Фараби Қайырымды қала

ЦАЙЫРЫМДЫ ЦАЛА TYPFblHRAPUHblH К63ЦАРАСТАРЫ ЖАЙЫНДАГЫ ТРАКТАТ'



ОСЫ К1ТАПТАРЫ ТАРАУЛАРДЫЦ M A 3M Y H bf Тарауларды шолу. 1 . Bipmnii Тулга туралы. 2 . Куд^реттщ cepiKTepiHÎH, [болуыньщ] бекерл1- ri туралы. 3 . Онда царама-царсыльщтыц [бар екендЫнщ] бекерл1г1 туралы. 4 . Оран сай аньщтаманыц [болуынын,] бекерл1- ri туралы. 5 . Онын, [BipiHHii Тулганыц] б1регейл1г1 Онын, парцымен барабар е к е т туралы, ал муньщ MOHici: Ол - Цудфет, Б1лг1р, Данышпан жене де Ол - Ацицат, Tipi жене TipnM iK . 6. ï^YДipeттiц улылыгы, эceмдiгi мен даццы ту­ ралы. 7. Дуниедеп барльщ заттардыц Одан цалай пайда болганы туралы. 8. Д униедет заттардыц сатылары туралы. 9. BipÍHinÍHÍ [Тулганы] атауда цолданылатын е^мдер туралы - Онын, даццы арта 6epcÍH¡ 53

66у Насыр ал-Фараби 10. Ек1нш1 рет ем1р суруш1лер (заттар) туралы жене кептщ пайда болуы туралы. 1 1 . Б1зде [дуниеде] ем1р суруш ! заттар мен денелер туралы. 1 2 . Материя мен форма туралы. 13 . Материяльщ жене тещ рлж тулгалар сатылары- нын, бел1ну1 туралы. 1 4 . Аспан ден ел ертщ не нерсеге цатысатыны тура­ лы. 15 . Аспан денелер1н1н, цалайша, цайда жене нел1к- тен нозгалатыны туралы. 16 . Циклд1к нозгалыстарды тугызатын жагдайлар мен олардын, жалпы жаратылысы туралы. 17. Сез Б1р1нш1 форма мен Б1р т п п материяныц пай- да болу себептер1 туралы. 1 8 . Материяльщ денелердщ пайда болу терт1б1 тура­ лы. 19 . Материядагы формалардын, дейект1л1г1 туралы. 2 0 . Адам жанынын, белшектер! мен куштер1 [цаб1лет- терЦ туралы. 2 1 . Бул куштер [каб1леттер] мен белшектер цалайша б1регей жанга айналады. 2 2 . Парасатты цаб1лет туралы, онын, цалай ойлай- тыны (ягни интеллект арцылы цамтитыны) ту­ ралы жене булай болу себеб1. 2 3 . Ер1к пен (ерк1н) тацдау арасындагы айыр- машыльщ туралы; жене бацьгг туралы. 2 4 . Туе керу себептер1 туралы. 2 5 . Пер1штенщ аян болуы мен елестеу1 туралы. 2 6 . Адамнын, б1рлест1к пен езара кемекке зерулЫ туралы. 27. К а л а б1рлест1Г1нщ бас мушес1 туралы . 2 8 . 1\\айырымды кала басшысынын, цасиеттер1 тура­ лы. 54

Цайырымды нала 2 9 . Цайырымды цалага царама-царсы калалар ту- ралы. 3 0 . Жанныц 61р-б1р1не косылуы туралы. 3 1 . Онер мен бакыт категориялары туралы. 3 2 . Осы калалардыц тургындары туралы. 33 . Цайырымды кала тургындарына ортак меселе- лер туралы. 3 4 . Надан кала мен адаскан кала тургындарыныц кезкарастары туралы. 3 5 . Эд1лд1к туралы^. 3 6 . Кенб1ст1к туралы. 37. Надан калалар туралы. Э в У НАСЫ Р МУХАММЕД ИвН МУХАМ М АД ИВН ТАРХАН Ивн УЗЛАР ЭЛ-ФАРАБИ АТ-ТУРКИДЩ «ЦАЙЫРЫМДЫ Ц А Л А » ДЕГЕН К1ТАВЫНДАРЫ ТАРАУЛАРДЫ ШОЛУ^ (1-бет) А. Цуд1ретт1 Алла деп б1Л1п, нануга лез1м б1р зат туралы; онын, паркы неде, ез1н1ц кандай екен1, оны калай суреттеу керек екен1 туралы; оныц барлык болмыстыц себеб1 болуы нел1ктен; жан 61т- кеннщ одан калай пайда болатыны; буларды оньщ калай жасайтыны; булардыц онымен калай байла- нысты екен1; онын, калай танып, калай ойлайтыны; оны кандай ес1мдермен атау керек екен1 жене бул ес1мдерд1ц нен1 паш етет1нд1г1. О. Пер1ште деп б1л1п, нануга лез1м Т1р1 жандар туралы; булардыц еркайсысыныц паркы неде; му- ныц ез1 кандай жене булардыц пайда болу себеб1; булардыц Б1р1ннп себепке катынасы жене б1р1мен б1р1н1ц езара катынасы; булардыц еркайсысынан ненщ пайда болатыны; булардыц еркайсысыныц 55

Збу Насыр ал-Фараби одан шыгатын нэрсеге цалайша себеп болатын- дыгы; эрцайсысыныц нен1 жене цалай билейт1Н1 жене аспани денелерд1ц б1р1не себеп болатындыгы, оныц осы тенд1 билеуге арналгандыгы. Б. Аспан денелер1нщ езара байланысы туралы, булардыц эрцайсысын жеке алганда ек1нш1 дере- жедег1 Т1р1 жандардыц б1р1мен байланыстылыгы; ал ек1нш1 дережедеп [т1р1 жандардын.] ерцайсысы осыган байланысты аспан денелер1н билейд1. В. Аспан астындагы денелер туралы, олар- дыц материялылыгы туралы; олардыц болмыстыц м е т туралы, олардыц цанша екен1 жене субстан- циясыныц цандай екен1 туралы; олардын, жогары- да керсет1лген [материялылыц емес] т1р1 жандардан айырмасы неде е к е т . Г. Сез - материя мен форма туралы, барлыц де­ нелер субстанциялылыгынын, осыларга нег1зде- лет1нд1гц (2-бет) булардын, эрцайсысыныц мен1 неде? Эрцайсысыныц б1р-б1р1не цатынасы; субстан- циясы материя мен формата нег1зделет1н денелер цандай; форма мен материя арцылы пайда болатын т1рш1л1кт1ц цандай е к е т . Д. Пер1штелер деп б1луге болатын т1р1 жандар- ды цалай сипаттау керек екен1 туралы. Е. Аспан денелерш тугел алганда цалай си­ паттау керек е к е т туралы. Ж . Жалпы материялыц денелерд1ц цалай пайда болатыны; ацырында адам пайда болатын белг1л1 б1р кезецге деЙ1н цайсыларыныц б1р1нш1, цайсы- ларыныц ек1нш1, цайсыларыныц уппнпп кезекте, тагы сондай ретпен пайда болатындыгы; денелердщ ер т у р т щ пайда болуы жен1ндег1 цысцаша дэлел- дер. 3 . Эрб1р турд1ц эм1р суре беру1не, сондай-ац эр- 56

Цайырынды нала б1р курдел1 ж еке тулгаларды ц садтал уы н а септ1пн тиг1зет1н жагдайлар цандай жене буларды цалай дурыс билеуге болады; булар бастан кеш1рет1й- нщ бэр1 эд1летт1л1к, баяндылык пен кэмелетт1к уш пагы нда болып отырады, мунда епщандай ада- суш ы лы к, орескелд1к пен кеы пстт болмайды, ойт- кен1 м ун ы ц бер1 каж ет, ал ом1р суруш 1 заттар жиын- тырыныц сипаты жен1нде баскаша болуы мумк1н де емес. И. А д а м туралы , адам жанынын, цаб1лет- тер1 туралы жене оныц пайда болуы туралы ; жан- ныц цай к;аб1лет1нщ б1р1нш1, цайсысыньщ ек1нш1, кайсысыныц уш1нш1 кезекте пайда болатынды- гы жене булардыц карым-цатынасы туралы; булар­ ды ц кайсы сы ны ц билейт1Н1, дайсы б1р1н1н. ек1н- Ш1с1не елдене жен1нде багы ны ш ты лы гы ; буларды ц Кайсысыныц элденен1 билейт1Н1, баска б1р нэрсеге Кызмет ететтд1Г1; кайсысыныц кайсысын билей- т1нд1г1. К . Онын, [ягни адамны ц] м уш елер1н1ц пайда бо­ луы тур ал ы ж ене олардын, орналасуы мен езара ка- рым-катынасы жайында; олардын, кайсысынын; бас муш е, кайсысынын. екш пп дережел1 муш е екенд1- Г1, буларды ц 1Ш1ндег1 бас м уш ен 1ц к ал ай ш а билей- т1нд1Г1 жене ек1нш1 дережел1С1Н1ц калай ш а багына- ТЫНДЫРЫ. Л. Еркек жынысы мен ейел жынысы тура­ лы; булардыц эркайсысыныц каб1лет1 мен ерекетц булардан перзентт1ц калай пайда болатыны; булар­ дыц айырмашылыгы неде жене уксасты гы неде, ер- кект1к пен эй ел дш тщ себеб1 кан дай (3 -бет), перзент- т1ц ез ата-анасына немесе булар-дыц тек б1р1не гана не болмаса аргы ата-бабаларына тартатын себеб1 не­ месе еш к1мге де уксам ай ты н себеб1 не? 57

8бу Насыр ал-Фараби М. Ж анны ц ойлаушы белег1нде интеллекция- ныц пайымдалгыш объект1лер1нщ щалай цалып- тасатыны; мунда олардын, цайдан пайда болаты- ны; интеллекцияныц пайымдалгыш объект1лер1 категорияларыныц цанша екенд1г1; потенциал- ды интеллект, актуальды интеллект жене мате- риялыц интеллект деген1М13 не; енжар жене ере- кетппл интеллект деген1м1з не; оныц дережес1 цандай; потенциалды интеллект актуальды ин­ теллект болганга деЙ1н сол потенциалды интел- лект1де интеллекцияныц пайымдалгыш объек- т1лер1н1ц цалыптаспау себеб1 не; ер1к деген1м13 не жене ерк1н тацдау деген1м1з не; булар жан- ныц цай бел1ктер1не тен; толыц бацыт, 1зг1л1к пен кемш 1л1к деген1м13 не; жамандьщ деген1м13 не жене шапагатты жацсылыц деген1м1з не; булар- дыц оцдысы цайсы, сумпайысы цайсы. Н. Жанныц циялдаушы бел1г1 туралы ж е­ не оныц цимыл-ерекетт1ц цанша категорияны цамтитыны туралы; елест1ц цалай пайда бола- тыны жене ондагы категориялардыц цанша екен1; оныц жанныц цай бел1г1не жататындыгы; нануга лез1м болатын нерседег1 шындыцтыц нег131 цан- дай; аянныц цалай пайда болатыны; цандай адамга нен1ц аян болатыны жене оныц муны жанныц цай белМ мен ацгаратыны; болашац оцигаларды бол- жаушы сеуегейлерд1ц^ кебей1п кеткен себеб1 не ж е­ не олардыц болжаулары цаншальщ дел келед1? О. Адамны ц цогамды жене езара кемект1 ке- рекс1ну1 туралы: адам цогамдарыныц турлер1 ту­ ралы жене 1зг1л1кт1 цогамдар деген1м1з не; цайы- рымды цала цандай; оны цалай билейд1 жене оныц белш ектелу рет1 цандай; цайырымды цалаларда ед1л билеу ед1стер1 цандай жене б1р1нш1 1зг1л1кт1 ек1мн1ц лауазым орны; 1зг1л1кт1 ек1мдер болу ны- 58

Цайырымды нала шанын танытатын баланыц немесе жасесп1р1мн1ц цаб1лет1 мен белг1с1 цандай болмац; есейгеннен кей1н оныц б1р1нпп 1зг1л1кт1 ек1м болуы уш1н ке- рект1 шарттар цандай (4 -бет). Цайырымды цалага карама-карсы калалардыц цанша тур1 бар; надан цала деген1м1з не жене адасцан цала деген1м1з не; надан цалалардыц цанша тур1 бар жене буларды басцару ед1стер1. П. Будан кей1н баныттын, актыц т у р л е р т атап ету керек, цайырымды кала тургындарыныц жан- дары олардыц т1р1 кез1нде жене олар елгеннен к е й т бул бацытца цалай жетед1 жене де цайырым­ ды налаларга царама-царсы цалалардыц тургында- ры елгеннен кеМн цандай бацытсыздыцца ушырай- тынын атап ету. Р. Бул цайырымды цалаларда салыцтыц тур- лер1 цандай болуга ти1с? Будан кей1н кеп адамдар- дыц жандарында наданшылдыц кезцарастар тугы заты н сумпайы жене ж алган нег^здерге себеп болатын заттарды атап ету керек. С. Будан да кейш надандьщ кезкарас турлер1н1ц езгешел1ктер1, булардан к е л т шыгатын сумпайы кылыктар мен надан калалардагы жиындар. Т. Адаскан халыцтарга тен кезкарастарды тугы- затын сумпайы нег^здердщ ерекшел1ктер1 туралы. (5 -бет). «Цайырымды кала тургындары кезка- растарыныц нег1здер1 туралы» бул к1тапты жазган Эбу Насыр ел-Фараби.

