Фараби Қайырымды қала

8бу Насыр ал-Фараби лалардагы моральдьщ жене этикалыц нормаларга тал- дау жасауга, ертурл1 цогамдыц топтардыц аз-гындыц гурыптарын, едет-салттарын жене турмыс салтын ашып керсетуге тырысты. ^^Надан цала ез тарапынан б1рнеше цалага бел1- недк ал-мадинат ад-дарурийа - «зеру цала»; ал-мади- нат ал-баддала - «айырбас цаласыо; мадинат ал-хисса ва ш-шакуа - «пасыц пен бадытсыздыц цаласыо; мадинат ал-карама - «данной цала»; мадинат ал-тагаллуб - «ман- сапцор цала»; ал-мадинат ал-джама'ийа - «цуштар ца­ ла». ^\"А.В. Сагадеевт^ц аудармасында жоц сейлемн1ц б1р бел1г1 арабша мэтшмен салыстырып тексергеннен кей1н цалпына келт1р1лд1. БА^ЫТ ЖОЛЫН С1ЛТЕУ 'Тупнусцада бул шыгарма «Китаб ат-танбих'ала са- бил ас-са'ада» — «Бацыт жолын с1лтеу» деп аталган. Алайда, бул трактаттыц мазмуны этикалыц меселелер- мен гана шектелмейд!, мунда гылымдар классификаци­ ями жене логика меселелер! царалады. Кептеген басца да шыгармалары сияцты бул трактаттыц да жазылган жылы белг1с13, б1рац, бул ел-Фарабид1ц шыгармала- рыныц ертеректе жазылгандарыныц б1р1 болуы ебден ыцтимал. Осы жорамалга келгенде 613 мынаган суйе- нем1з: бул трактатта ел-Фарабидщ гылымдар классифи- кациясы Аристотельд1ц осындай классификациясына делме-дел келед1, ал ез1н1ц «Гылымдар классификация- сы туралы сез» деген кей1н1ректе жазган шыгармасында ол ез классификациясын жасайды; мунда Т1Лмен логика жайлы гылым алдыцгы орынга шыгады, ал метафизи- кага соцгы орындардыц б!рш цалдырады. ^Осы арада араб мет1н1нде цате кеткен. «Бацыт осы- ныц ез1 уш1н артыцша орынга цойылмайды, ешцашан да — басца ушш емес» деген контекске цайшы келед!. 236

Цайырымды нала Магынасына карай муны былай деп оку керек: «Бакыт осыньщ asi ушш артьщша саналады...» ^Са'ада- «бакыт». Хайр- «иг1л1к», грекше To\"aya9ov. Эл-Фараби бойынша, бацыт деген!М13 адамныц цолы же- ту1не цаб1лет1 келет1н ец жогары иг1л1к. Оган «б1Л1м мен эрекеттщо аркасы нда гана жетуге болады. Егер адам кайырымдылыктыц не екенш б1лсе гана бакыттыц не екетн тус1не алады. Тек найырымды мемлекетте гана адам бацытца жетуге цаб1летт1. ^Ирада - кен магынасында « e p iK » . Аристотель бо­ йынша, «ацыл-нарасатты epiK о - BouÁ,r¡otq, «сез1мд1к e p iK » - o p e q t g . Ихтийар - ерк1мен тандау, гр. n p o c u p E o tg . Эл-Фараби бул арада ерттщ ец мэнд1 KepÍHÍci ер- к1нд1к болып табылады, ерк1нд1к болган жерде адам сез1мд1к жене рухани тмектертщ арасынан 6ipÍH тацдай алады дейт^н Аристотельд1ц цагидасын баяндап отыр. Алгашында ерк1мен тан,даудыц пен1 болган нерсе журе келе м^незд^н цажетт1 белгЫне айналады. \"Ауарид ан-нафс - «жан аффект1лер1<>, грекше па- 84. Баска сезбен айтцанда, эмоциялар: цумарльщ, ашу, коркыныш, рахат, куЙ1н1ш жене т.б. Цараныз: Аристотель. «Никомах этикасы». СПб., 1908, II к1тап, §4, 28-бет. ^Хулц - «цульщо, «М1нез<>, грекше r¡Qoq, 'ада - «едет», грекше еОос. Cipe, грек т1л!нде осы сездерд1н уцсастыгы- на суйен1п, Аристотель этикальщ кайырымдылык едет- тщ аркасында туады деп есептеген болуга т т с («Никомах этикасы», II кггап, § 1, 23-бет). Эдетт1ц аткаратын рел^н мойындай отырып, ел-Фараби сондай-ак тумысынан бо- латын нышандар мен адамгерпйлж туралы айтады. ^Белк1м, осы жерде араб метшшде кате кеткен болу керек. Араб т1л1ндег1 ба'а деген сез жок- Магынасына Ка­ раганда бул жерге бах - «кумарту», «жыныстьщ ел1гу» деген сез тура келед1. «Азаматтык саясат» деген кггапта бул сез контексте елденеше рет кездеседГ ^'Илм уа 'амал - сезбе-сез алганда, «6inÍM мен амало. Ал айтайын деген1 теория мен практика. Антик зама- ныньщ дестур1не сейкес ел-Фараби гылымдарды теори- ялык жене практикалык деп белед!. 237

