Фараби Қайырымды қала

& я/им ж би ^яеж ам ж ы н/ (2-бет) Бацыт - эрб1р адам умтылаты н басты мацсат, ейткен1 ол белг!с1з б1р жет1лу болып табы- лады. Муны тус1нд1рш ж ату [артыц] сезд1 керек ет- пейд1, ейткен1 бул - мейл1нше белг1л1[нэрсе]. Ж ет1луш 1л1кт1ц кез келген1 адам талпынатын мацсат, ейткен1 ж ет1лу д е г е н т ц ез1 61р иг1л1К жене оньщ ез1, кумен жоц, адамныц цалауы. А дам тал­ пынатын цалаулы иг1Л1к рет1нде мацсаттардыц са­ ны кеп болгандыцтан, бацыт солардын, 1шшдег1 ец пайдалысы болып табылады. Иг1л1ктерд1н, 1ш1нде бацыт ец улкен иг1л1к екен- Д1Г1 жене цалаулы заттардын, 1Ш1нде адам талпына­ тын ец жет1лген мацсат екенд1г1 айцын. Басцала- рынан гер1 цад1рл1 иг1л1ктер не басца б1р мацсатца ж ету уш1н тацдап алынды (мысалы, математика, дер1-дэрмек цабылдау) немесе сол иг1Л1ктерд1ц ез1 уш1н тацдалады. Солардыц ез1 уш1н цалап алына- тындар [игшжтер], басца б1р мацсат уш1н цалап алынатындардан анагурлым цад1рл1рек болуга 189

Эбу Насыр ал-Фараби туратыны аныц. Б1рац мынадай да жагдайлар бо- лады: соныц ез1 уш1н цалаулы саналатындар басца б1рдеце уш1н де цалаулы болады. (3-бет) Буган б1л1м мысал болады. Кейде б1з оны басца б1р мацсатца ж ету уш1н емес, сонын, ез! уш1н цалап аламыз, ал кейде 613 оны сол арцылы байлыц-деулетке жету уш1н немесе ук1метке жене б1Л1мге ие болу арцылы цол ж етет1н тагы басца б1р- децелер уш1н цалап аламыз. Цалаулы иг1л1ктерге сондай-ац еш уацытта басца б1рдецеге бола емес, сол иг1лж тщ ез1уш 1н ца- лап алатындар да жатады. Бул [иг1л1ктер] ец цад1р- Л1, ец жетш ген жене басца б1рдецеге бола цалап ала- тын иг1Л1ктерден гер1цад1р1артыгырац болады. Бацытца ж ет1п алганнан к е т н 613 басца б1р мацсатца талпы нуга т1пт1 де зэру емес екен1м1зд1 корем13, солай болгандыцтан, бацыт ешцашан да басца [б1рдецеге] бола емес, сол бацыттыц ез1 уш1н цад1рл1 екенд1г1 айцын болады^. Бацыт деген1м1з иг1л1ктерд1н, 1ш1ндег1 ец цад1рл1с1, ец улкен1 жене ец ж ет1лген1екен1осыдан айцын кер1нед^. Мунымен б1рге 613 бацытца жет1п алганнан кей- 1н басца ештецеге муцтаж емес екен1М13д1де керем!з. А л осыган цолы жеткен адамга ец жарастыгы - ца- нагатшылыц жасау. Бул пайымдау ерб1р адам бацытты ез тус1н1-г1н- ше бацыт деп б1летш д1Г1н керсетед1. Кейб1реулер байлыцты бацыт деп есептейд1, басца б1реулер басца [б1рдеценЦ бацыт деп б1лед1, сейтш ерб1р адам абсо- лю тт1к бацыт туралы оныц ез тус1н1г1ец дурыс ж е ­ не ец улы немесе ец жет1лген [иг1л1к] деп сенед1. Иг1л1ктер 1ш 1нде бацыттыц орны осындай, мунан шыгатын цорытынды: адам бацытыныц шыцына жету ез1 уппн соган жетуд1 цалайтын 190

Цайырынды нала адамнан оны игеруд1ц един мен амалын табуды та- лап етед1. Алдымен ескерт1п алайьщ, адам ем1р1нде кез- десет1н жагдайлар мыналарга бел!нед1: артынан мадактауга жене жазгыруга болмайтын жагдай- лар жене мадактауга немесе жазгыруга болатын жагдайлар. (4-бет) Артынан [не] мадактауга немесе жазгы- руга болатын жагдайларда адам бацытца ж ете ал- майды. Нэтижес1нде эр1 мадактауга, ер1 ж азгы руга болатын жагдайлардын, жиынтыгы посыла келген- де ол адам бацытца жетед1. Эр1 мадактауга, ер1 ж азгы руга соцтыратын мун- дай жагдайлар уш еу. 1. Бул - ерекеттер, адам ез1Н1ц дене мушелерш пайдалану уш 1н керект1 ерекеттер, мысалы, орнынан туру, отыру, кел1кке м т т журу, керу, есту уш1н керект1 ерекеттер. 2 . Ж ан аффек- Т1лер1. Мысалы, щуштарльщ, рахат, куаны ш , ашу, коркыныш, жабыркау, куЙ1ну, цызганыш жене сол сияктылар. 3. Акыл-парасат. Бул уппишкл адам- нын. бук1л ем1р1 бойында болады немесе кейде бо- лып, кейде болмайды. Булардын, еркайсысы адамда не макталады не­ месе жазгырылады. Егер ол оцбайтын 1с 1стесе, онда ол ж азгы ры луга, ал егер йп тамаш а болса, онда ма- дакталууа лайьщ. Егер онын, жан аффект1с1ойлаган жерден шьщпаса, онда ол жазгырылуга лайык, ал егер куткендей болып шыкса, онда макталуга лай­ ык. Егер ол жаман акыл-парасат [керсетсе], онда жазгырылуга лайык, ал жаксы парасат [керсетсе], онда макталуга лайьщ. Ж аксы акыл-парасаттылык [адамныц] аки- катка кез1 ж е т к е т н д е немесе сол акикатка ж етк1- з е т т не нерсе екен1н аж ы ратуга каб1летт1 болуын- да. 191

Эбу Насыр ал-Фараби Адам ны ц танып б1лгЫ келген1 ацицат па неме- се жалган ба, оган оныц кез1жетпесе, онда ацыл-па- расаттын, жаман болганы. Эрекет1м1з дурыс болу уппн б1зд1ц соган ба- ратын жолымыз цандай болу керек екен1н, ал ой- дагыдай болу уш 1н жанымыздыц аффектЫ кан- дай болуга тш с екен1н жене жацсы ацыл-парасатца ж ету уппн ол парасат цандай болуга ти1с екен1н б1з аныцтап алуга ти1сп1з. Ен, алдымен б1л1п алатын нерсе: адам тама- ша эрекеттерд1 кездейсоц ж асауы жене ез1Н1ц ыцти- ярынсыз ж асауы м ум к1н. Осындай жагдайларда жасалган ондай тамаша ерекеттер бацытца ж еттз- бейд1. Егер осы эрекеттер онын, оз1н1ц ыцтиярына жене [ез ерк1мен] тацдауына нег1зделген болса, [сол жагдайда] (5-бет) ол бацытца жетед^. Егер ол осы эрекеттерд! тек кейб1р нерселер жен1нде гана жене окта-текте гана жасайтын болса, мундай кезде де ол бакы тка жете алмайды. [Адам] ез1н1н, барлыц ере- кет1нде тамаш а ерекетт1 цалайтын болса жене ем1р бойында осылай етет1н болса, сонда гана ол бакытка жетед1. Дел осы ш арттарга жанныц да тамаш а аф- фект1лер1сейкес келет1ндей болуга ти1с^. Нац осы сияцты, адам жаксы ацыл-парасатца кездейсоц ие болуы мумк1н. Адамныц ацицатца сену1 едеЙ1леп жене жасанды болуы м ум кш . Адам алдын ала даярланып, жасанды жолмен жа- саган ацыл-парасат арцылы бацытца жете алмай­ ды, егер ол н е т жене цалай ажыратуды б1Л1п отыр- са, б1рац бул сана барлыц жагдайда жене барлыц кезде бола бермесе, онда ол бацытца жете алмайды. Ж ацсы ацыл-парасат осындай шамада болса, онда ол бацытца жете алмайды. Нен1жене цалай ажыра- татынын ол ез1нщ бук1л ем1р1бойында б1л1п отыра- 192

Цайырымды нала тын ацыл-парасаттыц тусында гана адам бацытца ж е т е д 1. Егер ерекеттерц жан аффектЫ жене ацыл-пара- саты жогарыда керсет1лгендерге царама-царсы ке- лет1н болса, атап айтцанда, егер ол ез1нщ барлыц ем1р1 бойында оцбаган ерекеттерд1 ез ьщтиярымен жене [ер1кт1] турде цалауымен ж асайты н болса, (бул айтканымыз оныц жаныныц ж аман аффект1с1не де цатысты) [жене егер] ол бук1л ем1р1 бойында нен1 болса да ажыратканда, оныц акыл-парасаты нашар болса, онда ол адам бакытсыздьщка ушырайды. Енд1 613 ерекеттер, ж ан аффект1лер1 жене ацыл-парасат цандай жагдайда, нешц арцасында бацытца сезс13 жетет1н1н, сондай-ац цандай ж агдай­ да осы уш [нерсе] бацытца жетк1збей коймайтынын айтуымыз керек. Содан кей1н 613 бул [тацырыпты] цойып, басцасына кеш ем1з. Эрб1р адам, дейм1н мен, ез ем1р1нщ басынан-ац жаратылысында цаб1летт1 болады, соныц арцасын- да оныц ерекеттер1, жан аффект1лер1 жене ацыл-па- расаты ти!с1нше жацсы болады немесе тимпнше жацсы болмай шыгады. Осы каб1летт1ц арцасында адам тамаш а [да], оцбаган [да] ерекеттер жасайды. Буны ц себеб1 мынада: адамда тамаша ерекет жасауга да, оцбаган ерекет ж асауга да еуел бастан м у м к т каб1лет бар. Дел осы щаб1леттщ арцасында ол жацсы да, жаман да ацыл-парасатца ие болады. Нац осы сияцты, бул цаб1леттер жан аффект1лер1не есер етед1. Оларда оц­ баган ерекеттер жасау мумк1нш1л1г1 тамаша ере­ кеттер жасау мумкш пплМ мен барабар. Содан кейш адамда баска б1р куй пайда бола­ ды; бул жагдайда ж ацагы уш [нерсе] тек ек1 куй- д1ц б1р1нде гана, атап айтцанда, не жацсы неме- 193

ййу н е = з с ь ц р ал-Фараби ее ж аман куйде болады. Ж адсы ерекет ж асау шум^и<1^зш1Л1Г1 жаман ерекет ж асау мум-кш пплМ - se 6s s 3 peïi-6ap болмайды, алайда осы м у м -к тн п л ж т щ арцА-ж^сь^гнда ол ек1 ерекеттщ 6ipi ек1нш1С1нен басым Ьла-— дь-^i. ^ ^ . д ам oMÎp суре бастаганнан-ац жаратылысында бола— T bíiH оныц бойындагы даб1летке келет1н болсад, 5ул : ^ ^ а ^ 1летке адам журе келе ие бола алмайды. А л нд1 а ^ а м д а г ы басда куй д1 алатын болсад, бул куй- ге a^ ^ n aî^ t тек ж уре келе ие болады. Бул куй ек1 турге 6ел1^ ж е ^ ц 1: осы куйдщ 6ipeyiHin ардасында адамда не юк ^ ^ а ^ н а ж адсы адыл-парасат немесе тек кана ж а­ ман ак^ыл-парасат болады, ал ек1нш Ы н1н, ардасын- да Чгек кана тамаша ерекеттер мен жан аффек- п л еД Е *1 немесе тек дана оцбаган ерекеттер мен жан аф ф *^ к*гг1лер1болады. немесе жаман адыл-парасат тудыратын куй^^Д !^, Typi тагы да ек1 турге белшед1. Онын, 6ipe- ?ÍHÍ:^E3, А р д а с ы н д а жадсы адыл-парасат туады жене мунДЖз!^. e3i ады л Kyrni деп аталады, eKÎHini TypiHin ард^^сьгзнда жаман ацыл-парасат туады, ал бул адыл жем^гш.1г 1 жене кемш1л1к деп аталады. ИИГаззиаша немесе оцбаган ерекеттер мен жан аф- фекгж*^1л^ер1н тудыратын куй дщ TypÍH м1нез-дулыд деп йт^айды . М^нез-цулыдтыц ардасында адам он,- Зага— ^Да, там аш а да ерекеттер жасайды. ^ ж ^ д ;амды бадытда жетк1зет1н ерекеттер мен ады— л -r^iapacaT жогарыдагы шарттарга байланысты о о л г^ ан ^ ды дтан , ал муньщ 6ipi (7-бет) барлыд жерде де, ^ е з д е де болуга TnicTÍ нерсе болып табылатын юлг^*^н^дыдтан, над сол кезде жене сол жагдайларда осы 'Э^чекеттер мен осы адыл-парасатты тудыратын тагь-*^ Д -а б1рден,елер далай да болуга T n ic T Í ; буган ек1 каг^ ж а^ й ды ц 6ipi тен; адам осыныц ардасында жад- 194

