Фараби Қайырымды қала

Эбу Насыр эл-Фараби басца адамдар бар, булардыц эрдайсысы ез жагдайы- на жене цаб1лет1не царай басшынын, кездеген мац- сатына сейкес ерекет е т т отырады. Булар 6ipÍHmi сатыда турган адамдар. Булардан темен1рек турган басца адамдар бар, олар ôipiHmi сатыдагылардыц мацсаттарына сейкес ерекет етед1, булар - екшпп сатыда турган адамдар. Одан к е т н осы ек1нш1 са­ тыдагылардыц мацсаттарына сейкес ерекет е те тт адамдар келед1. Осы соцгылардыц мацсаттарына сейкес ерекет жасап цызмет ететш , б1рац ездер1не езгелер цызмет е тп е й тт адамдарга дей1н сатылап, цала б1рлест1Г1Н1ц мушелер1 осындай терт1ппен ор- наласады. Булар ец томен сатыда турган, ец темен жагдайдагы адамдар. А л ай д а тен мушелер1 - табиги мушелер, ал на­ л а б1рлест1Г1Н1ц мушелер1 де табиги ж андар сейте турса да цаланы ц муддес1 уш1н олардыц атцаратын цызмет ж агдайы мен цаб1лет1 табиги нерселер емес, б1рац булар ез ер1ктер1нен цуат алы п отырады, ей- TKeHi ц ал а б1рлест1Г1 м уш елерш н , бойында 6ip-6ipi- нен асып тусет1н, елденендей 6ip нерсе ж ен 1нде 6ip адамды eKÎHHii адамга пайдалы ететш цасиеттер бар. Б1рац олар ц ал а б1рлест1г1нщ м уш елер! болган- да ез жаратылысы арцасында гана емес, сонымен цатар ездер1Н1ц бойына б1ткен, ерштен цуат алы п отыратын цасиеттерд1н енер, тагы сол сияцты нер- селердщ арцасында муш е болады. Н^ала б1рлест1- ri мушелер1Н1ц бойындагы ер1ктен цуат алы п оты­ ратын цаб1леттер мен ж агд ай лар да дене мушелер1н табиги жолм ен цурастыратын цаб1леттер сияцты. 138

Цайырымды нала 27. ЦАЛА Б1РЛЕСТ1Г1Н1Ц БАС MYIUECI^ ТУРАЛЫ Эдетте тенн1ц барльщ мушелер1н1ц 1Ш1ндег1 ен, Heri3ri муше ез1нен-ез1 ж араты лы сы нан барын- ш а кемелд1 ж ене баянды келед1; оныц баска муше- лер1ндег1дей тен дасиеттер1Н1ц 6ipi жогары сатыда мертебел1 екенд1гд басца м уш елер бул м уш елер- ден темен орналаскан, булар ез тарапынан темен- ri мушелерд1 билейд1 (онын, 6epri ж агы нда булар- дыц бил1Г1 бас м уш енщ бил1г1мен салысты рганда теменг1 баскышта, булар epi ездер1 билейд1, epi ез- ген1н, бил1Г1нде болады), дел сол сиядты д ал а 6ip- лест1г1н1ц барлы д мушелер1Н1ц 1ш1нде д ал а басшы- сы ез бойындагы барлыд дасиеттер1 жарынан ец кемелд1 ж ан; д а л а б1рлест1Г1нщ басда мушелер1мен датар онын, жеткен дережес1 ен, мертебел1 дереже, сондыдтан ол ез! билейт1ндерд1ц б е р т е н жене езге- лерд1 билейт1ндерд1ц бер1нен жогары турады. Эдетте, ен, алдымен, журект^ц т1рш1Л1к ету1 шарт, ол тек осыдан кеЙ1н рана барып тенн1ц бар- лы к баска м у ш е л е р тщ Т1рш1л1к ету1не, сондай-ак оларга даб1лет даруына, олардыц белг1л1 тертшпен орналасуына себеп болады, солай болгасын егер ел- деб1р муш е дертке шалдыгатын болса, нак журектац ез1 оны осы дерттен айыктырады, дел сол сиякты белг1л1 6ip каланын, басшысы да 6ipÍHmi кезекте e M Íp суруге ти1с, сейт1п, кей1н кала б1рлест1г1 мен оныц мушелер1н!ц emip cypym e, олардьщ бойына ер1ктен куат алып тура-тын дасиеттерд1н, даруына себеп болуга т т с , егер дала б1рлест1г1н1н, 6ip муше- ci дырсыдда ушырай далса, оны тузу жолга салып ж 1беретш осы дала бастыгыныц над ез1 болады. Табиги ерекеттерд1н, 1ш1нде бас мушеге жакы н орналаскан мушелер 6 ip ÍH in i билеуш! муш ен1ц та- 139

Эбу Насыр ал-Фараби биги мацсатына сейкес аса ардацты цызмет атцара- ды, ал теменг1 мушелерд1ц атцаратын цызмет! одан кемдеу болады, сейт1п, ец теменг1 цызмет атцара- тын мушелерге дей^н осылай уласып кете беред1, дел сол сияцты ж уртты ц ез epK i бойынша 1стейтш ерекеттер1н1ц i n l i n e кала б1рлест1г1н1ц мушелер1, оныц басшысына ете-мете жацын тургандар, аса ар- дацты цызмет атцарады, оларга багыныштылардыц аткаратын цызмет! одан кемдеу болады, сейтш бул да цала б1рлест1г т щ ец теменг1 цызмет атцаратын мушелерше деЙ1н осылайша уласып кете беред1. Цызметт1н. теменд1Г1н не муньщ объект1лер1- н1ц теменд1г1нен, TinTi бул цызметтщ ез1, тен- дег1 куьщ пен астыцгы inieKTin цызмет! сияцты улкен пайда келт1ре турса да, мейл1, не мунын, пай- дасыныц аздыгынан, не муньщ тым жен,1лд1Г1нен деп б1лу керек. Белшектер1 жараты лы сы нан уй- лес1мд1, ж у й е л ! жене терт1пт1 келетш к,ала ж ен 1нде де, б1рлест1к атаулы жен1нде де осыны айту керек, е й т к е т бул б1рлест1кт1ц ерцаш ан да ез басшысы бо­ лады, ал оныц басца мушелерге цатынасы дел осын- дай болмац. Ом1рдег1 кулл1 заттыц ж айы да осындай. EipiH- Ш1 себепт1ц ем1рдег1 басца заттарга датынасы цай- ырымды цала ем1р п п с т щ цала б1рлест1г1Н1ц басца мушелер1не цатынасы тер1зд1. Материядан азат нер- се Б1р1нш1 себепке бер1нен де жацын орналасцан. Одан темен аспан денелер! аспан денелер1нен темен материяльщ денелер орналасады. Осы заттардыц 6epi EipiHini себепт1ц соцынан 1лесе орналасады, ерцайсысы ез ел1не царай соган талпынып, соган ел1ктейд1. А лай да бул заттар ез дережесш е сейкес мацсатца умтылады, теменг1 зат ез1нен 6ipa3 жога- ры жатцан мацсатты кездейд!, ал одан кеЙ1нг!С1, 140

Цайырымды нала ез тарапынан ез1нен жогары орналаскан максат- ты кездейд1, сондай-ац уш1нш1 зат та ез1нен жога- ры турган мацсатца ден кояды, сейт1п ездер1 мен Б1р1нш1 себептщ арасында денекер1 жоц заттарга д е т н осылайша уласып кете беред1. Ом1рдег1 зат- тардыц бэр! Б1р1нш1 себепт1ц максатына нак осын- дай т е р ттп е н талпынып отырады. Ом1р суру1 уш 1н керект1 нерсен1ц бэр1не эуел бастан ие болган заттар Б1р1нш1 себепт1ц ул гЫ мен м ак­ сатына ж ету уш1н жаралган, м1не, нак осынын, аркасында олар ен мертебел! баскыштарга шы- гып отыр. А л ем1р сур у1 у ш 1н керект1 нерсен1н, берше эуел бастан ие болмагандарга дарыган б1р куш бар, осыныц аркасында олар ездер1 д1т- теген нысанага ж етуге ум тылады , сейт^п Б1р1н- Ш1 себепт1ц максаттарын кездейд1. Цайырымды каланьщ жайы да осындай болмак- Осындай ка­ ла б1рлест1Г1Н1ц барлык мушелер! ез кызмет1 ар- кылы, эркайсысы ез дережес1не сейкес, каланын, б1р1нип басшысыныц максаттарын кездеуге ти1с. Цайырымды каланы ерб1р, кез келген адам би- лей бермекнп емес, ей ткет ел билеу ек1 нерсеге бай- ланысты: б1р1нш1ден, адамнын, ез жаратылысын- да ел билеуге каншалык ез1р екен1не байланысты, ек1нш1ден, адамнын, ерштен куат алып отыратын жагдайы мен каб1лет1не байланысты. Жаратылы- сында ел билеуге к1м бей1м болса, бил1к соныц улес1- не тимек. Онер атаулыньщ бер1 ел билеу куралы бола бермейд1; керЫнше, енерд^ц кепнплМ - ка- ладагы кызметт1н, тет1Г1, сондай-ак табиги каб1лет- терд1н, кепнпл1Г1 кызмет етуге арналган каб1леттер. Онер атаулынын, ¡.нпнде ел билеу куралдары рет1н- де де, баска енерлерге кызмет ету куралдары рет1н- де де колданылатындары бар, сонымен катар есте ел 141

Эбу Насыр ал-Фараби билеу цуралы емес, тек цызмет ету цуралы гана бо­ ла алатындары да бар. Сондай-ац ерб1р кез келген енер жене ерб1р кез келген цаб1лет цайырымды ка­ ланы билеу енер1 бола бермейд!. Эдетте цайсыб!р текке жататын б1р1нш1 жене ба- сты нерсен1нак сол тектес басца нерсе билей алмай- ды, сондай-ац тэннщ басты муш ес1н басца б1р муше билей алмайды (цайсыб1р заттар жиынты гында ба­ сты тулга болып табылатын нерсе жен1нде де осы- ны айту керек), дел сол сияцты цайырымды цала- ныц б1ршнп басшысында болуга ти1ст1 енер неге болсын цызмет ету цуралы да, баска б1р енерд1ц билейт1н объектЫ де болмацшы емес. Онын, енер1 сондай енер, барлыц басца енер соныц мацсаты- на багынышты жене цайырымды цаладагы бар­ лыц 1с-ерекет осы мацсатца бола жасалады. Мун- дай адамды басца ешк1м билемейдц ол - кемелд1Д1к дережес1не ж е т т , перменд1 парасат пен угы м га ай- налган адам. Ол - циялдау цаб1лет1 табиги турде 613 керсеткен аса мертебел1 кемелд1л1к дережес1не ж еткен адам. Бул цаб1лет ояу жатцан кезде де, уй- ыцтаган кезде де жеке-дара заттардын, (олардын, ез- дер1Н1ц немесе туындыларыныц) ерекетш 1л пара- сатын, сонымен цатар туынды угымдарды табиги турде ацгаруга беЙ1м болады. Онын; бейекш 1л пара- саты барлыц угы мды толыц цамтып, одан б1рде-б1р угым сытылып кетпейт1ндей, ал осы парасаттыц ез1 перменд1парасатца айналатындай болуы керек. Сейт1п, бейекш 1л парасаты барлыц угы мды то- лык цамтыган ерб1р адам перменд1 парасатца жене пэрменд1 угы м га айналады, ал оныц танымы езд1г1- нен тани бастайды, сонда адам елдеб1р перменд1 па­ расатца ие болады, ал мунын, дережес1 бейекш 1л па- расатпен салыстырганда аса жога-ры жене мунын; 142

Цайырымды нала ез1 одан анагурлы м кемелд1, одан гер1 материядан кеб1рек а лш ац кет1п, ерекетш 1л парасатка одан гер1 ж акы ны рак орналаскан. Б у л парасат ж уре б1ткен парасат деп аталады ол бэйекппл парасат пен ере- кетппл парасаттыц аралыгындагы парасатда ай- налады , будан кеЙ1н оны ешнэрсе де ерекетппл па- расаттан бел1п экете алмайды. Бейекш1л парасат бейне ж ур е б1ткен парасаттын, материясы мен объ- ект1с1 тэр1зд1, а л ж уре бггкен парасат бейне ерекет- ш1л парасаттын, материясы мен объектЫ тер1зд1. Табиги форма рет1ндег1 ойлау каб1лет1 эрекетппл парасаттын материясы объект1С1 болып табылады, муныц ез1 - перменд1 парасат. А дам ны ц адамга айналатын б1р1нш1 сатысы - перменд1 ерекетке айналуга каб1летт1 жене ез1р турган табиги форма пайда болатын кездег! саты. Н ак осыныц ез1 бер1не ортак саты, ал будан ерекет- Ш1Л парасатка деЙ1н ек1саты: бейекш1л парасат пер- менд1 парасатка ауысатын жене ж уре б1ткен пара­ сат калыптасатын сатылар бар. Адам герш 1л1кт1ц осы б1р1нпп сатысына осылайша жеткен адам мен ерекетппл парасаттыц арасында да ек1саты болады. Кемелд1 бейекш1л парасат пен табиги форма, мате­ рия мен форманыц уйлескен кез^нде келш шыга- тын б1рл1К сиякты , бейне б1р тутас тулгага айналган кезде, осы адам адам формасына тускен кезде, атап айтканда, бейекш 1л парасат перменд1 парасатка ай­ налган кезде, бул ретте онымен ерекетш 1л парасат­ тын, арасында б1р гана саты калады. Табиги форма перменд1 парасатка ауыскан бейекш1л парасаттын; материясына, бейекппл парасат ж уре б1ткен пара­ саттын, материясына, ж уре б1ткен парасат ерекет- ш 1л парасатка айналган кезде, сейтш , осыныц бэр1 б1р жерге тогыскан кезде, сонда нак элг1 адам ере- кетшш парасат бойына дарыган адамга айналады. 143

