем1 жене ец кемелд1 нэрселер, мэселен, керсе кэз тоймайтын заттар. [Сонымен цатар ол] ин­ теллекцияныц кемел1не келмеген пайымдалгыш объект1лер1н ец аз жэне мейл1нше нашар кемел- денген туйс1К тугызушылар арцылы, мэселен, кез- ге сумпайы кэрш етш заттар арцылы [модельден- 130

Цайырымды нала д1ред1]. Сондай-ац ол суйк1мд1 кер1нет1н туйс1к тугызушылардын, бэр1н модельденд1ред1. Эрекетш1л интеллект1н1ц себеб1нен интеллек- циянын, ьщтимал пайымдалгыш объект1лер1 ак- туальды пайымдалгыш объект1лерге айналады жене потенциалды интеллект актуальды интеллек- т1 болады; жаратылысында актуальды интеллект болуга ти1ст1 нерсе ойлаушы куш болып табыла- ды; мунын, ез1 ек1 турден: ацгару тур1 мен праг- матикальщ Турден цуралган; соцгысы жеке-дара нацты [заттарды] ж асап енд1ру уш1н кызмет етед1; алгашцысы интеллекцияныц пайымдалгыш объек- т1лер1н пайымдауга арналган. Циялдагыш куш осы ек! тур арцылы ойлаушы кушпен байланыс жасайды. Ойлаушы куш тщ ере- кет етуш1 интеллектш! ацгаруы, атап айтцанда, кезд1ц жанарымен шагылысцан сеуле сияцты бул зат циялдагыш куш терд1цайта ш ыцдай алады. Сон- да ерекет етуш1 интеллект циялдагыш куш уппн белг1л1 б1р есер болып саналады, б1ресе бул есер ой­ лаушы теориялыц [кушке] дарыгыш интеллекция­ нын, пайымдалгыш объект1лер1нен (51-бет), б1ресе ойлаушы практикалыц [кушке] дарыгыш жеке-да­ ра туйс1к тугызушылар арцылы алынады, бул ретте [циялдагыш куш] интеллекцияныц пайымдалгыш объект1лер1н туйс1к тугызушылар арцылы ацга- рады жене бул куш т1 осы туйс1к тугы зуш ы лар мо- дельденд1ред1, ал оларды цурастыратын осы куш тщ ез1. [Сондай-ац ол даралыцтарды ацгарады, кейде буларды сол цалпында циялга тус1ред1, кейде булар- ды басца туйс^к тугызушылар арцылы модельден- д1ред1, ал бул туйс1к тугы зуш ы лар ойлану-толга- нудан туатын практикалыц ойлаушы [кушке] тен. Бул [даралыцтар] кейде цаз1рг! шацпен, кейде келер 131

Эбу Насыр ал-Фараби шацпен байланысты. Тек бул [кубылыстардын,] бер1 ойланып-толганудыц кемег1нс13-ац киялдагы ш куш те калыптасады. М1не, сондьщтан да булар эу- ел1 ойланып-толганудан туганнан кей1н барып осы заттарда калыптасады. Сейтш , ерекетш 1л интел­ лект керген туе пен шынайы елестер аркылы киял- дагыш кушт1 даральщтармен жабдыктап отырады; ол муны интеллекцияныц пайымдалгыш объек- т1лер1мен жабдыктайды, бул куш осы объект1лерд1 адгарганда касиетй заттарды кастерлеу аркылы буларды [ти1ст1] модельдермен ауыстырады. Осы- ныц бер1 туе пен ецде калыптаспак. Алайда ецде калыптасатын нерсе сирек бола- ды жене аздаган адамдарда гана [кездеседЦ; ал туе керу шактарында калыптасатын нерсен1ц ден1 да- ральщтардан, азын-аулагы интеллекциянын, пай­ ымдалгыш объект1лер1нен куралган. 2 5 . ПЕР1ШТЕН1Ц АЯН БОЛУЫ МЕН ЕЛЕСТЕУ1 ТУРАЛЫ Муныц ез1 [былай болады]: кайсыб1р адамныц циялдау куш1 аса куатты да кемелд1 болса, оган сырттан туйс1к тугызатын нерселер игер1лмей, то- лык с1Ц1р1лмей цалады. Булай болган кунде солар да ойлаушы куш ке кызмет етед1. Ол былай турсын, осы ек1 турл1 ерекетке карамастан, онда ел1 де жет- к1л1кт1 коры болады, ал муныц ез1 оныц осындай эрекеттермен де айналысуына мумк1нд1к беред1. Оныц хал1 ояу жатцанда немесе уйкы га шомган- да осындай ек1 турл1 кызмет аткаратын кез1нде- Г1 хал1мен б1рдей; ол [ацырында] ерекет етуш ! ин- теллект1Н1ц мел1меттер1н кезге елестейтш туйс1к 132