Цайырымды нала сы ерекеттер мен жаксы акыл-парасатты барлык жардайда да туракты ете алады. Адамны ц туа бгг- кен цасиет!не ек1жардайдын, екеу! де тен болады, ал осыныц артынан ж уре-тура бойга даритын каб1лет пайда болады, буран осы жагдайлардыц б1реу1 гана, ерекеттер мен жан аффекткхн тудыратын жагдай рана тен. М у м тн , тек осылардын, аркасында ра­ на б1зде бакы тка ж етк1збей коймайтын ж аксы м1- нез-кулык пен жаксы акыл-парасат пайда болатын шыгар. Осылардыц аркасында бакы тка ж ету1м1з уш 1н акы л куш1м1з еш уакы т жогалмайтын немесе оцайльщпен жогалмайтын бойга б1ткен касиет1м1з- ге айналады. Ж аксы М1нез-кулык пен акы л купп болып, екеу1 б1р1ккенде - булар адамш ылык касиеттер болып та- былады, касиеттер дегенде б!з ерб1р нерсен1н, игш^к- т1 ж агы , сонын, ез1н1ц жене оныц ерекеттер1нщ аб- залдыгында жене жет1лгенд1г1нде деген магынада айтамыз. Егер осы екеу1 (жаксы м1нез-кулык пен акы л кунп) б1рдей болып келсе, 613 ез бойымыздан жене ез ерекеттер1м1зден абзалдьщ пен жет1лген- д1кт1 табамыз жене осы е к е у т щ аркасында 613 13- Г1, иг1л1кт1 жене цайырымды адам боламыз: б1зд1ц ем1р бейнем13 кайырымды, ал м1нез-кулцымыз мактаулы болады. Енд1 613 ж аксы м1нез-кулыктын, калайш а б1з- д1ц касиет1м1зге айналатынын карастырамыз. Со- дан кей^н дурыс кабылдау купи нен1ц аркасында б1зд1ц касиет1М13ге айналатынын карасты руга ке- шем1з. Касиет деп мен епщ ашан жо-галмайтын не­ месе киындьщпен жогалатын касиетт1 айтып отыр- мын. Б1з м1нез-кульщ сапаларыньщ абзалы да, он,- баганы да ж уре-тура пайда болады дейм1з. Адамда 195

Вбу Насыр ал-Фараби цалыптаскан М1н е з -ц у л ы ц болмаса, онда ол жацсы немесе жаман м 1н ез-к у л ы к к а тап болган-да (8-бет), царама-царсы м 1н ез-к ул ы ц к а ез ерк1мен кеш1п ке­ ту! мумюп. Адампьщ б е л т 1л 1 б1р м1нез-цульщка ие болуы- на немесе жацын ж угы суды ц аркасында б1р м1-нез- кулыктан баска. б1р м1нез-кульщка ауы суы на се- бепш1 болатын н э р с е - едет болады*^, ал едетдеп, мен белгип б1р эрекетт^ц жи1-жи1 жене узак уакы т кай- талануын айтам ы н . Ж аксы м1нез-кулыктыц ез1 де едет аркылы келет^ н болгандыцтан, 613 едеттене ке- ле б1зд1н, жаксы здлнез-кулкымызды тудыратын ж е ­ не сондай-ак о ц б а г а н м1нез-кулцымызды тудыра­ тын нерселерд1д е ец г1ме е т у 1 М 1 3 керек. Эдетт1ц ар к асы н д а ж аксы М1нез-цулыкка ие бо- луы мы зга себеп кер болатын нерсен1 мен - бул ез1 М1нез-кулкы ж а ц с ы адамдарга тен ерекеттер, [баска ту к те емес] деп б 1лем. А л ж ам ан М1нез-кульщ ка ие болуымызга с е б е п к е р н е р с е т - бул ез1 М1нез-кулцы ж ам ан адамдаргА тен ерекеттер, [баска тук те емес]. Мднез-цулыцтыц калыптасу жолдары енерд1 уй- ренуд1н, жолы си я гкты . Мысалы, ж азу енер1не шебер жазгышца тен эр ек еттер д 1 сол адамнын, орындап машыктануы а р ц ы л ы жетед1. Баска енерлердщ де келу жолы да д э л осылай. Ж азуга шеберл1к ж азуга ж ет1лген адамда. гана болады, ал ж азуга жет1лу адам оны та м а ш а ет1п орындауга едеттенгенде бо­ лады. Шебер ж а з у мумк1ншипг1 адамда ж азу ше- берл1г1н уйренуден бурын болады - ол адамнын; жа- ратылысына б1т к е н потенцияда жатады; ал ж азуга жет1л1п уйренгеннен к е т н , бул шеберл1к енерпаз- дьщтын, аркасында (болады). Абзал эрекет ж е н т д е де 1ст1н, жайы осылай: ол адам жаксы м1н е з -к у л ы к к а жетш генге д е т н оныц 196

Цайырымды нала ез1нщ жаратылысына б1ткен потенциясында болуы м ум к1н, ал соган ие болганнан кей1н ол эрекет енд1 [оныц бойында] актуальды турде болады. Манез-цульщда ие болганга деЙ1н адам белг1л1 б1р ерекеттерге едеттенсе, онда ол адамда над осын- дай ерекеттер туып отыратын М1нез-цулыц жаса- лып шыгады. Адам да белг1л! б1р М1нез-цулыцтыц цалыптасып ш ы гуы уш 1н, оныц ти1ст1 ерекеттер ж асауга едеттену1 кажет. М1нез-цулыцтыц едет- тен туатынына, сен делелд1 цалаларда болып жа- татын мтерден керес1ц (9-бет). Саяси цайраткерлер дала тургындарын 1зг1л1кке уйрет1п, оларды абзал адамдарга айналдырады. Эдеттенуд1ц арцасында б1зд1 жацсы М1нез-цу- лыцца жетк1зет1н ерекеттер жацсы ерекеттер болып табылады. Адам ны ц жет1лу1 оныц м1нез-цулцыныц ж е т т у т е сайма-сай келед1дейм13 б1з. Адамны ц м1- нез-цулцын жет1лд1рет1н ерекеттер оныц ез денесш жет1лд1ру ушан жасайтын [ерекетане] уцсайды. Адам ны ц денес!н1ц жет1лу1 - денсаульщ: егер ден1ц сау болса, онда оны сацтамац керек, ал егер болма- са, онда денд1 сауьщ ты ру керек. Денсаулыцца бел- г1л1 б1р мелшерд1сацтаудыц арцасында гана ж етет1н болгандьщтан: мелшермен 1шш-жесец денщ сау бо- латыны, мелшермен ецбек етсец, куш косылатыны сияцты, жацсы м1нез-цулыц мелшерл1 ерекеттер арцылы келед1. Егер денсаулыцца ж етк1зет1н нерсе болмаса, онда денсаульщтыц ез1 де болмайды, нац сол сияцты ерекеттер е з т щ мелшер1нен асып кет- се жене адам осыган едеттенсе, жацсы м1нез-цулыц та болмайды. Ш амадан ауы тцу - не артыц кету немесе кем ту- су деген сез. Ж еген тамацтыц шамадан не артыц, не кем болуы денсаулыцты сацтамайды. ТиЫ нш е ец- 197

8бу Насыр зл-Фараби калыптаскан М1нез-кулык болмаса, онда ол ж аксы немесе жаман мш езщ ульщ ка ^ап болган-да (8-бет), карамащарсы м1нез-кулыкка ез ерк1мен кеш 1п ке­ ту! мумкш. Адамнын, белг1л1 б1р м1нез-кулыкка ие болуы- на немесе ж акы н жугысудын, аркасында б1р м1-нез- Кульщтан баска б1р м1нез-кульщка ауы суы на се- бепш1 болатын нэрсе - едет болады\", ал едетдеп, мен белг1л1 б1р ерекетт1ц ж и 1-жи1 жене узак уакы т кай- талануы н айтамын. Ж аксы м1нез-кулыктын, ез1 де едет аркылы келет1н болгандыктан, б1з едеттене ке- ле б1зд1ц ж аксы м тезщ улкы м ы зды тудыратын ж е ­ не сондай-ак оцбаган м1нез-кулкымызды тудыра­ тын нерселерд! де ецг!ме ету1М13 керек. Эдетт1ц аркасында ж аксы мш ез-кульщ ка ие бо- луымызга себепкер болатын нерсен! мен - бул ез1 м1нез-кулкы ж аксы адамдарга тен ерекеттер, [баска тук те емес] деп б1лем. А л жаман мш езщ ульщ ка ие болуымызга себепкер н е р с е т - бул ез1 м1нез-кулкы жаман адамдарга тен ерекеттер, [баска тук те емес]. Мднез-кульщтьщ калыптасу жолдары енерд1 уй- ренуд1н, жолы сиякты. Мысалы, ж азу енер1не шебер ж а згы п щ а тен ерекеттерд1 сол адамнын, орындап маш ыктануы аркылы жетед1. Баска енерлердщ де келу жолы да дел осылай. Ж азуга шеберл^к ж азуга ж ет1лген адамда рана болады, ал ж азуга ж етш у адам оны тамаш а ет1п орындауга едеттенгенде бо­ лады. Шебер ж азу м ум к1нппл1г1 адамда ж азу ше- берл1г1н уйренуден бурын болады - ол адамныц жа- ратылысына б1ткен потенцияда жатады; ал ж азуга жет1л1п уйренгеннен к е т н , бул шеберл1к енерпаз- дьщтьщ аркасында (болады). Абзал ерекет ж е н т д е де 1ст1ц жайы осылай: ол адам ж аксы м1нез-кулыкка ж ет1лгенге деЙ1н оныц 196

Цайырымды нала е з т щ жаратылысына б1ткен потенциясында болуы мумкш , ал соган ие болганнан кеЙ1н ол эрекет енд1 [оныц бойында] актуальды турде болады. М1нез-дулыдда ие болганга дей1н адам белг1л1 б1р эрекеттерге эдеттенсе, онда ол адамда над осын- дай эрекеттер туып отыратын М1нез-дулыд жаса- лып шыгады. Адам да белг1л1 б1р м1нез-дулыдтыц далыптасып шыгуы ушдн, оныц ти1ст1 эрекеттер жасауга эдеттену1 дажет. М1нез-дулыдтыц эдет- тен туатынына, сен далелд1 далаларда болып жа- татын 1стерден керес1ц (9-бет). Саяси дайраткерлер дала туррындарын 1зг1Л1кке уйрет1п, оларды абзал адамдарга айналдырады. Эдеттенуд1ц ардасында б1зд1 жадсы м1нез-ду- лыдда ж е т т з е т т эрекеттер жадсы эрекеттер болып табылады. Адамньщ жет1лу1 оныц м1нез-дулдыныц жет1луте сайма-сай келед1 дейм13 613. Адамныц м1- нез-дулдын жет1лд1рет1н эрекеттер оныц эз денест жет1лд1ру уш1н жасайтын [эрекет1не] удсайды. Адамныц денес1н1ц жет1лу1 - денсаулыд: егер ден1ц сау болса, онда оны садтамад керек, ал егер болма- са, онда денд1 сауыдтыру керек. Денсаулыдда бел- Г1л1 б1р мелшерд1 садтаудыц ардасында гана жетет1н болгандыдтан: молшермен 1шш-жесец ден1ц сау бо- латыны, молшермен ецбек етсец, куш досылатыны сиядты, жадсы м1нез-дулыд мелшерл1 эрекеттер ардылы келед1. Егер денсаулыдда жетк1зет1н нэрсе болмаса, онда денсаулыдтыц ез1 де болмайды, над сол сиядты эрекеттер е з т щ мелшертен асып кет- се жэне адам осыган эдеттенсе, жадсы мшез-дулыд та болмайды. Шамадан ауытду - не артыд кету немесе кем ту- су деген сез. Жеген тамадтыц шамадан не артыд, не кем болуы денсаулыдты садтамайды. Ти1с1нше ец- 197