Эбу Насыр ал-Фараби 1. Б1Р1НШ! ТУЛРА ТУРАЛЫ^ Б1р1нш1 Тулга - барлыц жан б1ткенн1ц ем1р суру1Н1ц бастапцы себеб1. [Жалгыз] сол рана кемш1л1ктен ада: басца жан б1ткенн1ц б ер тд е - Одан басцасында ен, болмаганда б1р кемш1л1к неме- се б1рнеше [кемш!Л1к] бар. А л Б1р1нш1н1 [Тулганы] алатын болсац, ол мундай [кемш1Л1кт1ц] бер1нен ада, ейткен1 Оныц т1рш1л1г1 кем1л жене болмысын- да басцаныц бер1нен озыц, Одан кем1л жет1лген еш- нерсе жоц жене Одан бурын ешнерсе де болмац емес. Бул ретте Онын, Т1рш1л1г1 ец мертебел1 дережеде ер1 13Г1, ер1 кем1л жет1лген. Сондыцтан Оныц т1ршипг1 мен парцына - [мер- тебел1 де жет1лген] бейболмыстардан дац ту-су1 есте мумк1н емес, ейткен1 бейболмыстар мен цара- ма-царсылыцтар ай астындагы елемде рана болмац, ал бейболмыс деген1М1з - ем1р суруге ти1ст1 нер- сен1ц жоцтыгы деген сез. Бул ретте Оныц болмысы есте потенциалды болмыс бола алмайды жене ем1р сурмеу1 де есте мумю н емес. Сондыцтан Ол мец- гш ж , Оныц субстанциясы мен парцындагы Т1рш1л1- г1 де мецг1л1к, ез1Н1ц Т1рш1л1г1н баянды ету уш1н Ол басца еш н ерсет керек етпейд1; ез1Н1ц мецг1л1к бол- мысында Ол ез субстанциясына, ез болмысыныц мецг1Л1Г1не ден риза, сондыцтан Оныц болмысына уцсас т1рш1Л1к те, Оныц болмысымен тец [тусерл1к] дереже де жоц жене есте болмацшы да емес. Муны былай цойганда Оныц парцы сондай, т1р- ш1л1к етерл1к себепт1ц цажет1 жоц, ейткен1 Ол ма­ терия емес, Оныц болмысы материялыц деуге есте келмейдц субъект1л1ктен де Д1н аман. Кбайта Оныц болмысы материя атаулыдан да жене субъект1Л1к атаулыдан да ада. 60

Цайырымды нала Сонымен катар Онда форма жок, ойткен1 фор­ ма материяда гана болады; егер Онда форма болса, Оныц паркы материя мен формадан куралган бо- лар ед1, ал егер осылай болса, онда Оныц болмысы ек1 бел1ктен куралган, [бэлк1м] осылардан кел1п шыккан болар ед1. Элбетте, булай болган кунде Оныц болмысыныц себеб1 болар ед1 де, Оныц ер- б1р бел1г1 [басцалармен] коса алганда Оныц болмы­ сыныц себеб1 болар ед1. А л б1здщ аныктаганымыз (6-бет), Ол -*Б1р1ннп себеп. Сондай-ак Оныц болмысында мацсат та, ниет- те жок, сондьщтан тег1нде ол осы максат пен ни- етке талпынбайды, эйтпесе муныц ез1 Оныц ем1р суру1Н1ц себеб1 болар ед1 де, Оныц ез1 Б1р1нш1 себеп болудан калар ед1. Сонымен катар Оныц болмысы Оз1нен бурынгы ешцандай нэрсен1 пайдаланган жок, е й т к е т Ол ез1- нен томен н эр се т пайдаланудан еманда аулак. 2. ЦУД1РЕТ СЕР1КТЕР1Н!Ц [БОЛУЫНЫЦ] БЕКЕРЛ1И ТУРАЛЫ Ол оз1н1ц паркы жагынан барльщ баска зат- тан озгеше, сондьщтан оныц т1рцнл1г1 Оныц оз1- нен баска ешнэрсеге тэн болуы мумк1н емес. Эйтпесе осындай т1рш1л1г1 бар нерсенщ бэр1 де Оган уксас болар ед1 де, олардыц арасында т1пт1 ешкан- дай езгешел1к пен айырмашыльщ болмас ед1. Ен- деше мунда ек1 б1рдей [парык] болмакшы емес, тек б1р гана парьщ болмак- Егер олардыц арасында ай- ырмашыльщ болса, онда бул айырмашыльщ олар- ды б1р1кт1рет1н нэрседен баскаша болар ед1; онда еркайсысын б1р1нен-б1р1 езгеше етет1н нэрсе олар- 61

Збу Насыр эл-Фараби дыц болмысыныц 6ip бел1г1 болар ед1 де, оларды 6ipÍKTÍpeTÍH нэрсе ек1нш1 бел1г1 болар ед1. Сейт1п, бул [парыцтардыц] эрцайсысы угыммен аньщтала- тын болады да, eni бел1кт1ц эрцайсысы ез парцы- на лайык, мазмунныц себеб! болып шыгады. Де- мек, ол енд1 BipiHmi болмайды, цайта Одан езге басца 6ip болмыс кел1п шыгады, муныц 03i Оныц OMip CYPyiHÎH, ce6e6i болмацшы, ал бул - магына- сыздыц! Егер осы басца болмыс оз1н BipiHmi Тулга-дан езгеше етет1н нэрсе болса, онда муныц езгешел1г1 алгаш цыдан айырмашылыгы гана болар ед1, бу- дан шыгатын цорытынды сол, BipiHmi Тулгадан езгеше е т е т т нерсе оныц ез болмысы болар ед1 де, ал соцгысыныц болмысы боларда 6ipiKTipep ед1. Сонда елг1 басца болмыс eni нерседен цуралмац: [булардыц] 6ipi - оныц ез1не [гана тен, ал e K Í H m ic i - BipiHmi Т ул га eKeyiHin ортац Hepceci. Сонымен 6ipÍHmicÍHÍn болмысы eKiHmiciHin болмысы емес. Bipan¡ соцгысыныц парцы - царапайым жене бeлiнбeйтiн тутас нерсе, ал 6ipÍHinicÍHÍn парны - б ел ш тш нерсе. Сонымен бipiншiciндe 0 3 ÍH цура- стыратын eni белшек болады, ендеше онын, бол- мысыныц ce6e6i де болады жене де ол соцгысынын, болмысынан темен жене онша жетйпмеген болып шыгады. Дел осы сиящты, егер айырмашылыгы c e 6 e n T Í Одан тыснары осындай TYpдiц болмысы бар десек, онда Оныц болмысы (7-бет) ж ет^м еген болмыс eдi, eñTKeHi кeмeлeттi нерсе Онын, болмысынын, ейте- yip 6ip TypiHeH тыснары болуы м у м т н емес, ал м у­ ныц ез1 барльщ ретте де [орынды], ейткен1 улыльщ кемелетт1г1 ез1нен тыснары улыльщна жол бермей- д1, сондай-ац сулульщ кемелетт1г1 де ез1нен тысца- 62

Цайырымды нала ры сулульщка жол бермейд1. Сол сияцты субстан- циядагы кэмелеттш ез1нен тыскары баска турл1 ешцандай субстанцияга жол бермейд1. Сейт1п бар- лыц кэмелетт1 денелерге тэн сипат булар ез болмы- сынан баска болмыска жол бермейд1: Кун, А й жене жулдыз б1ткенн1ц эрцайсысы осындай. А л Б1р1нш1 себеп кэмелетт1 нэрсе болгандьщтан, оныц Т1рш1л1г1 ез1нен баска ешцандай затка тел1н- бекш1 емес. Демек ол оз1Н1ц т1рш1Л1Г1нде б1регей нэрсе. 3. ОнД А ЦАРАМА-ЦАРСЫЛЬЩТЫЦ [БАР ЕКЕНД1Г1НЩ] БЕКЕРЛ1Г1 ТУРАЛЫ Сондай-ак Онда царама-царсыльщтьщ болуы да мумк1н емес. Егер царама-царсыльщтын, не екен1 белг1л1 болса, бул айкындалады. Т е тн д е кара- ма-карсылык деген1м1з заттан озгеше. Сондьщтан карама-карсылык пен оган карсы турган затты б1р нэрсе деп есептеуге болмайды. Алайда элденеден эзгеше нэрсенщ бэр1 онын, карама-карсылыгы бо­ ла бермейд1. Сондай-ак осындай зат бола алмайтын нэрсен1ц бэр1 б1рдей онын, царама-царсылыгы емес. Элденеге карсы койылатын нэрсен1ц бэр1, егер еке- у1 б1рге болса, озара б1р1н-б1р1 циратып, булд1ред1, егер булардыц б1р1 еканшЫмен б1р орында турар болса, ол муны жойып ж1беред1, эйткен1 элг1 орын­ да К1м б1р1нш1 болып орналасса сол турады гой. К а­ рама-карсылыгы боларлыц барлыц нэрсе ж э т н д е осыны айту керек. Демек, ек1 нэрсе баскаша емес, эз 1т ц цимылы жагынан карамакарсы туратын болса, онда муныц эз1 солардыц кимылына гана катысты болады. Егер олар эздерш щ субстанция- 63

8бу Насыр ал-Фараби лары жагынан карама-карсы турса, олардыц сапа- лары женш де де осыны айту керек. Егер [демек] Б1р1нпп Тулганы ц карама-кар- сылыгы бар десек, онда бул ез1нщ карама-кар- сылыгы жагынан оран царсы турман болар ед1. Бу- дан шыгатын цорытынды, царама-царсылыцтып еркайсысы б1р1 ек1нш1с1н булд1рер ед1 де, езш щ субстанциясы жагынан алгаш кы нерсен1 онын, ка- рама-карсылыгы бекерге шыгарган болар ед1. Со- нымен бекерге шыгарылатын нэрсе (8-бет) ез1н1ц субстанциясын таба алмайды, онымен жалгасып кете алмайды. Ом1р суре беру уш1н муныц ез1 жет- к1л1кс1з болып шыгар ед1 де, соныц ем1р суру1- не мумк1нд1к берерл1к баска б1р нэрсе керек болар ед1. А л ем1р суре алмайтын нерсен1 алатын болсак, онын, мецг1л1к болуы да м ум кш емес. Онын; жалгаса беру1 уш 1н немесе онын, болмы- сы уш1н ж етк1л1кс13 болып отырган субстанцияда езш щ болмысы уш^н жене узд1кс1зд1г1 уш1н ез1нен тыскары ек1нш1 себеп болуга ти1с. А л онда бул Б1р1н- Ш1 Тулга болмайды. Ол былай турсын, бул ез1н1ц карама-карсылыгынын, болмауы аркасында гана ем1р сурген болар ед1. А л осы карама-карсыльщтын, жоктыгы сонда онын; ем1р суру1нщ себеб1 болады да, сейтш, мунын, ез1 бул ретте есте Б1р1нпп себеп бола алмайды. Сондай-ак буган Караганда буларды орналасты- ратын елденендей б1р ортак орын бар, мунда кез- десе калган кезде булар кираган болар ед1 де, осы орын булардыц нег!31, тег1 немесе баска б1рдецес1 бо­ лып шыгады. Бул орын кимылсыз болар ед1, ал егер булар [карама-карсыльщтар] б1р1нен сон, б1р1 келер болса, онда [бул орын] булардын, еркайсысыныц бол- мысынан бурын жаралган болар ед1. Егер б1р затты - ец болмаганда жогарыда ай- 64

Цайырымды нала тылган насиеттер! [ез1Н1ц нарама-царсылыгын жоя- тын] жоц затты басца б1р заттыц карама-царсылыгы деп жорамалдайтын болсац, онда жорамал бойын- ша ол царама-царсылыц болмай, айырмашыльщ болып шыгар ед1, б1рац дарама-царсыльщ айыр- машылыгынан езгеше турде болар ед1. Б1р1нш1 Тулга уш1н царама-царсылыцтан гер1 жене Оныц болмысына унсас болмыстын, болуынан гер1 баск,а- ша айырмашыльщтар бар екен1н б1з бекер дей ал- маймыз. ж Осыныц н ети ж естде ек1 турл1 царама-цар- сылын т1рппл1ктщ б1р сатысында болатындьщтан дережес1 б1рдей [оныц т1рш1л1г1не уцсас] ешцандай болмыс ем1р суре алмас ед1. Сейтш Б1р1нш1 Тулга ез1Н1ц болмысымен 61- те цайнасцан, сондыцтан Оныц т1рнпл1гше ешцан- дай басца болмыстыц мулде цатысы жоц жене тур! жагынан Оныц болмысына уцсайтын болмыс та жоц. Демек, Ол б1регей! Сонымен цатар ол ез1Н1ц тег1 жагынан жалгыз. Бул жагынан алып Караганда да: Ол - б1регей! 4 . ОРАН САЙ АНЬЩТАМАНЫЦ [БОЛУЫНЫЦ] БЕКЕРЛШ ТУРАЛЫ Сонымен цатар Ол жогарыда айтцанымы- здай затца бел1нбейд1, сондьщтан оныц субстан- циялануы да мумк1н емес. Ойткен1 оныц суб- станциясы боларлыц б1р белшект1 немесе ек1 белшект1 тус1нд1рет1н магынаны ешцандай аньщтама б1лд1ре алмайды. Егер осылай болса, Оныц субстанциялануына м ум к1нд1к берген бел- шектер Оныц болмысыныц себеб1 болар ед1; ел- 65