Збу Насыр ал-Фараби Егер оныц ойлау ц абш еттщ ек1 жагында б1рдей теориялыц цаб1лет1 мен практикалыц цаб1лет1нде, онан сон, оныц циялдау цаб1лет1нде де осылай болса, онда бул адам аян бер1л е т т адамныц нац ез1 болмац, ал А л л а (Оныц улылыгы мен цуд1ретт1л1Г1 кем1л) оган эрекетнйл парасат арцылы аян беред1. Мархаба- ты мен цуд1рет1 к у ш т1А лладан агыл-тег1л тасцын- дап, ерекетш1л парасатца дарыган цасиет одан журе бггкен парасат арцылы оныц бэйекш1л пара- сатына, одан соц оныц циялдау цаб1лет1не дариды. М1не, осындай адам оныц е з т е н оныц ацдагыш па- расатына дарыган цасиет арцасында дана, философ, кемецгер парасат иес! болып ш ыгады, ал оныц 031- нен оныц циялдау цаб1летше цасиет дарыган адам пайгамбар, болашацты болжагыш сэуегей жене ем1рдег1 жене оцигаларды т у с т г 1ш , б1лг1р болып шыгады, М1не, осыныц бер1 оныц тэц1рл1кт1 танып б1лет1н болмысыныц шарапаты. Адам зат кемелд1л1гш 1ц ец би1к дэрежес1не жет- кен мундай адам бацыттыц ушпагында болады. Оныц жаны кемелд1, жогарыда 613 айтцан эдюпен ерекетшш парасатпен уштасцан болып шыгады. Бул адам бацытца жеттазетш ерекеттщ цандайын болса да кэм1л 61лет1н адамныц нац 031. Басш ыга цойылатын б1р1нш1 шарт осы. Сонымен цатар ол ез1 б1лет1н нэрсенщ бэр1н керкем де бейнел1 сезбен ай- тып ж етк1зерл1ктей цаб1лет1 болуга т т с ; ал ж урт- ты бацытца бастайтын ец дурыс жолга сала б1лш , бацытца ж етк 1зет1н 1с-ерекетке талпындыруга ти1с; сонымен б1рге жеке 1с-эрекетт1 жузеге асыру уш 1н оныц бойындагы цайраты жетк^л^кт! болуга ти!с. 144

Цайырымды нала 2 8 . ЦАЙЫРЫМДЫ ЦАЛА БАСШЫСЫНЫЦ ЦАСИЕТТЕР! ТУРАЛЫ Ешб1р ж анга багынбайтын басшы адам, м1- не, осындай. Ол - имам, ол - кайырымды каланын, б1р1нш 1 басшысы, ол - кайырымды халы цтьщ бас- шысы жене жер жуз1н мекендейт1н елдщ басшы­ сы. Эз бойында туа бггкен он ек1 касиетт1 уштасты- рган адам гана осындай бола алады. Б1р1нш 1ден, бул адамнын, мушелер1 мулде М1нс1з болуга ти1С, бул мушелердщ куш1 ездер1 аткаруга ти1ст1 цыз- метт1 аяцтап ш ы гу уш 1н мейл1нше жацсы беЙ1м- делген болуы керек, сонда егер осы адам елдеб1р му- шес1н1ц жердем1мен елденендей б1р 1с 1стемек болса, ол муны оп-оцай атцаратын болады; жаратылы- сынан ез1не айтылганныц бер1н жете тусш етш , ай- тылган сезд1 сейлеуиннщ ойындагысындай жене 1ст1н, жай-жагдайына сейкес угы п алатын болуы керек; ез1 тус1нген, керген, ест1Г1ш жене ацгарган нерселерддц бер1н ж адында ж аксы сактайтын, булардан ешнерсен1 ум ытпайтын болуы керек: ей- теу1р б1р заттьщ к1шкене гана белгЫ н байкаган заматта сол белгш щ ишаратын 1л1п екетерл!ктей алгыр да ацгарымпаз акы л иес1 болу шарт; етк 1р сез иес1 жене ойына туйгенн1ц бер1н айдан-анык айтып бере алатын т1лмар, енер-б1л1мге куш тар болуы шарт, окып-уйренуден шаршап-шал- дьщпай, осыган жумсалатын ецбектен киналып азаптанбай, буран оцай ж етет1н болу керек; тагамга, 1Ш1мд1к 1шуге, сухбат куруга келгенде цанагатшыл болу керек, жаратылысынан сауыккумарлыктан аулак болып, будан алатын леззатка жирене кара- уы шарт; шындьщ пен шыншыл адамдарды суйш , ет1р1к-жалган мен суайттарды жек керу керек; жаны 145

Збу Насыр ал-Фарабх аскац жене ар-нысын ардацтайтын болуы шарт; оныц жаны жа)ылысынан пасыц 1стерд1ц бэр1- нен жогары бож жаратылысынан иы 1стерге ын- тызар болуга тжд^рхем, динар атаулыга, жалган дуниен1ц басда атрибуттарына жирене царау ке- рек; жаратыльк^ан ед1летт1л1к пен ед1летт1лерд1 с у и т , ед1летс1з; пен озбырльщты жене осылар- дыц иелер1н же%ру керек; жацындарына да, ж ат адамдарга да эд^олып, ж уртты ед1летт1л1кке бау- лып, ед1летс1здьд зардап шеккендерд1ц залалын етеп, журттыц б[це ез б1л1г1нше жацсыльщ пен 13- пл1к керсет1п о^уы цажет; ед1л болу керек, б1рад цьщыр болмау зрек, ед1летт1л1к алдында ной- ыс М1нез керсет цасарыспау керек, б1рак ед1лет- С13Д1К пен пасыщ^ атаулыга мулде ракымсыз болу шарт; ез1 даже'^^ тапкан 1ст1 жузеге асырган- да шеш1мпазды]0рсет1п, бул ретте коркыныш пен жасцану дегенд^д^ц^^^ батыл, ержурек болуы керек. Осыныц бэрщ б]р адамныц бойында болуы диын нерсе, со^щтан да жаратылысынан осын- даи касиет дар^д адамдар ете сирек кездесед!, мундаилар аз. <ндыцтан егер цайырымды ка ла­ дан осындаи ад[ табылса жене ез1 ес1п-жет1лген кезде жогарыдагалган шарттардыц алгашцы ал- тауы немесе бесц оныц бойына б1ткен болса, онда диялдау Каб1леткагынан тецдес1 болмагандьщтан ол осы каланыв^^уды басшысы болмак- А л егер зэуде белгип б^^зецде мундай адам болмай кал- са, онда дала ба^ысы мен оныц 1збасарлары белг1- леген зацдар ме^р^желер, егер олар цаланы дейек- т1Л1кпен билеп а-а, ез куппнде сакталады. К1мде-К1м т^н кез1нен бастап ж ен е ж ас жет- к!нш ек шагы% ж огары да аталган ш арттар- 146

Цайырымды нала ды бойына дарытцан болса жене есейгенвен кей1н баска алты ш артда сай келет1н болса, б1ртцнс1нщ орнын басатын ек1нш1 басшы сол болады. - Б1р1нш1 шарт - дана болу. - Ек1нш1 - цалага арнап б1р1нш1 имамдар белг1- леген зацдарды, ережелер мен едет-гурыптарды жа- дында сацтап, жет1к бшу, ез!Н1ц барлыц 1с-ерекет1н осыларга сейкес жургъзу. - Уш1нш1 - бурынгылардан ти1ст1 зав сацтал- маган жагдайда б1р1нш1 имамдардыц улг1с1-мен ере- кет жасай отырып, бул ж ен1нде тапцырлыц корсе­ ту. - Торт1нш1 - б1р1нш1 имамдар ацдай алмаган нерселерд1 бурыннан цалыптасып калган жагдай- ды да, болашац оцигаларды да цалаган кез1нде та- нып-б1Л1п отырарльщтай тапцыр да б1лпр болу; ез1н1ц осындай 1с-ерекет1нде ол халыктыд ел-аука- тын ж аксартуды максат етуге ти1с. - Бес1нш1 - б1р1нш1 имамдардыц зацдарын ж е­ не солардан кеЙ1н, солардын, ул гЫ бойынша 031 бел- г1леген зацдарды орындауга ж уртты ез сездмен Ж1- герленд1ре б1лу. - Алты нш ы - ескери 1стерд1 ж ург1зу уцпн ца- жетт1 дережеде кайратты болу, оныц 6ерг1 жа- гында ескери енерд1кызмет бабындагы енер ретшде жене билеуш1 енер рет1нде б1л1п алу. А л егер осы касиеттердщ бер1н ез боЁына жи- нактаган адам табылмайтын болса, барак ек1 адам табылып, оныц б1р1 - дана, еьаншЫ басца шарт- тарга сай келет1н болса, онда осы екед де ка­ ла басшылары болар ед1. Егер осы касиеттер б1р топ адамныц бастарына белек-белек б1ткен болса, сейт1п, б1р1нде данальщ, ек1нш 1с1ндетагы б1р касиет, уш1нш1С1нде тагы б1р, терт1нш 1С1нде тагы 147

8бу Насыр ал-Фараби 6ip, бес1нш1с1нде тары 6ip, алтынш ысында тары 6ip цасиет болса, онда осы адамдар езара кел1скен жагдайда, 6epi де цайырымды басшылар болмац. Егер ейтеу1р 6ip кезде басшыларда даналыд болмай далса, онда булар басда шарттардыц бэрше сай келе турса да, дайырымды дала агзамсыз далмад, сей- T i n , даланы билеуш1 басшы бул ретте агзам бола ал- майды, ал даланыц 03i дуры п кету д а у т н е ушы- райды. А л егер осы басшыга адылш ы ет1п доярлыд 6ip дана табылмаса, дала 6ipa3 уады ттан кеЙ1н сез- CÎ3 дуриты н болады. 2 9 . Б^АЙЫРЫМДЫ ДАЛАРА ДАРАМА-ДАРСЫ ДАЛАЛАР ТУРАЛЫ 1^айырымды дала надан далага, онегес1з да- лага, алыс-бер1с дала мен адасдан далага^ дара- ма-дарсы. Сондай-ад мундай далага жеке адамдар - осы далалардын, ек1лдер1 де дарсы болмад. Надан дала д е г е т м 13 - еш даш ан да бадытты кер1п-б1лмеген, оган талпыну ешдашан ойына да Kipin ш ыдпаган тургындар даласы. Олар муны еш даш ан бастан Kemipin те керген емес, буран ешкашан сенген де емес. Иг1л1кт1 алатын болсад, олар ж уртты ц ойынша ИГ1Л1К рет1нде саналатын алдамшы нэрселерд1 гана, журттыц ойынша ем1рл1К мадсат болып кер1нет1н нэрселерд1 гана б1лед1, мэселен, денсаулыд, байлыд, леззат, душ- тарлыдда салыну бостандыгы, дурметпен дацд осындай нэрселер. Осы шллжтердщ эрдайсысы надан даланы ц барлыд тургындарыныц nÎKipÎHme бадыт болып табылады. А л аса зор, толыд бадыт - барлыд осы и г ! Л 1к - 148