Збу Насыр ал-Фараби бек ету денеге куш беред1, ал шектен тыс артьщ не- месе жетк1Л1кс13 ецбек кушт1 дайтарады немесе ел- С13Д1 елс1з хал1нде далдырады. Над осы сиядты, шамадан не о жагына, не бу жагына ауытдыган ерекеттер жаман м1нез-цулыдда ие болуга немесе оньщ сакталып далуына жене жад­ ен м1нез-дулыдтардан айрылуга себепш1 болады. Денсаулыдтьщ тец ортасы артыдшылыд пен кемджтд оныц кушт1л1г1 мен элс13д1Г1н, оныц узад мерз1мд1л1Г1 мен дыеда мерз1мд1л1г1н дурыс орай- ластырган жагдайда болатыны сиядты, булардьщ екеу1Н1ц де артып немесе кем1п кету1нен болаты­ ны сиядты, над осы сиядты, ерекеттердег! тен, орта сол ерекеттщ артыд-кем1н, кушт1л1к пен елс1зд1к- TÍ (10-бет), осы ерекеттерд1ц узад мерз1мд1 жене кем мерз1мд1 болуын дурыс ойластырган жагдайда бо­ лады. Ал енд1 дайб1р нэрседе болсын тец орта му- ныц белг1л1 6ip дережеде артыдтыд пен кемд1кт1, кушт1л1к пен елс1зд1кт1 дурыс орайластырганда бо- латындыдтан, осыныц 6 e p Í H Í n белг1л1 6ip шамасын белг1леп шы-гарганда гана болады. Б1з e3ÍMÍ3 сол ерекеттерд1 белг1лейтш жене тец ортаны табатын мелшер туралы айтуга TnicnÍ3. Б1зд1ц тец ортаны белгтлейтт мелшер1м1з ден- саулыдда жетк1зет1н нерсен1 белг1лейт1н мелшер сиякты. Адамныц денсаулыгына пайдасы тиет1н шама - муныц ез1 денсаулыд деп танып, e3ÍMÍ3 тал- пынатын теннщ сондай 6ip куЙ1. Денсаулыдда пай- далы тец орта басда 6ip куйлерге жене денелерге салыстырылып белг1ленед1 жене не анадай, не мы- надай 6ip елд1ц жагдайларымен елшенед1. Над сол сиядты, ерекеттерд1ц шамасы - сол ерекеттермен 6ipre журш отыратын куйлер. Эрекеттердег1 тец ор­ таны осылармен 6ipre жур1п отыратын жагдайлар- 198

Цайырымды нала мен салыстыру жене багалау арцылы рана белпле- уге болады. Мысалы, дер1гер денсаульщ уш1н ненщ пайдалы екен1н, муныц мелшер1 цандай болу ке- рек екен1н белг1лег1с1 келгенде, ол ец алдымен сол ем д е й тт денен1ц темперамент1н б1луге, уацытын, сол адамныц кэс1б1н б1луге, дэр1герл1к енер саласы- на жататын жене денен1ц темперамент! мен кесел- ден айыгу уацытына сейкес сауыцтыратын амал- дардыц мелшер1н белг1лейт1н нерселерд1 61луге тырысады. Над сол сияцты, егер б1з ерекеттердщ тец орта- сы болып табылатын мелшерд1 б1лг1М13 келсе, онда б1з ец алдымен ерекет уацытын, ерекетт1ц болган жер1н, оныц к1мнен шыкканын, к1мге карсы жа- салганын, оныц неден болганын, немен ¡стелгетн , нел1ктен жене не уш1н 1стелген1н б1луге ти1сп1з ж е­ не ерекетт1 ерб1р осы [фактордыц] мелшер1мен дел белг1леуге ти1сп!з, тек сонда гана б1з тен, ортаны та- бамыз. Егер ерекет осылардыц б о р т есепке алган болса, онда ол шама шецбер1нде болып шыгады, ал есепке алынбаса, онда шамадан артьщ немесе ша- мадан кем болып шьщпакшы. (11-бет) Бул нерселерд1ц мелшер1 не артыктыгы, не кемд1г1 жагынан еркашан да б1рдей бола бермей- т1н болгандыктан, орташа ерекеттер де еркашан б1рдей бола бермейд1. Енд1, б1з жаксы адамгерш1л1к сапалар туралы, сондай-ак осылардын, нег1з1нде туатын жене мораль саласында ец абзалы болып табылатын нерсеге ка* рай ойымызды С1лтейт1н м1нез-кулык нормалары туралы ецг1м ел егетм 13 жен. Б1з ержурект1Л1к жаксы адамшыльщ касиет дейм!з жене буган катерл1 1стерд1ц тусында кер1- нет1н б1р шама батылдык жасау аркылы немесе 199

Эбу Насыр ал-Фараби устамдылык керсету аркылы жетуге болады дей- MÍ3. Бул 1стерде болатын шектен тыс батылдьщ кезс13 батырлыкка соктырады, ал батылдьщтын, жет1спеу1 коркактыкка соктырады, ал, бул - жа- ман адамгерш1л1К сапа. М1не, осы адамгерш1Л1К са- палар калыптаскан кезде, олардан осыларга сейкес ерекеттер туады. Акшаны унемдеуде жене жумсауда керсе- тет1н шамага карай жомарттьщ туады. Шектен тыс унемпплдш жене акшаны кем жумсау сарацдьщка согады, ал мунын, ез1 адам басындагы жаман каси- ет. Шектен тыс артьщ жумсау жене жетк1л1кт1 дере- жеде унемш1л болмау ысырапшыльщка соктыра- ды. Осындай адам басындагы касиеттерден кел1п, TnicTÎ эрекеттер туады. Рахатты шамамен пайдалану Hencire устам- дылык жасау аркылы келед1: iniin-жемге, ейел жынысына устамдылык. Осы рахатка шектен тыс бер1лу тойымсыздыкка, комагайльщка соктырады, ал булардын, жет1мс1з болуы рахатшылык сез1мн1ц жоктыгын керсетед1, мунын; ез1 жазгыруга лай- ыкты касиеттер. Адам басындагы осындай касиет­ терден THÍCTÍ эрекеттер туады. Сезге тапкырлык * жаксы адамшылык каси- ет жене муныц ез1 ез1лд1 орнымен пайдаланганда болатын нерсе. Адам ез ем1ршде октын-октын дем алуга TnicTi, ал мунда шектен тыс кетушипк жанга рахат немесе [калай болган кунде де] кeceлciз. Эз1л- дщ кеп айтылуы жанды рахатка батырады немесе [калай болган кунде де] кеселс13. Эз1лде тец орта- сын устай б1лу сезге тапкырлыкка жатады, шектен тыс кеп ез1л мазактаушыльщка согады, ал мунын, жет1спеу1 (12-бет) ез1лдщ жоктыгына екеп сокты­ рады. 0з1л деген1М13 адамныц сез1нен, кпнен неме- 200

Цайырымды нала се пайдалануынан кер1нед1. Мундагы шама ем1н-ер- K ÍH , кещлд1 де ен,г1меипл адамга сейлеуге жене тыцдай б1луге мумк1нд!к беред1. Бул нерселерд1 аныцтау зерттеуд1 керек етед1. Муныц 6 e p ÍH егжей-тегжейл1 аньщтап жату бул тт а п ты ц М1ндет1 емес, муныц 6epi басца жерде ца- растырылады. Адамныц ез ожданы алдында адал, шын- шыл болуы адам ез1не e3i Í3ri цасиетт1 болуынан, ж ур1с-турЫсы Í3ri болуынан гана туады. Ал егер ез бойында жоц бола турып, адам ез1н Í3ri цасиетт1 адамга, жур1с-турысы женд1 адамга жатцызса, онда ол адамда ез1 туралы жалган niKip тугандыгы. Егер адам ез бойында жоц нерселерд1 esi- не жатщыза берет^н болса, онда ол адамда кел- г1р-суш1л1к пайда болады. Доскерл1к - адамшылыцтагы жацсы цасиет, бул e3Í адамныц баска адамдармен THicTi шамада ца- рым-цатынас жасауынан туады, осыныц арцасын- да ол е з т щ жур1с-турысынан, сол адамдармен ец- г1мес1нен жацсы леззат алады. Бул женшде артыц кету - жарамсацтыкда согады, ал достыцца кемтар болу - текаппарльщца итеред1. Ал енд1 осы ретте ол басцаны ренж1тетш ic жасаса, онда бул дурдараз- дыцца апарып соцтырады. Б1з бул мысалдан мундай ерекеттерд1ц цан- дайы тец ортага, цандайы тым артыц кеткенд1кке немесе тым кем тускенд1кке жататынын айыра ала- мыз. Енд1 6i3re цандай шебер ед1ст1ц жердем1мен жацсы М1нез-цулыцца жетет1н1м1зд1 царастыруы- мыз керек. Алдымен 6Í3 турл1 мшез-цульщтарды атап шыгуымыз керек жене турл1 М1нез-цульщтан 201

Збу Насыр эл-Фараби туатын ерекеттерд1 атап шыгып, тек осыдан кей1н ез1м1здщ м1нез-кулкымыздыц кандай екен1н ж е­ не ез1м1зде еуелден бар м1нез-кулыктын, не жак* сы, не жаман екенш карастырып, тужырым жаса- уга тимзтз дейм1н мен. Мунымен танысуымыз уппн б1з кандай ерекеттер жасаганда ез1м1здщ жаксы канагат алатынымызды жене тагы кандай ерекет- тер1м1з тусында азап шегетш1м1зд1 карастырып, тужырым жасап алуымыз керек. Осымен танысып болганнан кейш, 613 бул ерекеттерд1ц жаксы, не ж а­ ман мтез-кульщ тан туатынын карастырамыз. Егер сол ерекеттер жаксы (13-бет) м тез-кульщ тан туа­ тын болса, онда м тез-кулкы мы з жаксы екен дей- М1з, ал егер жаман М1нез-кулыктан туса, онда б1з М1- нез-кулкымыз жаман екен дейм1з. Б1з осылай етш ез1м1зге тен м^нез-кулыкты б1лем13. Дерн'ер тенн1ц хал1не жататын нерселер ар- Кылы тенн1н, саулыгымен танысады, егер тен са­ ламат болса, онда сол халд1 сактаудын, тес1лдер1н Колданып, ал егер ол д1мкес болса, онда сол кесел- Д1 жоюдын, тес1лдер1н колданады, дел сол сиякты, егер б1зге жаксы м1нез-кулык тен болса, онда б1з со- ны ез бойымызда сацтаудыц тес1лдер1н колдана- мыз, ал егер м1нез-кулкымыз жаман болса, онда оны жоюдыц тэс1лдер1н колданамыз. Жаман М1нез-кулык * рухани кесел. Бул кесел- д1 жою уппн тен кесел1н емдеуде колданатын дер1- герд1ц теж1рибес1не ел1ктеу1м1з керек. Сонан соц б1з ез бойымыздагы жаман м1нез-кулыкты карастыра­ мыз, оныц артыкшылыктан немесе жетпей жаткан- дьщтан туганын аныктаймыз. Сонан сон, тагы да жан,агы дер1гер сиякты, егер тен кызуы тым ке- т е р щ т болса немесе тым темен болса, оны дер1- герл1к енерде белгшенген мелшерге карай, ез ша- 202

Цайырымды нала масына тус1рет1н1 сиякты, над сол сиядты, б1зд1ц м1нез-цулдымызда артьщ кету немесе кем тусу бол­ са, б1з осы к1тапта белг1ленген мелшерге дарай, ез шамасына тус1рем1з. Тен, орта шаманы табу алгаш Караганда ете диын болгандыдтан, адам е з т щ М1нез-цулкын нормага келт1руге немесе мумк1нд1г1нше нормага жадындатуга багытталган амалдарды пайдалана- ды. Мысалы, тэнд1 орташа жылыльщта устау диын, бул унпн тэнд1 сондай жылыльщка жетк1зуге мум- к1н кадер1нше жагдай жасайтын амалдар пайдала- нылады. М1нез-цульщтын, орташа шамасына жету унпн долданылатын амалдар эз1м1зде дагдыга ай- налган М1нез-кульщты карастыру болып табылады, егер м1нез-к;улцымызга тон нерсе артьщ кету болса, онда б1з ез1м1зд1 осынын, царама-царсысынан, атап айтцанда, жет1мс1з болудан тусет1н эрекеттерге бау- лимыз, егер м1незщулн;ымызга жет1мс1зд1к тэн бол­ са, онда ез1м1зд1 артын; кетуге сейкес эрекеттерге баулимыз. Б1з осыны б1раз уадыт жасаймыз. Сонан соц б1з эз1м1зде цандай м1незщулык; цалыптасып шык^анын ойластырып (14-бет) кдрастырамыз. Цалыптасып шыцдан [м1нез-н;улык;] уш к,илы халд1ц б1р!нде болады: не орташа халде, не орташа- дан асынды халде немесе орташага жацын халде. Егер ол хал орташага жащын болса, б1рад ек1н- пп царама-царсы жагына карай [жакындап], онан асып туспесе, онда дашан орташа халге жеткенше, тагы б1раз уацыт сол эрекеттерд1 жасай беремаз. Ал егер ек1нш1 шет1не дарай [жакындап], орта- шадан ауып туссе, онда б1р1ннп дилы м1нез-цулыдда тэн эрекеттерд1 жасаймыз да, осыны б1раз уацыт 1степ, сонан кешн 1ст1н, к,андай халде екен1н дара- стырып керем1з. 203