86у Насыр ал-Фараби °«енерд1ц» уш тур! туралы айтцанда (араб т1лдес философтар «гылым», грекше Етпотчцт] мен «енердщо, гр. TE/vï] арасына айцын шек цоймайды) эл-Фараби гылымды Аристотельд1н, практикалыц, теориялыц же­ не шыгармашылыц деп бел1п царауын айтып отыруы еб- ден ыцтимал. ^'Фелсафа - бул грект1ц <t'LÀoooçta - «философия» де­ ген сез1н1ц арабша транскрипциясы. Буган нагыз ара- бша хикма - «даналыц», грекше ооф^а, деген сез ту­ ра келед1, 6ipan соцгыныц магынасы анагурлым кец. Эл-Фарабид1ц тусгнд1рушде, философия деген1м13 - гылымдар жиынтыгы. Философия барлыц адамзат да- налыгын цамтиды. \"Фалсафа назарийа - «теорияльщ философия». Фалсафа 'амалийа - «практикалыц философия». Бул трактатта ел-Фараби философияны Herisri ек1 бел1К- ке белед1: «теориялыц философия», муныц мацсаты - ацицатты тану жене «практикалыц философия, му- ныц мацсаты - иг1Л1кке жету. «Теориялык философия» гылымдардыц уш тур1н: математиканы, физиканы же­ не метафизиканы цамтиды. «Практикалыц философия» этика мен саясатты цамтиды. Еылымдарды булай Ж1К- теу Аристотельд1ц классификациясына делме-дел ке- лед1. ^Сина'ат ал-мантик — «логика eHepi». «Логика» гр. T1 ÂoytKri деген термин Аристотельд1ц сезд1Г1нде жоц. Бул сезд1 Аристотельд1ц комментаторлары Àoyoç - «сез», «ой» деген сезден шыгарып жасаган. Арабтыц мантик - «логика» деген термин! нутк — «сез», «ой» деген сезден туган. Сонымен, арабтыц мантик деген сез1 гректщ ï] ÀoytKr) - «логика» - деген сез1нщ сезбе-сез аудармасы бо- лып табылады. ^'акл - «ацыл-парасат». Бул термин араб т1Л1нде- ri философияда интеллект1н1, парасатты, ацылды, тап- цырлыцты керсету унпн цолданылады жене грекше vouç, фроуг^оц, eu)3ouÀi.a деген сездерд1ц баламасы бо- лады. «Ацыл-парасат» деген сезд1ц турл1 магынасына талдау ел-Фарабид1ц «Философиялыц трактаттар» де­ ген к1табындагы «Интеллект» деген [сездщ] магына- 238