Цайырымды нала тердщ жиынтыгы. Бацытсыздыц атаулы - тен- дег1 дерт, кедейлж, леззаттыц жоктыгы, цуштар- лы дда салынудьщ мумк1н емест1г1, сый-дурметт1ц жоцтыгы сиядты нерселер осы иг1Л1ктерге дарсы турады. Надан дала^^ б1рнеше далага бел1нед1. Д 1лгер даласы деген1М13 - сондай дала, онын, тургындары тек дьлгер заттармен гана, ягни тенн1ц т1рш1Л1к ету1не керект1нэрселермен - тагаммен, су- сынмен, ки!ммен, тургын уймен, судбаттасумен ж е­ не осыган ж ету уппн б1р-б1р1не кемектесумен гана шектелуге тырысады. Алыс-бер1с даласы деген1М13 - сол онын, тургын- дары деулет пен байлыдда ж ету уш1н б1р-б1рше кемектесуге тырысады, б1рад бул - басда б1р нерсе- ге жетудщ дуралы емес, кулл1 ем1р1нщ мадсаты. П асыдтыд пен бадытсыздын, даласы д е г е т м 13 - сондай дала, оныц тургындары тагамнан, 1ш1мд1к- тен, судбаттасудан лэззат алура тырысады, дысда- сы, олар сез1м мен диялга есер етет1н леззаттарга, дандай турде болса да сауыд дурып, сайран салуга душ тар келед1. Дан,гой дала деген1м1з - сондай дала, оны ме- кендеупплер журттын, сый-дурмет1не б е л е тп , мадтау алу уппн, оздер1 жайында басда халыдтар б1л1п, айта ж у р у1уш ш , сезбен де, йшен де мададтап, дерштеу1 уш1н, ездер1н не ж ат кез1не не б1р-б1р1не сен-салтанатымен жардырата керсету уппн б1р-б1р1- не кемектесуге тырысады, муныц бэр1н олар буган даншалыд ынтызарлыгына дарай немесе осы дан- ш алыд долынан келу1не карай 1стейд1. Мансапшыл кала деген1м13 - сондай кала, онын, тургындары езгелерд! ездер1не багындыруга, ал ездер! ешк!мге де багынбауга тырысады; олар- 149

МуИюу Насыр ал-Фараби ДЬЩыц куш -ж 1гер1 е зд е р ш е жец1С эперет1н ц у а н ы ш д а жету:етуге г а н а ж у м с а л а д ы . К Б^уштар цала деген1М13 - сондай цала, оныц \"Yç-ургындары opKÍM ез цуш тарлыгын ешб1р теж еус13, 93щз цалауынш а epKÍH icTey деп б1Л1п, осыган умтыла- №. ы. Н Надан цалалардыц ем1рш1лер1 де осы цала- йЦдардыц ездер^не уцсас болады. Олардыц ерцайсы- сыеы ездер1 билейт1н цаланыц iciH ж ург1згенде же- ке ое бастарыныц цуштарльщтары мен ниеттер1н Ийжанагаттандыруды кездейд!. № Ж огарыда 6Í3 атап еткен нерселерд1ц 6epi - на- W ан кала тургындарынын, Keciôi, муны олардыц йпр,м1рл1к мацсаты деп санауга болады. А А л енегес1з кала деген1М1з - сондай цала, онын, кезкезцарастары í3ri кездарастар санатына цосылады жэйкэне ол бацытты, пеЙ1Л1 кец, цуд1рет1 к уш т1 Алла- шн,еы, eKiHHii жаратылысты, ерекетш1л парасатты, те- пядйнде цайырымды цала тургындары б1лет1н жене солюлар сенет1н нэрселерд1ц 6epÍH хац деп б1ледц б1рац 0'й ]ул цала тургындарыныц 1с-ерекет1 цудды надан Писала тургындарыныц ic-epeKeTÍ снякты. Е Кубылмалы цала деген1м1з - сондай цала, оиывныц козцарастары мен ic-epeKeTÍ бурын кайырым- дыцы цаланыц кезкарастары мен ic-epeKeTÍ сияцты бсж^олса да, к е т н ол озгер^п кеткен: санасына озгеше идмдеялар уялап, ic-epeKeTÍ мулде басцаша болган. А Адасцан цала деген1м1з - сол, оныц ойынша, оаныацыт бул дуниедеп ем1рден к е й т келмек. Eipan овышыц TycÎHiri езгерш кеткен, сондыцтан п е й т г кец, кущуд!рет1 куш т! А л л а тагала туралы, ек!нш1 жа- рйтматылыс туралы жене ерекетппл парасат туралы ЭЕыэныц TycÍHÍKTepiHin TepicTiri соншалыц, булардыц инАйнабаттылыцца Herís болуы да, барлыц зат б1ткен- 1М 50

Цайырымды нала нщ кей1пкер1мен образдары рет1нде цабылдануы да мумк1н емес. Бул цаланыц б1р1нш1 басшысы ].с ж уз1нде со- лай болмаса да, ез1н Тоц1р1 кектен жебеген адам ет1п корсетуш 1лерд1ц санатына жатады жене осы мацсатпен циянат жасап, ет1р1к айтып, менмен- Д1К керсетед1. Бул цалалардыц ем1рш1лер1 дайырымды ца- лалардыц ем1рш1лер1не царама-дарсы; б1реулер1н1н, бил1г1 етн п п л е р ш щ бил1г1не царама-царсы; булар- дьщ барльщ адамдары ж о тн д е де осыны айту ке- рек. Уады т жагынан б1р1нен соц 61р1 келъп отыра- тын, дайырымды цалалардыц ем1рш1лер1 бейне б1ртутас жан жене бейне б1ртутас м а ц ы л т агзам 1спетт1. Сондай-ац егер зеуде б1р цалада немесе кеп- теген цалада б1р мезг1лде б1рнеше агзам болса, он- да булардыц бэр1 цосылып, бейне б1ртутас агзам тур1нде, ал булардыц жандары бейне б1ртутас жан рет1нде кер1нбек. Барльщ басца дэрежедег1 цала тургындарыныц жайы да осындай: турл!-турл1 за- манда ем1р сур1п, б1р1нен соц б1р1дуниеге кел1п оты- ратын бул адамдардыц бэр1 бейне мэцг1 жасайтын б1ртутас жан 1спетт1. Сондай-ац егер дэрежес1 б1р- дей б1рнеше адам б1р цалада немесе кептеген цалада б1р мезг1лде ом1р сурер болса, дэрежелер1 жагынан олардыц не басшылыц жасауш ыларга, не цызмет керсетуш 1лерге жататындыгына царамастан, бул адамдардыц жандары бейне б1ртутас жан тэр1зд1 болмац. Кайырымды цала тургындарыныц б1Л1М1 мен цызмет1н1ц б1р объект1лер1 ж алпы га ортац, басда- лары белг1л1 б1р дэрежедег1 адамдарга гана тэн. Булардыц эрцайсысы осы ек1 категориялы заттар арцылы, атап айтцанда, цаланыц басца тургында- 151

Эбу Насыр ал-Фараби рымен коса оган да ортац нерсе арцылы жене оныц ез1мен дережелес адамдаргагана тен цасиет арцылы бацыт ушпагына жетед1. Егер булардыц эрцайсысы осы 1ст1н, бер1н орындайтын болса, ол ез1н1ц осын- дай 1стер1нен жан рацатын тауып, 1зг1л1кке белен- бек. Ол осылайша негурлым узац эрекет етер бол­ са, согурлым жацсы; оныц жаны жай тауып, 1зг1л1к нурына беленбек. Муныц 031 ж азу енер1не узац уацы т ы ж дахатты ж атты гу нетижес1нде адам­ ныц бул онерд1 ж ет1к мецгерет1н1 сияцты, сейт1п ол осымен негурлым узац айналысса, бул онерге ол согурлым жацсы машыцтанып, жет^ле туспек жене де осы цимылды унем1 цайталай бергенд1ктен оныц шеберл1г1есе бермек, осындай рухани халден келш шыгатын лэззат арта туспек, ал адамныц ез1 бул онермен бурынгыдан да зор цуанышпен, суй 1спен- нплж пен айналыспац. Бацы тца ж етк1зет1н 1с-ере- кет ж айы , м1не, осындай; бул к:-ерекет негурлым кеб1рек жене ж и1рек орындалып жене буган адам негурлым кеб1рек куш -ж 1гер1н жумсайты н бол­ са, бацыт унпн жаралган жан согурлым куш тц 1зг1 жене кемелд1 болмац. Сондыцтан ол барган сайын кемелдене тус1п, материяны цаж ет етпейт!н жене одан азат болып ш ыгады, сейтш , мундай ж ан ма- териямен б1рге бузылмайды жене ез1н1ц ем1р суру1 уппн оны цажет етпейд1. Ж ан басца б1р тен формасына туспейт1ндей болып, материядан б е л т т шыццан кезде бел- Г1Л1 б1р жолмен тен атаулыда цалыптасатын ак- циденциялардан азат болады, сондыктан ен- д1г1 жерде жан туралы айтцанда ол цозгалуда немесе дамылдауда деуге болмайды бул ретте ен- Д1 тенге ж ат нерсеге сейкес келетш сезд1 гана цол- дану керек. Адамныц ацыл-ойына тен атаулыны 152

Цайырымды нала суреттеуге долданылатын нэрсен1ц бер1 материя- дан 6ел1н1п ш ыддан жан жен1нде долдануга кел- мейд1 деп танылуы керек. А л жан жагдайын тус1н1п, пайымдау ете диын, тосын 1с. Дел сон- дай-ад тэннен бел 1н т шыддан жан осыган байла- нысты болган жене осыныц езег!не енген нерсен1ц бер1нен арылады. Материядан бел1н1п ш ыддан осы жандардьщ шпнде турл! материялы жандардьщ болганы хад жене бул жанныц жагдайы - б1реу- лер1нде кeбipeк, ек1нш1 б1реулер1нде азырац дере- жеде тенн1ц тем перам ентте байланысты екен1, сон- дай-ад жанньщ дандай жагдайы болса да осы жан уялаган тенн1ц темперамент1не дарай аныдталаты- ны аян, сондьщтан будан шыгатын сезс13 дорытын- ды, жанныц жагдайы сол ж ан уялаган теннщ ез- геру1не дарай езгер1п отыруга ти1с. С е й т т , тенн1ц езгерг1шт1г1 шекс1з болгандыдтан, жанныц езгер- г1шт1г1 де шекс^з. 3 0 . Ж А Н Н Ь Щ Б1Р-Б1Р1НЕ ЦОСЫЛУЫ ТУРАЛЫ Адамзатты ц б1р урпагы е л т , тендер! жойыл- ган кезде, ал олардыц тэннен азат болган жанда- ры бадытда жеткен шадта, сол дережедей басда адамдар олардыц жолын дуып, орнын басады да, солардыц 1стеген1н 1стейд1. Булар да е л т , жандары ездер1нен бурынгылардыц бадыты сиядты бадытда жеткенде булардыц ердайсысы тур1, саны мен са- пасы жагынан ез1не удсас жанмен досылады. Эз- дер1 тенс^з болгандыдтан булардыц досылуы, олар даншама коп болса да, кещ стж жагынан булардыц арасында ешдандай таршылыд тугызбайды, булай болатын себеб1 булар ешдандай орын алмайды, ейт- 153

Збу Насыр ал-Фараби кен1 булардыц 6ip-6ipÍMeH кездес1п, досылуы тэн- дерде болатын жагдайга уцсамайды. Асцац ce3ÍMHÍn асцац сез1мге цосылуы сияцты 6ip-6ipiHe уцсас eKi жан 6ipi-6ipÍHe цосылып, негур- лым кебейе туссе, булардын, ерцайсысыныц ала- тын леззаты согурлым куш т1 болады. Буларга ке- лес1 жандар келш цосылган сайын соцгылардыц бурынгы жандармен кездесуден алатын леззаты есе туседц ал бурынгылардыц кей1нг1лермен досылудан алатын леззаты да есед1, е й т к е т булардыц эрцай- сысы ез паркын танумен щатар esÍHe уцсас жандар- дыц паркын да сан рет танып б1лед1. Оныц парасат Kynii сапа жагынан есед1, ал мунда кездесет1н нер- сен1ц сан жагынан ecyi узац уацыт жаттыгу нети- жес1нде ж азу енер1не машыцтанган хатш ы ше- берл1г1н1ц ecyi сияцты болып шыгады. Булардыц ерцайсысыныц Kynii артцан сайын 6ipÍHÍH eKÍHniici- не цосылуыньщ алатын орны ез енер1н бурынгыдан да тасытып, жет1лд1ре тусет1н хатшыныц дейект1 цимылындай. Ж ан атаулы 6ip-6ipiHe шекс13 посы­ ла берет1нд1ктен, булардын, ерцайсысыныц леззаты да уацыт еткен сайын ш екс1з есе беред1. Дуниеден еткен epôip урпацтыц жайы да дел осындай болып отырган. 3 1 . ОН ЕР МЕН БАЦЫТ КАТЕГОРИЯЛАРЫ ТУРАЛЫ Бацыттыц турл1 категориялары уш белгЫ бойынша: Typi, саны жене сапасы жагынан 6 ip i- n e H -6 ip i асып Tycin отырады, сол сияцты теменде келTipiлген онер категориялары да 6 ip Í H e H - 6 ip i ар- тыц. Bip eнepдiц eKÍHnii енерден артыц болатыны - 154