Збу Насыр ал-Фараби денен1ц аньщтамасыныц белшектер1 рет1ндег1 угы м дар аньщ талуш ы ны ц ем1р су р у ш щ себеп- тер1 болатыны сияцты, материя мен форма да соны курасты раты н себептер (9 -бет) болып ш ы кпак- Б1р ак Ол жен1нде булай болуы м ум - К1н емес, ейткен1 Онын, ез1 - болмы сы нда себеп де- гещ ц б1лмейт1н Б1р1нш1 тулга. Егер ол мундай белшектерге б ел тбей тш болса, демек, Ол саны немесе бел1нуд1ц басцаша турлер1 жагынан бел1нбейт1н болганы. Будан сезс13 шыга- тын цорытынды, онда аумац, колем деген жок, Ол мулде денес13. Ендеше Ол нак осы магынада б1регей, ейткен! б1регейл1ктщ б1р магынасы онын, белуге келмей- тш1. Сондыктан кайткен кунде де белуге келмей- Т1Н ерб1р зат бел1нбейт1нд1г1 магынасында б1ре- гей. Сейт1п, егер ол кимылы жагынан бел1нбейт1н болса, ол осы магынада б1регей, ал егер сапасы жагынан бел1нбейт1н болса, ол осы магынада б1ре- гей; ал ез1н1ц субстанциясы жагынан бел1нбейтш нерсе сол субстанциясы жагынан б1регей болмак- Демек, Б1р1нш1 Тулга ез1н1ц субстанциясы ж а­ гынан б1регей! 5 . Оныц [Б1Р1НШ1 ТулгАныц] Б1РЕГЕЙЛ1Г! Оныц ПАРЦЫМЕН БАРАБАР ЕКЕН! ТУРАЛЫ, А Л МУНЫЦ МЭНЮ1: Ол - ЦУД1РЕТ, Б1ЛГ1Р, ДАНЫ Ш ПАН ЖЭНЕ ДЕ ОЛ АЦИЦАТ, Т1Р1 ЖЭНЕ Т1РШ1Л1К 0з1н1ц т1рш1Л1Г1 жагынан Ол баска тулгалар- дыц бер1нен езгеше жене ез паркынан баскаша ем1р суре алмайды. Сондыктан Оны Одан езгенщ бер1- нен езгеше етет1н нерсе оныц паркыныц б1регейл1г1 66

Цайырымды нала болып табылады. Б1регейл1кт1ц б1р магынасы - ай- рынша болмыс. Эрб1р болмыс басна болмыс атаулы- дан осы арнылы айрьщшаланады: нан осы магына болмысты б1регей деуге, е й т к е т мунда Оныц ез1- не гана тен болмыс бар деуге м у м к т д т беред1. Со- нымен бул магына Б1р1нш1 Тулгамен тен, тусед1. Осы тургыдан алганда, сонымен б1рге Б1р1нш1 Тулга- да б1регей, сондынтан б1регей деген аньщтама мен магынага Одан тыснары б1регей дел1нет1н нерсе бгг- кенн1ц бэр1нен гер1 лайьщ. Ол материя емес жене Онда нандай да болсын материя жон, сондьщтан Ол ез1Н1ц парны жагынан актуальды интеллект. Ойткен! интеллект формасын сацтайтын жене актуальды пайымдайтын нерсе 61т- кенн1н, бер! материя болады. Дел сол сиянты заттыц ем1р суру1не материяныц датысы болмаган кунде де, ол ез1н1ц парны жагынан актуальды интеллект: Б1р1нш1 Тулганыц т1рш1л1г1 осындай. Демек, муныц ез1 актуальды интеллект. Парны жагынан Онын, ез1 де - интеллекцияныц пайымдалгыш субъектйя, ейткен1 сонымен натар Ол - интеллекциянын па­ йымдалгыш актуальды объектЫн сантап туратын нерсе (10 -бет) жене материя болып табылады. Сей- Т1п мунын, ез1 де интеллект болгандынтан, муны интеллекция арнылы пайымдауга болады, е й т к е т е з т щ парны жагынан интеллект болып отырган нерсе пайымдалуды нажет етпейд1 жене Онын, ез1 интеллекция арнылы танып б1лет1н, ез1нен тысна- ры турган, басца парынты нажет етпейд1. Муныц кер1С1нше, Ол ез бойындагы парный ез1 пайымдайды. Ол езш щ парнымен ойлайтын- дыцтан б1лг1р болады, сейтш, Оныц парны Оныц ез1н пайымдайтындынтан Ол сонымен б1рге акту­ альды интеллект болады. А л енд! Оныц парны Оны 67

8бу Насыр ал-Фараби интеллекцияныц актуальды объект1с1 рет1нде пай- ымдайтындьщтан, Оны актуальды пайымдауга болады. Дел сол сиякты Ол пайымдалып, бойга сы- рттан даритын паркы жагынан да актуальды интел­ лект жене актуальды б1лг1р болуды кажет етпейдк муныц кер1С1нше, Ол ез1Н1ц паркымен ойлайтын- дыгы себепт1 интеллект жене б1лг1р. Пайымдайтын парык деген1М13 - пайымдауга болатын парьщ, ин­ теллект деген1м1з, м1не, осы жене бул ейтеу1р б1р жагынан интеллекциянын, пайымдалгыш объектйп болып табылады. Сейт1п, интеллект, интеллекция- ныц б1лг1р жене пайымдалгыш объектах - б1регей жене бел1нбейт1н парык пен субстанция. Меселен, адамныц ез1 - интеллекцияныц пай­ ымдалгыш объектЫ, б1рак оныц бойындагы пара- саттылык ел1 де интеллекцияныц актуальды объ­ ектив бола коймайды; муныц ез1 интеллекцияныц пайымдалатын потенциалды объект1С1 болып та­ былады жене интеллект аркылы пайымдалган- нан кей1н гана актуальды объект! болады. Демек, адамныц бойындагы пайымдалгыш нерсе епща- шан да интеллект болмайды. Б1здщ интеллект1м1з 613 уш1н кай жагынан алсац да, интеллект рет1н- де пайымдалгыш нерсе емес; б1здщ хабардар бола­ тын себеб1м1з б1зд1ц субстанциямыздыц интеллект болгандыгынан емес, муныц себеб1 б1зд1 субстанци- яландырган нерсе б1зд1ц пайымдауымызга жатпай- ды. Б1зд1ц хабардар болатын себеб1м1з, б1зд1ц суб­ станциямыздыц интеллект болгандыгынан емес, сондай-ак б1зд1ц танып б1летш1м1з онымен субстан- циялас болгандыктан да емес. А л Б1р1нш1 Тулганы алатын болсак, мун- да 1ст1ц жайы баскаша; кайта Ондагы интел­ лект, интеллекцияныц интеллект1ленд1рупп ж е­ 68

Цайырымды нала не пайымдалгыш о б ъ е к т ^ - бэр1 б1р магынага, б1р субстанцияга кел1п тогысады жене булар б1р- б1р1нен айыргысыз. Б1лг1р жен1ндег1 жагдай да осындай: ол ез1нен тысцары ешцандай басца парыцты цажет етпейд1, б1лу уш1н онын, шарапатты б1л 1м т пайдаланбай- ды. Сондай-ац танымал болу уппн езге парыцты цажет етпейд1. Муныц кер1с1нше, танушы жене танылушы болуы у ш т ол ез субстанциясымен ца- нагат етед1. Оныц ез парцы жайындагы б1л1г1 Онын, ез субстанциясынан басца тук те емес. Сейт1п, Ол - б1лг1рл1к пен 61Л1М - б1ртутас парьщ жене б1ртутас субстанция. Оныц Данышпан екендМ де дел осындай, ейт- кен! данышпандьщтьщ ез1 ец жацсы нэрсен1 мей- л1нше жет1к танып б1луде гой. А л ез интеллект1С1 арцылы ез парцын пайымдауга, оны белуге цаб^лет- т1 тулга ец жацсы нерсен1 танып б1лед1. Ойткен1 кэм1л б1л1м деген1м13 - ешб1р жогалмайтын туп- К1Л1КТ1 б1Л1м деген сез, ал бул б1Л1м - ез парцыцды б1лген1ц. Оныц Ацицат екенд1Г1 де осындай. Ацицат де- ген1м13 Т1рш1л1кке сай келед1 (11 -бет), е й т к е т зат- тыц ацицаттыгы сол затца тен болмыс жене соныц болмысыныц улес1 болып табылатын ец кемелет- т1 болмыс. Интеллекцияныц пайымдалгыш объек- Т1с1н де адицат деп атауга болады, ал осы арцылы интеллект т1рцпл1кт1 соган беЙ1мделу уш1н танып б1лед1. Бул болмыс, ез1Н1ц пайымдалуы арцылы, ацицат деп аталады; е й т к е т парьщ - оныц па- йымдайтын нерсес1н1ц не екенд1Г1не царамастан, бар дел1нед1. Сейт1п, Б1р1нш1 Тулга ек1 турл1 жагдайда ацицат деп есептеледк б1р жагынан, му- ныц себеб! оныц болмысы - ец кэм1л болмыс, ал 69

Эбу Насыр эл-Фараби ек1нш1 жагынан, муныц ce6e6i оныц пайымдалгыш нэрсе рет1нде пайымдайтыны онын, болмысын бол- мыс куйшде, ягни сол цалпында цабыл алады. Пайымдалгыш нэрсе рет1ндег1 ацицат болу уш 1н де басцаша парыкты каж ет етпейд1 жэне Оны интел- лекция аркылы пайымдау уш1н Одан тысцары ор- наласцан баска парьщтыц Keperi жоц. Е к1 жакты байланысы арцасында Оган ацицат деп есепте- лет1н болмыс баска нэрсе атаулыдан ropi коб1рек ла- йык- А л оныц ацицаттыгы тек кана сол, Оныц эз1 - Ацикат. Сонымен катар оныц T i p i жэне T i p i n ^ i K екен- дiгi. А л осы e K i нэрсе - T i p i жэне T i p H M i K - e K i парьщка емес, 6ip гана парьщка тэн. «Tipio деген угым интеллекцияныц тацдаулы пайымдалгыш объект1с1н ец тацдаулы интеллект аркылы пай- ымдайтын, яки белг1л1 нэрсен1ц ец тацдаулы- сын ж eтiк 6 ^ e T Í H тулганы камтиды. Бiздi B ip iH - m i Тулганыц аркасында T ip i деп, бiздi тацдаулы ацгару c e 3 ÍM Í аркылы кабылдайды деп 6 Í3 туралы айткан кезде де осылай. Сонымен, 6Í3 туралы ай- тканда бiздiц ец жаксы ацгарылатын заттар peTÍH - дeгi ceзiмдiк [заттарды] ацгаратындыгымыз, ацга­ ру атаулыныц ш т д е й тацдаулы TyñciK аркылы жэне ец тацдаулы ьщтимал [ecтiлiмдep] аркылы ацгаратындыгымыз себепт1 T ip i дeceдi. Интеллек- т^ ердщ iшiндeгi ец тацдаулысы жэне интеллек­ цияныц ец жацсы пайымдалгыш о б ъ е к й л ер т ец ж етж б i л iм д a p л ы F ы м e н танып бшген тулга T ip i бо- луга лайык; ал оныц интеллекция аркылы пайым- дайтын ce6e6i оныц 03i интеллект. Хабардар болу мен интеллект болу, б1л п р болу мен бiлiмдi болу - Ол y in iH 6 o p i 6 ip нэрсе; дэл сондай-ак T ip i болу мен O M ip суру де - ол y in iH 6 o p i 6 ip нэрсе. 70