Збу Насыр ал-Фараби Ж алпы алганда, epôip туста, 6Í3 ез1м1зд1ц жан дунием1зд1 6ip жагына царай ауытцып кетт1 деп тапсац, 6Í3 ек1нш1 шетше тэн эрекеттерд1 жасай- мыз жене орташа мелшерге ж ету уш1н немесе соган жацындау уш ш , сол эрекеттерд1 алда да орындай берем1з. Ал 6Í3 ез1м1зд1н, м1нез-цулцымызды нормага [келт1рд1к пе, жоц па] дегенд1 6Í3 томендег1 эд1спен б1лем1з: 6Í3 эрекеттерде eni б1рдей шеткер1 жагдай- га тэн жец1лд1к бар ма, жоц па деп царастырамыз. Егер бул eKeyi жен,1лд!Г1 б1рдей болса немесе 6ipi- не 6ipi жацын болса, онда 6Í3 ез1м1зд1ц жанымызбен мелшерл1 шамага жетт1к деп б1лем13. Осы [шеткер1 жагдайдан туатын эрекеттер] жен,1лд1-г1н сынаган- да, осы eKeyiH 6ipre царастырамыз. Егер 6Í3 осы екеу1нщ б1рде-б1реу1нен жан аза- бын шекпесек немесе екеу1нен де жацсы лэззат алатын болсац немесе мунын, 6ipeyÍHeH лэззат ала тура басца 6ipeyiHeH азап шекпейт1н болсац неме­ се болмашы азап шегет1н болсац, онда 6Í3 жещлд1г1 жагынан булар б1рдей немесе 6ipiHe 6ipi жацын деп б1лем1з. Орташа шама ш еткерй eKi жагдайдыц арасын- да болгандыцтан, осы шеткер1 жагдайдан 6Í3 нор­ мага немесе орташа шамага уцсас н э р се т табамыз, сондыцтан орташа шамага уцсас шеткер1Л1ктен сацтану керек болады. Мысалы, K93CÍ3 батырлыц ерл1кке уцсас, ысы- рапшыльщ жомарттыцца уцсас, эз1лцойлык; OTKip т1лд1кке уцсас, жарамсацтыц Д0скерл1кке уцсас, ез1н-ез1 кемс1ту к1ш1пей1лд1л1кке уцсас, келпрсу адамдагы адалдыцца уцсас. Осы шеткер1л1ктерд1ц 1Ш1нде жаратылысымыз бойынша эз1м1зд1ц бей- 1мд1рек туратындарымыз бар болгандыцтан, 6Í3 204

Цайырымды кала булардан сактануымыз керек. Катерл1 ÍCTÍH, тусын- да батылдыгымыз жетпей калушыльщ, жаратылы- сымызда 63ÍMÍ3 беЙ1м туратын сарацдык буган мы- сал бола алады. Ал 03ÍMÍ3 негурлым бей1мд1рек туратын жене онын, уст1не орташа мелшерге уц- сас боп туратын шеткер1л1ктен одан бетер сад бо- луымыз керек (15-бет). Мысалы, ез1лк,ойльщ - ез1л- д1 шектен тыс цолданудан болады. Ал ез1лдеу оцай болгандыктан, 6Í3 соган беЙ1м бола бастаймыз. Енд1 6Í3re калганы 6ip шеткер1Л1ктен eKÍHHii шеткер1л1к- ке немесе орташа мелшерге ауысуды жещлдету уш1н цандай амалдар бар ек етн б1лу. Осы амалды [б1лмей] турып niKip гана айту, cipe, жетк1л1кс13 бо- лып шыгар. Ж аман [ерекет] жасау оцай сияктанып Kepi- нед1, ейткен1 мундай ерекет бейне жан рахатын еке- лед1-м1с; ал егер ерекет 6i3re жол азабын ала келед1 деп есептесек, онда жащсы м1нез-к;улык;ка ие бола- мыз. EÍ3 кандай ерекет, цандай ic 1стесек те, содан рахат табу, соныц рахатын керу б1зд1н максатымыз болып табылады деп уйгарамыз, сондыктан да 6Í3 ез1м1зд1н, барльщ ерекет1м1збен соган жетуге тыры- самыз. Сез1м арцылы, есту, керу аркылы, дем ce3ÍMÍ немесе nic ce3ÍMÍ арцылы кел етт жан рахаттары бар. Ал тагы б1рден,ен1 тус1нуд1ц аркасында алатын рахаттар бар, мысалы, буган жататындар устемд1к, бил1к ету, жецу, б1лу жене тагысын сондайлар. EÍ3 кепш1л1к жагдайда еркашан сез1мд1к рахат- ты зерттейм1з жене ез1м1з ем1р суре бастаганнан со- ны пайдаланбас бурын осы рахатты 6Í3 ем1рл1к мад- сат деп, ем1рдщ жет1лу1 деп уйгарамыз. Ал сонан соц не 03ÍMÍ3 уппн, не дуние ушан керек болатын кажетт! ерекетт1н, ce6e6i болып табылатын 205

Эбу Насыр ал-Фараби [рахаттар] болады. Эз1М1.з уш1н цажет дейт1ндер1м1з - ез ем1р1м1зге цажетт1 тамац; дуние ушш кажет дей- Т1н1м1з - кебею, ербу. Сондьщтан да б1з ем1р мацсаты осыларда [тур] деп, бащыт деген!м1з атап айтцанда, осы деп ойлаймыз, ер1 буран себеп - осы тус1Н1ктер б1з уш1н негурлым таныс, тус1н1кт1, угымды. Б1рак [терещрек] царап, ойластыра келгенде, иг1л1к- тердщ молына жетуге бегет жасайтындар жене бацытца ие етк1зет1н нерселерге [жетуге] бегет жа­ сайтындар, атап айтцанда, осылар екен1 аныц бола­ ды. Сез1мд1к рахат б1зд1 жацсы [ерекеттер] жасауга итерет1н1н керсек, б1з соны мтеуге беЙ1м турамыз. Адам осы рахаттардан бас тартуга немесе белгип б1р мелшерде соларды азайтуга (16-бет) цаб1летт1 болса, муныц ез1 оны мадащтайтын М1нез-цульщтарга б1р табан жацындатады. Эрекеттерден кеЙ1н керет1н рахаттар, сез1мд1к рахаттар болса да немесе т у с т у арцылы керет1н ра­ хаттар болса да, не осы ерекеттердщ артынша ке- лед1 немесе б1раз уацыт еткеннен кей1н келед1. Эре­ кеттерден кейш керет1н жан азаптары турасында да дел осыны айтуга болады. Эрб1р рахат белг1л1 б1р ерекеттерден туады; бул ерекеттерден кей1н туатын рахат [жаца гана кер- с е т т еткен] формалардьщ б1р1нде, [ягни ерекет- Т1ц артынша немесе б1раз уацыт еткеннен кей^н кер1недЦ, бул арада ек1 жагдай болуы мумк1н, б1р жагдайда ерекетт1н, сипаты былай болады: белгип б1р ерекетт1ц артынан еркашан да [т1келей] тек ка- на рахат немесе тек кана азап кел1п туады. [Мыса- лы], денецд! куйд1р1п алганныц артынан ауру азабы келед1 жене жыныстыд цатынасца куштарланудыц артынан рахат орнайды'; куйд1р1п алудын, зардабы, мысалы, егер жан-жануарлар туралы айтсац, азап, 206

Цайырымды нала ауру азабы болып келед1. [Басца б1р жагдайда] азап эрекет артынан д1нде белг1ленген жол бойынша жур1п отырады: азап сол ерекеттщ салдары болып табылады; б1рак бул эрцашан да азапка апарып сога бермейд1. Мысалы, тураксыздык пен к1с1 елт1руд1ц артынан тек азапты гана [кутуге] болады. Артынша жан азабына содтыратын абзал мтер белг1л1 б1р уакыттан кешн рахатка жетк1збей цой- майды. Жене [кер1с1нше], артынша рахатка белей- т1н жаман 1стер белг1л1 б1р уакыттан кеЙ1н цайткен- де де азапка апарып соцтыруга ти1ст1. Б1з ерб1р жеке ерекеттен кандай рахат же­ не кандай азап туатынын б1л1п алуга, артынша к ер етт рахатымыз жене белг1л1 уакыт еткеннен кейш керет1н азабымыз булардыц кайсысына бай- ланысты екен1н ажырата 61луге тимхпз. Эз ойымызша ерекетт1ц артынан белг1л1 б1р уакыт еткеннен кей1н керет1н рахатымыз уш1н б1з жаман ерекеттен кашпайтын болсак, онда б1з сол рахатты ерекетт1н, артынан б1раз уакыт еткен­ нен кей1н к ер етт азабымызбен салыстырамыз да, ез1м1зд1 жаман ерекетке итеретш сол рахатты [т1- леуден] бас тартамыз. Сонда жаман ерекеттен безу б1зге оп-он,ай [болады]. Ал енд1 [б1зге] артынша азап шект1рет1н болган- дыктан, жаксы ерекеттен бас тартуга ез1м1з беЙ1м болган кезде, 613 муны ерекет артынан б1раз уакыт еткеннен кей1н туатын рахатпен салыстырамыз, сейт1п осы аркылы ез1м1зд1 жаксы ерекеттен кашы- ратын азапты басып тастаймыз. Сонда жаксы ере­ кет жасау б1зге оцай болады. Нак осы сиякты, егер артынша ез1м1зд1 рахатка белейт1н жаман ерекет- терге ез1р туратын болсак, онда 613 муны сол ере­ кеттщ артынан б1раз уакыт еткеннен кейш болатын тер^с нерсемен салыстырамыз. 207

Эбу Насыр ал-Фараби Ацыл-ест1ц Т1леген1н (17-бет) [жасауга] парасаты жене батылдыгы ж ететт ест1 адамдар болады. Мун- дай [адамдарды] б1з едетте, ез1н1н, лайыгынша, ер1к- т1 адам деп атаймыз, ал енд1 ез бойында осы ек1 [ца- сиет] жок адамдарды хайуан тэр^здес адамдар деп атаймыз, ал тек акыл ес1 рана жетш, батылы бар- майтындарды жаратылысынан кул адамдар дейм13. Бул жагдай каб1лет1 болмаса да, гылым сала- сына жармасатын немесе философиямен айналы- сатын кейб1р адамдарда болды, булар ез1н1ц кул- дык дэрежес1мен [нагыз кулдьщка] тускен кулга бара-бар адамдардын, дережес1нде болып шыкты. Ал [гылым] оран жармасушы каб1летс1здерд1н, сал- дарынан, олар уш1н гылым нег1зс1з жене пайдасыз болгандыктан, ез1н1н, кад1р1н жогалтады, жеб1р ше- гед1. Булардыц 1Ш1нде батыл бола турса да, акыл-ес1 кем тусет1ндер бар. Булар уппн баскалар акылга са- лып, пайымдайтын болады. Бул жагдайда мунын, е з т щ камын жеуш! баска адамдарга бул не багы- нып, не багынбайды. Егер ол багынбаса, онда бул да хайуан тер1здес, ал егер багынса, онда ол кеп ¡.стертде табыска жетед1 жене осынын, аркасында кулдар [катарынан] шыгып, ер1кт1лер катарына ко- сылады. Эрекеттерден туатын рахаттыц кайсыб1реулер1 анагурлым мел1мд1рек, сондьщтан 613 оларды жак* сырак тус1нем13, ал баска б1реулер1 613 уш1н купи- ялау. Ен, мел1мд1лер1 - булар дереу [кер1нетт] же­ не сез1мд1к сипатта болатындары. Азаптар туралы да нак осыны айтуга болады: булардын, 1Ш1нде де­ реу кер1нет1н жене сез1м аркылы кабылданаты- ны б1з уш1н анагурлым айкын, ес1ресе оныц уст1не булар д1нде белг1лен1п койылган болса, согурлым 208

Цайырымды нала айцын болмац. Ал барльщ басца рахаттар мен азап- тар анагурлым цупиялау болады. Булардыц пшн- де эс1ресе цупиялары табиги болып табылатындары жене белг1л1 б1р уацыт еткеннен кеЙ1н кер1нет1ндер1 жене оныц уст1не мойындалмайтындары. Ал дереу [кер1нет1ндер1] жене табиги болып табылатындары, белг1л1 б1р уацыт еткеннен кей1н [кер1нет1ндерЦ же­ не сез1м арцылы кабылдауга болмайтындары си- яцты анагурлым цуппясыздау. Ер1кт1 адамдарга келеек, егер булар рахат пен азап аркасында ездер1 уш1н абзал, жацеы ерекет- тер жасауды жещлдет1п, жаман ерекеттерден (18- бет) аулак болгысы келет1н болса, онда булар уппн ец цупия нерселер де, ец айцын нерселер де б1рдей. Буларды жаман к:терге итерет1н рахатты азапца кену арцылы, бул азап анагурлым цупиялау неме- се айцындау азаптарга жататын болса да, бер1б1р, басып тастайды, булардыц ацыл-парасаты басца кепш1л1к [адамдар] уппн купия нерсен1 айцын нер- сеге айналдырады. Ал басца адамдарга келеек, булар, кандай да болсын ец айцын азаптарды мойнына алып, ез- дер1н1ц рахатца деген ниет1н басып тастайды да, ел- г1дей [оцбаган ерекеттерден] аулац болады. Булар­ дыц 1ш1нде дереу бола цалатын рахат уппн [оцбаган ерекетке] карай ауытци бастаса да, жан рахаты жа­ ман ерекеттерден тартынудыц нетижес1нде келед1 деп уйгарып, [оцбаган ерекеттердЦ болашацтагы ра- хатпен басып тастау арцылы цанагаттана цоятын- дар да болуы мумк1н. Жас Ж1г1ттерд1 м1не нац осы- лайша тербиелемек керек. Ал бул да жетк1Л1кс1з болатын адам-дарга оцбаган ерекеттен туатын азап туралы цосымша [ескерту] керек болады жене [сол] азапты мумк1н кадертш е кез1не айцын елестету керек болады. 209