Цайырымды нала булар ер турге жатады да, 6 ip ÍH e H -6 ip i асып тусед1, меселен, тоцымашылыц, мата жасау, ет1р жасау, сыпыру енер1, би OHepi жене фидИ енер1, сонымен катар медицина мен риторика да осындай. Эртурл! енер 6ipÍHeH-6ipi, М1не, осылайша асып т у с т отыра- ды. Bip турге жататын енер ек1лдер1Н1ц арасында сан жагынан айырмашыльщтар болуы мумьан. Месе­ лен, ек1 хатш ыныц б1р1нде ж азу eHepi жайындагы б1л1мн1ц мол болуы, е к т ш Ы н д е аз болуы ыцтимал. Осы енерд1 алатын болсац, муны ц ез1, меселен, т1л, риторика, каллиграфия жене арифметика жайын­ дагы белг^л! б1Л1мдерд1ц косылуынан кел^п шыга- ды. Булардыц б1р1нде, меселен, едем1 каллигра- фияныц жене риторика ж айында белг1л1 б1л1мн1ц болуы, eKÍHniicÍHÍn т1лд1, риторика мен каллигра- фияныц кейб1р элементтер1н ж етж б1л у 1, ал y n iiH - miciHÍn осы терт енердщ бер1не де ж етш болуы мум- KÍH . Сапа жагынан артьщшылыгы мынадай: жазу енер1н1ц белг1л16 i p элементтер1н игерген ек1 хатш ы ­ ныц 6 ip i ез1н1ц игерген саласын ек1нш1с1нен анагур- лым терец де ж ет1к б1лед1. Сапа артыкш ылыгы, M Í- не, осындай. Бакы т категориялары да нак осындай белг1лер1 жагынан 6 ip ÍH e H -6 ip i асып T y c in отырады. Баска калалардыц тургындарын алатын бол- сак, ездер1 ж аман адамдар болгандыктан, булар­ дыц 1с-ерекет1 жан жуйес1не де жаман едет жуцты- рады. Сол сиякты, ж азу енер1не катысты жаман ic-ерекет осы енерд1ц жаратылысына сай келмей- TÍH болса, осыныц салдарынан адамныц ж азу тес1л1 нашар, сумпайы жене шалагай болады, сейт1п, бул ерекет негурлым кеп кайталанса, оныц eHepi согур- 155

86у Насыр ал-Фзрзби лым шалагай болады. Басда далалар тургында- рыныц оцбаран ic-epeKeTÍ олардыц ж ан жуйес1не над осылайша сумпайы, лайыдсыз едет жудтыра- ды, сейт1п, к1мде-к1м осындай ерекет1н негурлым кеб1рек дайталайтын болса, онын, рухани хал1 согурлым нашарлай тусед1 де, олардьщ жан жуй- eci дертке шалдыгады. М1не, сондыдтан да олар осы ерекеттщ нетижес1нде ездер1 бастан кеш1рет1н ру­ хани хал-жайынан радат табады. Тен1ндег1 кесел- ден дас^рет Hierin ж урген адамдар (меселен, безгек ауруы мецдет1п жургендерд1ц Keninijiiri) темпе- рамент1н1ц бузылуы нетижесше жаратылысынан ешдандай радат бере алмайтын тагамды суйк1мд1 деп есептейд1 де, муныц KepiciHine, ж аратылы­ сынан радат келт1рерл1к тетт1 тагамды нашар жей- дь Дел сол сия дты жарымжан адам да тур лi Henci мен едет-гурыптан бузылган диялды ц жел1Г1мен ж ексурын ережелер мен ic-epeneTTi радат керед1де, тамаш а жене Í3ri нерседен азар да безер болады не- месе одан eni6ip TyciHÍri болмайды. Эдетте наудас адамдардыц арасында ез ауруы жайында денеце б1лмейт1н адамдар болады, мундайлар ездерш мул- де cay адамдар деп есептейд1 де буран кем1л сенет1н1 соншалыд, дер1герд1ц сез1не дулад аспайды, дел сол сиядты жарымжан адамдардыц арасында ездер1Н1ц кесел1 жайында денеце б1лмейт1ндер бар, булар ез- дер1н epi Í3ri, epi рухани cay адамдар деп есептей- д1 де жетекш1с1н1ц, устазыныц немесе ады лгейш щ айтданына мулде дулад аспайды. 156

Цайырымды цала 32. Осы ЦЛЛАЛАРДЫД ТУРРЫНДАРЫ ТУРАЛЫ Надан далалардьщ тургындарын алатын бол- сан;, булардын; жандары кемел^не жете алмай к;ала- ды да, ем1р суру уш1н материяны сезс1з каж ет етед1, ейткен1 алгашцы угымдардыц жэрдем1мен булар- дыц зердес1нде уялаган ешкандай акикат жок- Булардын, Т1рш1л1г1не нег1з болып отырган материя жойылган кезде, ез жаратылысы бойынша жойы- лып б1ткен нерсен1ц ем1р с у р у т щ арцауы болып та- былатын куштер де жойылады, ал цалып койган нэрсен1ц ем1р суру1не жаратылысынан нег1з болып отырган куш тер кала беред1. А л енд1 осы калган бе- лег1 де бузыла бастаган кезде жене 1р т -ш 1 р т баска б1р затты курасты рган кезде сол цалып койган нэр- се далган материянын. 1р1п-нпру1 нэтижес1нде пайда болган заттыц кейб1р формасына айналады. Будан кеЙ1н осындай зат 1р1п-ш1р1п, баска б1р нэрсен1 кура- стырган сайын далып койган нерсе 1р1п-ппру нэти- жес1нде пайда болган нерсенщ кейб1р формасына айналады, сейтш , зат элементтерге ыдырап бйжен- ге дей1н осылай бола беред1, сонда онын, акты к кал- дыгы элементт1ц формасы болады. Содан к е й т пайда болган нерсе материянын; 1р1п-нпру1н аяктап ш ьщ дан элементтерд1ц осы бел- шектер1нен туатын нэрсеге байланысты. Сондьщтан егер бул белшектер араласып к е т т , осындай арала- судан адам пайда болса, онда булар адам формасы­ на тусед1. Егер булардыц араласуынан жануардыц баск;а б1р тур1 немесе жануардан езге зат пайда бол­ са, онда булар осы екеуш щ б1р1нщ формасына ту- спек. Курып-бггш, ж окка шыгатын т1р1 жандар - мал, жыртцыш ац, жылан сияктылар осындай. Цайырымды кала тургындарын алатын бол- 157

Збу Насыр зл-Фараби сад, ата-балаларыныц кезцарастарына сэйкес олар- дыц бойында далыптасдан рухани жагдай олардыц жандарын материядан азат етед1. А л оларга жаман эдеттен ауысдан оцбаган рухани жагдай алгашды жагдаймен уш таса кел1п, осы алгашды жагдайды дурл1кт1ред1, оган дарсы турады, сейт1п, соцрылар- дыц алгашдыларга дарсылыд керсету1 салдарынан жан аса 6ip ауыр азапда уш ырайды. А лгаш ды да- сиеттер соцгыларга дарсылыд керсетед1 де, жан буран тагы да аса ауыр азап шегед1, сейт1п, осы- ныц нэтижес1нде жан б1рден eKi турл1 ауыр азап шегетш болып шыгады. Надан дала тургындары- ныц 1с-ерекет1 нэтижес1нде далыптасдан осындай рухани жагдайлар жанныц парасатты бел егт шы- нында да ауыр азапда салады; б1рад жанныц пара­ сатты бел1Г1 сез1м жетк1зген деректермен айналы- сатын болгандыдтан, бул азапты байдамайды. Ал сез1мнен босаган кез1нде парасатты белж ез1н осы жагдай душ ар ететш азапты байдайды, сонда ол жанды сырттан кел1п жататын сез1мдер мен барлыд заттан босатып, материядан азат етед1. Эдетте элденеге налыган адам ез1не сез1м ар- цылы келет1н нэрсемен айналысданда ез дайгы- сынан дас1рет шекпейд1 жене муны байдамайды да, ол сез1мнен босанып, ез дайгысына дайта шомган- ша осылай болады; эдетте ауру адам, элденендей 6ip заттармен айналысданда, ез1 наудастыц аза- бын аз шегед1 не esin алацдататын заттардан боса­ нып, дайтадан динала бастаганга дейш бул азапты байдамайды, сол сиядты жанныц парасатты бел1- ri де ез1не сез1мнен келет1н нерсемен айналысдан­ да нашар халде кезд есетт азапты байдамайды, сей- T i n , ол сез1мнен толыд арылып, бул азапты с е з е т т кезге дей1н, оган муны ц дас1рет! б1л1нгенге дей- 158

Цайырымды нала ÍH осылай бола беред1. М1не, сонда жаннын, осынау белЫ мецг1-баци ауыр азап шегумен болады. Егер бул азапца осы цалада белг1л1 сатыда турган адам ушырайтын болса, тургындардыц ерцайсысыныц тартатын азабы ез cepirÍHÍH аза- бымен 6ipre арта туспек, ал ж ан бггкеннщ 6ipi- He-6ipiHÍn 1лесе ж ур1п, цосылып отыруы шекс1з болгандьщтан, булардын, гасырлар бойы тартатын азабы да шекс1з; бацытца дарама-царсы бацьггсыз- дыцтыц мен!, М1не, осында. Адасцан ^алалардыц тургындарын алатын бол- сац, буларды жолдан тайдырган, бадыт атаулы esi- не белг1л1 бола турса да, надан нала тургындарыныц елдеб1р мацсатын орындау уш1н буларды бацыттан бурып экеткен адам енегес1з цала тургындарыныц санатына цосылады; демек, мундагы бацытсыз жан оныц ж алгы з 03i, ал сол цаланыц кулл! тургы нда­ рын бацытсыз деуге эсте болмайды. Тургындардын ездер1н алатын болсац, надан цалалардыц тургын- дары сияцты цурып 6 iT in , ipin-niipin кетед!. Цубылмалы цалалардыц тургындарын ала­ тын болсац, булардын, жагдайын езгертш, бацыт- тан бурып экеткен адам енегес1з кала тургындары­ ныц 6ipi болса, соныц ж алгы з ез1 бацытсыз болмац, ал баскалары да надан цалалардыц тургындары си­ яцты цурып 6 ÍT Ín , ip in -n iip iM e K . Б1лмест1ктен не цатеден басцаларды бацыттан бурып екетуш1лерд!ц эрцайсысы, М1не, осындай халге ушырамац. Надан цала тургындары сияцты, ез ерк1нен тыс, лажсыздан ерекет жасаган цайырымды цала тургындарын алатын болсац, осыныц 6epiH лаж- сыз ж асаган адамныц ез1 ез цылыгынан цас1рет Hie­ rin отырган болса, ол е з т щ лажсыз цимылы нети- жес1нде цайырымдылыцца цайшы келет!н жене 159

Эбу Насыр ал-Фараби оныц жагдайын нашарлатып, ез1н енегес1з дала тургындарыныц дережес1не тус1рет1н рухани хал- ге уш ы рам адш ы емес. М1не, сондьщтан да оныц лажсыз жасалган ерекет1 оган епщандай зиянын тиг1збейд1. А л ай да м уны ц ез1 дайырымды далага дарама-дарсы дала тургы ндары ны ц б1р1не багы- нышты болып отырган немесе ез1не дарама-дарсы адамдар мекен етет1н жерде лажсыз турган адам- ныц гана басында болатын жагдай. 3 3 . ЦАЙЬП'ЫМДЫ ДАЛА ТУРРЫНДАРЫНА ОРТАД МЭСЕЛЕЛЕР ТУРАЛЫ Дайырымды даланыц барлыд тургындары б1луге лэз1м ортад нэрселер мыналар: Б1р1нш1ден, олар Б1р1нш1 себепт1 жене онын, барлыд атрибут- тарын б1луге ти1с; онан соц материядан белек ем1р суруш1 нерселерд1 жене булардыц ердайсысыныц атрибуттарын, сонымен датар ерекетнпл парасатда деЙ1н булардыц турган сатысын жене ердайсысы­ ныц 1С-ерекет1н б1лу1 керек; будан кеЙ1н олар аспа- ни субстанцияларды жене булардыц ердайсысына тен атрибуттарын белуге т т с , будан кеЙ1н осы суб- станциялардан те м е тр е к орналасдан табиги де- нелерд! жене булардыц далай дурылы п, далай бу- зылатынын, сонымен датар буларда болып жатдан дубылыстардыц бер1 кемелд1, м1нс1з, байыпты, ед1л, дана е к е т н , сейт1п муныц бер1нде ешдандай адау, кем нплж жене ешб1р ед1летс1зд1к жод екенш б1лу керек, будан соц олар адамныц шыкдан тег1н, жанныц даб1леттер1 далай пайда болатынын жене ерекетнпл парасаттыц муны калай нурландырып, онда алгашкы угымдарды калай далыптастыраты- 160