Цайырымды нала Сейтш Tipi деген атауды жансыз затца да айтуга болады, ез1н1ц кемел1не келген ep6ip болмыс жа- йында, ем1р суру мен кемелдену1 арцылы осындай дэрежеге жеткен барльщ зат жайында, мунын, e3i онын, ез1н1ц ез жаратылысынын нетижес1 екенд1г1 сияцты, оныц жаратылысы да, онын, езш щ нетиже- ci болып табылатындыгы жайында эн,г1ме етуге бо­ лады. Осы тургыдан алганда мейлшше кем1л Tip- Ш1Л1К етуш 1 BipiHHii Тулга Tipi деген eciMre лайьщ, ейткен1 бул eciM оган кец магынада цолданылады. Болмыс негурлым кемелд1 болса, танып б1лу жене пайымдау барысында (12 -бет) пайымдалып, таныла- тын нерсе де солгурлым кэм!л болады, бул ретте 6i3- д1ц жан жуйем1зде пайда болатын идеянын, онымен уйлес1п отыратынын ескеру керек. Сыртцы болмыс жайында б1зге даритын б1л1м осы болмыстыц Tip- Ш1л1к дережесше сейкес келед1; егер онын, т1рш1л1г1 кемелд1 бола алмаса, б1зд1н, ол жайындагы б1л1м1м1з (де) кемелд1 бола алмайды. Сейт1п, цозгалыс, уацыт, шекс1зд1к, болмыссыз- дык; жене басца осындай парьщтар т1рш1л1Г1 кемел- д1 емес, e M ip cypynii [заттар] болгандыцтан, б1здщ жан жуйем!здег1 ж етк1Л1кс13 угымдар болып табы- лады. Мунын, керЫнше, сан, ушьал, квадрат ж е­ не басца осындай заттар жен1ндег1 б1зд1ц тусш ж - тер1м13 ете-мете кемелд1. Сондыцтан EipiHini Тулга болмыстын, мейл1нше кемелд1 дережесшде болган­ дыцтан, 6i3 оны мейлшше кемелдинк дережес1н- де пайымдауга ти1сп13. А л онын, бер жагында 6i3 icTiH, жайы булайша болмай отырганын керем1з. Ол жешнде 6i3 мынаны б1луге ти1сп1з: Ол асцан ке- мелд1л1к дережес1нде тургандыцтан оны пайымдау циын емес, 6ipan 613Д1Н интеллект1М13дщ осалдыгы, муныц материямен жене болмыссыздыцпен шатас- 71

ббу Насыр ал-Фараби ты ры луы себепт1, б1зд щ Оны т у с 1н у1М13 циын, Оны пайы мдауы мы з ек1талай. Оны шынайы цалпын- д а ж ете пайы м дау y n i Í H 6Í3 тым элс1зб1з, ойткен1 Оныц ш ектен тыс кемелд1л1г1 б1зд1 тацданды ра- ды, сондьщ тан Оны толыц пайы м дауга 6Í3 дэр- менс1зб1з. А л гаш ц ы болганды цтан сэуле кэз- ге тусерл1к барльщ нэрсен!ц 1Ш1ндег1 ец ке- мелд1С1, ец айцыны, ал тустерд1 кезге тусерл1к етет1н себеп мынау: ол [себеп] н егурлы м кемел- Д1 де KyniTi болса, керген1М1з согурлы м кемелд1 келед1. Б 1рац 6Í3 буран царама-царсы n Î K i p айта- мыз: [сэуле] негурлы м куш т1 болса, б1здщ жанары- мыз солрурлым элс13. М уны ц ce6e6i оныц [сэулен1ц] тасада немесе кемелс1з болуынан емес, ойткен1 оныц K o p Í H r in iT Í r i де, жары цты гы да M ÍH C Í3, муны ц ce6e6i, оныц сэулетт1л1г1 кез1цд1 жэне тэщ рег1цде- г1н1ц бэр1н нурга ш агылыстырып ж1бергенд1г1нен де емес. BipiHHii себепт1ц, EipiHnii И нтеллект1н1ц ж эне BipiHini А ц и ц атты ц б1з д щ интеллект1м1з ж е т н д е - ri ц а ть т а с ы осындай. Ол [А лгаш цы болмыс] ж он1н- де б1зд1ц б1лет1н1м 1зд щ ш алалы гы Оныц кемелд1л 1- пнен кел1п шыгады, ал оны пайымдауымыздыц циындыгы Оныц кемелд1Л1Г1нен тумайды , цайта 613Д1Ц интеллект1М13д 1ц opeci Оны ацгаруды циын- датады. С онды цтан да б1зд 1ц бойы м ы здагы и н теллек- цияныц пайымдалрыш объект1лер1 кемелш е кел- меген жэне булардыц б1здщ зердем1зде тугы за- ты н TyciH iri (1 3 -бет) э л с 1з. Е к 1 т у р бар: 6ipÍHinici - адекватты TyciHÎK пен пайы м дауды эз парцы- на балау мумк1н емес, ойткен1 оныц болмысы элс1з жэне парцы мен субстанциясы жет1лме- ген; eKÎHHii т у р - п ай ы м д ау мен TycÍHÍK дец гей ! 72

Цайырымды нала ез1нщ шынайы кемелд1л1г1 жагы нан барабар, б1рад б1зд1ц интеллект1м1з бен парасатымыз суб- станцияны ц осындай болмысынан алшак; турган- дыцтан, оны адекватты турде жене болмысыныц кемелд1л1Г1н т у с 1н д1р1п бер уге дерм енс1з. Осы ек 1 турл1 [болмыс] ти Ы н ш е болмыстын, ек1 ацтьщ ше- г1не ж атады : б1р1 - тольщ кем елд1л1кте, ек1нш1с1 - мулде кемелс1зд1кте. Б13 материяга ден цойганбыз, б1зд1ц субстан- цияныц Б1р1нш1 субстанциядан алшак; турган се- беб1 осы. Б1здщ субстанция Б1р1нш1 субстанцияга жадындаган сайын б1зд1ц Ол жен1ндег1 тус1н1г1м1з молая тусед1, - мейл1нше кемелд1, мейл1нше аныд бола беред!, е й т к е т б1з материядан алшацтаган сай­ ын б1здщ Ол жен1ндег1 [Б1р1нш1 болмыс жен1ндег1] тус1н1г1м1з кемелдене тусед1. Сондьщтан 613 акту- альды интеллект бола бастаган кез1м1зде над осыган анагурлым кеб1рек жадындаймыз. Егер [осы себеп- тен] б1з материядан толыд б е л т т шыгатын болсад, б1зд1ц оны - ез интеллект1лер1М13 арцылы - пай- ымдауымыз мейл1нше кемелд1 болмац. 6 . ЦУД1РЕТТ1ЦУЛЫЛЫГ!.!, ЭСЕМД1Л1Г1 МЕНДАЦЦЫТУРАЛЫ Оныц улылыгы, есемд1г1 мен дацды [жен1н- де де] осылай. Улылыд, есемд1к пен дацц затца оныц кемелд1л1г1не царай не субстанция ретшде не оныц ез акциденцияларыныц б1р1 рет1нде дари- ды. Элденендей б1р кездейсоц кемелд1л1кт1ц, месе- лен, байльщтыц немесе б1л1мн1ц, яки б1здщ бойы- мызга б1ткен елденендей кездейсоц [кемелд1л1кт1ц] болуы себепт1 гана ж урт ек1н1ц б1р1нде б1з туралы осылай тон П1шед1. Б1р1нш1 себепт!ц кемелд!л1г1 73

Эбу Насыр ел-Фараби барлыц нерсе бггкеннен езгеше болатыны сияцты, Оныц улылыгы, есемд!Г1 мен даццы басца улылыц немесе дацц атаулыдан езгеше. [Оныц бойындагы] улылыц пен дацц - Оныц субстанциясында тия- нацталатын шецберлер, ал булар Оныц субстанци- ясы мен парцынан езге ешнерсеге де тиянацтамай- ды. Оны мацтасын, мадацтамасын, Оныц улылыгы мен даццы е з т д е , Ол мертебел1, есем де даццты. Болмыс атаулыныц сулулыгы, есемд1л1г1 мен керк1 ез болмысын ец оцды жолмен баянды етуде жене оныц тольщ кемелд1л1Г1не жетуде. А л B ip iH - Ш1 Тулганыц болмысы ебден кемелше келген, сон- дыцтан оныц сулулыгы да басца сулулыц атаулы­ дан асып тусед1. O p 6 ip сулулыц и е с т щ бойында Одан дарыган K e p iK пен есемдш жайы да осылай: осыныц 6 e p i Оныц парцы мен субстанциясында. Осыныц 6epi Оныц ез1нде [Eipimni Тулгада] бар, М1не осылардыц кемеымен Ол ез парцын (14-бет) пай- ы мдайды . А л б1зд1ц ез1м 1зге кел етш болсац, б1зд1ц сулулы гы м ы з, б1зд1ц к ер к 1М13 жене б1зд1ц есемд1- riMÎ3 б1зд1ц субстанциям ы зда емес, акциденцияла- рымызда, 613Д1Ц парцымызда емес, б1зден тысцары заттарда. М ундагы сулулы ц пен кемелд1л1кт1ц 6ip гана парцы бар; басца [атрибуттар] ж е т н д е де осы- ны ай ту га болад ы. Рахат, цуаныш пен леззат асцан сулу, ец есем, ец KepiKTi нерсен1 барынша тиянацты жене кемел- д1 нерсе тур1нде ацгару арцылы гана пайда болып, толыц дережес1не жетед1. Меселен, EipiHnii Тулга асцан сулу, есем де KepiKTi, ал оныц парцы бар де­ ген TyciHÎK - ец тиянацты TyciHiK, сондьщтан му- ныц [парцыныц] ез субстанциясы бар дeйтiн 6^ iM - ец абзал бiлiм. BipiHini Тулганыц бастан KeniipeTiH рахаты сондай, муныц жаратылысын 6Î3 пайымдай алмаймыз; муныц KyniiH 6i3 e3ÎMi3 к е р е т т рахатпен 74

Цайырымды нала байланыстырып, салыс- тыру арцылы гана б1лем1з; ал муныц ез1 ете-мете тиянацты да тыцгылыцты маглуматтарды не туйсш арцылы, не циялдау арцылы, не цунарлы гылым арцылы мулт1кс1з, еб- ден жацсы угы ну кез1нде жузеге асырады. Бул рет- те б1зд1н, рахаттанатынымыз сондай, б1здщ ез1м1зге бул рацат басца рахат атаулыдан асып тусет1н си- яцты кер1нед1 де, муныц ез1 ер1 булдыр, ер1 етк1нш1 жагдай бола турса да, 613 ез1м1зд1 ете бацытты жан- дар деп санаимыз. Онын, ец тацдаулы, ец сулу жене ец есем нер- сен1 б1лу мен пайымдауыньщ уцсастыгы ез1н1ц мен1 жагынан б1здщ ен, сулу жене ец есем н е р се т б1л1п, пайымдауымызбен б1рдей, сондай-ац Онын, цуанышыныц, рахаты мен леззатыныц уцсастыгы б1зд1н, ез рацатымызбен, цуанышымызбен, леззаты- мызбен б1рдей. А л б1здщ пайымдауымыз бен Онын, пайымдауы арасында, 613Д1Цб1лу1м1з бен Онын, б1лу1 арасында, б1з уш 1н ец сулу нерсе мен Оньщ парцын- дагы сулулыцтыц арасында ешцандай сейкест1к жоц; Т1ПТ1 сейкест1к болган кунде де, ол - мардым- сыз. Айталыц, б1зд1ц рахатымыздыц, цуанышы- мыз бен леззатымыздыц арасында [енд1] ешцандай сейкестж жоц д е т к ; ал егер сейкестш болса, ол - шекс13. Шынында да, ец к1шкентай белшек рет1н- дег1 нерсе мен уацыт жагынан улылыгы ш екс13 нер- сен1ц арасында цандай байланыс болмац?! Оз парцынан негурлым кеп леззат алгандар согурлым цуанышца белен1п, рахатты леззат ала- ды, согурлым ацсары ауып, гашыц болып, суйс1- не беред1. Сонымен, асылында, Б1р1нш1 себеп ез1н езшше суйед1, ез1н-ез1 жацын керед1, ез парцына ез1 суйс1нед1. Б1р1нш1 себептщ [махаббаты] мен 613 леззат алатын ез парцымыздыц мертебестне деген 75