Цайырымды нала лары туралы «Ек1нш1 устаз ел-Фарабид1ц п1к1рлер1не» ескертпелер1нде бер1лген. \"Н утк - «сез», грекше лоуос. Араб т1лшдег1 философияда нутк термин! сыртцы, (ягни дыбыспен айтылган) сез рет1нде де жене in iK i (ацыл-ой зердес1мен айтылган) сез рет1нде де цолданыла- ды. Араб т1л1ндег1 философияда ойдыц сыртцы айтылуы болып табылатын сез бен ойдыц арасында улкен айыр- машылыц кермеген. '\"'Улум машхура - «белг1л1 б1л1мдер», 'ауа'ил мута - 'арифа - «жаппай цабылданган нег!здер>. Бул арада ак- сиомалар туралы айтылып отыр. Бул терминдер грекше архои, та тгрюта, деген сездердщ баламасы. Эл-Фа- раби бойынша, журе келе пайда болган бйпмнен басца туа б!ткен, априорийлыц б1л1мдер болады. Мысалы, «тутас белшектен улкен» деген сиякты. Булар «ацыл-па- расаттыц» ерекет1нен т1келей «туып», ой цорытынды- сы жолымен сез1мд1к мел1меттерд1ц нег131нде жасала- тын таным шарты болып табылады. Мундай цорытынды идеализмге орын беру ед1. ^Бул арада ецг1ме Порфирийдщ «Эйсагогыо туралы болып отыр. МЭТ1НГЕ КЕЙБ1Р ТУС1НД1РМЕЛЕР Эл-Фарабид1ц ем1р сурген уацыты шетелд1к гылымныц «ислам» дуниесте барынша кец1нен кел- ген деу1р1мен тустас келед!. Арабтар жаулап алган ха- льщтардыц негурлым жогары медениет1 арабтарды ез медениет!н дамытуга умтылдырды. Негурлым жогары еркендеген деу1р1нде араб талдес халыцтардыц медение- Ti ез1н1ц дамуына улес коскан ертурл1 хальщтардыц, нес1лдерд1ц, тайпалардыц медениет1н ез бойына 6ipiK- т1рд1. Кец-байтац араб империясыныц Гумайяд еулет1- нен шыцкан алгашцы халифалары гылым мен фило- 239

Эбу Насыр ал-Фараби софия мэселелер1мен аз шугылданды, олар эк1мш1л1к 1стерд1 жолга цоюга ти1ст1 болды, б1рац олар бул 1стерге эл1 ти1с1нше машыцтанбаган ед1. Бул халифалардын, ор- нына келген Габбасия эулет1нен шыккан халифалардыц алдына баска М1ндеттер цойылды, е й т к е т араб т1лдес халыцтар эбден орныгып алганнан кеЙ1н ез бойындагы барльщ куш-ж 1гер1н 1шкг 1стерд1 дамытуга жумсады. Еылымдарга, оныц 1ш 1нде философияга ынта туа баста- ды. Рылыми-зерттеу жумыстарын жург1зу эртурл! еде- би деректермен танысуды керек етт1. М1не, осы деу1рде грек цолжазбалары еуел1 Сирия т1л1нен, онан кеЙ1н Т1ке- лей грек Т1л1нен араб Т1л1не аударылды. Кейб1р халифалар, белк1м атаккумарлыктан бо- лар, гылым мен енерд1ц керкеюше цамцорлыц жаса- ды. Мысалы, халифа эл-Мамун 833 жылы Багдадта Байт эл-хикма, ездЫнше б1р академия тер1зд1 («Дана- лык уйо) орнатты, кггапхана ашты, «аудармальщ бю­ ро» курды. Ол буган галымдар мен аудармашыларды, кеб1несе сириялыктарды кызмет-ке шакырды. Еасыр- лар бойына грек-римд1ктерд1ц кол астында ем1р сурген сирияльщтар грек Т1л1н б1лет1н, ал арабтардыц баска ха- лыктарды жаулап алуы кец жайыла келе араб тыпн де уйренд]. Байт ел-хикмадагы аудармашылардыц басшы- сы Хунайн ибн-Исхак (809-873 жж.) болды. Ол ез1нщ ба- ласымен жене жиен1мен б1рге Аристотельд1ц, Платон- ньщ жэне баска грек философтары мен галымдарыныц нег1зг1 ецбектер1н араб Т1л1не аударды. Хамданидтер эулет1нен шыккан Сейф ад-Даула 946 жылы Дамаск1н1 жаулап алып, онда салтанатты са­ рай орнатып, оныц мацында кернект1 галымдар, фило- софтар, ацындар кызмет етт1. Шыгармашылык кызмет- ке ынталанган эл-Фараби де гылым мен онер жолына тускен адамдармен кездесу уш1н осында келд1. Рылым мен енерд1ц керкею дэу1р1 Еаббасия халифа- тында саяси тыныштьщ орнаган дэу1р емес ед1. Ел би- леген эулеттер б1р1н-б1р1 ауыстырып турды, белг1л1 б1р халифаныц такка отыруы кейде кездейсок адамдарга байланысты болды. Ол - Фараби сиякты кец б1л1мд1 да­ 240