Цайырымды нала нын, сонымен катар ер1к пен ерк1н тацдауды б1луге ти1с; будан кей1н булар б1р1нш1 басшыны жене аян- ныц цалай бер1-летш т б1луге ти1с; онан соц 6елг1л1 б1р кезецде б1р1нш1 басшы болмай цалганда онын, орнын басуга ти1ст1 басшыларды б1лу керек; будан к е й т олар цайырымды цала туралы, оныц тургын- дары туралы жене олардыц жанды бацытца цалай жетк1зет1н1 жайында б1луге ти1с; олар буган цара- ма-царсы цалалар туралы, олардын, цайтыс болган тургындарыныц жандары не куйге тусет1н1н - б1реулер1н1н, бацытсыздыцца уш ы рап, ек1нш1 б1ре- улер1н1ц гайып болатынын б1луге ти1с; будан соц олар цайырымды халыцтар туралы жене оларга ца- рама-царсы хальщ тар туралы б1луге ти1с. Бул заттардыц бэр1 мынадай ек1 ед1ст1ц б1р1мен танылады: не бул заттар олардыц ж ан жуйес1нде нацты ем1р сурген нуЙ1нде бейнеленед1, не булар жан жуйес1нде уцсастыц немесе ел1ктеуш1л1к арцылы бейнеленед1, ал бул жагдай сол жандарда заттардыц ездер1не ел1ктейт!н бейнелер пайда болганда кезде- сед1. Меселен, цалада даналар буларды делелдеме арцылы жене ез интуициясы арцылы танып б1лед1; даналардан таглым алушылар, соларга наным, сен^м артуш ылар бул заттарды сол даналар керген цалпында танып б1лед1; басцалар буларды ел1кте- у1ш тус1н1к-тер арцылы таниды, ойткен1 олардыц ацыл-ойы жаратылысынан немесе уйренш1кт1 даг- дысы бойынша бул заттарды нацты ем1рдег1 цал- пында тануга цаб1летс13 келед1. Зат атаулыныц бер1 б1л1м объект1лер1не айналады, алайда даналарга да- рыган б1л1м - сезс1з ец артыц б1л1м. Затты е л т т е п ш тус1н1ктер арцылы танып б1лупплердщ арасында б1реулер1 муны объект1н1ц ез1не жацын тус1Н1ктер арцылы таниды, ек тп п л е р ! объект1ден б1раз алшац тус1н1ктер арцылы, уш1нш1лер1 объект1ден будан да 161

6ûy Насыр ал-Фараби алш ак TyciHÍKTep арцылы, торт1нш1лер1 объект1- ден мулде алш ак тус1н!ктер аркылы таниды. Op6ip хальщ та жене epôip дала тургындарында бул зат- тар ездер1не эбден мэл1м TyciHÍKTep арцылы бейне- ленед1. Op6ip халы кка эбден мэл1м тус1н1ктерд1ц не кепш 1л1г1нде, не iniÍHapa айырмашылыцтар болуы MyMKÍH, сон-дыцтан ep6ip заттар 6ip халыцтан ек1н- mi хальщца Караганда басцаша бейнелену1 мумк1н. MiHe, сондьщтан да эртурл1 кайырымды калалар мен кайырымды халыцтардыц сенет1н бацыты мен к е з д е й т т мацсаты 6ip бола турса да, булардыц д1н- дер1 эртурл1 болуы мумк1н. Осы жалпы заттар ездер1не сэйкес келет^н дэлел- демелер арцылы танылганнан кеЙ1н, булар ж э н т д е ешцандай талас болмасца ти1с - жалган б1лг1шт1к- ке нег^зделген талас та, мэселенщ мэнЫ н тус1нбеу- н п л тк е непзделген талас та болмауы керек, ейт- кен1 бул ретте таласушыныц коц1лге тоцыганы нак сол мэселенщ шынайы TopKÎHi жайындагы б1л1м емес, жалган угы м болып шыгар ед1. А л осы жалпы заттар ел1ктег1ш TyciHÍKTep арцылы танылган бол- са, бул ел1ктег1ш тус1н1ктерде талас нэрселерд1ц бо­ луы MyMKÍH, оныц 6epri ж агы нда ел1ктег1ш TycimK- терд1ц б1-реулер1нде мундай нэрселерд^ц аз болуы, eKÍHnii б1реулер1нде коп болуы, б1реулер1нде булар­ дыц негурлым айцын, eKiHnii б1реулер1нде негур- лым KOMecKi болуы мумк1н. Заттарды ел1ктег1ш TyciHÍKTep арцылы танып б1лет1ндерд1ц арасында даулы нэрселерд1 байцаган- нан кеЙ1н осыган тоцтап ц ал уты л ар д ьщ болуы M yM KÍH. Мундайлар б1рнеше категорияга бол1нед1. Жетекш1л1кт1 керек етет1ндер. Булардыц эл- деб1реу1н1ц ойынша, б1рдеце жалган болып шыцса, ол eKiHnii т у с т ж т щ , ацикатка негурлым жакы н 162

Цайырымды нала турган жене мундай талас тугыза алмайтын тус1н1к- т!ц дэрежес1не кетер1лед1. Егер ол осыны цанагат етет1н болса, ол осыган тощтайды, ал егер оган мун­ дай ту сш ж те цате болып керш се, ол будан да ер1 ке- тер1лед1. Егер коц1л1не унаса, ол осыган тоцтайды. Сейт1п эрдайым белг1л1 б1р сатыдагы тус1н1к, оныц ойынша, цате болып шыццан сайын, ол негурлым жогары сатыга кетер1лед1. А л егер ту сш ж т щ бер1 оган жалган болып кор1нсе, муныц мен1с1 - оныц бойында ацйцатты танып б1лет1н дарын бар деген сез. Надан цалалардыц кейб1р мацсаттарын нысана тутуш ы лар - сый-цурмет, молшылыц, байлыц ра- хаты сияцты нерселерге бой уруш ы лар ек1нш1 басца категорияга жатады. Цайырымды цаланыц зацда- ры мундай нерселерге, тыйым салатынын кер1п, олар цайырымды цаланыц кезцарастарына ден цо- яды да, булар ацицат бейнелер1 бола ма, елде ездМ- нен сол ацицатца б е т м нерсе бола ма, ейтеу1р осы- ныц бер1н бурмалауга тырысады. Бул бейнелерд1ц ек1 турл1 жолмен бурмалануы мум-к1н: б1р1нш1ден, талас тугызуы мумк1н тармацтар арцылы, екшпп- ден, жалган б1лг1шт1к пен алдау арцылы бурмала- нады. А л ацицаттыц ез1 жалган б1лг1ш т1к пен алдау арцылы гана бурмаланбац. Муныц бер1олардыц на- дандыц жене сумпайы мацсатына жету1не ешнерсе де бегет болмауы уш1н 1стелед1, сондыцтан мундай- лар цайырымды цала б1рлест1Г1Н1ц мушелер! болуга ти1ст1 емес. Тус1н1ктерде талас нерселерд1ц болуы салда- рынан, сондай-ац угымныц нашарлыгы салдарынан угы м бтгкеннщ бер1н жалган деп б1-лет1ндер1н1ц тагы да б1р категориясы бар, булар осы тусш ш тердщ цайсысы ацицат екен1н ажырата алмайды, сейт1п ешб1р талассыз тус!Н1ктерд1 де жалган деп есептей- 163

Эбу Насыр эл-Фараби Д1. Бул адамдар жогары кетер1Л1п, ацицатты танып бш у мацсатымен оран жацындай бастаган кезде, угымыныц нашарлыгы себепт1 булар одан aya жа- йылып кетед1 де, ацицатты шындыцтагыдан басца- ша деп угы нады , онын, 6epri жагы нда ездер1 кец1лге тоцыган жалган ацицатты нагыз ацицат деп ойлай- ды. Егерде буларга ез TyciHÎri жалган болып KepÎH- се, булар ездер1 цабылдаган нерсен1 емес, кен.1лге тоцылган ацицаттыц ез1 жалган деп ойлай бастай- ды. Будан олар мынадай цорытындыга келед1: те- г т д е ешцандай ацицат жоц, жене ацицатца жетт1м деп ойлаушы ep6ip адам тек цана ез1н-ез1 жубату- мен журед1, ал ж урт алдында ацицатца жетк1зем1н деп KynÎHynii адам тек кана OTipiKnii epi суайт, ол осылай Т1Л1Н безеп улы к болуды кездейд1 немесе баска 6ip нерседен делелденед1. Осынын, н ети ж ест- де мундай адамдардын, багзы б1реулер1 абыржып цалады, ал екш пй б1реулер1Н1ц ойынша, - нерсе- ге алыстан кез салатын немесе б1рдецен1 тус1нде керет1н адамдардыц басында болатыны сиякты, - акикаттьщ болуы хак, 6ipaK адам оны танып-б^лу- ден алые жатыр, ал оныц себеб1н аныктауга, булар- дыц ойынша, адамныц акыл-парасаты жетпейд1. Эздер1 пайымдаган н е р с е т бурмалауга тырысып, пайымдалган нэрсен1 акикат деп санамай, олар: ацырында, ацицатца жетт1к деп ойлайды. 3 4 . НАДАН НАЛА МЕН АДАСЦАН ДАЛА ТУРЕЫНДАРЫНЫЦ КеЗЦАРАСТАРЫ ТУРАЛЫ Д1ни сен1мдер1 кейб1р ecKÍ Tepic кезкарастарга нег1зделген реттерде кала надан немесе адаскан ца- ла болып шыгады. 164

Цайырымды нала Кейб1реулер, мэселен, былай деседк б1зд1н, кер1п журген1М13дей, кейб1р Т1р1 жандар б1р-б1р!не цара- ма-цайшы жене онын, эрцайсысы ек1нш! Т1р1 жан- ды цуртуга тырысады. е з 1М13 кергендей, эрцайсысы ез екщлмен б1рге осы ем1рде ешуден аман сацтай- тын нэрсеге жене ез1не царсы турган жандардан ез1н цоргауына, ез1Н1ц ур1м-бутагын аман сацтауына септ1г1н тиг1зет1н нерсеге ие болады, будан кей1н ез1- не царсы турган нерсен1 жойып, тур1 жагынан ез1- не уцсас тен жасауына септ1г1н тиг1зет1н нерсеге ие болады, ацырында, басца заттарды пайдалана оты- рып, ез ем 1рт цызыцты да баянды ету1не мумк1н- д1к берет1н нерсеге ие болады. Осынау т1р1 жандардыц кеб1нде ездер1не цар­ сы нерсен1ц бер1н ж ещ п ш ы гуы на мумк1нд1к бе- рер- л1к цасиет бар. ез1н1ц царама-царсылыгына жене басца Т1р1 жан атаулыга цатынасы жагынан ерб1р т1р1 жанныц жайы осындай, сондыцтан б1з- ге ерб1р т1р1 жаннын, жалгыз ез1 гана цызыцты ем1р суруге жаралган тер13Д1 кер1нед1, нац осы мацсат- пен оныц бойына ез1не пайда келттрмей, зиян жа- сайтын нерсен1 жою уппн цажетт1 цасиет б1ткен жене барынша цызыцты ем1р суру1 уппн пайдала- нарлыц м ум к1нд1г1 мол сияцты кер1нед1. Б1з б1рта- лай жануарлардын, кептеген басца жануарларды тарпа бассалатынын, сейт1п ездер1не будан келер елеул1 пайда болмаса да, сол жануарларга цастыц 1степ, жойып ж1беруд1 кездейтйпн кер1п журм1з, бейне булардыц ерцайсысы ез1н1н, жаратылысынан дуниеде ез1нен басца Т1р1 жаннын, болуын цаламай- тын сияцты немесе басца жануар атаулыныц ем1р суру1 оган нуцсан келт^ретшдей, бейне осы жану- ардыц ем1р суру1нщ ез! оган зиянды нерседей кер1- нед1. Будан соц Т1р1 жаннын, ерцайсысы тгпт! мун- 165

Эбу Насыр ал-Фараби дай мацсат кездемегеннщ ез1нде де ез пайдасы упйн езге жанды цул етуге тырысады, алуан турлерд1н, езара царым-цатынасы, зтне, осындай, ал кеп рет- терде белг1л1 6ip турге жататын барльщ индивид- терд1ц арасындагы царым-цатынас та осындай. Бул Tipi жандардыц жаратылысы сондай, езара арпалы- сып, жауласып жатады, онын, 6epri ж агы нда олар- дыц басцалармен салыстырганда ец мьщтысы мей- лiншe шалцып OMip суредй А л ж eцiп шыццандары эрцашан да 6ipiH-6ipi жойып ж!бер!п отырады, ей- TKeHi, ез жаратылысы бойынша, эрцайсысы epôip басца ж ан атаулыныц OMip cypyiH opi женс1з, epi ез OMipiHe зиянды деп санайды, не болмаса, эрцайсы- сы ep6ip езге Tipi жанды e3i уш1н жаралган деп са­ найды да 6ipiH-6ipi пайдаланып, цул eTin отырады. Болып жатцан цубылыста ешцандай ж уйе жок, десед1; Tipi жанныц дepeжeci сацталмай ж ур де- ceдi; ep6ip Tipi жаннын, бойына 6iTKeH турл1 цасиет оныц басына лайьщ болып келмейд^ ал оныц 6epri жагы нда Tipi жан атаулыныц есте T ip in ^ iri жощ де- ceдi. MiHe, осындай нерселер e3ÍMÍ3 байцап журген жене e3ÍMÍ3re бeлгiлi Tipi жандарда кездес!п отыра­ ды. Сонымен цатар, кeйбipeyлepдiц айтуынша, олардыц туа б1ткен жаратылысы нац осындай, ендеше табиги тендер epeKeTi тацдау бостанды- гына ие болып отырган, ез цалауы мен epni бойын­ ша цимылдайтын жануарлар ерекетш щ дел e3i, ал парасатты жануарлар ез бклгетнше ерекет eтeдi. Сондыцтан олар былай деп уйгар-ган: цала 6ÍTKeH 6ip-6ipiMeH Kypecin, ж ауласуга Tnic, бул цалалардыц ешцандай дepeжeci жоц, буларда em6ip TepTin те жоц жене бул жерде басцаларга цараганда сый-цурметке немесе тагы 6ip артьщш ыльщ ца ж алгы з e 3i лайыц 166