Эбу Насыр ал-Фараби Б1р1нш1 ед1с жетк1л1кс1з болатын нац елг1 хай- уан тер1зд1лерге, атап айтцанда, осы соцгы ед1ст1 колдану керек. Ец айцын рахат жене ец айцын азап - сез1мдер- ге цатысы барлары. Адамныц туйс1ктен тыс сез1- нетшдер1, мысалы, цорцыныш, цайгы, ек1Н1ш же­ не тагысын сондайлар. Хайуан тер1зд1лердщ 1Ш1нде тек осыныц б1р гана ез1 жетк1Л1кс1з болатында- ры бар, сондьщтан буларга туйс1к аркылы азап бер1лед1. Азаптардыц 1ш1нде сол адамнын, туйсМ аркылы бер1лет1н, ец кушт1 сез1лет1н1 и1с, дем сез1м- дерше жататындар, осыдан кеЙ1нг1ге жататындар сез1мнщ баска турлер1. Адам осы жолдар аркылы ез1не-ез1 1зг1 1с жасау жолын жене ез1не де, баска- ларга да жамандык жасаудан бойын тарту жолда- рын жец1лдетед1. Осы айтылгандар жет1п жатыр. Бул меселелерд1 зерттеу саясатпен айналысатын адамдардыц жумы- сы. Солар муны зерттейд1 де (19-бет). Б1здщ жацсы акыл-парасат туралы айтцаны- мыз жен. Алдымен, 613 жаксы акыл-парасат тура­ лы ецпме етем1з, ал, сонан кеЙ1н, жаксы ацыл-па- расатца жетуд1ц едЫ туралы сез етем1з. Адамныц б1лу1не ттст1 барлыц нерселерд1 ол жаксы акыл-па­ расат аркылы таниды, б1лед1 деймш мен. Ацыл-па- расаттыц ек1 тур1 болады: б1р1нш1 тур1не тен касиет тек б1лу гана, б1рак ерекет буган тен емес. Мысалы, б1з дуние жаратылган деп, Алла - б1реу деп б1лем1з немесе сез1м аркылы кабылданатын кеп нерсе- лерд1ц себептер1 туралы б1лем1з. Ек1нш1с1н1ц каси­ ет! б1лу жене ерекет ету^ болып табылады. Мысалы, ата-ананыц суЙ1спенш1Л1Г1 жацсы касиет, сатцын- дык * жаман [касиет], ед1летт1к - жаксы [касиет], немесе, мысалы, медицина денсаулыкка жетк1зед1. 210

Цайырымды нала Б1л1м мен ерекет тен болган [турЦ * ацырына дей- 1н жетк1з1л1п аяктаушы ерекет. Егер бул нерселерд1 б1луд1ц касында ерекет болмаса, онда ол б1л1мде не- Г1з жок, максат жок- Ал [ащыл-парасаттыц] б1Л1м бар да, ерекет жок болатын [турЦ тек б1л1мде га- на акырына деЙ1н ж еттзЬнп аякталады. Осы ек1 турд1н, ерб1реу! цайсыбар енерлерд! камтиды. Тек кана 61Л1М тен болатын акыл-парасат [тура] ерекет устанде жузеге асыруга емес, танып-б1луге жагдай тугызатын енерлер аркылы гана сол б1л1мге ие болады. Ал б1л1м мен ерекет тен болатын акыл-пара- саттын, [турЦ баска да енерлерге ие болады. Бул онерлердщ де ек1 тур1 болады. Муньщ б1р1нш1 тур! аркылы б1з тек гылыммен гана танысамыз. Ек1н- Ш1 тур1 аркылы 613 не 1стеуге болатынын жене соны астеуге каб1лет1м1зд1ц бары-жогын б1лем1з. Не 1стеу [керек екенЦ жене соган каб1лет1М1здщ бар-жогы жен1нде б1Л1п алуымызга жагдай тугы­ затын енерд!н, ек1 тур1 бар. Муньщ б1р1нш1 тур1не адамньщ калаларда пайдаланатын енер1 жатады; мысалы: медицина, сауда, ег1нш1л1к жене енердщ осы сиякты турлер1. Ек1нш1 т у р т е жататындар - адам ез1т ц жур1с-турысында пайдаланатын енер­ лер. Бул - ец абзалы. Осыныц аркасында 13Г1 1стер жене адал ерекеттер ашылады жене осынын, арка­ сында соларды жасау каб1лет1 ашылады. Осы уш енерд1ц ушеу1 де^ белг1л1 б1р адамшылыкка тен максаттарды кездейд1, ягни ол адамга тен максатка ие болады. Адам максатыньщ уш [тур1] болады: жагым- ды, пайдалы жене тамаша турлер1. Пайдалы мак­ сат не унамды, не тамаша болып келед1. Калалар­ да бар енерлерде (20-бет) пайдалы максат бар. Ал 211

Эбу Насыр ал-Фараби жур1с-турысты сипаттайтын [енерлер] жене сауда жург1зуге к;аб1летт1л1кт1 керсететж енерд1ц кезде- ген максаты тамаша, ейткен1 адам осылардыц жер- деьпмен б1л1м алады жене шынайы а ц и к ,а т ц а же- тед1. Ацицатты б1лу жене шынайы 61Л1М- бул сезс1з тамаша нерсе. Барльщ енер атаулыньщ мацсаты не тамаша, не пайдалы мацсат. Демек, енер ек1 турге бел1нед1: б1реу1н1н, макса- ты - тамаша керкемджке ие болу, ек ж п п стщ мак* саты - пайдага ие болу. Тек тамаша керкемджке жетущ максат ететж енер философия деп немесе абсолюттж магынада айтканда, данальщ деп аталады^\". Максаты пайда керу болып табылатын енер- де абсолюттж магынада айтканда, данальщ деген атка лайьщты ештеце де жок- Бул енерлердщ кай- сыб1р1н, философияга уксатып, кейде осылай деп атап журед1. Керкемд1кт1ц ек1 тур1 [болатын болган- дыктан], атап айтканда, тек б1Л1м жене б1Л1м мен ерекет болгандыктан, философия енер! де ек1 тур­ ге белтедк мунын, б1р тур1 аркылы дуниеде бар зат- тарды, адам ерекет! дарымайтын заттарды танып, сол туралы б1л1м аламыз. Бул теорияльщ филосо­ фия деп аталады. Ек1нш1 тур1 аркылы адам ерекет1 даритын заттарды, осындай касиет! бар заттарды та­ нып, сол туралы бипм аламыз. Тамаша керкемджт1 жасау каб1лет1, атап айтканда, дел осы екжппсшде болады. Бул ез1 практикальщ жене азаматтык фи­ лософия^ деп аталады. Теорияльщ философия гылымдардыц уш тур1н камтиды: 1) математика, 2) физика, 3) метафизика. Рылымныц осы уш т у р т щ ерб1реу1 тек тануга жа- татын дуниедег1 заттардыц кайсыб1р тур1н камти­ ды. Осы уш гылымныц еркайсысы камтитын дуние- 212

Цайырымды кала дег1 заттардыц ерб1р турш бул арада егжей-тегжей царастырып жатудыц цажет1 жок. Математикага арифметика, геометрия жене астрономия к1ред1. Азаматтык философия ек1 турге бел1нед1. Оныц б1реу1 аркылы жаксы эрекеттерд1 тудыратын жене осы ерекеттерд1ц себептер1н [аныктау] цаб1лет1н ту­ дыратын жаксы ерекеттер мен М1нез-кулыктарды танимыз. Осыныц аркасында (21-бет) тамаша нерсе- лер ез1М1зд1ц касиет1м1зге айналады. Бул [тур] эти- кальщ онер деп аталады. Ек1нш1 [турЦ кагидаларды, кагидалар деген- де, калалар тургындары сол аркылы тамаша кер- кемд1кке жене сол керкемд1кке ие болу, оны сактай б1лу каб1лет1не жететан кагидаларды б1Л1п алуды Камтиды. Бул тур саяси философия деп аталады. Философия енер! тарауларыныц жиынтыгы осылай. Б1зге тамаша керкемд1к тен болган кунде гана б1з бакытка жетет1н болгандыгымыздан, ал та­ маша керкемдж философия енер!н1ц аркасында га­ на б1зге тен болатын болгандыктан, осыдан лажсыз туатын корытынды - атап айтканда, 613 философия- ныц аркасында бакытка жетем13. Ал оны 613 жаксы акыл-парасат аркылы мецгерем1з. Философияны жаксы акыл-парасат болганда гана мецгерем13, дейм1н мен, ал жаксы акыл-пара- сатка 613 оз бойымызда осылардьщ бэр^нен бурын бо- луга ти1ст1 акыл потенциясы болганда, осындай по­ тенция болганда гана жетем13. Ал акыл потенциясы б1зде каб1лет болганда, каб1лет дегенде сол аркылы акикат туралы айкын аньщталган нэрсе деп карай алатын жене соган сене алатын цаб1лет1м!з болган­ да, сол аркылы 613 жалгандык туралы оны шын жалгандык деп айта алатын каб1лет1М13 болганда жене онан аулак бола алатын, жалгандык ж етн де 213

Эбу Насыр ал-Фараби акикат туралы айткандай ет1п айтуга болатын, ол турасында алжаспайтын жене ол туралы жацыл- майтын, алданбайтын цаб1лет1м1з болганда, сол кезде б1зде ацыл потенциясы пайда болады. Б1зд1н, жацагы цаб1летке жету1м1зге кемектесет1н енер ло- гика^^ енер1 деп аталады. Атап айтцанда, осы енердщ арцасында адам дурыс нанымга, ягни онын, ез1 цандай болса, сон- дай куЙ1нде жене жалган нанымга, ягни ол ез1 кан- дай болса, сондай куЙ1нде жетедц нерселер, нерсе- лер дегенде, адамныц сол арцылы ацицатца жетет1н нэрселерц нерселер, нерселер дегенде адамнын, сол арцылы ацицаттан алыстап кетет1н нерселер! ж е­ не сол арцылы адамнын, ацицатты жалган деп Tyci- нет1н жене жалганды ацицат тур1нде тусш етш нер­ селер!, 63Í солай деп ойламаса да, адам ацылын жацылыс жолга салып ж1берет1н нерселер. [Адам осы енерд1н, арцасында], ол ез1 б1лмесе де, адам 03ÍH ÍH , нанымынан жалган [угымга] келет1н кезде, ез акылындагы осы жалган угымды калай жоюдыц жолын табады жене баскалар, ездер1 б^лместен (22- бет) жацылыс жолга тускенде, соларга осыны калай жоюдын, жолын керсетед1. Бул ретте, егер адам 6ip нерсен1 танып-б1лг1С1 кел1п, соган талпынатын бол­ са, ол 63ÍHÍH , 1здест1рген Hepceci туралы оны дурыс угымга жетк1зет1н нэрселерд1 пайдаланады, ал егер де ол 6ip жагдайлар жен1нде белг1л1 6ip нанымга келсе, 6ipaK соныц дурыс немесе Tepic екен1 жен1н- де кумен туатын болса, онда ол соныц дурыс-бурыс екен1не ебден кез1 жеткенше тексерейн оныц мум- к1н1шл1ктер1 болады, ал егер осы ретте ол, ез1 б1лме- стен, алжас жолга Tycin кетет1н болса, онда осыны мукият 1здест1ре кел1п, ез акылынын, алжаскан- дыгын жоятын оныц мумк1нш1Л1Г1 болады. А л енд! 214

Цайырымды нала бул енер 613 сипаттаган турде болгандьщтан, буган басцалардыц бершен гер1 анагурлым кеп кен,1л белу керек. Адамга бер1лген иг1л1ктерд1н, цайсыб1реулер1 елдецайда ерекше, ал цайсыб1реулер1н1ц ерекшел1Г1 одан кем болгандыктан, ал оньщ уст1не иг1л1ктерд1ц 1Ш1нде адам уппн ен, ерекшес! адам акылы^ болган­ дыктан, ейткен1 адам нак осы акыл аркылы адам болган гой жене бул енерд1ц колданатыны адамньщ акылы болгандыктан, онда бул енер адам уппн ец ерекше болып табылатын иг1Л1ктерд1 колданады. «Акыл» деген атау, адам ез акылымен б1рден,ет та- нып б1лет1н1н де, адамныц дуние тануы осы аркылы болатынын да керсетед1. Адамнын, дуние тануы- на жагдай жасайтын нерсен1 жене «парасато деген нерсен1 ежелг1 адамдар «сез»^ деп атаган. «Сезо де­ ген атау поэзияны да жене Т1Ларкылы п1к1р айтуды да керсетед1. Цалыц кепш1л1к арасында «сез<> деген атау дел осыны керсетед! жене дел осы магынасын- да «сез» деген атау жалпыга б1рдей мэл1м. Осы 1Л1ммен айналысатын ежелг1 замангы [ой- шылдар] бул сезд1 ек1 магынада б1рдей колданган. Адам туралы ол барден ек1 магынада б1рдей «сей- леуш1» деп дурыс айтады: ягни ол ез1н1ц [ойын- да] барды [т1лмен] айтып жетк1зед1 деген жене осы аркылы оньщ дуние тану кура-лы бар [деген магы­ нада] дурыс айтады. Алайда, ежелг1 адамдар адам деген1м1з сейлеупп [жан] деп атаганда, олардыц ай- тайын деген1 адамда соныц е з т щ айтып отырга- нына жене б1лет1н1не колын жетк1зет1н курал бар деген магына (23-бет). Бул енер сезге актьщ фор­ ма берет1н болгандыктан, бул ез! «логика енер1)> деп аталады. Адам ез1н1ц [таныгысы] келетш т осы аркылы жузеге асыратын болгандыктан, муны сон- 215