Цайырымды нала на адам ез тещрейнде болып жатцан елеуметт1к цу- былыстар жайында белг1л1 б1р п1К1р айтпай отыра алма- ды. Ол ез заманындагы элеуметт1к циыншылыцтардан куткарарлыц жол керсетуге тырысып, цогамныц ез1нд1к моделт - адамдар жан-жацты жет1лгенде жузеге асы- руга болатын «цайырымды каланы» усынды. Эл-Фара- бид1н, элеуметт1к-этикалыц трактаттары оныц цогамга, эк1мн1н, жене адамдардын, рел1 мен М1ндет1не деген кезцарасын угынуга жене олардыц цандай болуын т1ле- ген1н керсетед!. ж * &* Б1зд1ц жинагымыздын, б1р1нш1 трактаты - «Китаб ат-танбих'ала сабил ас-са'адао («Бацыт жолын С1лтеу)>). Мунда автор бацытца, оган жетуге бастайтын жолга айрыцша назар аударады. Бул трактатта эл-Фа- раби елгеннен кей1нг1 баянсыз бацыт туралы емес, т1р1 адамнын, бацыты туралы айтады. Оган жету унпн адам ез1н-ез1 жет1лд1ре отырып, циын жолды ету1 ке- рек. Бацыт проблемасын сез цылганда эл-Фараби унем1 мына эд1ст1 колданады: оц кубылыс пен тер1с кубылы- сты царама-царсы цояды, оларды б1ресе 61р1кт1ре, б1ре- се ажырастыра царастырады, ейткен1 бацытца жету шарттары он, кубылыстарды да, тср1с цубылыстарды да цамтуга, «мацтауды да, сег1ст1 де ала журуге» ти1с. Бул факторлар адамнын, цылыцтарыныц - сорацы же­ не жацсы цылыцтарыныц нег1з1 болып табылатын цара куш, М1нез-цулыц, акыл-парасат цаб1леттер1нщ белсен- д1 турде езара ерекеттесу1 арцылы кер1нед1. Жацсы ере- кеттерд1 орындау адамныц иг1 ниетт1 ерк1мен жене ез цалауымен уйлесед1 жене адамныц ем1р1 бойына осы- лайша болып отырады. Жацсы ерекеттерде зорлау, кез- дейсоцтыц, турацсыздык бацытка жетк1збейд1. Адамныц табиги цаб1лет1 езд1Г1нше жацсы цы- льщты да, жаман цылыцты да 1стеуге б1рдей мумк1н- д1к беред1. Оны ерш1ту, актуальдандыру гана журе бара пайда болган цалыптыц тууына бастайды, му- ныц нэтижес1нде не жацсы, не жаман цылыцтар 241