Цайырымды нала келетш ешк1м де жоц. Олардын, уйгаруы нш а, эрб1р адам ез цолындагы иг1л1кт1ц бер1н ем1н-ерк1н пай- даланып, ез1не пайдалы нерсе упйн басцага царсы куресуге т т с , сейтш ез душ паныныц бер1н жен,1п шьщцан адам - ец бацытты адам. Осынын, бэр! цалада надан цалаларга тэн кепте- ген кезцарастыц тууына себепкер болады. Мэселен, кейб1реулерд1ц ойынша, адамдар арасында ешб1р байланыс деген жоц, табиги байланыс та, жасан- ды байланыс та болмайды, сондьщтан ерк1м басца б1реуд1ц муддес1не нуцсан келт1руге тш с, ерк1м ез- ген1 ж ат санауга ти1с, ек1 адам тек зеру болган- да гана б1р1г1п, тек лажсыздан гана келЫ мге кел- мек, ал осылай б!р]ккен кунде б1реу1 ерцашан да жецуш1, ек1нш1с1 ж ещ луш ! жац болады. Егер ей- теу1р б1р сыртцы жагдай буларды б1р!Г1п, кел1С1мге келуге итермелейтш болса, булар муны цалайда зеру болгандыцтан гана, сыртцы жагдай буларды осыган межбур еткенд1ктен гана 1стейд1. А л осы сы- ртцы жагдай жогалды дегенше-ац булар сезс13 суы- сып кетед1 де, айрылысуга ти1с болады. Адамзатца тен кезцарастардыц 1Ш1ндег1 хайуанды ц кезцарас М1не осындай. А л басца б1реулер ерцайсысы ейтеу1р б1р 1СТ1 орындауды ез М1ндет1не алатын кемекш1лер! мен жердемш1лер! болмаса, жалгыз адам ез1Н1ц бар муцтаж ы н етей алмайтынын б1лгеннен кей1н, б1р1- гуд1 жацтайды. Тагы б1реулерд1н, ойынша, муны зорльщтын, куш1мен жузеге асыру керек - булай еткенде кемек- нплерге зеру болып отырган адам ж урттьщ бел- Г1л1 б1р тобын езш е багындырып, цул етед1 де, бу- дан кеЙ1н солардыц кемег1мен журттын, е к т п п тобын нац осылайша езше багындырып, кул ете- д1. Мундай кемекш ! оган терезес1 тец адам ретш- 167

ббу Насыр ал-Фараби тыц арасындагы жене осындай дос б1рлест1к пен дос топтыц арасындагы 1Ш1нара байланысты аныцтауга ти1с: узад уадыт б1рге болу, 1шет1н тамад пен сусын ортадтыгы, кэс1п ортадтыгы, басда тенген дау1п-да- тер ортадтыгы, ес1ресе б1рге туратын журт белг1л1 б1р алапатты бастан кеппрген кезде б1реулер1 ек1нш1 б1реулер1не жубаныш болады, - элденендей рацат ортадтыгы, сондай-ад б1реуд1ц кемейн б1реу дажет етпей доймайтын орын ортадтыгы, - мэселен, б1рге сапар шеккенде осылай болмад. 35. ЭД1ЛД1КТУРАЛЫ Ж урт айтады: топтардыц арасындагы айыр- маш ылыд осы байланыстардын, б1р1 болса, онда, бул айырмаш ылыд элденендей ек1 тайпаныц, ек1 даланыц, ек1 одадтастыц немесе ек1 халы дты ц ара- сында болса да мейл1, булардын, арасындагы айыр- машылыц над б1р индивид пен енлнпп индивидт1ц арасындагы айырмашыльщ сиядты болмад, ейткен1 б1р адамныц ек1нш1 адамнан езгешел1г1 мен б1р топ- тьщ ек1нш1 топтан езгеш елМ нщ арасында ешдан- дай айырмашыльщ жод. 1^айткен кунде де булар б1р-б1р1мен куреспей, б1р-б1р1мен жауласпай дой- майды, оньщ бержагында бул курест1ц мащсаты да- У1ПС13Д1К, ар-намыс, бац-дэулет, рахат болмад жене аталган мадсаттарга жетк1зет1н амал б1ткенн1ц бер1 дол-данылмад. Зрб1р топ ек1нш1 топты керсет1лген игыпктердщ бер1нен мадрум далдырып, буларды ез1 икемденуге сезс1з тырысып багады. Эрб1р жеке индивидт1н, ек1нш1 индивид ж е ти д ег! ниет1 де над осындай болмад. Екш пп топты аталган иг1л1ктер- ден мадрум далдырган топ шадыман да бадытты 170

Цайырымды нала жец1с иес1 болмак- Бул касиет ерб1р жеке адамныц да, эрб1р топтыц да шынайы жаратылысына тен ка- сиет, муныц ез1 табиги т1р1жандардьщ тупк1 нег131- нен кел1п шыгады. А л жаратылысда нег1зделет1н н е р с е т ц бер1 эд1л к:, ед1лд1к деген1м1з куресте, му- нын, мен1с1 белг1л1 б1р топ ез1не кездескен топ 61т- кенн1ц бер1н багындырады деген сез. Багынышты- ны алатын болсак, ол ез1н1ц жещ лу1 нэтижес1нде не ем1рл1к бац-деулет1 жагынан зиян шегед1, т1пт1 курып кетед1, онда жалгыз жецуш1 гана ем1р суре берет1н болады, не болмаса ар-намысына нуксан ке- лед1, онда ол цорльщца жене К1р1птарлыцда ушы- ратып, жещ п ш ыккан топ оны кул есеб1нде пай- даланады, сейтш ол ер1 жецуш1Н1ц курескенде кептеген иг1л1кке жету1не, эр1 сонын, ем1р1н узар- туга коб1рек септ1г1н тиг1зет1н нэрсен1 гана мтейтш болады. Демек жецуш1Н1ц жец1луш1Н1 цул ету1 де - эд1.л 1с; жецуш 1ге ете-мете пайдалы нерсен1ц бер1н жец1луш1н1ц орындап отыруы да дел сондай эд1л 1с. Демек, муны ц бер1 - табиги ед1лд1к, ал иг1л1кт1ц ез1 де нак осы. Олай болса, бул ерекетт1ц бер1 - 13- г1 ерекет, сондыктан жец1п ш ьщ кан топ олжа тус1р- ген кезде бул олжаныц ден1 соны колга тус1ру уш1н ете коп ецбек С1ц1рген адамга, ал ец азы осы орай- да журттын, бершен кем1рек ецбек С1н,1рген адамга бер1л у1 кажет. Егер жец1ст1ц нетижес1нде жещл- ген жак ар-намысын жогалткан болса, абыройдыц ец кеб1 сол ж ещ ске ж уртты ц бер1нен кеб1рек ецбек С1ц1рген адамга тимек, ал будан келген байльщ бол­ са, муныц да д е т н сол алмак, ** барльщ баска иыл1к атаулыныц жайы, м т е , осындай. Олардыц п1К1р1нше, бул да - табиги ед1лд1к. Ж ур т айтады: ЭД1ЛД1К деп аталатын баска нер­ с е т ц бер1н, меселен, сауда-саттык, борышты етеу 171

Эбу Насыр зл-Фараби жайын алатын болсац, ешк1мге ашуланбау керек, ешк1мд1 жеб1рлемеу керек деп жен уйретуш1лер муны цорыццанынан, елс1зд1г1нен немесе сырткы жагдайдьщ лажсыз осыган межбур ету1нен 1стейд1. Мундай жагдай eKi индивидт1н, немесе ек1 топтын, куш 1 тепе-тец болып, 6ipÍH-6ipi алма-кезек жец1п ж урген кезде орын алмац. Осыныц 6epi узацца со- зылган кезде, ек1 ж акты ц ерцайсысы ек1 турл1 жагдайды бастан кеппргеннен кеЙ1н адам тезгЫ з халде болып шыгады да, сол кезде ерцайсысы ез- дер1 курес ж ург1зген иг1л1кт1ц б1разын eKÍHniiciHe киып, езара белЫ п, 51р1гед1. Иг1л1к будан езш щ ца- сиет1н жогалтпайды, ал eKi жац б1р1м1зд1ц цолын- дагы нэрсеге eKÍHiHÍMÍ3 кез Tirin, ешцашан да талап цоймаймыз, тек eKi ж ацтыц ризалыгы бойынша белг1л1 шарттар усынылады деп кел1сед1. Осыныц бер1нен сауда-саттыц уш1н белг1ленет1н шарттар к е л т шыгады, 6ip-6ipÍH цад!рлеу, 6ipÍH-6ipi ж убату сияцты цубылыстар пайда болады. Bip адам екш- Ш1 адамнан осалырац болып шыццан кезде немесе одан цорцатын болса, м1не осындай жагдай орын ал- мац. Озара осындай жагдайда болып турганда олар сезс1з 6ipiryre Tnic, ал енд1 олардыц 6ipi мыцтылау болып шыцты дегенше-ац, ол шартты сезйз бузып, елг1 eKiHini адамды ез1не багындыруга тырысуы ке­ рек. Немесе былай болады: eKeyi ездерте сырт- тан тенген цатерге кез1гед1, буган олар б1рлес1п ци- мылдаган кунде гана жене езара erecyiH тоцтатцан кезде гана царсы тура алады, сондыцтан олар осы сыртцы цатер жойылганш а б1рлес1п цимылдай бастайды. TinTÍ былай болуы да м у м т н : олардьщ ерцайсысы елдеб^р затты цолына Tycipy цамын ой- лап, ол ез1н1ц Д1ттеген мацсатына е к т п й н щ кеме- 172

Цайырымды чала Г1мен жене сонымен б1рлес1п ким ы лдаган кун де ра­ на ж е т е т т т к ем 1л б1лед1. Б улай болган кезде олар осы уацы т 1ш1нде езара е г е с у т токтатып, б1р-б1р1- не ж ердем корсете бастайды. А л енд1 керсет1лген себептерд1ц нетижес1нде олардыц арасындагы ай- ы рмаш ы лы к ж ойы лган кезде жене осыдан бы- лай белг1л1 б1р уак ы т еткеннен кей1н, окиганы ц неден басталганын б1лмейт1ндер ес1п-жет1лген кез­ де, булар каз1рг1 орнаган терт1пт1 нагыз ед!лд1к деп есептейд1, ал бастапкы кезде коркыныштьщ да, елс1зд1кт1ц де болганы булардьщ ойына к1р1п те шыкпайды. Булар ездер1 пайдаланып отырган бар- лык н ер сет кец1л1не ток санайды, ал шынына кел- генде, осы нерселермен рана тынып отырган адам не ты м елс1з, не езгенщ б1рден,ес1н ал уга коркады , сей- т т , баска б1реуд1ц 1стеген1н 1етег1С1 к е л т тураты н адамнын, кеб1не уш ырайды. 36. КенБ1ст1к турАлы Кенб1ст1кт1 алатын болсак, мынаны хак деп б1лу лез1м: дуниен1 билеуш! б1р тец1р бар, д1ндарлар намаз оку, мадактау, тауан ету аркылы тец1рд1ц даццын шыгаратын ерекетт1ц бер1не басшылык ет1п, жен С1лтеп отырады; егер адам осындай парыздарын етеп, бул дуниедег! непс1 т1лейт1н толып жаткан иг1л1ктен тартынар болса, егер ол осынын, б о р т б е р т устанар болса, елген-нен кей1н ол осыныц бер1н1ц сауабын алып, агыл-тег1л иг1Л1кке кенелед1. Егер ол осы парыздардын, б1рде-б1р1н етемей, осынау жалган дуниеде бар иг1л1кт1 пайдаланса, елгеннен кейш о дуниеде ол осыныц жазасын тартып, ш екс13 кас1рет шегет!н болады. 173