Збу Насыр ал-Фараби махаббатымыз арасындагы цатынас Онын, парцы- на тэн мертебе мен кемелд1л1кт1ц жене б1зд1н, ез бойымызга тен, ез1м1зд1 суйс1нд1р1п журген мерте­ бе мен кемелд1л1кт1ц арасындагы цатынас сияцты. Онда [EipiHHii себепте] гашьщтыц ез1 гашыц етуш 1, с у й с т у ш т щ 63Í суйс1нд1руш1 цуштарлана гашыц болушы мен цуштарлыц махаббат тугызушы - му- нын, 6epi б1зд1ц бойымызда кездесет1н цасиетке ца- рама-царсы, е й т к е т 6Í3 уш 1н цуштарланган маха­ ббат тугызушы - кемелд1л1к пен сулульщ, ал б1зд1ц арамыздагы цуштарлана гашыц болушынын, бой- ында ешцандай сулульщ та, кемелд1л1к те жоц; му- ньщ керЫнше, б1здег1 цуштарлана гашьщ болушы да, гашыц болушыга да, гашыц етупйге де цатыссыз 6ip куш бар; [цысцасын айтцанда], 6Í3 уш 1н гашыц етуш 1 мен гашьщтыц б1рдей емес. А л EipiHmi Тулга- ны алатын болсац, Онда гашыц болушы гашыц етунпнщ 83Í, ал гашыц етупй гашыц болушыныц 03i; TinTÍ бауратушыныц ез1 баураушымен б1рдей. Сонымен, Ол - epi гашыц болушы, epi цуштарлыц махаббат тугызушы EipiHini Тулга, дегенмен жан б1ткен оган бэйек, б1рац Ол булай емес, жан б1ткен Оны суйедц б1рац Ол булай емес. 7. ДУНИЕДЕП БАРЛЫЦ ЗАТТАРДЫЦ ОДАН ЦАЛАЙ ПАЙДА БОЛЕАНЫ ТУРАЛЫ Eipiiími Тулга - болмысты тугызушы. EipÎH- Ш1 Тулга жаралганнан 6epri ацицат нерсе, болмыс б1т к е н т ц 6epi ез болмысына сейкес осыдан кел1п шыгады, ал булардын, ем1р cypyi адамньщ е р к т е немесе цалауына байланысты емес, бул болмыстар- дыц б^реулер! б1зге туй сж арцылы, ек1нш1 б1реулер! 76

Цайырымды нала дэлелдеме арцылы мел1м. Б1р1нш1 Тулганыц бол- мысы осы болмыстьщ басца заттардыц болмысына кел1п цуйылуы тер1зд1, ал барльщ басца нерсен1ц болмысы оныц ез1нен шыгады^. Осыган байланысты Б1р1нш1 Тулгадан кел1п шыгатын заттыц ем1р суру1 Оныц ез ем1ртщ еш1п б1ту1не ешб1р себеп бола алмайды, ал енд1 жаца туган перзентт1ц дуниеге келу1 [эманда] осыларды тугызган ата-ана ем1р1Н1ц еппп б1ту1 болады. Бул ретте [Б1ртнп Тулгадан] кел1п шыгатын болмыс Оны б1раз кемелденд1ре тусед1, ал муньщ ез1 ек1Н1ц б1р1нде б1зд1ц басымызда болатын жагдай. Меселен, б1з басца б1реуге ацша берем1з де, оныц есес1не ри- зашылыц немесе рацат аламыз не болмаса басца б1р иг1л 1кке кенелем1з, ал муныц ез1 б1зд1 б1раз кемел- денд1ре тусед1. Б1р1нш1 Тулганы алатын болсац, Ол басца б1р нерсеге бола ем1р сурмейд1 жене басца б1р нэрсе Одан тысцары ем1р сурмейд1, сейт1п, Оныц болмысыныц мацсаты бола алмайды, ейткет булай болган кунде Оныц ем1р суру1н1ц сыртцы себеб1 бар болып шыгады да, ол енд1г1 жерде Б1р1нш1себеп бола алмайды. Сонымен цатар басцаларга ем1р бергенде, Ол ез [басыныц] кемелд1г1нен басцаша кемелдЬпк- ке, бурын Оныц ез басында болмаган кемелд1л1к- ке жетпекнп емес (16-бет), ал енд1 езшщ ацшасын немесе басца б1рдецес1н берген адам осыныц есес1- не рацатца, ризашылыцца, мертебеге немесе басца б1р иг1л1кке кенелед1. Б1р1нш1 Тулга женшде бул си- яцты нерсен1ц болуы мумк1н емес, ейткен1 муныц ез1 барлыц жагынан Оныц б1регей де уздж екенд1- г1не нуцсан келт1рер ед1 де, Оныц болмысынан ж е­ не Оныц ем1р суру1н1ц себебшен тысцары басца б1р [болмыс] тугызган болар ед1. Б1р1нш1 Тулга езше бола ем1р суред1, ал езге 77

Эбу Насыр ал-Фараби болмыстар Оныц аясында ем1р суред1, демек, Оныц субстанциясына, Оныц болмысына д1лгер. М1не, сондьщтан да Оныц болмысы агылып к ел т , басца [болмыстарга] жене олардыц субстанцияларына ем1р беред1; сейт1п, шындыгында, Оныц субстан- циясы рет1ндег1 болмыс басца [болмыстардыц] ем1р суру^не нег1з цалаушы болмыс болып табылады. Б1рац Ол [ягни Б1р1нш1 Тулга] ек1 элементке белт - бейд!, [ейтпесе], осы ек1 элементт1ц б1р1н1ц арцасын- да ез1не ез1 субстанцияланган болар ед1 де, ектшкя басца болмыстардыц ем1р суру1нщ басы болар ед1, бул б1зд1ц ек1 элементтен цуралатынымыз сияцты, оныц б1р1 б1зд1ц субстанциямызды жасау- шы се- беп, ал ек1нш1С1, меселен, жазу енер1 сияцты б1зд1ц шыгарма жазуымызга мумк1нд1к беред1. Ол - б1ре- гей тулга жене б1регей субстанция: басца зат нац осыдан пайда болады. Дел сондай-ац Оган [Б1р1нш1 Тулгага] Одан шыгатын басца болмыстыц, оныц ез парцынан басца нерсенщ болуы цажет емес, сонымен цатар Оран оныц ез1нде жоц форма беретш акциденция- лар немесе цозгалыс та цажет емес, Оган жат царау- дыц да цажет! жоц. Оттыц судан бу шыгаруы уш1н жылылыц керек, осы жылылыц суды буга айнал- дырады, ягни [сол сияцты], айналадагысын жылы- ту упнн Кунн1ц цозгалуы керек, ейткет цозгалыс арцылы ол ез1нде жоц формага ие болады; сонда одан [Куннен] жене цозгалыстан кел1п шыццан фор- мадан, б1зд! цоршаган заттар 1Ш1нде жылылыц пай­ да болады; немесе [ацырында] балташыга агашты цырцу уш1н, шауып, жару уш1н балта мен ара ке­ рек. Оныц болмысы басца болмыстарга нег1з бола- тындыцтан, Оныц субстанциясындагы болмыстан кемелд1 емес, сонымен цатар Оныц болмысы Оныц 78

Цайырымды нала ез субстанциясында басца болмыстарды тугыза- тын болмыстан кемелд1 емес. Керкхнше муныц ез1 - б1регей тулга. Сондьщтан басца болмыстардыц Одан агын- дап шыгуына ешцандай бегет кес1р жасай алмай- ды, бул [бегет] Оныц ез1нде бола ма, элде Оныц суб- станциясынан тысцары бола ма, бер1б1р: сондай-ац Оныц субстанциясындагы болмысы басца болмыс­ тарды тугызатын болмыстан кемелд1 емес. КерЫн- ше, муныц ез1 б1регей тулга. Басца болмыстардыц Одан агындап шыгуына ешнерсе бегет болмацшы емес, ал бул [бегет] Оныц ез1нде бола ма, елде Одан тысцары бола ма, бер1б1р (17-бет). 8 . ДУНИЕДЕП ЗАТТАРДЫЦ САТЫЛАРЫ ТУРАЛЫ Т1рш1Л1К турлер1 кеп-ац, сонымен б1рге булар толып жатцан сатыларга бел1нед^. [Б 1р1нш1 се- бепт1ц] субстанциясы сондай, болмыс атаулыныц бер1 - кемелдЫ болсын, кемелс131 болсын, содан кел^п шыгады; сонымен цатар оныц субстанциясы сондай, болмыстыц бер1 содан кел1п шыццан кез- де, ез басцышына царай, ерцайсысы болмыстыц езг не тиес1л1 белег1 мен дережес1не ие болады да, бер1 де ец кемелд1 болмыстан цайта басталады; муныц ез1 кемелс1здеу нерсе арцылы жалгаса беред1, сей- Т1п кемелс13 нерседен кемелс1здеу нерсеге ауысып отырады да, ацтыц болмысца жет1п тынады, ал бу- дан тысцары ешцандай басца т1рш1л1к жоц, демек, одан тысцары басца болмыс та жоц. А л Оныц суб­ станциясы содан келш шыгатын барлыц болмы­ стардыц субстанциялары сияцты, булай болмаган 79

абу Насыр ал-Фараби болмыстар Оныц аясында ем1р суред!, демек, Оныц субстанциясына, Онын, болмысына д1лгер. М1не, сондьщтан да Оныц болмысы агылып кел1п, басца [болмыстарга] жене олардыц субстанцияларына ем1р беред1; сейт1п, шындыгында, Оныц субстан- циясы рет1ндег1 болмыс басца [болмыстардыц] ем1р суру1не нег1з цалаушы болмыс болып табылады. Б1рац Ол [ягни Б1р1нш1 Тулга] ек1 элементке бел1н- бейд1, [ейтпесе], осы ек1 элементт1ц б1р1н1ц арцасын- да езше ез1 субстанцияланган болар ед! де, екшш1с1 басца болмыстардыц ем1р сурутщ басы болар ед1, бул б1зд1ц ек1 элементтен цуралатынымыз сияцты, оныц б1р1 б1зд1ц субстанциямызды жасау- шы се- беп, ал ек1нш1с1, меселен, жазу енер1 сияцты б1зд1ц шыгарма жазуымызга мумк1нд1к беред1. Ол - б1ре- гей тулга жене б1регей субстанция: басца зат нац осыдан пайда болады. Дел сондай-ац Оган [Б1р1нш1 Тулгага] Одан шыгатын басца болмыстыц, оныц ез парцынан басца нерсенщ болуы цажет емес, сонымен цатар Оган оныц ез1нде жоц форма берейн акциденция- лар немесе цозгалыс та цажет емес, Оган жат царау- дыц да цажет1 жоц. Оттыц судан бу шыгаруы уш1н жылылыц керек, осы жылылыц суды бура айнал- дырады, ягни [сол сияцты], айналадагысын жылы- ту унпн Кунн1ц цозгалуы керек, ейткет цозгалыс арцылы ол ез1нде жоц формага ие болады; сонда одан [Куннен] жене цозгалыстан кел1п шыццан фор- мадан, б1зд1 цоршаган заттар 1иннде жылылыц пай­ да болады; немесе [ацырында] балташыга агашты цырцу уш1н, шауып, жару уш1н балта мен ара ке­ рек. Оныц болмысы басца болмыстарга нег1з бола- тындыцтан, Оныц субстанциясындагы болмыстан кемелд! емес, сонымен цатар Оныц болмысы Оныц 78

Цайырымды нала ез субстанциясында басца болмыстарды тугыза- тын болмыстан кемелд1 емес. Керйпнше муныц ез1 - б1регей тулга. Сондьщтан басца болмыстардыц Одан агын- дап шыгуына ешцандай бегет кес1р жасай алмай- ды, бул [бегет] Оныц ез1нде бола ма, елде Оныц суб- станциясынан тысцары бола ма, бер1б1р: сондай-ац Оныц субстанциясындагы болмысы басца болмыс­ тарды тугызатын болмыстан кемелд1 емес. Кер1С1н- ше, мунын, еа1 б1регей тулга. Басца болмыстардыц Одан агындап шыгуына ешнерсе бегет болмацшы емес, ал бул [бегет] Оныц езшде бола ма, елде Одан тысцары бола ма, бэр1б1р (17-бет). 8. ДУНИЕДЕП ЗАТТАРДЫЦ САТЫЛАРЫ ТУРАЛЫ Т1рш1л1к турлер1 кеп-ац, сонымен б1рге булар толып жатцан сатыларга бел1нед^. [Б1р1нпн се- бепт1н] субстанциясы сондай, болмыс атаулыныц бэр! - кемелд1С1 болсын, кемелс1з1 болсын, содан кел1п шыгады; сонымен катар оныц субстанциясы сондай, болмыстыц бэр1 содан кел!п шыццан кез- де, ез басцышына царай, эрцайсысы болмыстыц ез1- не тиес^л! белеы мен дережес1не ие болады да, бэр1 де ец кемелд1 болмыстан цайта басталады; муныц ез1 кемелс1здеу нерсе арцылы жалгаса беред1, сей- т т кемелс13 нерседен кемелс1здеу нерсеге ауысып отырады да, ацтыц болмысца жет1п тынады, ал бу- дан тысцары ешцандай басца т1рш1Л1к жоц, демек, одан тысцары басца болмыс та жоц. А л Оныц суб­ станциясы содан келш шыгатын барлыц болмы­ стардыц субстанциялары сияцты, булай болмаган 79