Збу Насыр ал-Фараби шыгуына мумк1нд1к туады, бул цылыцтар жанныц эрекеттер1 мен аффект цубылыстарында кор!нед1. Жанныц эрекеттер1 мен аффект цубылыстары адам- ныц жаратылысынан тумай, дагдылану нэтижес1нде пайда болып калыптасады. Мундай сен1м Аристотельдщ «Никомахтыц этикасындагы» (II к1тап, §1) «этикальщ цайырымдылыц дагдылану жолымен к а л ы п т а с а д ы » деген т к 1р1Н1ц есер1мен туган болса керек. Адамныц жет1лу1 М1нез-кулыктыц жет1лу1мен уйлес келед!, осы- дан кел1п бацытка жету мен мшез-кулыцтыц жет1лу1 арасында байланыс туады. А* А Эл-Фарабидщ елеуметт1к-этикальщ шыгармала- рыныц басылымдары, аудармалары, зерттеулер1 оныц шыгармашылыгыныц бул жагына журтшыльщтыц кец1нен кещл белген ынтасын делелдейд1. Оныц елеу- метт1к-этикалык козкарастары оныц ез1н1ц гана емес, оныц дэу1рппц де армандарын бейнелейт1н мураттардыц сабацтас т1збег1н1ц б1р буыны болып табылады. 242



МАЗМУНЫ Д^асмж-Жожарщ 7окаея. Эл-Фараби ецбектер! тур* Ki дуниестщ медени ескертк1ш1...................9 Сейсенбаее Р. Тэуекел (Эссе)..........................................15 Fa^ypoe B.F., Дасмжжаное А.Х. Эл-Фарабид1ц элеу- меттт-этикальщ кезцарастары туралы.................29 Ц айырымды цала тургы н дары н ы ц кезцарастары ж а й ы н д а г ы т р а к т а т ........................................................................51 Эбу Насыр Мухаммед Ибн Мухаммад Ибн Тархан Ибн Узлаг эл-Фараби ат-Туркид1ц «Цайырымды цалао деген к1табындагы тарауларды шолу.......... 55 1. BipiHHii Тулга туралы................................................ 60 2. Цуд1рет cepiKTepiHiH, [болуынын,] бекерл1Г1 туралы.....61 3. Онда царама-карсыльщтыц [бар екенд1г1н1ц] бекерлМ туралы..................................................... 63 4. Оган сай аньщтаманыц [болуынын,] бекерл1г1 ту­ ралы......................................................................... 65 5. Оныц [BipiHHii Тулганыц] б1регейл1г1 Онын, паркыменбарабарекен1туралы, алмуныц M O H ici: Ол - Куд1рет, Б1лг1р, Данышпан жене де ол Ацицат, Tipi жене Tipm^iK.................................... 66 244

6. Цуд1реттщ улылыгы, есемд1Л1г1 мен даццы тУР^* ЛЫ....................................................................................................... ^3 7. Дуниедет барлыц заттардыц Одан цалай па^Да болганы туралы..............................................................^ 8. Дуниедег! заттардын, сатылары туралы...................... 79 9. Б1р1нш1 [Тулганы] атауда цолданылатын ес1мДер туралы - Оныц даццы арта берет!...........................80 10. Етннп рет ем1р суруш1лер [заттар] турал^ жене кепт1ц пайда болуы туралы...........................................82 11. Б1зде [дуниеде] ем1р суруш1 заттар мен денеД^Р туралы.....^.......................................................................... Я4 12. Материя мен форма туралы......................................... 85 13. Материялыц жене тен,1рл1к тулгалар сатылары* ныц бел1ну1 туралы............................................... ........ 87 14. Аспан денелершщ не нерсеге цатысатыны турады.... 90 15. Аспан денелершщ цалайша, цайда жене нел1ктен цозгалатыны туралы......................................................92 16. Циклдш цозгалыстарды тугызатын жагдайД^Р мен олардын жалпы жаратылысы туралы..... ........ 94 17. Сез Б1ршцп форма менБ1р тш 1материяньщ пайда болу себептер1 туралы..................................................96 18. Материялыц денелердщ пайда болу терЧ'^1 туралы............................................................................... ^ ' 19. Материядагы формалардыц дэйект1Л1Г1 турал^.... Ю0 20. Адам жаныныц белшектер1 мен кушТ^р! [цаб1леттер1] туралы.....................................................Ю7 21. Бул куштер [цаб1леттер] мен белшектер цалайша б1регей жанга айналады............................................. Ш 22. Парасатты цаб1лет туралы, оныц цалай ойл&и- тыны [ягни интеллект арцылы цамтитыны] ту* ралы жене булай болу ................................................120 23. Ер1к пен [ерк1н] тацдау арасындагы ай^Р* машылыц туралы жене бацыт туралы........... ...... 124 24. Туе керу себептер1 туралы...........................................126 25. Перштенщ аян болуы мен елестеу1 туралы.........132 26. Адамныц б1рлест1к пен езара кемекке зеруД^п туралы....................................................................... ...... 135 245