Эбу Насыр ал-Фараби М уны ц 6epi - 6ip топтыц пайдасы yniiH ек1нш 1 топка карсы цолданылатын айла-шаргы. Муныц 6epi Ka3ipri иг1л1к жолы нда аш ьщ тан-аш ык, адал куресуге цаб1летс1з жандардьщ пайдаланып ж ур- ген дулыд-сумдыры; бул иг1Л1ктерд1 ез цолымен ж е ­ не даруды ц куш1мен, арамзальщ айласыз жене ез- ген1н, кемег1нс1з тартып ал уга дэрменс1з адам ньщ долданатын амалы, муны ол басцаларды цорцы- тып, олардьщ д ун и е л М н тугел немесе iniÎHapa иемдену уппн 1стейд1; езген1ц колындагысын тар­ тып алып, ез1 пайдалану уш 1н куресуге дормен- CÎ3 адам дар осылай етедк С ей т1п, осы парыздарын етейт1н адамды бул дуниедег1 иг1л 1ктен безген K ici деп есептейд1, оны i3ri ж анга балап, улг1 етед1. Он- дай адамнан кау^птену де, сактану да, оган зере- дей ш ек к ел т1р уге де болмайды. М уньщ KepiciHnie, — ол езш щ ниет1н жасырып, ез ерекетш касиетт1 ic Катарында дер1птейд1. Ол ж у р т кез1не бул иы лш - TÎ эсте кездемейт1н м улей1м де момакан Kici болып KepiHyre тырысады; сол ce6enTi оны ж ур т кaдip- леп, м адактам ак, онын, ьщыласын Tycipin, риза ету YHiiH барын алды на ж айы п салм ак. Ж у р т оган мой- ы нсунып, e 3ÎH ж аксы кормек, TinTi ол оте огаш Mi- нез керсетсе де оган KeinipiM itM болмак; муны бы- лай койганда, ол кандай соракылык ic icTece де ж урт муны жарасымды кылык деп таппак. Ж урт алдында ол сый-курметке, KoceMcyni^iKKe, бай- лы кка, рахатка осылайша ие болмак, бар игiлiккe осылайша кенелмек. Эрине, э л т парыз дейтшдер- д1ц 6epi нак осы максатпен ентз1лген гой. Одетте ж ы рткы ш ацды аулау ici не аш ьщ арпа- лыс пен ш абуыл ж асау аркылы, не айла-амал кол- дану аркылы ЖYpгiзiлeдi, сол сиякты, е л т и гм ш - Ti де не аш ы к талап кою аркылы, не алдап-арбау 174

Цайырымды нала арцылы тартып алады. А дам ти^серде ез1Н1ц макса- тын шын мен1ндег1ден басцаша ет1п керсетуге ты- рысады; сондыцтан одан дорыдпайды, сацтанбай- ды, оган царсы ерекет те жасамайды, сейт1п ол ез мадсатына оп-оцай жетед!. А дам осы парыздарын етегенде буган цатты ден щояды, муны ол белг1л1 б1р ниетш орындау уш1н 1стейд1, ейткен1 оныц 1с-ерекет1н1ц бер1 осыган багытталган. Ол елденендей б1р иг1Л1кке не бар- лыц иг1л1кке кенелу уш1н бул парыздарды журтца кез ету унпн гана етейд1, сондыдтан ж урт оны ел- пештеп, елден ерек шыншыл, дана, б1лг1р не галым деп есептейт1н болады; ж урт оны цурметтеп, цад1р- леп дэр1птейд1. А л енд1 ол осы парыздарын иг1Л1К- ке ж ету ниет1мен емес, шын ьщыласымен етейт1н болса, ж урт коз1не ол цателж жасаган, ацылынан адасцан зулым, ацымац, кеще, бадытсыз, бейшара, дэрменс13 адам болып кер1нбек - барша ж уртца жа- зыцты болмац. А лай да б1рталайы кекес1нмен оган мац-тау айтпац, ек1нш1 б1реулер1 ез мудделер1 уш1н, оны елденендей иг1л1кке таласпайтын ету уппн, сейт1п ездер1н1ц де, езгелердщ де едет1не жарайтын бул игипктщ агыл-тег1л болуы уш1н оган цошемет керсет1п отырмац. Уш1нш1 б1реулер1 цорыкданнан оныц м1нез1мен 1с-ерекет1н макдап, бул М1незд1жен кермейт1ндерд1н, оныц цолындагысын щагып алып кетпеу1н царастырмак,. Терт^нш! б1реулер1ездер1Н1ц де сол сияцты адасуы себеб1нен гана оны бацытты жан санамац. Бул сияцты кезцарастар - надан кала тургында- рыныц кезцарастары, ал булардыц ерцилы жандар- да болатынын бай^ап, кеп адам муны жа^тайды, ездер1 курес жург1згенде кездеген иг1л1г1не жетсе, муны шыгынга ушыратпай, аман сацтау, кебейтт, 175

Збу Насыр ал-Фараби арттыру кажет, ал егер булай етпесе, онда бул тау- сылып далмад. Кейб1реулерд1ц ойынша, журттьщ 6epi дай кезде жене дай жерде болса да басдаларды жещп ш ы гуга тырысуы керек, ал олар 6ip топты жецген сайын eKÎHHii топда дарсы аттанады. Басда 6ipey- лерд1н, ойынша, бул иг1л1кт1 ж урт 6ip-6ipÍHeH неме- се бегде адамдардан тартып алуга т т с , сонда олар осы иг1л1кт1 аман садтап, кебейте беред1, не му- ны 6ip-6ipÍHeH сауда-саттыд, айырбас жене осы си- ядтылар ардылы, не бегде адамдардан талас-тартыс ардылы алады. А л басда б1реулер бул иг1Л1кт1 осы амалдьщ екеу1н б1рден долданып кебейтпек бола- ды. Тагы б1реулерд1ц niKipiHiHe, осы иг1Л1кке ж ету у ш 1н ж уртты д eKire бел!ну1 керек: 6ip бел М муны ез ортасында кел1с1м ж асау аркылы, ек1нш1 бел1г1 езгелерден кушпен тартып алатын болады. Сейт1п ж урт ек1 топка бел1нед1 де, еркайсысы ез1н1н, ерек- ше амалын колданып иг1л1к табады: ôipeyi бул упйн курес жург1зед1, eKiHmici ез ерк1мен келЫ м жасай- ды. Кейб1р журттын, ойынша, кел1с1м ж асауш ы топ ейелдерден, курес журызупп топ ерлерден куралуга Tnic. А л егер к1мде-к1м курес ж ург1зуге тым елс1з бо- лып шыдса, ондай адамды кел1с1м жасауш ы топка коскан жен. Егер де к 1мде-к1м бул KecinTÍH¡ екеу1не де жарамайтын болса, ондай адамды керекс1з деп есептеген мадул. Кейб1реулерд1ц ойынша, келмпм жасаушы топ куресуш1лерден баска адамдардан куралуга тш с, сейт1п нак осы топтыц ек1лдер1 - ез- д ер 1тц сипатына сейкес - ж ещ п алынган иг1Л1к- TÍ садтау, кебейтш арттыру iciH ез м1ндет1не алуга THÍC. Баска б1реулерд1ц ойынша, Tipi жандарда бо- 176

Цайырымды нала латын курес эр алуан турлердщ арасында гана ж ург131л у1 мумкш ; ал белг1л1 б1р турге жататын жандарды алатын болсак, тур д е геть п з оларды бай- ланыстыруш ы дэнекер, сондьщтан олар б1р-б1р1мен тату туруга ти1с. А л адамдар ж ен1ндег1 байланы- сты руш ы дэнекер - адамгерш1л1К, сон-дыцтан адам- зат санатына жататындар б1р-б1р1мен тату туруга ти1с. Осыдан кей1н олар эздерш щ кэдес1не жарай- тын нэрсенщ бэр1н эзге турлерден тартып алмац, ал ездер1не ешцандай пайда бермейт1н нэрседен аулак бол мац. Егерде пайдалыльщ арасында зиянды нэрсе кез болса, оны дереу куртып, зиянсызын цалдыру ке- рек. Сондыктан да ж урт былай десед1: егер 1ст1н, жайы дэл осылай болса, онда ж урт иг1л1кт1 езара ауыс-туЙ1с жасаганда муны ер1кт1 келЫ м бойынша жасау керек, ал адамныц басца турдег! жандардан рана алып, пайдалануына болатын игипк талас-тар- тыс арцылы гана цолга тус1р1лед1, ейткен! эзге ту р ­ ге жататын жан атаулыга парасат жоц, сол себепт1 олар ер1кт1 кел1с1м ж асауга цаб1летс1з. Ж ур т айта- ды: адамга лайыцтысы м1не осы, ал даукес адам- ды алатын болсац, ол - оз1 даукес болгандьщтан - адамзат жаратылысына жат. Сондьщтан егер жер бетшде адамзатка тэн касиеттен айрылган жэне ез- ге топтардыц иг1Л1-г1ндег1 иг1Л1КТ1 жаулап алуга ку* мар халыцтар немесе топтар ем1р сурер болса, онда элг1ндей цасиет! бар хальщтар мен топтар ездер1не шабуыл жасай цалган кунде оларга тойтарыс беру уш1н жэне ездер1нен бурын тартып алынган иг]Л1к болса, оны цайтарып алу уппн ерекше жасацшы топтар куруша мэжбур болмак- Сейт1п, эрб1р топтыц э з т д е ек! турл! куш болады: б1р! курес пен корга- 177

Збу Насыр ал-Фараби ныс уш 1н, eKÍHiiiici KejiicÍM ж асау уш1н цолданыла- ды. Б1рац цоргану уш 1н цолданылатын бул кушт1 сол топтыц ез б1л1гшше поддана беру1не болмайды - бул KyniTi лажсыздан гана, сырттан 6ip цау1п тен- генде гана цолдануга болады. Б1реулер1 мен ек1н- пплер1 турл1ше ойлайды, алгашцылары татульщ сырттан келмей/ц деп б1лсе, соцгылары талас-тар- тыс сырттан келмейд1 деп санайды. Бейб1т цалалардын, туррындарына тон бул кезцарас, м1не, осыдан келш шыгады. 37. НАДАН ЦАЛАЛАР ТУРАЛЫ Надан цалалардын, 1ш1нде зерул1к цаласы мен ауыс-туЙ1с цаласы, азгындаран цала, дацгой цала мен цуштар кала болады. Бул цалалардын, тургын- дарыныц, цуштар цаланыц тургындарын былай цойганда, к е з д е й т т мацсаты б1рдей. Цуштар цала- ньщ тургындарын алатын болсац, мунда эб1герл1к д егетц толып жатыр; бул цалада надан цалалар­ дын; 6epÎHe тон еб1герл1к кездесед1. Бейб1т цалалар­ дын, лажсыздан жург1зет1н Kypeci мен цорганы- сын алатын болсац, бул ютермен не бул цалалардын, тургындары т у г е л т е н , не кейб1реулер1 гана айна- лысады, сейт1п бул цалалардын. тургындары ек! топ- ца бел1нед1: 6ip топтыц курес пен цорганыс жург1- зерл1к куш 1 болады, ал eKÎHmi топтын; мундай Kynii болмайды. Эз иг1л1г1н олар осылайша сацтайды. Надан цала тургындарыныц 1ш1ндег1 соцгы топтыц ек 1лдер1 рухани жагы нан cay адамдар, ал 6ipÍHmi топтын, ек1лдер1 рухани жагы нан азгын адамдар, ейткен1 булар талас-тартысты иг1л1кт1 ic деп санай­ ды, оныц 6epri ж агы нда муны ц ек! турл1 KepiHiciH 178

Цайырымды нала де - ашыц жург1з1лет1н1н де, айла-шаргымен жур- г1з1лет1н1н де - осылай деп б1лед1. Аш ьщ тан-аш ьщ куресе алатыны над осылай к:тейд1, ал булай 1стей алмайтыны опасыздыцца, ек1жузд1л1кке, ет1р1к ай- тып, циянат жасауга салынады. Ек1нш1 б1реулер бацыт пен кемелд1л1к бар, буган адам елгеннен к е т н , о дуниеде жетед1, шынайы цайырымдылыц пен цайырымды м-ерекет бар, му- ны ж урт ез1 елгеннен кей1н бацытца ж ету мацса- тымен 1стейд1дегенге нанады. Табиги жандарга кез Ж1бер1п, булардан ездер1 бекер дей алмайтын неме- се тер1ске шыгара алмайтын сипатты кергеннен ке- Й1н, олар былай деп ойлайды: егер табиги нерсе кез- бен кергендег1дей дейт1н болсац, онда надан дала тургындарыныц п1К1р1 цажетт1 п1к1р болып шыгар ед1 дест1. Сондыцтан олар былай деуд1 мацул керд1: пелендей турде кезге кер1нген табиги жандардын, т1рш1л1г1 даз1рг1 уады тта байдалып отырган далып- тан басдаша, ендеше, олардын, даз1рг1 кездег1 т1р- Ш1л1г1 олар уш1н табиги нерсе емес, дайта олар уппн табиги сипат алып отырган нерсеге дарама-дарсы. Цаз1рг1 т1рш1л1кт1 жойып осы ардылы табиги ке- мелд1л1к болып табылатын Т1рш1л1кке ж ету уш1н ез еркщмен осындай мадсат дойып, осылай димылдау керек, ейткен1 осы алдамшы т1рш1Л1К кемелд1л1кке ж етуге кедерг1 болады, ал егер муныц ез1 жойыла- тын болса, сонда кемелд1л1кке дол жетед1. Ек1нш1 б1реулерд1ц уйгаруы нш а, т1р1 ж андар­ дын, т1рппл]г1 - даз1рг1 кезде далыптасдан нер­ се, б1рад басда нерселер булармен уйлесе, араласа келш, булардыц шырдын бузган, булардьщ ерекет ету1не бегет ж асаган, булардыц кепиплЫ н ездер1- не жат формага тус1рген де, осыныц нетижес1нде булар, меселен, адам емест! адамга, адамды адам 179