Збу Насыр ал-Фараби дай-ак «жаннын, парасатты бел1г1» деп атауга да бо- лады. Атап айтцанда, логика ен ертщ аркасында жаннын, парасатты белаг! акырына деЙ1н жет1лед1. «Логика» деген сез Т1л аркылы [п1К1р1н] айтуды кер- сетет1н болгандьщтан, кеп адамдар бул енердац мак* саты - адамга ез1н1н, ойын дурыс айта б1луге уйрету деп есептейд1. Бул дурыс емес, ейткен1 адамга оз [ой­ ын] дурыс айта б1луге уйрету дегенщ1з грамматика- ныц енер1 болып табылады. Бул категе себеп болып отырган нэрсе грамматика мен логика ен ертщ ат- тары мен максатыньщ ортактыгы, ей тк ет бул енер- лер «мантьщо деп аталады. Алайда карастырылып отырган енерд1ц максаты «мантьщ» деген аттыц ек1 магынасынын, б1реу1мен гана керсет1лед1. Грамма­ тика енер! мен логика енер1н1н, арасында б1раз уц* састык бар. Бул уксастык [мынада]: грамматика енер1 сезбен айтылатын нерсенщ дурыстыгы тура- лы б1л1м беред1, белг1л1 б1р Т1Л [сейлейт1н] адамдар- дын, едет-гурпына сай сол дурыстьщка жетуге ка- б1лет беред1. Ал логика енер1 болса, ойлаган ойдьщ дурыстыгы ж етн де б1Л1м беред1 жене ойлаган ой- дын, дурыстыгына жетуге каб1лет беред!. Сонымен, белг1л1 б1р Т1лде сейлейт1н адамдардын, едет-гурпы- на сай тек дурыс сейлеу уппн т1лд1 ж ендейтт грам­ матика енер1 сиякты, логика енер1 де барльщ нерсе туралы адам тек дурыс ойлау уппн онын, акылын жендейд].. Жалпы алганда, логика енер1н1ц акыл-ой зер- дес1 жете алатын мендерге катынасы кандай бол­ са, грамматика енершщ сездерге катынасы да сон- дай. Булардьщ уцсастыгы осындай. Б1рак булардын, б1р де б1р1 баска нерсе емес жене булардын, б1р де б1р1 басканын, курамды белМ болып табылмайды. Осындай пайымдаудан бацытца жетк1зет1н жолдьщ кандай екен1, осы жолмен калай журу ке- 216

Цайырымды нала рек е к е т жене ж у р т етуге ти1ст1 [сатылар] кандай екен1 айкын боп шыгады. Б1р1нш1 кезец: ол - логи­ ка ен ертщ (24-бет) сатыларын мецгер1п алу. Ал му- ны мецгеру б1р1нш1 енер болып табылатын болган- дыктан, [гылымдардьщ барлык салаларынын, 1Ш1нде] алдымен осыдан бастау керек. Егер зерттеу- ш1Н1ц логика енер1н1н, нег1здер1нен [б1Л1м1] болса, онда кез келген баска енерден бастауга да болады. Б1з ец алдымен енерд1 зерттеуге К1р1серден бурын, адам аныктап алуга ти1ст1 ерб1р енердег1 жагдайларды б1лу уш1н логика енершщ нег1здер1- нен нен1 пайдалану кажет ек етн б1лу1М13 керек. Бул - нег1здер аркылы сол енерд1 зерттеуге К1р1- суге болатын жене оларды ерб1р адам б1луге м т - детт1 нег1здер, оларды танып бш мейтш е акыл-ойы дурыс адамныц ешкайсысы аягын аттап баса ал- майды, олар мысалы: «Тутас зат ез1Н1ц бел1Г1нен ул- кен жене одан келем1 артыцо, «адам - ат емесо деген сиякты жалпыга мел1м б1Л1мдер мен жалпы кабыл алынган нег1здер^. Бул ез1 адам [керек десещз] сез жуз1нде тер1ске шыгарганымен, акыл-ой жуз1нде тер1ске шыгара алмайтын нег1здер, ейткен1 оны тер1ске шыгаруга делел табуга каб1летс1з. Осы [нег1здерд1ц] ].ппнде тек кейб1р адамдар гана б1лет1н нег1здер бар. Бул нег1здерд1ц [сонымен б1рге], он,ай танып-б1луге бо- латыны жене адамныц бер1 б1рдей б1ле алмайтын- дары бар. Б1рак 613 бул нег1здерге ой аркылы же- тем1з жене оларды мунсыз ешб1р адам ештен,е 1стей алмайтын нетздер аркылы гана тани аламыз. Логика енер1 деген1м1з енерд1 зерттеу жолымен жур1п отырып, ец алдымен бастайтын енер болган- дыктан, бул нег1здер адам алдын ала танып, б1лген жене танып-б1л1п алмайынша ешб1реу б1р адым 1л- 217

Эбу Насыр ал-Фараби гер1 баса алмайтын белг1л1 кагидалар болуы ка­ жет. Бул кагидалар толып жатыр, б1рак кез келген енерде булардыц кез келген б1реу1н пайдалануга болмайды; бул кагидалардыц б1р тур1н б1р енер­ де, баска турш баска енерде пайдалану керек. Со- лай болгандьщтан осы кагидалардыц 1ш1нде тек логика енер1не сейкес келет1ндер1н белг1леп алып (25-бет), баска кагидаларга, сондай-ак баска енер- лерге кощл аудармау керек. Оларсыз ешб1р адам ештеце ктей алмайтын бул кагидалардыц бэр1 адам ем1р суре бастаган кезден-ак оныц акыл-ойына тен. Б1рак ез1н1ц акыл-ойында корытып шыгарылган бул кагидаларды адам саналы турде б1лмеу1 де мум- кан, [тек] осы кагидалар туралы айткан б1реуд1ц п1к1р1н ест1геннен к е й т [гана], ол ез1н1ц ацыл-ой- ында ол кагидалардыц бурыннан бар екенш сана­ лы турде тус1ну1 мумкш. Сондай-ак бул кагидалар акыл-ойда жштелш кету1 де мумк1н, осыныц арка- сында адам осылардыц еркайсысын ез ойында же- келеп танып б1лед1, сейт1п, оны б1лд1рет1н ти1ст1 сезд1 ест1п, ол ез1н1ц акыл-ойында белшектенген, жекеленген куйшде таниды. Сондыктан, егер адам [кайсыб1р кагидаларды] тус,1нбесе немесе олардыц арасындагы айырмашылыктарды тус1нбесе, онда ол ойша оларды б1лд1рет1н сездерд! талдауы кажет. Сонда ол оларды тус1нед! жене осылардыц ерб1реу1н жеке-жеке карастырады. Логика енер1н [зерттеудЦ солардан бастауга бо- латын кептеген кагидалар адамныц акыл-ойында болган кунде де, олар белшектенген куйде тус1Н1л- мейд1, сондыктан адам оларды ес1не тус1рг1с1 кел- генде, ол осы кагидаларды 61лд1рет1н кайсыб1р сез- дерд1 ойша 1р1ктеу1 ти1с. Осыларды тус1Н1п жене ерб1р е у т жекелеп карастырып, ол сол енерд1 зерт- теу уш1н колдануга болатындарын саралап алады. 218

Цайырымды нала Грамматика енер1н1ц карастыратыны тус1- н1лген сейлемдерд1ц эркилы турлер1 болган-дьщтан, онда осы енерд1ц нег1здер1 карастырылып, белг1ле- нет1н белг1л1 б1р тарау болуга ти1с. Сондыктан, б1з грамматика енершен осы гылымныц нег1здер1н бел- г1леу уш 1н жетк1Л1кт1 келемде [мэл1меттер] алуы- мыз керек немесе егер сол Т1лде сейлейт1н адамдарда оз ттлдерше тэн (26-бет) айтылатын сездер, т131лет1н онер болмаган кунде, сол Т1лде сейлейт1н адамдар колданатын сездердщ эркилы турлер1н дэйект1 тур- де т е р т , т1зш ш ыгу керек. Сондыктан логикага'\" К1р1спеде граммати­ ка гылымына катысты кагидалар кандай максат- пен алдын ала баяндалатыны айкын болып шыга- ды. Одан жетк1Л1кт1 келемде [мел1меттер] алын- ды жене [онда] шындыгында да логиканы окытып, уйретущ жец^лдету уш1н кажет болганныц [берЦ пайдаланылды. К1мде-к1м баска жолды устайтын болса, онда ол енерд! [зерттеудщ] жуйес1н елеус1з калдырады немесе оны сактамайды. Ал егер 613 осы енер унпн М1ндетт1 болып табы- латын терт1пт1 сактауга тырысатын болсак, онда 613 тус1н1лген создерд1ц турлерш Т131п шыгу аркылы, сол енерд1 зерттеуд1н, бастамасын жец1лдетет1н не- г1здер туралы жазылган к1таптардыц б1р1Н1ц 6ет1н ашуымыз керек. Шынында да, нак осыдан баста- мак керек. Барша елемнщ эм1рш1С1 - Алланын, даццы ар- та 6ерс1н. Пайгамбарлар басшысы абзал Мухаммедт^н,, оньщ тецдес! жок, еммеден пек ерен-жарандары- ныц жене барльщ умбеттер1н1ц мерей1 устем болып, ер к ет есс1н. 219



ТУС1Н1КТЕМЕЛЕР



БИБЛИОГРАФИЯ 1. Эл-Фараби. Ал-джам 'байн ар-ра'ай ал-хакимайын Афлатун ал-илахи уа Аристуталие. - Каир, 1907. 2. A)-Farabi. Catalogo de las Ciencias. Madrid, 1932 (екшни басылуы, 1953), бастырушы A .Г. Паленсия. 3. Эл-Фараби. Ихса ал-улум. Саид, 1921, бастырушы М у­ хаммед Али Абу Рида. 4. Эл-Фараби. Ихса ал-улум. Стамбул, 1955 (Ахмет Атеш- тщ TypiK тьпндеп аудармасы). 5. Эл-Фараби. Китаб ихса ал-улум. Каир, 1931, бастырушы —Осман Амин. 6. Эл-Фараби. Китаб фи Мабади ара ахл ал-мадина ал-фа- дила. - Каир, 1906, бастырушынын к1м екен1 бимаглум. 7. Эл-Фараби. Мабади ал-фалсафа ал-кадима. - Каир, 1910, бастырушынын юм екен1 бимаглум. 8. Эл-Фараби. Рисала фима йанбати'ан йукаддима кабл та'аллум ал-фалсафа. - Дели, 1884. 9. Alonso М. Alonso. Domingo Qundisalvo: De scientiis. - Madrid, 1954. 10. Beichert E.A. Die Wissenschaft der Musik bei Al-Farabi. - Regensburg, 1931. 11. Baur L. Dominicus Gundissalinus: De Divisione 223

Эбу Насыр ал-Фараби Philosophiae. Beitrage zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, voi. 4. - № 2-3, 1903. 12. Bouyges M. Notes sur les philosophes arabes connus des Latins au moyen age. Melanges de laFaculte orientale de l'Universite St. Joseph de Beyrouth, vol. 9, - 1923/24. 13. Буиж M. Аль-Фараби. Рисала фи-л-'акл. - Бейрут, 1938. 14. Бурслан К. Узлук оглу Фараби'нин езерлеринден сесме парасалар. - Стамбул, 1935. 15.Bustani F. Al-Farabi wa Thomas Morus (араб тЫнде). Al-Mashriq, том 26, 1928. 16. Wiedemann E. Uber al-Farabis Aufzahlung der Wissenschaften (De scientiis). Sitzungsberichte der physikalisch­ medizinischen Sozietät in Erlangen (Beitrage zur Geschichte der Naturwissenschaften XI), vol. 39, 1907. 17. Галарза. Мухадарат фи-л-хикма би мадараса алму'ал- лимин ал-'ула (Педагогика институтында философия женш- де окылган лекциялар). Exi серия: 1-1923-1924, 11-1924-1925. - Каир, 1924-1925. 18. Григорян С.Н. Орта Азияньщ улы ойшылдары. - М., 1958. 19. Григорян С.Н. Орта Азия мен Иран философиясыньщ тарихынан. - М., 1960. 20. Григорян С.Н. Таяу жэне Орта Шыгыс халыцтарынын ортагасырлык философиясы. - М., 1966. 21. Данишман Н. Эл-Фараби: Эль Мединетю'л Фазила. - Стамбул, 1956 ( « Ц а й ы р ы м д ы кала тургындары кезцарастары- ньщ» T y p ix тiлiндeгi аудармасы). 22. Джахид А.М . Эбу Насыр эл-Фарабидщ кезцараста- рындагы мемлекет теориясыньщ кейбф мэселелер!. - Душан­ бе, 1963. 23. Dieterici F. Alfärabi's Philosophische Abhandlungen. - Leiden, 1890. 24. Ол да. Aliarabi's Philosophische Abhandlungen. - Leiden, 1892. 25. Ол да. Aliarabi's Abhandlung: Der Musterstaat. - Leiden, 1895. 26. Ол да. Der Musterstaat von Alfarabi. - Leiden, 1900. 27. Gilson E. Les Sources Greco-Arabes de lAugustinisme 224