27. Цала 6ipnecTÍrÍHÍH, бас мушес1 туралы......................139 28. Цайырымды цала басшысыныц цасиеттер! туралы...............................................................................145 29. Цайырымды цалага царама-царсы цалалар туралы...............................................................................148 30. Жанньщ 6ip-6ipÎHe цосылуы туралы....................... 153 31. Онер мен бацыт категориялары туралы................... 154 32. Осы цалалардын, тургындары туралы.....................157 33. Цайырымды цала тургындарына ортац мэселе- лер туралы...................................................................... 160 34. Надан цала мен адасцан цала тургындарыньщ кезцарастары туралы.................................................... 164 35. Эдшдт туралы....................................................... 170 36. KeH6icTÍK туралы............................................................ 173 37. Надан калалар туралы...........................................178 Бацыт жолын С1лтеу..................................................................187 Тус1н1ктемелер...................................................................... 221

Э л ем х а л ы ц та р ы н ы ц эд е б и е т!, ен ер !, та р и х ы , ф элсаф асы , эм дш ) ^ ------------------------------------------------- ---------------------- # УЛЫ ЖАЗУШЫААР МЕН ОИШЫАДАР К!ТАПХАНАСЫ ЭБУ НАСЫР ЭЛ-ФАРАБИ {^АЙЫРЫМДЫ {^АЛА Б)р}нш! том Курастырушы, Роллам Семсембйе^ керкемд]к ойдыц жетекипс], Клара Сер;'кба^ба жалпы жобаныц авторь:: Зармма Бамжурзмма Жауапты редактор: Назар Роллам Ас%ар Семм:&кой Баспа орталыгыньщ Жазмра Нурзожмма Рмхам Нмязо^а мецгеруш1и: Керкемдеуш] редактор: ТехникаАьн<; редактор: Корректор: Бeттeyшi:

Халыкаралык Абай клубы Алматы, эл-Фараби, 71, оф. 1403 E-mail: [email protected] тел. 8 727 3773479 ¡SBN 978-601-7983-04-8 ISBN 978-601-7983-03-1 9 786017 983048 786017 983031 Басуга 19. И. 2019 ÇOA цойылды. Пшпм: 60x90*/^. Шартты б.т. 15,5 Офсеттдс басылым. Гарнитурасы «DS SchoolBook». Таралымы 5000 дана. Тапсырыс №4861. Тапсырыс 6еруш1Н1^ фаилдарынан 1^аза1^стан Республикасы «Полиграфкомбинат^ ЖШС-нде басылды. 050002, Алмать! паласы, М. Ма^атаев кешест, 41.



€)бу Н асы р Мухаммед ибн Мухаммед ибн Узлаг ибн Тархан э л -Ф а р а б и а т - Т у р к и мэцг1 гулама! У л ы тстаздыц шыгармалары у^тмныц жан журег!не жет!п, а^ылына терец c^g^п, ел м ей т!н , eц^пeйт^н урнактан ^рнакка тарар асыл эм киеА! кундылыгы болып калуын Тэц!рден т;леген — Ролдан СЕЙСЕНБАЕВ