Эбу Насыр ал-Фараби кунде Оныц болмысы Оньщ ез болмысынан езгеше болар едц Ол мархабатты, ал Оньщ мархабаттылыгы Оныц субстанциясында. Саты-сатыга бел1нет1н бол- мыстар Онымен байланысыныц дэрежесше царай ез1не болмыстан тиет1н улест1 иемденед1; сонымен, Ол ед1л жене Оньщ ед1лд1г1 Онын, субстанциясында, ал муныц e3i Оныц субстанциясынан к е л т шыга- тын басца 6ip заттыц улес1не цатысы жоц. Сонымен цатар Оныц субстанциясы сондай, егер болмыс атаулы сонан шыгатын болса, езшщ басцышына царай булар 6 ip irin , жымдасып, терт1п- ке келед!, сейт1п, кептеген заттар б1ртутас жуйе цурып, бейне б1ртутас болмысца айналады. Бул болмыстарды [езара] 6ip iK T ip in , байланыстыратын нерсе: 6 ip ey n ep i уш1н булардыц субстанциясында болады; ездер1нщ болмысы рет1ндег1 нац осы суб- станциялары арцылы булар 6 ip irin , байланысады; ал eKÎHHii б1реулер уш1н булардыц субстанцияла- рына байланысты формалар да болады; меселен, адамга тен махаббат журттыц болмысы рет1нде- r i субстанциясына емес, олардыц хал-жагдайына байланысты. Мундай хал-жагдай B ip iH H ii себептен кел1п шыгады, ейткен1 булар нац соныц субстанци­ ясынан туып отырады; олардыц болмыстары мен субстанциясы, хал-жагдайы кеб1несе осылай же­ не олар осылар арцылы езара байланысып, терт1п- ке келген. 9. Б1Р1НШ1 [ТУЛ ГА Н Ы ] АТАУДА ЦОЛДАНЫЛАТЫН ЕС1МДЕР ТУРАЛЫ - ОНЫЦ ДАЦЦЫ APTA БЕРС1Н! EipiHnii Тулгага лайыцты ес1мдер - б1зд!ц ай- наламыздагы тулгалардыц, одан да булардыц ец тацдаулыларыныц бойындагы кемелд!л1к пен мер- 80

Цайырымды кала тебен1 керсетет1н (18-бет) ес1мдер, алайда бул атау- лар едетте б1зд1ц айналамыздагы Tipi жандарга, булардыц ец тацдаулыларына тен деп журген ке- мелд1л 1ктер мен мертебелерд! керсетпейт1н бо- луы керек; тек кана Оныц субстанциясына тен ке- мелд1лжт1 керсету1 керек. Сонымен катар едетте [ец] кеп кездесетт мыц-сан атаулармен бейнеле- нет1н кемелд1л1к турлер1. Онан сон, мыц-сан атау- лар аркылы, Оган ез1м1з тагатын ес1мдер аркылы, керсет1лген бул кемелд1л1к турлер1 [соншальщ] кеп турлер екен деп, Ол осы турлерге карай сан бел- шекке, тугел1нен Оньщ субстанциясын курастыра- тын белшектерге бел1нед1 екен деп ойламау керек; KepiciHine осы мыц-сан ес1мдерд1 мулде бел1нбейт1н б1регей субстанция жене б1регей болмыс деп тус1ну керек. Б1зд1ц айналамыздагы болмыстардыц кемел- д1л1г1 мен мертебел1л1г1н керсетет1н ес1мдер 1С1нде болмыс атаулыга тен нерсен1 гана б1лд1рет1н ес1мдер бар, ейткет булар Одан тыскары ешкандай баска нерсен1, меселен, - «Тулга», «Б1регей<>, «Tipio си- яктыларды мецземейд1 жене Одан тыскары баска нерсенщ болмысына тен сипатты керсетет1н ес1мдер бар, меселен, «Эд1леттЬ>, «Мархабатты». Сонымен осы [соцгы] ес1мдер б1зд1ц айналамыздагы болмы- стыц мертебел1л1г1 мен кемелд1л 1г1н [жене мынаны] керсетед1: сырткы болмыспен eKi арадагы байланыс осы ес1мдер аркылы бейнеленетт сол болмыстыц 6ip бел1м1 жене ол осыныц денекер1, ал муныц MeHici бул eciM, ягни бул мертебе мен кемелд1л1к, баскамен ек1 арадагы байланыс аркылы келген деген сез. Б1з бул ес1мдерд1 BipiHnti Тулгага багыштап колданган- да осы ес^мдер аркылы Оныц ез1нен кел1п шыга- тын болмыс аркасында Оныц баска болмыстарымен 81

ббу Насыр ал-Фараби ж асайты н байланысын б1лд1рем13. Б1з бул байла- нысты оныц кемелд1л 1г1Н1ц немесе осы байланы с нетижесшде туган сол атаулардыц 6ipi арцылы бей- неленет1н кемелд1л1кт1ц бел1Г1 етуге ти1ст1 емесп1з; 6ipan; 6i3 осы атпен субстанция мен кеме^д1л1кт1 паш етуге т т с т з . А л булардыц байланысы осыныц цажетт1 салдары болмац: осы субстанция арцылы ж асалаты н байланы с субстанциясы осы ес1ммен бейнеленет1н нэрсеге т е л т г е н байланы с (19-бет). 10. ЕК1НШ1 PET ОМ1Р СУРУШ1ЛЕР [ЗАТТАР] ТУРАЛЫ ЖЭНЕ К6ПТЩ ПАЙДА БОЛУЫ ТУРАЛЫ^ E ip iH in i себептен Ек1нш1С1н1ц болмысы кел1п шыгады, бул да - мулде тэнс1з субстанция жене материяда жок; болмыс. Ол ез парцын пайымдай- ды жене E ip iH H ii ce6en T i пайымдайды, ал оныц ез парцынан пайымдайтыны оныц ез парцы гана, бу- дан басца денеце де емес. Муныц e3i E ip iH in i себеп­ тен елденет пайымдайтындыцтан, будан цaжeттi турде Уппннпнщ болмысы кeлiп шыгады. Ол суб- станциялыц жагынан ез мeнiндe болатындьщтан будан цажет^ турде E ip iH in i Аспанныц болмы­ сы кeлiп шыгады. Y in iH in ic i де материяда емес; ол ез субстанциясы арцасында интеллект болып та- былады; ол ез парцын па- йымдайды жене E ip iH - m i ce6en T i пайымдайды. Субстанциясы жагынан ол ез метнде болгандыцтан, будан цaжeттi турде ци- мылсыз жулдыздар eлeмiнiц болмысы к е л т шыга­ ды. Ол E ip iH in i себептен елденет пайымдайтын- дьщтан, будан цажет^ турде Tepтiншiнiц болмысы к е л т шыгады. [Соцгыныц] e3i де материяда емес. Ол ез пар- 82

Цайырымды цала цын пайымдайды жене Б1р1нпп себепт1 пайымдай- ды. Субстанциясы жагынан ол ез парцында болган- дьщтан, будан цажетт1 турде Сатурн елем1 кел1п шыгады. А л оныц ез1 Б1р1нш1ден бтрдеце пайымдай- тындыцтан, будан цажетт1 турде Бес1нш1н1ц бол- мысы келш шыгады. Осы Бес1нш1 де материяда емес. Ол ез парцын пайымдайды жене Б1ртпп себепт1 пайымдайды. Субстанциясы жагынан ол ез парцына енгенд1к- тен, будан цажетт1 турде Юпитер елем тщ болмысы кел1п шыгады. Ол Б1р1нш1 себептен б1рдецен1 пай- ымдайтындыцтан, будан цажетт1 турде Алтыншы- ныц болмысы кел1п шыгады. [Соцгыныц] ез1 де материяда емес. Ол ез пар- цын пайымдайды жене Б1р1нпп себепт1 пай­ ымдайды. Субстанция жагынан оны ез парцында болгандьщтан, будан цажетт1 турде Марс элемшщ болмысы кел1п шыгады. Ол Б1р1нш1 себептен б1р- децен1 пайымдайтындьщтан, будан цажетт1 турде Жет1нш1С1н1ц болмысы кел1п шыгады. [Соцгыныц] ез1 де материяда жоц. Ол ез парцын пайымдайды жене Б1р1нпп себепт1 пайымдайды. Ол ез парцын жене Б1р1нш1 себепт1 пайымдайды. Суб­ станциясы жагынан ол ез парцына енгенд1ктен, будан цажетт1 турде Кун елем1Н1ц болмысы кел1п шыгады. Ол Б1р1нш1 себептен б1рдецен1 пайымдай- тындьщтан, будан цажетт1 турде С етзтппнщ бол­ мысы кел1п шыгады. [Соцгыныц] ез1 де материяга енбеген. Ол ез парцын пайымдайды жене Б]ртпй себепт1 пайымдайды. Суб­ станциясы жагынан ол ез парцында болгандьщтан, будан цажетт1 турде Шолпан елем тщ болмысы к е л т шыгады. Ол Б1р1нпн себептен б1рдецен1 пай- ымдайтындьщтан, будан цажетт1 турде Тогызын- шыныц болмысы кел!п шыгады. 83

Збу Насыр ал-Фараби [Соцгыныц] ез1 де материяда емес. Ол ез пар­ ный пайымдайды жене Б1р1нш1 себепт! пайымдай- ды. Субстанциясы жагынан ол ез парцына енген- д^ктен, будан цажетт1 турде Меркурий елем1н1ц болмысы кел1п шыгады. Ол Б1р1нш1 себептен б1р- ден,ен1 пайымдайтындыцтан, будан цажетт! турде Оныншыныц болмысы кел1п шыгады. [Соцгыныц] ез1 де материяда емес. Ол ез пар­ ный пайымдайды жене Бъртпп себепт1 пайымдай­ ды. Субстанциясы жагынан ол ез парцына енген- д1ктен, будан цажетт1 турде А й елем тщ болмысы кел1п шыгады. Ол Б1ртпп себептен б1рдецен1 па- йымдайтындыцтан, будан цажетт1 турде Он б1рт- ш1нщ болмысы кел1п шыгады. Бу да - (20-бет) Он б1ршпп де - материяда жоц. Ол ез парцын пайымдайды жене Б1ршш1 себепт1 пайымдайды. Б1рац ез т1рш1л1г1н1ц нег1з1 рет1нде материяны мулде керек етпейт^н болмыстыц тур1 осымен б1тед1. Булар - ез1Н1ц м ет жагынан ин- теллект1лер жене интеллекцияныц пайымдалгыш объект1лер1 рет1ндег1 жеке болмыстар. Аспан дене- лер1н1ц болмысы А й елемше кел1п аяцталады. Де- генмен булар, езшщ жаратылысы жагынан, цикл- Д1К цозгалыста болады. 11. Б!ЗДЕ [ДУНИЕДЕ] ЭМ1Р СУРУШ1 ЗАТТАР МЕН ДЕНЕЛЕР ТУРАЛЫ Б1з атап еткел1 отырган бул болмыстар сондай, булар еуел бастан-ац ец би1к дережел1 субстанция- ныц кемел1нде болады. Булардыц екеу1 [ай астын- дагы елем мен Он б1ртпп интеллект] жогарыда кер- сет1лген б1рцатар болмысты аяцтайды, ал булардыц жаратылысы алгашында би1к дережел! кемел!нде 84

Цайырымды нала болмайды; сол себепт1 булардыц болмысыныц ке- мелд1л1г1 кем1рек, е й т к е т ол осы лайш а басталады да, содан к е т н ез1н1ц субстанциясы ж агы нан, бу- дан соц ез1Н1ц т у р л 1ше акциденциялары ж агы нан б1рте-б1рте ацтыц кем ел1не дей1н кетер1лед1. Бул жагдай осы тектес [болмыстьщ] жаратылы- сында болады жене нерсе бггкенге ешкандай эсер етпейдк Осы [ай астындагы болмыстар] - не табиги, не жасанды болмыстар. Табиги [болмыстар] жасан- ды [болмыстар] yniiH алгышарттар жасайды жене уацыт жагынан булардан бурын жаралган. Оздер1- нен бурын oMip cypyHii табиги [болмыстар]^ болмаса жасанды [болмыстар] OMip сурмес ед1. Болмыстар- дыц 1шшде мынадай табиги денелер болады: от, aya, су, жер сияцты элементтер мен жене осылар тектес баска [заттар], мэселен, бу, жалын т.т.; тас сиякты минералдар жене соларга уксас заттар; ес1мд1ктер; парасатсыз жануарлар жене [акырында] парасатты жануарлар. 12. МАТЕРИЯ МЕН ФОРМА ТУРАЛы\" Бул болмыстардыц еркайсысы ек1 белшектен куралган: 6ipi агаш ceKÍ сиякты, eKÍHinici ceK im u niniÍHÍ тер1зд1. Агаш сияктысы - материя (21-бет) жене алганщы материя, ал оныц nimiHi сияктысы болмыстьщ формасы мен Typi болып табылады. Осы ек1 [белшекке] уксас заттарда материя формасынын, Heri3i болады. Материясыз форманыц субстанциясы да, бол- мысы да болмакшы емес. Материя форманыц болуы аркасында eMip суред1, ал егер ешкандай форма бол­ маса, онда ешкандай материя да болмаган болар ед1. 85