Цайырымды кала тугызушы нерселер арцылы жетк1зед1, булар осы мэл1меттерд1 модельденд1ред1, м1не, циялдагы осы заттар цайта кел1п, сез1мтал куш те бейнеленед1. Со- нымен, осы образдар жалпы сез1мде цалыптасцан кезде, керг!ш куш буларды енжар ацгарады. Кер- г!ш куш те осылайша цалыптасцан нэрсе [сол кез­ де] кезбен жапсарлас жене кезден [шыгатын] сеуле- мен айцасатын жарыц ауада осы образдарды цайта тугызады (52-бет). Осы образдар ауада суреттелген к утн д е цайта оралып, кезд1ц керг1ш куппнде тац- баланады да, содан кейш жалпы сезтмде жене ци- ялдагыш куш те бейнеленед1. Озара байланысты барлыц осы [куштерд1ц] шарапатымен ерекетш1л интеллект сол адамга кер1нет1н болады. Циялдагыш куш сулулыц пен асцан кемел- д1л1кт1 туйс1ну арцылы [ерекет етупп интеллек- т1н1ц] осы мел1меттер1н модельденд1рген кезде осы- ны керуш1 адам. А лла Тагаланыц цуд1рет1 куш т1 ер1 тацгажайып, е й т к е т баска болмыстарда мулде кездеспейт1н керемет нерселерд1 кер1п-б1л1п отыра- ды дейд1. Циялдагыш куш1 ен, би1к дережеге ж ет- кен адамньщ ерекет етуш1 интеллект1ден ец1нде де цаз1рг1 ш ацтыц немесе келер ш ацтьщ нышанда- рын, яки олардьщ сез!мд1к м одельдерт алып оты- руы, се й тт, интеллекцияныц жеке-жеке модель- дeндipeтiн пайымдалгыш объект1лер1н1ц бер1н жене басца да 1зг1 жандардыц бер1н кер1п оты руы гажап емес. Сонда оган даритын интеллекцияныц пайымдалгыш объект1лер1 арцылы цасиетт! зат- тарды болжап 61лу сияцты дарын пай да болады. Циялдагыш куш тщ барып жетет1н ец би1к дере- Жес1 жене ез1н1ц циялдагыш купи жагы нан адам- ныц кетер1лет1н дережес1, кемелд1л1кт1ц асцар шыцы - нац осы. 133