Цайырымды нала Avicennisant, Archives d'Histoire doktrinale et litteraire du Moyen Age, vol. 4, 1929. 28. Jaussen R. et al. Al-Farabi: Les Idees des Habitants de la CiteeVertueuse.-Cairo, 1949. 29. Camerarius G. Alpharibii vetustissimi Aristotelis interpretis Opera Omnia, quae latina lingua conscripta reperiri potuerunt. - Paris, 1638. 30. Karam Y. La Ciudad Virtuosa de Al-Farabi. La Ciencia Fomista, vol. 58; 1939. 31. Кумейр Ю. Аль-Фараби. Дираса мухтара. - Бейрут, 1954. 32. Маккави А . Маджму' фалсафа ли-Аби Наср аль-Фара­ би. -К а и р , 1907. 33. Nader A. Al-Farabi: Les Idees des Habitants de la Cite Vertueuse. - Beirut, 1959. 34. Райнов F.M. Озбекстанньщ IX— XI гасырлардагы улы галымдары. - Ташкент, 1943. 35. Rosenstein М. Abu Nassr Alfarabii de intellectu intellectisque commentatio. - Vratislavie, 1858. 36. Тис'раса'ил. - Стамбул, 1880. 37. Farmer H.G. The Influence of al-Farabi's'Ihsa al-ulum (De scientiis) on the Writers on Music in Western Europe. Journal o f the Royal Asiatic Society, 1932. 38. Farmer H.G. A. Further Arabic-Latin Writing on Mnsic. Journal of the Royal Asiatic Society, 1933. 39. Farmer H.G. Al-Farabi's Arabic-Latin Writings on Music. -Glasgow, 1934. 40. Хайруллаев М. Фарабидщ дуниеге кезцарасы жэне оньщ философия тарихындагы манызы. - Ташкент, 1967. 41. Ширази М. Сухраварди: Хикма ал-ишрак (Китаб ал-маджму'мин му' аллафат Эл-Фараби). - Каир, 1926. 42. Schmoeiders F.A. Documenta Philosophiae Arabum. onn, 1836. 43. Steinschneider M. Al-Farabi. Memoires de FAcademie Imperiale des Sciences de St.-Petersbourg, series 7, vol. 13, 1869. 225

ЭБУ НАСЫР ел ФАРАБИ ЕЦБЕКТЕР1НЩ АУДАРМАЛАРЫН БАСТЫРЕАНДА РЕДАКЦИЯЛАУДЫЦ Ж6НЕ АРАБ С03ДЕР1Н ДЫБЫС ЖУЙЕСШЕ КЕЛТ1РУДЩ КЕЙБ1Р ПРИНЦИПТЕР1ТУРАЛЫ ТЕКСТОЛОГИЯЛЬЩ ЕСКЕРТПЕЛЕР Б1зд1ц алдымызда ортагасырльщ м етш жатыр дел1к... Бул м етш ге б!зд1ц цаз1рг1 амалдарымызды, цаги- даларымызды, цаз1рг1 дагдыларымызды барлыц уацыт- та б1рдей цолдана беруге болмайды. Орта гасыр заманын- дагы адамдар цудайга илансын, иланбасын, бэр1б1р олар цудайга байланысты ес1мдерд1 барынша улы цтап, дара- лап атайтын болган. Мунын, у ш ш арнаулы ед1стер подда­ ны латы н болган. Мунын, мэн1с1 - олардьщ бул ес!мдерд1 цасиет туты п, олардын, алды нда тагзым еткенд1г1нде ра­ на емес: бул мэселе Ж1ктеу саласына ауысып, даралыц белг1н! жасау, бул ес1мдерд1 жене мэт1нде солармен бай­ ланысты кездесет1н угы мдарды аш ы п керсету ед1С1не айналгандыгынан ед1. Сондьщтан ортагасырлыц м э тш д ! тутас беру у ш 1н 613 бул формулалардын, бер1н жене цудайга байланысты 226

Цайырымды нала нэрсен1ц бер1н тугелдей ерекшелеп керсетуге кемектесетш бук1л осы аппаратты сол цалпында берд1к. Ол туг1л, б1зге ортагасырлыц дагдыны эдетте гылы- ми эдебиетте болатын шектен де асырыцдырап цолда- нуга тура келд1. Мунын, себеб1 - эл-Фараби сол заманныц рухына сай ез ецбектертде метафизикага кеп орын беред1. Ал мета- физикальщ мэт1ндерде физикалык магынадагы «жасау- шы<> мен «жаратушыныо метафизикалыц «Жасаушыо мен «Жаратушыдано айыру кажет болады. Сондыктан, гылыми материализм мен атеизм тургысынан жазушы адамдар «тэщ рлт ес1мдерд1н, бер1н, мысалы, Алланы, Б1р1ннп себепт1, Б1р1нш1 тулганы, Б1р1нш1 цозгагышты, Жасаушыны, Жаратушыны, т.б. бас эр1ппен жазса, окырмандар буган тацданбас. «Ол оган ен, жацын адамо деген сейлемде цудай- га цатысы бар ес1мд1кт1 бас эр1ппен жазып, ерекшелеп керсетпесек, б1з шатасып, кай ес1мд1ктщ к1мге катыс- ты айтылып отырганын б1ле алмас ед1к. Сондыктан б1з- ге мет1нде барлык жерде де кудайга катысы бар ес^мдак- тердщ бер1н бас эр1ппен жазуга тура келд!. Оныц уст1не кене замандагы натурфилософтар мен орта гасырдагы галымдар планеталарга, онын, 1ш1н- де, эс1ресе, Жер мен Кунге зор мацыз берд1. Сондыктан планеталар туралы сез болганда шатаспау уш1н, сол си- якты оларды негурлым колданылып журген Жер, Ай, Кун магынасынан айыру уппн. Жерд1, Айды, Кунд1, сол сияцты Меркурийд1, Юпитерд1, тагы баскаларын бас ер1ппен жазып, даралап беруге тура келд1. Акырында араб сездершщ транскрипциясы тура­ лы да айтуымыз керек. Еылыми транскрипция жасауга техникалык себептер мумк1нд1к бермед1. Сондыктан, шыгыс ескертк1штер1н жариялау уш1н баспаларда кол- данылатын ереже бойынша транскрипцияланган сездер- 227

ббу Насыр ал-Фараби ге диакритикалыц белг!лер гана цойылмады, ал басца жагынын, 6epi осы ереже бойынша жазылды. Мундай жуйен1ц нег1з1нде сезд1ц жазылуын транслитерация- га жак;ындату кезделд1. Сондьщтан арабша артикль ал емес, ел деп жене т.с.с. жазылады. Щалыптасцан дестур бойынша ал артикл1н тек жалцы ес1мдерде гана ел деп жаздык (ел-Фараби, ел-Кинди жене баскалары). Мет1нде жа^ша 1ш1нде керсетмген беттер шыгы- стану дестур1 бойынша ц о л д а н ы л а т ы н арабша мет1нн1ц ти1ст1 жер1н керсету Tecini ретшде цолданылды. 228

& ЦАЙЫРЫМДЫ ЦАЛА ТУРРЫНДАРЫНЫЦ КОЗЦАРАСТАРЫ ТУРАЛЫ ТРАКТАТ ^«Цайырымды кала тургындарыньщ кезкарас- тары туралы трактата - Ара ахл ал - мадинат ал - фа- дила>> Ибн Абу Усейби'аньщ айтуынша, («Уйун ал-анба фи табикат, ал-атиббао. Мюллер бастырган, Кенигсберг, 1884, II том, 138-139-беттер, Эбу Насыр ел-Фараби бул ецбегш Багдадта жаза бастаган, 942 жылы ДамаскГ де аяцтаган. КеЙ1ннен ол езшщ бул шыгармасын цай- та царап, тарау-тарауга белген, ал 948 жылы Египетте болган кез1нде ол бул к1тапты улкен-улкен алты бел1мге белген. Ол MÍHCÍ3 адамзат когамынын, сипаттамасына, cipe сол кезде ез заманыньщ бук1л дуниеге кезцарасын косып баяндаса керек. Бул трактатта алгаш рет Лейденде Берлин универ- ситетшщ профессоры Фридрих Диетерици Британия музейшщ №426, 3 (жан,а каталог бойынша №7518) ^ол- жазбасы жене Бодлей атындагы к^тапхананыц (Оксфорд №120, 3) колжазбасы нег131нде бастырып шыгарган. Б1зд1ц аудармамыз Диетерици бастырып шыгарган метш бойынша жасалды, сондьщтан бет-беттег1 керсету- лер де сол MeTÍHHeH алынды. ^26-27 тараулар A.B. Сагадеевт1ц аудармасы бойын- 229

Збу Насыр зл-Фараби ша бер1лд1. Оныц бул аудармасы мына киапта жария- ланды: С.Н. Григорян. Орта Азия мен Иран философия- сыныц тарихынан. - М., 1960, 156-195-беттер. ЗА.В. Сагадеевтщ аудармасын бастырганда бул тацы- рыптыц аты алып тасталынган. 'Эл-Фараби ез1Н1ц «Дайырымды дала тургындары- ныц кезцарастары туралы трактат», «Азаматтьщ сая- сато жене «Мемлекет цайраткер1н1н нацыл сездер1» си- яцты социология жайындагы 1р1 шыгармаларына ез1н1ц бук1л философиялыц жуйес1н - метафизика мен психо- логиядан бастаи, этика мен социологияга деЙ1н тугелдей дерл1к енг1зген, себеб1 Платон сияцты ел-Фараби де аза­ маттьщ цогам туралы 1л1мд1 езшщ бук^л 1л1м1мен мей- л1нше тыгыз байланыстыра царайды. Муныц ез1 - оныц трактаттарыныц бер1н1ц дерл1к ерекше сипаты - нацты тацырыпты баяндау алдынан бул мэселен1ц теориясы мен баяндау тур1н цайткенде жацсы цуру туралы жал- иы принциптер мен методологиялыц ойларды келт1ред1. ^Арабша ал-мамрудун деген сезд! контекстке сэйкес «керегендер» деи аудардьщ. ^Ал-мауджуд ал-аууал - Б1ршпп Тулга. Б1р1нш1 Тулга деп эл-Фараби Алланы, Б1р1ннп себепт1: (ас-са- баб ал-аууал) жене Б1р1нш: Цозгауышты (ал - мухаррик ал-аууал) айтады. Эл-Фарабид1н цандай да болсын материя мен фор- мага теуелс1з, себепс1з болмыс туралы кезцарасы, ту- гелшен алганда, - объективт1 идеалисток кезцарас, б1рац ел-Фараби, Аристотельд1ц ыцгайымен, нудай- ды - «елемн1ц жаратушысын» дерекс13 «Б1р1нш1 себеп», Б1р1нш1 Тулга жене т.с. атаулармен ауыстырады. Мун- дай кезцарас ортагасырлыц Шыгыс жагдайында про­ грессивен кезцарас болды, ейткет айнымас исламга царсы цойылды. Ал-файд - сезбе-сез алганда ету деген. Бул сезбен ел-Фараби ерекше платондьщ терминд1 - эманацияны - белг1лейд1. Эл-Фараби жаца платоншылдьщтыц эма- нациялыц теориясыныц белг1л1 б1р ыдпалында болды. Дуние, ел-Фарабид1ц П1к1р1нше, цудайдыц эманациясы. 230