ббу Насыр ал-Фараби Форманыц ем1р сурет1н1 соныц арцасында материя- ныц ем1р сур1п отыргандыгынан емес, ол дене суб- станциясыныц актуальды субстанцияга айналуы уш1н ем1р суред1. [Мунын,] себеб1 [болмыстын,] ерб1р тур1 ез формасыныц болуы арцасында гана актуаль­ ды цалыпта жене ез1н1ц ете-мете кемелд1 ек1 жацты болмысында ем1р суредц материя 031Н1Ц форма- сынан тыс ем1р сур1п турганда бул тур тек цана по- тенциалды тур болады. Сейт1п, агаш сек1 формасы- на ие болмай турганда ол потенциалды сек1 болады да, формалары материяда цалыптасцанша ол акту­ альды сек1 бола алмайды. Заттыц ек1 жацты бол- мысындагы кемелд1л1Г1 негурлым кем1рек нэрсе - оныц ез материясы арцылы [ем1р суруЦ; ек! жацты т1рш1л 1ктег1 негурлым кемелд1 нэрсе - оныц ез фор- масы арцылы [ем1р суруЦ. Осы [ай астындагы] денелерд1н, формалары ца- рама-цайшы: ерцайсысыныц болуы да, болмауы да мумкш, ал материяныц ез формасына тусу цаб1лет1 сондай, оран царама-царсы форманын,, дел онын, ез1 сияцты, осындай заттык, форманын, болуы да, бол­ мауы да мумк1н немесе т1пт1 басца формада ем1р суру1 де ыцтимал. Терт элементт1ц формалары царама-цайшы. Б у л элементтерд1ц ерцайсысыныц материясы осы элементтщ формасында жене оган царама-цар- сы элементт1ц формасында бола алады . О л - бар- лык, [элементтерге] ортак, жене осылардыц матери­ ясы, сондай-ац ай астындагы басца да денелерд1ц материясы болып табылады, ейт-кен1 булар - эле- менттердщ формалары. Элементтерд1ц материя- лары [к ур ам а] материя емес, ай астындагы [дене- лерге] ортац алгаш цы материялар. Бул денелердщ б1рде-б1р1 ез формасын кун1 бурын б о лж ап бтле ал- 86

Цайырымды нала майды, б1рац булардьщ ерцайсысына ез материя- сы багышталган бул материя - оныц потенциалды болмысы, б1ркелк1 алшак жатцан жене актуальды емес болмысы, ойткен1 оныц алганщы материясы рана белг1л1. М1не, сондьщтан да материя ерцашан да денен1 субстанциялыц жагынан цалыптасты- ратын формага умтылып отырады, бул дене ез1нщ актуальды болмысын баянды еткенше дэрежеден дэрежеге котер1ле беруден танбайды, (22-бет). 13. МАТЕРИЯ л ЫЦ ЖЭНЕ ТЭЦ1РЛ1К ТУЛРАЛАР САТЫЛАРЫНЬЩ БОЛ1НУ1 ТУРАЛЫ Осы [ай астындагы] болмыстардыц сатылары кемелд1л1г1 ец томен болмыстан басталады да, озык болмыска жене будан соц одан да озьщ болмыска карай бет алады, сойт1п, ец акыргы озык дэрежеге жеткенше осылай кете бередк Кемелд1л1Г1 ец теме- н1 - жалиы б1р1нш1 материя; будан соц кемелд1л1к сатыларына сейкес дэйект1л 1кпен кетер1лет1ндер - элементтер; минералдар; ос1мд1ктер; парасатсыз жануарлар жене акырында, ешк1м де асып тусе ал- майтын парасатты жануарлар. Жогарыда аталган болмыстарды алатын бол- сак, булар сатылары бойынша негурлым озык бол­ мыстан бастайды да, кемелд1ден кемелд!л1г1 томен болмыска карай ойысады, сойтт, бэр1Н1ц 1ш1нде кемелд1л1Г1 ец томен болмысиен аяцтайды. Булар- дыц 1ш1нде ец озыгы да, ец кемелд1с1 де - Б1ртип Тулга. А л Одан кел1п шыгатын болмыстар уш1н ец озьщтары, жинактап алганда, денелер де емес, денелердщ туындылары да емес. Будан кеЙ1н ас- иан [денелер!] келедк Бол1н1п шыккан [интеллек­ 87

ббу Насыр ал-Фараби т1лер] 1ш1ндег1 ец озыгы - Ек1нш1 [болмыс], будан соц Он б1р1нш1ге деЙ1нг! басцалары келед1. Аспан [денелер1н1ц] 1ш1ндег1 ец озыгы - Б1р1нш1 Аспан, одан кеЙ1н Ек1нш1С1, муныц соцынан А й елем1 бо- лып табылатын Он б1р1нш1ге дей1нг1 басцалары келед1. Б1р1нппден соц келет1н, бел1н1п шыццан [интеллект1лер] саны жагынан онга тец; аспан де- нелер1 небер! тогыз немесе берш цосып алганда - он тогыз [болмыс]. Осы онныц [белшш шыццан болмыстардыц] эрцайсысы езш1ц тег1 мен басцышы жагынан б1р- ден-б1р болмыс: онын, болмысы ез^нен басца ешк1мге де тэн емес, ейтпесе онын, болмысына басца болмыс араласцан болар ед1, осы басца болмыста оны ал- дыцгыдан езгеше ететт эйтеу1р б1р сипат болуга ттс. Сейт1п, оны алдыцгыдан езгеше етерл1к нерсе онын, ез мен1 болар едц онда осы басца болмыстьщ ез болмысы оныц ем1р суруте нег1з боларлыц бол­ мыс бола цоймас ед1. Сонымен, ек1н1ц болмысы б1р- дей емес, цайта бул [болмыстардыц] ерцайсысында тек оныц езше гана тен цасиет бар. Сондай-ац [же- ке болмыста] царама-царсылыцтыц болуы мумкш емес, ейткен1 царама-царсылыгы бар болмыс атау- лыда материя болады, бул материя оныц езше де, оныц царама-царсылыгына да ортац. Без-баягы б1р турд1ц жеке-дара мендер1 толып жатыр, муныц се- беб1 осы тектес формалардыц кеп кездесу1нен, ал материясыз нерседе оныц ез1нен басца денеце де жоц. (23-бет) Онын, уст1не царама-царсылыцты не субстанциясы цым-цигаш кептеген заттар тугы- зады не хал-жагдайы мен байланысы нег131нде ца- рама-царсы болып келет1н б1р гана нерсе тугыза- ды. Суыц пен жылылыц осындай. Муныц екеу! де

Цайырымды нала Куннен шыгады, б1рац соцгысы ек1 турл1 жагдай- да - б1рде жацындап, б1рде цашыцтайтын жагдай- да болады, сейтш, осы ек1 турл1 байланыс жагдайы аркылы царама-царсыльщ тугызады. Б1р1нш1 себепте кайшылык та, Е тн пп [бол- мыспен] кым-кигаш келетт жагдай да болмакшы емес, сондьщтан оныц Ек1нш1мен байланысы кара- ма-цайшы байланыс емес. Ек1нш1с1н1ц ез1 де цара- ма-царсылыцца жол бермейд1. Унпнпп жен1нде де, кулл1 Оныншы [болмысца] деЙ1нг1лер жен1нде де осыны айту керек. Ол [болмыстыц] еркайсысы ез1н пайымдайды жене Б1р1нш1 себепт1 пайымдайды. Б1рак булардыц ешцайсысында дай жагынан бол- са да пайымдаушыдан асып тусерл1к каб1лет жоц: булардыц бер1 пайымдаушыныц би1к мертебес1нен нер алады, сонымен катар ез парцын Б1р1нпп се- бепт1ц парцымен байланыстырады. Б1р ти п Тулганыц мертебес1 оньщ ез1нен-ез1 алатын леззатынан асып тусед1, ал Онын, Б1р1н- ш1 себепт1 пайымдауы Оныц ез1н-ез1 пайымдаган- да алатын леззатына кеб1рек леззат беред1, сон- дай-ак [он болмыстыц ордайсысыныц] Б1р1нш1 себепт1 пайымдаганда ез1нен-ез1 алатын леззаты ез1н-ез1 пайымдаганда алатын леззатынан асып тусед1. Дел [сол сияцты] Б1р1нш1 себепт1 па­ йымдаганда олардыц бастан кенпретт суйс1ну1 мен махаббаты ездер1н-ездер1 пайымдаганда олар бастан кеш1рет1н, ездер1не деген суйс1ну1 мен маха- ббатынан асып тусед1, муныц ез1 цудды Б1ртпп се- бепт1ц есемд1г1 мен сулулыгы Оныц эсемд1Л1Г1 мен Оныц [е з т щ ] сулулыгынан асып тусет1н1 тер1зд1. Сейт^п, [булардыц еркайсысы] еуел1 Оныц Б1р1нпп себепт1 пайымдайтынын жацсы кер1п, соган суйс1- нед1, тек содан кейш гана Оныц ез1н-ез1 пайымдай-

Эбу Насыр ал-Фараби тынын суйс1н1п, соны жацсы керед1. Сондыцтан Б1р1нш1 себеп, осы он турл1 [жеке-жеке болмыстар- мен] байланыстылыгы нэтижес1нде алгашцы ма- хаббат жене алгашцы бауырмалдыц болып табыла- ды. 14. А СП АН ДЕНЕЛЕР1Н1Ц НЕ НЭРСЕГЕ ЦАТЫСАТЫНЫ ТУРАЛЫ Аспан денелер1 тогыз турл1 дэрежедег! тогыз [са- тылы] жуйен1 цурастырады; эрб1р жуйен1 б1ртутас элемд1к дене цамтиды. Б1р1нш1 [жуйеде] б1ртутас дене бар, бул дене б1рыцгай айналмалы цалып- та оте шапшац цозгалып турады. Ек1нш1 жуйеде- Г1 б1ртутас дененщ 1ш1нде жалпылама цозгалатын басца денелер бар; булардыц бэр1нде тек ек1 турл1 цозгалыс болады, бэр1 осылардьщ тен,1рег1нде ай- налып журед1. Будан кеЙ1нг1 жет1 жуйен1ц эрдай- сысында (24-бет) уш1нш1ден бастап толып жатцан денелер бар, булардыц оздер!не тэн арнаулы цозга- лыстары болады жене бэр1 де баска цозгалыстарга цатысып отырады. Бул денелер б1ртектес, б1рац тур- лер1 эр алуан. Сан жагынан бул турлерд1ц эрцайсысында тек цана б1р [дене] болмац, ал осы турге жататын басца заттыц ешцайсысы буран цосыла алмайды. Мэсе- лен, Кунд1 алайьщ: оныц тур1не жататын б1рде-б1р зат оныц болмысына ортад бола алмайды; ол езшщ болмысы жагынан б1регей. А й жэне басца жулдыз- дар жен!нде де осыны айту керек. Барльщ [аспани] денелер материяльщ бол- мыс-тарга удсас, ейткен1 булардыц белг1л1 форма- лары материя уийн форма мен субстанция сияцты 90

Цайырымды кала б1ркелк1 себептер1 бар. Бул принциптер осындай себептерде болады. Онын, берг1 жагында булар- дын, формаларында карама-карсылык болмакшы емес, ал еркайсысынын, себеб1 ез формасынан баска ешцандай формата туспекип емес жэне онсыз ем1р сурмекш1 де емес. А л бул формалардыц себептер1 ездер1не сай болмыстардан куралакан кала алмай- ды, сондыцтан олардыц себептер) ез формаларыныц мен1 жагынан пайымдауына жене пайымдалуына бегет жасай алмайды. Сейт1п, осы [аспани] денелердщ эрщайсысын онын, ез формасы аркылы 1с-ерекет1 жагынан пайымдауга болады. Сондьщтан ол 031 шыгатын белек [болмыстыц] паркын жене ол [сонымен катар] Б1р1нш1 себепт1 пайымдайды. Б1рак ез1н1ц паркы жагынан пайымдайтынынын, бер1 интеллект емес, ейткен1 ол [сонымен б1р мезг1лде] ез1 уппн пайымда- уга келмейт1н ез себебт пайымдайды. Ол ез себеб! аркылы емес, ез формасы аркылы пайымдайды, он- да пайымдауга келмейт1н интеллект бар. Ол езшщ субстанциясы мен курылымы рет1ндег1 нерсен1ц бер1н пайымдайды. Сейтш, ол ез1нщ мен1 жагынан б1р формадан жене б1р себептен куралган. Б1р1нш1 себептен шынайы материяльщ он болмыстан же­ не себеп атаулыдан онын, езгешел1г1, м1не, осында. Адам, м1не, осыны канагат етедк Сондай-ак ерб1р [аспан денес1] езтен леззат ала- ды, онда да ез1н пайымдайтындыгынан гана емес, Б1ртпп себепт1, онан соц ез1 шыгатын белек ин­ т ел л е к т а пайымдайтындыгы себепт1 леззат ала- ды. Б1р1нш1 себеп пен оган ортак нерсе - Б1р1нпп се- бепке деген сутспеннплЫ жене Б1р1нш1 себептен даритын есемд1к пен сулульщка сейкес [ол бастан кенпретт] ез1не-ез!нщ суйс1ну1; сонымен, бар- лык жагынан ол [бел1н!п кеткен] Он интеллект1ден 91