8бу Насыр ал-Фараби Будан кеЙ1н темендей б е р е т т баскыштарга орналасатындар: осы заттардыц бэр1н б1реулер1 ояу кез1нде, е к т п п б1реулер1 уйы ктап жатцан- да керупплер; ез кез1мен кермесе де, осы заттар­ дыц б э р т кен,1Л1не токушылар; буларды тус1нде рана керуш1лер. Осы [адамдар] ез м о д ел т б1лд1ру уш1н колданатын сездер соныц модельдер1 неме- се рем1здер1, туспалдары немесе ауыстырушылары мен кей1птестер1 болады. Бул [адамдар] арасында айтарлыцтай айырмашыльщ бар: кейб1реулер1 да- ралыкты ояу кез1нде рана керш, кабыл алады, ал интеллекцияныц пайымдагыш объект1лер1н мул- де кабылдай алмайды; ек1нш1 б1реулер1 [бул дара- лыктар мен интеллекцияныц пайымдалгыш объек- Т1лер1н1н.] б1р белег1н рана керш иемденедц уш!нш1 б1реулер1 кейб1р [даральщтар мен интеллекцияныц пайымдалгыш объект1лер1н] ещнде керед1 жене уй- ьщтаган кезшде кейб1р баска нерселерд1 есте ка­ был алмайды; терт1нпплер1 интеллекцияныц пай- ымдалгыш объект1лер1нен езге даралыктарга ояу кезшде рана ие болады; бес1ннплер1 соцрыларынан б1рер нерсе жене алгаш кыларынан б1рер нерсе ка* был алады; алтыншылары, ец кеб1 де осылар кейб1р даральщтарра гана ие болады. Керд1щздер ме, ж урт бул жарынан да дережелер1не карай бел1нед1 екен. Осы [мел1меттерд1ц] бер1 ойлаушы куш ке кемек- тесед1 (53-бет). Оныц барлыгында акциденциялар адамныц темперамент1н езгерт1п, оны ерекет етуш1 интеллект1ден б1рер нерсе ацгарура, кейде - ояу жатканы нда, кейде уйьщ таган кез1нде ацгаруга бей- 1мдей алады. Бул [беЙ1мд1Л1к] б1реулерде узак уакыт, ек1нш1 б1реулерде аз уа-кытка рана созылып, к е т н райып болуы мумкш. Сондай-ак адам акциденция- ларга ушырап отырады, булар оныц темперамент! 134

Цайырымды нала мен циялын бузады; сонда ол жогарыда аталган жолмен циялдагыш куш цурастырган заттарды керед1, булар - ем1рде жок жене епщандай болмы- сты модельденд1рмейт1н заттар. Бойкуйездер, акыл- сыздар жене осы сияктылар осы куйде болады. 26. А д А М Н Ы Ц Б1РЛЕСТ1К ПЕН 63АРА К6МЕККЕ ЗЭРУЛ1Г1 ТУРАЛЫ ^ Ж аратылысында эрб1р адамга ез т!рш1Л1- г1 уш1н жене ен, жогары кемелд1л1к дэрежес1не ж ету уппн коп нэрсе керек, ал муны ол жалгыз журап таба алмайды жене буран ж ету уппн ол кандай да б1р адам кауымын каж ет етед1, осы ка- уымдагы адамдардын, эркайсысы оган кажет- т1 нэрселерд1ц ж алпы жиынтырынан кандай да б1р затты тауып бер1п отырады. Онын, берг1 жагын- да эрб1р адам оз1нен баска ек1нш1 адам ж е т н д е де нак осындай куйге тусед1. М1не сондыктан да б1р-б1р т е кемектес1п отыратын, б1реу1 екш ппсш щ ом1р суру1не каж етт1 нерселерд1н, б1р бел1Г1н та­ уып бер1п отыратын кептеген адамдар б1рлест1К- тер1 аркылы рана адам оз1Н1ц жаратылысына сай кемелдипк дережес1не жете алады. Осындай ка- уымныц барлык мушелер1н1ц ].с-ерекет1 жина- лып келгенде олардыц эркайсысына ем1р суру уш 1н жене кемелдипкке ж ету уш 1н керект1 нэр- сенщ бэр1н тауып бер1п отырады. М1не, сондьщтан да адамзат индивидтер! кебейе тусш , жер жуз1нде- г1ертурл1 мекендерге коныс тепт1, осыныц нэтиже- С1нде адам когамдары^ пайда болды, ал булардьщ 61- реулер1 - толык мэн1ндег1 когамдар'*, ек1нш1 б1реу- лер1 - толык емес м эн тдег! когамдар^. Оныц берг1 135