Цайырымды цала Бул эманацияда болмыстыц иерархияльщ турде орнала- сатын сатылары белг1л1 6ip турде рет-рет1мен кел1п оты- рады. ^Ат-тафадул - сезбе-сез алганда, белг1л1 6ip цубылы- стардыц ездершщ басымдыльщ дережес1не карай орна- ласуы магынасында дифференциялануы болып шыга- ды. Эл-Фараби бул терминд1 иерархия магынасында цолданады. ^Ал-мауджадат ас-сауани - «екшип тулга». EipiH- Ш1 тулгадан шыгатын ек1нш1 тулгалар аспан элем1н- де. Эл-Фарабидщ ойынша, 6ipÍHin цойнауынан 6ipi орын алган он аспан сферасы бар. Ец циыр сфе­ ра цозгалмайтын жулдыздар сферасынын, сыртын- да. Келес1 сфера - цозгалмайтын жулдыздар сфера­ сы, ал цалган сфералардьщ ерцайсысы - планеталар- дыц 6ipeyÍHÍH, сферасы. Жер барлыц аспан сфералары- ныц ортасында. 9p6ip аспан сферасынын, жаны бар. Ол осы жан арнылы цозгалады. Бул жандар ездер1н1н, куш1н аспан сфераларыньщ интеллект1лер1нен алады, ал интеллект1лерд1ц 6epi ездер1Н1ц куппн BipiHnii Щозга- уыштан алады. Ец соцгы космостьщ интеллект - «ере- кетш1л интеллекта (ал-'акл ал-фа'ал) - Ай сферасында. *°Ал-мауджудат ат-таби'ийа - сезбе-сез алганда, «табиги бар нерселер, ал-муджудат ал-ирадийа - сез- бе-сез алганда, «ез бет1нд1к тулгалар. Табиги ем1р cypynii заттар деп ел-Фараби терт нег1зг1 элементт! (су, aya, от жене жер), ез бетшдж заттар деп олардыц ертур- Л1 ушгасуын тус1нед1. Терт элемент туралы 1Л2МД1 ан­ тика философиясынан алган. Бастауыш элементтерд! ел-Фараби грекшеден езгертллген устукусат деген сез- бен (грекше OTOL/etov) атайды. ^'Ас-сура - «форма», ал-мадда - «материя», форма мен материя, ел-Фарабидщ nÍKÍpÍHine, болмыстыц б е с т ­ ии жене алтыншы сатылары. Аристотельге 1ле-шала ел-Фараби материяга цозгалыс, сан жене сапа цасиеттер1 тен деп санаган. Форманыц материяга цараганда 6ipÍHini болып табылатынын мойындай турса да, ел-Фараби му- нымен 6ipre олардыц бел1нбейт1нд1г1н атап керсетед1. 231

Збу Насыр ал-Фараби ^Ал-харакат ал-даурийа - «айналмалы цозгалысо. Ол-Фараби Аристотельге Ьк-шала, тура нозгалысты жер уст1 денелерден езгеше аспани денелерд1н, ездер1не тен айналмалы цозгалысы бар деп есептейд1. ^Ан-нафс ал-инсанийа - «адам жаны>. Эл-Фара- би-д1ц п1к1р1нше, жан болмыстыц терт1нш1 сатысы. Бул терминд1, онын, цалай тус1нет1н1н толыц б1лу ушш, ел-Фарабид!ц психология саласындагы нег1зг1 шыгармаларын — «Данальщ тацба тастаро жэне «Месе- лелерд1н, мэн1<> деген шыгармаларын алып нарастыру ца- жет, ел-Фараби жанныц цурылымы меселес1нде Аристо- тельдщ ьщпалына мьщтап ерген. Аристотельд^н «Жан туралыо шыгармасын ел-Фарабид1н, жансы б1лгет же­ не оны ешкандай жаца платоншылдьщ идеалист1к то- сапсыз таза цолданганы байцалады. Адамныц жанында, ел-Фарабидщ п1к1р1нше, ертур- л1 наб^леттер немесе куштер болады. Жене де ел-Фараби е з т щ психология саласындагы турл1 шыгармаларында ертурл1 куштер мен цаб1леттерд1 атайды. Нег1зг1 куштер мыналар: ал-куууат ал-газийа - «цуат беруш! куш о; ал-куууат ал-хасса - «туйсштещцрунп куш о; ал-куууат ал-мутахаййила - «елестетупп кушо; ал-куууат ан-натика - «парасаттыо немесе «ой- лаушы» куш; ал-куууат ал-мухаррика - «козгаушы кушо; ал-куууат - ан-нузу'ийа - «талпынушыо немесе «талпындырушы» куш. Психологиялыц процестерд1н бер1н ел-Фараби дене мушелертде болып жататын белг1л1 б1р матери- алдык кубылыстармен байланыстыра царайды. Жан- нын, акылга конымды жагы туралы пайымдауларды ол «Ек1нш1 Устаз ел-Фарабид1ц интеллект [сез1н1н,] магы- насы туралы пайымдауларында» ана-гурлым айцын да- мытады. Ол-Фараби елестеуш1 куштщ туе керуге есерт ашып, буган байланысты аян беруд1 (ал-уахи) шын туе деп тус1нд1. Осы замангы психология туе керуд1 едет- тег! психологиялык ерекетт1ц ерекше б1р жалгасы деп есептейд!. 232

Цайырымды нала \"Бул арада сез болып отырган мизадже (натура) туралы, терминдер, дел1рек айтцанда, организмге жене оньщ мушелер1не, азыц пен дер1лерге, шырындарга жене aya райына тен 6ipÍHini сапалардыц арацатынасы туралы теориямен байланысты элементтер теориясына жатады. «Жер табигатыо, «буалдырлыцо, «оттылын», т.с.с. терминдерд1н„ сондай-ац бул трактатта анатомия мен медицинага натысты терминдерд1ц 6 e p Í H Í H T y c Í H Í - riH бер1нен де Эбу Эли ибн Синаныц «Канонынано, онын мет1н1нен, сол сиянты толып жатдан ескертулер1 мен керсетк1штер1нен 1здеген дурыс (Ибн Сина. Дэр1герл1к гылымныц каноны, 1-5 том. - Ташкент, 1954-1960). ^К1таптын кейшг1 бел1г1н1ц 6epi тугел1мен эти- кальщ-саяси проблемаларга арналган. Мемлекетт1к нурылыс туралы пайымдау, ал басцару формаларын сипаттау, этикалыц жене саяси нормаларды белг1леу, билеуш1Н1ц жене багыныштыныц налай тагайында- луын аныктау, азгын когамды сынау - «мусылмандык» Шыгыста алгаш рет ел-Фараби кетерген меселелердщ жиынтыгы осындай. Бул меселелерд1 шешуге келгенде ел-Фараби е з т щ негурлым кернект1 элеуметт1к-саяси ойшыл екенш керсетт1. \"'Ал-иджтима'ат ал-инсанийа - «адамзат ногамда- ры». Эл-Фарабид1ц 1Л1М1 бойынша, адам ез1н1ц жа- ратылысында - догамдьщ тулга, сондьщтан ол баска адамдармен когамдасып, б1рлес1п ем1р суре алады, ейт- к е т ез1н1ц цажеттер1н цанагаттандыру уш1н басцалар- дыц кеммлне суйенуге Д1лгер болады. Сонымен, адам- ныц ем1р суру жен1ндег1 цажетс1нулер1 онда ужымдын сез1м жене баска адамдармен царым-цатынас жасау на- жетт1г1н тугызады. ^Ал-иджтима'ат ал-камила - «MÍHCÍ3 когамдар». MÍHCÍ3 когамдарды ел-Фараби 3 турге: улы (ал-узма), орта (ал-ууста) жене Kinii (ас-сугра) когамдарга белед!. Улы ногам деген1М13 - жер жуз1н мекендейт!н барлыц адамдар ногамдарыныц жиынтыгы, ортацогам деген1М13 — жерд1ц белг1л1 6ip бел1г1ндег1 адамдардьщ 6ipnecTÍ- ri, Kimi ногам - нала тургындарын б1р1кт1ред1. Эл-Фа- 233

Эбу Насыр эл-Фараби раби дел логикалыц дэйект1л1кпен суреттеген MÍHCÍ3 когамдардыц бул жуйес! - жалпы жене жеке угымдарга суйенген галымнын логикалыц ойлау нетижес1. ^Ал-иджтима'ат гайр ал-камила - «кемелше келме- ген когамдар». Олар ауыл, орам, кеше, уйлер тургында- рын б1р1кт1ред1. ^Ал-мадина - «кала». Эл-Фарабид1ц niKÍpÍHme, когамдардын, ен, жетмген формасы - кала. Эл-Фараби Кала деген терминд1, ек1мш1л1к территориялык белппс рет1ндег1, осы замангы угымдагы каланы белг1леу уш1н гана емес, мемлекет-цаланы белг1леу уш1н де, сондай-ац феодалдьщ цогамда ец кеп болган ертурл1 елеуметт1к топтарды белг1леу уш1н де колданады. Эл-Фарабид1ц ка­ ла туралы идеялары кей1ннен атацты араб философта- ры - Ибн Синаныц, Ибн Халдунныц жене Ибн Рушдтьщ ен,бектер1нде дамытылды. ^°Ал-мадинат ал-фадила - «кайырымды кала». Эл-Фарабид1ц nÍKÍpÍHme, бул - ел басцарудыц адамдар- ды ец улкен бацытца жетк1зет1н MÍHCÍ3 улгЫ. Бацыт те­ ориялыц, интеллектуалдык жене этикальщ кайырым- дылыцтар аркылы келед1. Сондыцтан 6Í3 де MÍHCÍ3 цала деп атамай, кайырымды кала деп атауды дурысырак керд1к, ейткен1 MÍHCÍ3 деген терминн1ц дерекс1зд1к-аб- страктылы сипаты бар. Эл-Фараби кайырымды кала­ ны жет1лген, cay тенмен, емард! сацтау уш1н барлык мушелер1 6ip-6ipÍHe кемектесш туратын тенмен тен,ей- д1. Теннщ мушелер1 арасында ездеранац жаратылысы- на жене цаб1лет1не карай, айырмашылыктар болатыны сиякты, цалалык б1рлест1кт1н, мушелер1 арасында да ай­ ырмашылыктар болады. Б1рден-б1р бас муше - журек болатыны сиякты, калада да бас муше - билеунп бола­ ды. Егер тенде мушелердщ иерархиясы TÍnTi де баска- рушы емес, тек багынушы мушелермен аякталатын бол- са, мемлекетте де иерархия ез М1ндет1 тек кана айтканга бойсунып, буйрыктарды орындаушы таппен аяцтала- ды. Муныц ез1 - мемлекетке б1ртутас кезкарас. Мемле- кетт!н, мундай идеалист1к угымы мемлекет табиги пайда болган дейт1н жалган тусшжке екеп соцтырады. 234

Цайырымды нала ^Ал-аду ар-ра ис - «бас муше» (калалык б1рлест1к- тщ бас мушесЦ. Эл-Фарабид1н, тк1р1нше, мемлекет бас- шысында туа б1ткен (би-л-фитра) жэне бойга журе келе дарыган (би-л-ирада) цасиет болуга ти1с. Ол - негурлым жет1лген, акылы толысцан жэне ез1н1н, м1нез-кулык ка* сиеттер! жагынан нала б!рлест1Г1Н1н басца мушелерг нен езгеше адам болуга тийс. Цайырымды наланын бас- шысында туа бггкен он ек1 цасиет1нен (тен мушелер1н1ц жет1лгенд1г1, тапкырльщ, зерект1к шындьщты сую жэ­ не басцалары) тыс бойга журе келе дарыган цасиет те (ой- ланумен немесе талаптанумен жеткен интеллект купи аркылы ерекетнпл интеллектпен б1р1ге б1лу касиетЦ бо­ лу керек. Тек сонда гана ол нагыз басты бола алады, ей- ткен1 эд!летт1 зацдар, иг1Л1кт1 1стер жене басшыньщ ой-п1к1рлер1 оньщ ез1нен тумайды, эрекетш1л интел- лекттщ ыкпалы бойынша туады. Цала б1рлест1Г1Н1ц бас мушес1 жэне оныц касиет- тер1 туралы мэселеде эл-Фараби «Мемлекет» деген ен,бе- Г1нде Платон белг1леген теорияны костайды. Басшынын туа б1ткен насиеттер! туралы сез кылганда эл-Фараби Платонныц п1К1р1н кайталайды. Б1рац бойга журе ке­ ле дарыган цасиеттер туралы айтцанда немесе дунияуи ек1мет бил1Г1н имамныц (гибадатшылардыц басшысы жене мусылмандардыц рухани бастыгы) бил1г1мен б1р1к- Т1ргенде, ел-Фараби Платонмен кеб1не кел1спей, платон- дык идеяларды исламныц д1ни кагидаларымен сейке- стенд1ред1. Эл-Фарабид1ц дуние жуз1л1к ед1летт1 жене кайырымды мемлекет туралы идеясы - утопия. Эл-Фа- рабид!ц ез1 де ез1н1н бул идеалыныц жузеге асу мумк1н- дМне сенбейд1, ейткен1 ол касиеттерд1ц бер1н эз бойы- на жинайтын философ-басшыны табу киын екент ез1 де керд1. Теократиялык монархияны жацтаган ел-Фара­ би «кайырымды калада» халыцты алка болып, б1рлесе басцару мумк1н деп есептейд1. ^^Ал-мадинат ал-джахила - «надан кала»; ал-мади- нат ал-фасика - «кульщсыз кала»; ал-мадинат, ал-мута- бадила- «енегес1з кала»; ал-мадинат ад-далла - «адасцан цала». Эл-Фараби кайырымды калага царама-царсы ка- 235