Збу Насыр ал-Фараби анагурлым темен. Bipimiii материяльщ [болмыстар] мен оган ортац цасиеттерд1ц 1ш1нде асцан 1зг1л 1к пен ерен би1к мертебе оныц бойына дарыган. Шы- нына келгенде, онда ен тандаулы niniÎH - елемд1к nimiH бар. Оныц бойындагы абзал цасиеттер кез- ге Tycin турады, муныц аты - сеуле; ейткет оныц кейб1р белшектер1 сеуле шашып турады мэселен, жулдыздардыц жайы осындай (25-бет), ал басцала- ры актуальды мелд1р келед1 де езд1Г1нен жене жул- дыздардан тускен [сеуле арцылы] толыц нурга беле- нед1. [Ацырында], оныц ец тацдаулы цозгалысы бар, ол - айнымалы цозгалыс. Олардыц [аспани денелерд^ц] Он болмыспен ор- тац Hepceci сол - олар еуел1 ездер1Н1ц субстанциясы болып табылатын кемелд1л1кке жетед1, сонымен ца- тар оларда ездер1не тен белг1л1 6ip шама, n in iiH мен цасиет пайда болады. 15. А СП АН ДЕНЕЛЕР1НЩ ЦАЛАЙША, ЦАЙДА ЖЭНЕ НЕЛ1КТЕН ЦОЗРАЛАТЫНЫ ТУРАЛЫ [А с л а н денелер!н1ц ] [он интеллект1ден] айыр- м аш ылы гы мынау: оларра, алгаш ы нда, ездер1 бет алатын мацсат цойылмацшы емес. Олардыц бардар- лы мацсаты - дене акциденциялары ны ц 1Ш1ндег1 ец ш агын мацсат ж ене сонымен 6ipre шекс13 мацсат, ейткен! дене атаулы ейтеу1р 6ip кец1ст1кте болура ти1с, а л денеге ти1ст1 кец1СТ1к формасы дененщ шец- бер1нде. Осындай форма рет1ндег1 кец1ст1к осы орын жиынтырын тугелдей бос цалдыра алмайды, ол белшектерден ц уралган, [сонымен цатар] кец1ст1кте болатын дене де белшектерден ц уралган. Б1рде-б1р белшект1ц шецберге лайьщтылыры басца белшек атаулыдан артьщ емес; дене белш ектерш щ ерцай- 92

Найырымды нала сысы ез1н1ц айналасындагы белшектердщ ерб1р1не Кажетт1 турде орналаса бастайды, ал муныц баска реттетден гер1 б1р сэтте бурын болуы лайьщ емес; [денен1ц ерб1р бел1г1] цалаган кез1нде [ез1н1ц айна­ ласындагы белшекке орналаса бастайды], бул - даг- дылы нэрсе. Эрдайым, денен1ц б1р бел1г1 ез1н1ц ай­ наласындагы белшекте турган кез1нде, оныц царсы алдында келес1 белшек болуы ти1с. Оныц ек1 белшек­ ке б1р мезг1лде орналасуы мумк1н емес; келес1 бел­ шекке бет алу унпн, сейтш, ез1н1ц айналасындагы барлык белшект1 адактап шыкканша б1рте-б1рте осылай ете беру унпн онын, [ец алдымен] ез1 турган [белшектЦ босатуы кажет. А л онын, ез1 турган бел­ шек келес1 белшекпен калыптан тыс б1р сетте артык жалгаса алмайды, сейтт, муныц ез1 дагдылы нерсе болуга ти1с. Алайда егер саны жагынан жалгыз бул белшек ердайым [дененщ белшег1не] тиес1л1 бол- маса, онда ол, б1ресе соган тиес1л1 екенд1г1, б1ресе тиес!л1 емест1г1 нетижес1нде, езшщ тур1 жагынан б1регей бола бастайды. [Дененщ белшегЦ ез1н1ц ай­ наласындагы белшекке келед1, ал муныц ез1 оныц уакытша босаткан белшейне уксас, будан кей1н ол уш1нш1 [белшекке] кадам басады, ал муныц ез1 оныц елг1ндег1дей уакытша калдырып кеткен бел- шег1не уксас, будан соц ол осындай терт1нш1 [бел­ шекке] жетед1, сейт1п, осылайша шекс1з кете беред1. Сонымен, [оны корш аган], езш ен дене белшег1 б ел1н1п шыгатын, осы белш ек орналасатын (26-бет) белш ектер де жене осы белш ек кайта оралатын бел- шектер де бер1 де аспан аясындагы денемен байла- нысты болады. Байланы с деген [сезд1ц] м ен Ы , бы- лай ш а айтцанда, мынау мынаган [жатады] немесе мынау мынадан [шыгады] деген сез, тагы сондай- лар; меселен, орын туралы ецг1ме болганда, оны де- 93

Эбу Насыр ал-Фараби не мен сол денет цоршаган цабаттьщ байланысы сияцты десед1. Олемдег1 немесе шецбер аясындагы аспани дене атаулы уппн оньщ белшектер1Н1ц бай- ланыстары мен денелершщ байланыстары унем! ез- гер1ске ушырап отырады, б1рац онын, белшектер1н1ц эрцайсысы осындай байланыстарга, будан бурынгы байланыстарга дейект1Л1кпен цайта оралып согады. Б1р заттыц ек1нш1 затпен байланысы - оньщ акци- денцияларыныц 1ш1ндег1 ец теменц оныц субстан- циясынан ете-мете алшац жатцаны. Элем б1ткенн1н, эрцайсысы, денел1к шецберлерд1ц эрцайсысы шыр айналып шыгу уш1н цозгалыста болады, бул цозга- лыс, басца [елемдердегЦ цозгалысца цараганда, б1р- де шапшац, б1рде баяу келед1. Мысалы Сатурн мен А й елемдерц шынында, А й елемшдег! цозгалыс Са­ турн элем1ндег1 цозгалыстан шапшацдау. 16. ЦИКЛД1К ЦОЗРАЛЫСТАРДЫ^ ТУРЫЗАТЫН ЖАРДАЙЛАР МЕН ОЛАРДЫЦ ЖАЛПЫ ЖАРАТЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ [Аспан денелер}н1ц] цозгалыстары арасындагы айырмашылыц олардьщ басца денелермен байла- нысыньщ салдары рет1нде тумайды, цайта олар­ дьщ ездертен жене метнен кел1п шыгады. Ойт- кен1 олардыц арасында шабандары - унем1 шабан цимылдайтындары жене шапшацдары - унем1 шапшац цимылдайтындары бар. Оньщ уст1не кеп- теген аспан [денелерЦ орталыц жен1нде де, олардыц астындагы нерсе жен1нде де турл1ше жагдайда бо­ лады: М1не, осындай турл1ше жагдайдан олардьщ ерцайсысы уш1н жерд1ц тендрегшде б1ресе шапшац, б1ресе баяу айналудыц оцыс цасие- Т1 кел!п шыга- 94

Цайырымды нала ды, ал б1реулер1н1ц унем! шапшан, жене ек1нш1 б1реулер1н1ц унем1 баяу цимылдайтыны ез алды- на, меселен, Сатурнныц цозгалысы Айдыц цозга- лысымен салыстырганда осындай. Булардыц еза- ра байланысынан керет1н1м1з, олар б1рде цосылып, б1рде ажырасады, сейт1п, булардыц арасында цара- ма-царсы байланыетар болып жатады. Оныц уст1не, булар оцта-текте елденендей б1р [багынышты дене­ те] жадындайды, кейде одан алыстап кетедц б!рде булар кер1н1п турады, б1рде буркеул1 жатады. М 1- не, осындай цайшыльщтар олардыц субстанция- сына емес, оган тен акциденцияга емес, олардын, байланыстарына есер етед1. Меселен, шыгу мен ба- ту (27-бет) - аспани денелерде жене олардын, астын- дагы нерселерде болатын ек1 турл1 царама-дайшы байланыс. Аспани денелер - царама-царсылыцтьщ есер1 тиет1н б1р1нш1 болмыс. Карама-царсылыц, ец алдымен, осы дененщ ез1нен темен турран нер- семен ек1 арадагы байланысында жене аспани де- нелерд1ц езара байланысында пайда болады. Бул дарама-царсылыц ете сумпайы келед1; царама-цар- сылыц - болмыстыц кемелс13д1Г1, ягни аспани де- ненщ болмыстагы барып турган сумпайы нерсенщ кемелс1зд1Г1не багынуы. Оньщ уст1не барльщ аспани денелерд1ц жара- тылысы ортац, муныц ез1 оларды б1р1нш1 денеден, кунд1з-тун1 [узд1кс1з] айналып туратын денеден туратын дозгалысца цатыстыра отырып, цимылга келт1ред1. Шынына келгенде, б1р1нш1 аспаннан темен турган нерсен1ц цозгалысы зорльщты цозга- лыс емес, ейткен1 енщандай зорлыцты нерсе ас- панга ете алмайды. Оныц уст1не [аспани денелер] б1р-б1р1нен едеу1р езгеше бола турса да, месе-лен, Сатурнныц Юпитерге немесе б1р жулдыздыц ек!н-

Вбу Насыр зл-Фараби Ш1 жулдызга не болмаса б1р элемн1ц ек1нш1 элемге царсы турманы сияцты б1р-б1р1не царсы дойылмай- ды. Онан сон,, жогарыда оз1м1з айтцандай, олардын, байланысындагы царамащарсыльщ жене осы ца- рама-царсылыцтарда шатасып жатцан осы байла- ныстардыц алуан тур1 оларга эсер ет1п отырады. [Денелер] б1р байланыстан ек1нш1 байланысца ко- шед1, елденендей б1р байланысын тастап, ез1н1ц ца- рама-царсылырына бет алады, онан соц бурын цал- дырган байланысына цайта оралады, сойт1п, сапа жагынан емес, сан жагынан [отпел1 цадам жасай- ды]. Денелердщ осылайша цайталана берет1н бай- ланыстары болады, олар б1реулер1не узац беге- л1стен кеЙ1н, ек1нш1 б1реулер1не цысца мерз1мнен кей1н цайта оралып отырады, сондай-ац енд1г1 жер- де щайталанбайтын жагдайлары мен байланыста- ры да болады. Кептеген [аспан денелерГ] мен багзы б1р заттьщ арасында царама-царсы байланыстар- дыц болуы мумк1н, ейткен1 багзы б1р заттын, болмы- сы б1реулер1не жадын, ек1нш1 б1реулер1не алые жа- тады. 17. Сез Б1Р1Н1Ш ФОРМА МЕН Б1Р1НШ1 МАТЕРИЯНЬЩ ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕР1 ТУРАЛЫ [Аспан денелертщ] жалпы жаратылысынан ца- жетт1 турде Б1р1нш1 форманьщ, ай астындагы бар- лыц денеге ортац форманыц т1рппл1г1кел1п шыгады; олардын, субстанцияларынын, айырмашылыгынан мен! жагынан ертурл1 кептеген денелердщ т1рппл1- Г1 кел1п шыгады; олардын, байланыстары мен ца- тынастарындагы щайшылыгынан царамащайшы формалардьщ т1рш1л1г1 кел!п шыгады; олардагы оз- 96

Цайырымды нала гер1стен царама-цайшы байланыстар, олардьщ дей- ект1л1г1нен б1р1нш1 материяда жене одан кей1нг1 ма- терияларда царама-цайшы 61р формалардыц ек1нш1 формаларымен ауысуы [кел1п шыгады]; [аспан] де- нелертщ б1ркелк1 жиынтыгыныц царама-цайшы байланыстарынан жене муныц белг1л1 б1р болмысца немесе белг1л1 б1р кезецге (28-бет) царама-царсы ца- тынастарынан цурамдас бел1ктер1Н1ц формалары царама-цайшы келет1н заттардыц шытырмандыгы [келш шыгады]; осы алуан турл1 цурамдас белш- терд1ц еркелк1л1г1нен денелерд1ц кептеген турлер1 кел^п шыгады; олардыц цайталанып, жацгырып отыратын байланыстарынан заттар келш шыгады да, булардыц б1реулер1Н1ц болмысы цысца мерз1мд1 аралыцта, ек1нш1 б1реулер1нщ болмысы узац мерз1мд1 аралыцта цайталанып, жацгырып оты- рады; жене [ацырында], олардыц цайталанбайтын цатынастары мен жагдайларынан цайсыб1р кезец- де кутпеген жерден б1р заттар пайда болады, бурын орын теппеген жене ке-й1н буган цайта оралмайтын заттар [пайда болады], булар [б1р рет] болады да, одан ер1 цайталанбайды. 18. МАТЕРИЯЛЬЩ ДЕНЕЛЕРД1Ц ПАЙДА БОЛУ ТЭРТ1Б1 ТУРАЛЫ Ец алдымен, элементтер, онан соц солармен б1р турге жататын жене соларга 1лесе журет1н денелер пайда болады; меселен, [алуан] турл1 булар, булт, жел жене атмосферада болатын барлыц нерселер; сонымен цатар Жердщ айналасында жене оныц цойнауларында, су мен отта болатын б1р тектес дене­ лер. Элементтерде жене аталган [денелерд1ц] ерцай- 97