Збу Насыр зл-Фараби жагы нда толыц м етн дег1 цогамдар уш турл1 бола- ды: улы, орташа жене шагын цогамдар. Улы цогам - жер бет1н мекендейт1н барша адамзат цогамдарыныц жиынтыгы, орташа цо­ гам - цандай болсын 6ip хальщ тур1ндег! цогам, ал шагын цогам - цайсыб1р халы ц мекендейт1н ай- мацтыц белг1л1 бел1г1н алып жатцан цайсыб1р цала тургындарынан цуралган цогам. Орташа цогамдар цыстацтын, тургындарынан цуралган жене орам ж уртш ы лы гы ны ц жиынтыгы, будан сон; цайсыб1р кеше тургындарыныц жиынты гы, будан кеЙ1н 6ip уйде туратындардыц жиынтыгы. Соцгысынан ец томенг1 сатыда турган цогам цуралады. Орам мен цыстац - е к е у т 6ipre алып цараганда цалага жата- ды, б1рац цыстац цызмет етет1нд1г1 жагы нан гана цалага жатады, ал орам оган сол цаланыц цурамдас бол1г1 ретшде жатады. Кеше - орамныц 6ip бел1г1, уй - кеш енщ 6ip 6ел1г1, цала - мекеннщ 6ip бел1- ri, халыц - бук1л жер бет1н мекендеуш^лер жиын- тыгыныц 6ip бел1Г1. Асцан иг1л1к пен ец б т к кемелд1л 1к дереже- ciHe, ец алдымен, цала^ жетпек, ал кемелд1л1к- тщ ен, темен дережес1нде турган цогам буган есте жете алмайды. Ш ынында иг1л1к жаратылысы- нан сондай, оган адам ез1нщ цалауын жене еркшше тацдауы арцылы жетуге болады (ал зулымдыцца да адам цалауы мен тацдауы арцылы жетедц сон- дыцтан зулымдыц болып табылатын кейб1р мац- сатца ж етуге цала cenTiriH тиг1зе алады), ep6ip цала бацытца ж етю зу уш 1н цызмет ете алады. Адамдар б1рлест1г1 шынайы бацытца жетк1зет1н мтерде еза- ра кемектесу мацсатын цойган цала цайырымды цала болып табылады, ал адамдары бацытца жету мацсатымен 6ip-6ipÍHe кемектес1п отыратын цогам - 136

Цайырымды нала цайырымды цогам. Барлыц цалалары бацытца же- ту мацсатымен б1р-б1р1не кемектес1п отыратын ха- льщ - цайырымды хальщ. Егер халыцтар бацытца ж ету мацсатымен б1р-б1р1не кемектес1п отыратын болса, бук1л жер жуз1 осылайша цайырымды бол- мац. Цайырымды цала^° кемелденген, сырцатсыз де- неге уксайды , ал онын, барлыц мушелер1 Т1р1 жан- ныц е м 1р т аман сацтау уппн, оны барынша цы- згылыцты ету уш1н б1р-б1р1не кемектес1п отырады. Дене мушелер1 б1р-б1р1нен езгеше, е з д е р т щ жа- ратылысы мен цаб1лет1 ж агы нан б!р-б1р1нен асып тус1п отырады (мэселен, булар мынадай молшерден цуралады: ец нег1зг1 муш е - ж урек; ездерш щ дере- жес1 жагы нан осы нег1зг1 мушеге жацын турган мушелер; жаратылысында булардыц эрцайсысы- на белпл! б1р цаб1лет б1ткен, осынын жердем1мен ол осы нег1зг1 мушен1ц табиги мацсатына сэйкес ез1н1ц цызмет1н атцарып отырады; белг1л1 б1р ца- б^лет дарыган басца мушелер осыныц арцасын- да нег1зг1 мушемен байланыстыратын ешб1р дене- кер1 жоц мушелерд1ц мацсаттарына сейкес ерекет ет1п отырады; - ал бул мушелер - ек1нш1 саты- дагы мушелер, - сонымен цатар тары б!р мушелер бар, булар ек1нш1 сатыдагы мушелерд1ц мацсатта­ рына сейкес ез цызметтерш атцарып отырады, сей- т1п, мулде ешнерсен1 билем ейтт, тек кызмет етуд1 рана б1лет1н мушелерге дей1н осылайша Т131л1п кете беред1), дел осы сиякты кала б1рлест1гз.нщ мушелер1 де жаратылысы жагы нан б1р-б1ршен езгеше болып, ездер1н1ц жардайы жагынан б1р-б1р1нен асып тус1п отырады. Цалада белг1л1 адам - басшы адам бар жене ез- д ер тщ дережелер! жагынан басшыга жакын турган 137