Збу Насыр ал-Фараби емеске балаган, ал адам ерекет1н адамга жат ере- кетке, адамга жат ерекетт1 адам ерекет1не балаган. Сейт1п, каз1р аньщталып отырганындай, адам 63ÍHÍH, жаратылысына сейкес келетш icTÍ мтемей, 63ÍHÍH жаратылысына лайьщсыз icTÍ 1стейд1. Сон- дай-ак булар толып жатдан нерсен1, шынында олай болмаса да, акикат нерсе деп есептейд1, ал кептеген баска нерсен1, шынында олай болмаса да, м у м к т емес нэрсе деп есептейдк Осы eKi П1к1рд1 де жацтауш ылардыц ойынша, осы алдамшы т1рш1Л1кт1жойып, шынайы т1рш1Л1к- TÍ орныцтыру керек. А дам табиги жандардыц 6ipi, ал оньщ na3Ípri кездег1 т!рш1Л1Г1 табиги т1рш1Л1к емес, соцгысы K¡a3ipri Т1рш1л1к емес, ал eKÍHmici - оньщ цаз!р бастан Kemipin отырган т1рш1л1Г1 ана т1рш1л1кке кайшы келед1 жене оган бегет жасайды; ол табиги Т1рш1л1к емес. Кейб1реулерд1ц ойынша, жанныц тенмен цо- сылуы табиги нерсе емес, адам дегеннщ ез1 - жан де­ ген сез, ал буган теннщ косылуы жанныц шырцын бузып, кимылын бурмалайды, жаман едет жаннын, тенмен косылуынан кел1п шыгады, жанныц кемел- д1л1г1мен 1зг1л1г1оныц тен-нен азат ет1л у 1нде. Ж ан ­ ныц шарьщтауы уш1н оган теннщ есте цажет1 жоц; сондай-ац шарьщтау дережес1не ж ету уш1н оган теннщ де, теннен тысцары - байльщ, керш1лер, до- стар, цала тургындары сияцты - нэрселерд1ц де ка­ жет! жоц: нац тенн1ц Tipinmiri адамзат ногамдарын жене баска сыртцы нерселерд1 керек етк1зед1. Сон- д ь щ т а н да олар тенн1ц т1рш1л1г1 аласталуга ти1с деп уйгарган. А л ек1нш1 б^реулер тен адамныц жаратылы- сымен 6ipre жаралган дегенд1 костамайды, олар- дыц ойынша, оган жаратылысынан нак жан куй- 180

Цайырымды нала зел!стер1 арнайы тел1нген емес, оныц бацытца жету1не себепкер болатын тольщ цайырымдылыц осы куйзел1стерд1 жойып, цуртуда. Б1реулер муны куйзел1С атаулыныц бер1не - ашу-ыза, цуш тарльщ сияцты нерселерге - жатдызады, ейткен1, олар- дын, ойынша, жалган иг1л1ктерд1 сый-цурмет, мол- шылыц жене рахат сияцтыларды - мадацтау ce6e6i нац осылар; ал курест1 мадацтау ашу-ызадан жене сол ашу-ызаны цоздырушы куш тен туады, - араз- дыц пен суы су да осыдан кел1п шыгады. Мтне, сон- дьщтан да олар осы куйзел1стщ 6epi ж ойылуга Tnic деп шешкен. Б1реулерд1ц ойынша, ашу-ыза жене басца осындай куйзел1стер жен1нде осыны айтуга болады, ал цайырымдылыц пен эсемд1л1к осы куй- зел1стерд1 жоюда. Басца б1реулерд1ц ойынша, цызга- ныш, сарацдыц сияцты басца куйзел1стер ж ен тде осыны айтуга болады. М1не, сондьщтан да, кейб1ре- улерд1н, ойынша, табиги т1рш1Л1кт1 цурастыратын нерсе б1зд1н, nasipri кезде бастан Kemipin отырган Т1рш1л1г1м1зден езгеше, ал цуш тарлыц, ашу-ыза ж е ­ не басца жан куйзелк:тер1нщ пайда болу ce6e6i жан- нын, парасатты бел1г1н цурастыратын нерсеге цара- ма-царсы. Mine, сондыцтан да кейб1реулер, меселен, Эмпедокл - оньщ ce6e6i ерекет етупп ек1 турл1 не- пздщ царама-царсылыгынан деп тапцан; ал екшпп б1реулер - меселен, Парменид е з т щ ашыц айтцан п1К1рлер1нде, сонымен цатар басца да табигат зерт- теупплер - оныц ce6e6i материяныц царама-цар­ сылыгынан деп тапцан^^. Ерте замандагы кептеген ойшылдар туралы ай- тылган ецгтмелерге царап б!ЗД1н, тон тш у1м 1зге бо­ латын басца кезцарастардыц 1Ш1нде: «Еркгцмен ел- ген1ц - табигатта Tipi жYpгeнiц)> деген де кезцарас бар. Олардыц ойынша, аж ал etd тYpлi болады: та- 181

Эбу Насыр ал-Фараби биги аж ал мен epiKTÎ аж ал. Олар цуш тарльщ пен ашу-ыза сияцты жан куйзел1стер1н epiKTi аж ал деп, жанныц теннен уш ып ш ыгуын табиги ажал деп б1лед1. Кемелд1л1к пен бацытты олар табиги OMip деп тус1нед1. 1^уштарлыц пен ашу-ыза сияцты жан куйзел1стер1н адамныц жаратылысына жат нерсе- лер деп б1лет1ндерд1ц т к 1р1нше icTÎH, жайы, М1не, осындай. Ерте замандагы ойшылдардыц 6i3 атап еткен п1К1рлер1 цисынсыз тктрл ер - адасцан цалалар- дыц кеб1нде схизмалардыц epic алуы на нег13 болган кезцарастар осылардан кел1п шыдцан. Осынын, алдында 6Î3 айтып еткен табиги жан- дардыц хал-жайын байцаганнан кей1н, 6ip-6ipi- не карама-дарсы эр алуан Tipi жандардын, eMip cypeTiHiH жене булардьщ бipдe eMip cypin, бipдe eMip cYpмeйтiнiн аныдтаганнан к е т н , - жогарыда 6i3 айтцаннын, 6epiH кергеннен кеш н кeйбipeyлep: цаз!рде бiздiц ceзiмдiк жене парасатты адгаруымыз- дыц о б ъ е к ты болып отырган Tipi жандардыц бел- riлi субстанциялары жоц деп уйгарган. Сондай-ац, олардьщ niKipiHme, бул Tipi жандардын, тек ездер^ не гана тен епщандай жаратылысы жоц, ендеше, осылардьщ цайсыб1р1Н1ц субстанциясы елденендей 6ip басца жаратылыс емес, тек дана осы жаратылыс болды деуге келмейдй А л булардыц ерцайсысынын субстанциясы, олардьщ niKipiHine, ушы-к;иыры жод нерселерден нуралган. Меселен, адам туралы осылай деуге болады. Осы сезбен бepiлeтiн угымда бел ^ л 16ip субстанциясы жод нерсе бар. Bipam адам­ ныц субстанциясы жене осыны бiлдipeтiн угым ушыщиыры жод нерселерден дуралган. Алай- да оныц субстан ци ясы н ан бiздiц ce3iM арцылы K,a3ipri ацгараты ны м ы з - ceзiм дiк ацгаруды ц нац 182

Цайырымды нала осы объект1с1, ал б1здщ будан шыгарып корыткан п1к1р1м1з - б1здщ каз1рг1 парасатты ацгаруымыздыц о б ъ е к ты рет1нде ез1м1з кец1лге тоцыган т к 1р д щ дел ез1, сонымен б1рге муныц бер1 корытынды П1к1р де болмай, сез1м аркылы ацгарылатын нерсе де бол- май, баска нерсе болып ш ыгуы да есте гажап емес. ]^андай нерсе жен1нде болса да осыны айтуга бала- ды: ол каз1рг1 ем1р сур1п отыргандагыдай калпын- да емес, ал оныц субстанциясы б1р гана аты бойын- ша кещ лге токылатынындаи калпында емес - ол ер1 осындай, ер1 баскаша нерсе, муны б1з сез1м1м1з- бен де, парасатымызбен де ацгара алмаймыз, б1рак Каз1рг1 бар нерсен1ц орнында турган болса, ол б1здщ сез1м1м1зд1ц де, парасатымыздыц да объектмл бола алар ед1. А лай да ем^рдег! нерсеге айналган нерсе - дел каз1рг1 нерсе, ал егер жаратылыс ерб1р сезбен бер1лет1н угы мныц жаратылысы - дел каз1р кец1л- ге токылган накты объект емес, муны ц ез1 кептеген баска нерсе болып шыгады деу жен емес болса, ал егер муны ц ез1 дел осы, б1рак осыныц ез1 болмай, б1здщ акылымызга конбайтын нерсе болып шыгуы да мумк1н деу жен болса, мунда епщандай айыр- машылык жок, ейткен] т1рш1л1кке нег1зделет1н ьщтимал жене жуйел1 нерсе атаулыдан м у м к т емес нерсе есте ш ыга коймайды. 931М13 б1рден-б1р ьщ тимал жене жуйел1 деп б1лет1н барльщ нерсен1ц жайы осындай, дегенмен баска нерсен1ц болуы да гаж ап емес. Б1рак муныц кажетт1Л1Г1, меселен, б1зд1ц ушт1 уш ке кебейткенде тогыз болып шыга- тынын керсеткен1м1здег1дей емес - муныц субстан­ циясы басцаша: будан баска б1р санныц, елденен- дей баска б1р капел1мде кездесе калган - есептеуге кел м ей тт нерсен1ц немесе сондай б1рдеценщ кел1п ш ы гуы мумк1н, ал 613 муны ез1м!здщ сез1м1м1збен 183

8бу Насыр ал-Фараби де, парасатымыз бен де ацгара алмаймыз; муныц ез1 ел1 де б1зд1ц сез1мд1к жене парасаттьщ ацгаруымыз- дын, объект1с1 бола цоймаган, немесе т1пт1 сез1м мен парасат арцылы ацгаруга келмейт1н, мулде дуниеде жок цисапсыз коп сез1мд1к жене парасаттьщ ацга- руымыздын, объектЫ бола коймаган, немесе т1пт1 сез1м мен парасат аркылы ацгаруга келмейт1н, мул­ де дуниеде жок кисапсыз коп сез1мд1к жене аскак сез!мд1к нэрселерд1ц б1р1 болуы ебден ьщ ти м ал. Дел сол сиякты белг1л1б1р заттан тарайтын нер- се б1ткеннщ кел1п ш ы гу себеб1 оньщ субстанциясы осыны кажет етет1нд1ктен емес, жагдайдыц осылай калы птасуы нан болады, оныц себеб1 осы затка сы- рттан кез^ккен б1р куД1ретт1н, мунда баска б1р затты тугы зуы нан болады - не осы зат дуниеге келген кез- де, не оньщ т1рш1л1к еткен кезецдер1нщ б1р1нде осы­ лай болады. А л енд1 заттьщ белг1л1 б1р уакы тта нак сол калпында пайда болуы - не кездейсок жагдай- дын, нэтижес1, не эйтеу1р б1р кУД1ретт1ц осыньщ еке- у1нде сырттан жаратуыньщ аркасы. Егерде «адам» деген сезбен бер1лет1н угымныц орнына каз1р ез1м1зд1ц кон;1лге туйген1м1зден ез- геше, баска б1р нерсе туындап шьщса, ебден ьщти- мал болар едк Б1рак бул куд^рет ез1не кездескен бар- лык ьщтимал нускаулардыц 1шшен маркабат ет1п нак осы угымды тацдап алган, осыньщ нетиже- с1нде б1зд1ц адам жен1ндег1 сез1мд1к ацгаруымыз бен угымымыз баскаш а болмай, нак осылай болып шыккан. Бул т к 1 р де, б1зд1ц каз1рг1 кезде кец1лге туй- ген1м1зге кым-кигаш, кайш ы келет1н нерсен1н, 1с жуз1нде акикат болып шыгуы мумк1н дейттдерд1ц кезкарастары да осыган кел1п саяды. А лай да б1здщ айтып еткен1м1здей, акикат пен ед1лд!к - каз1р- 184

Цайырымды нала г1 кезде Э31М13 осылай деп ж1п тацдан нэрселер. «Адам)> деген сезбен бер1лет1н угы мныц щаз1рг1 кез- дег1 тус1Н1Г1М13ден басцаша б1р угы м болып ш ыгуы - ушы-циыры жоц нэрселер болып шыгуы мумк1н - ендеше бул нерселерд1ц эрцайсысы осы тус1н1к- т1н, мэн1н б1лд1ред1, ал егер булар дэл цаз1р кен,1лге тощылган белг1л1 б1р объекттмен щоса саны жагы нан б1ртутас нэрсе болып шьщса, цаз1р кец1лге тоцылган объект1Н1ц ез1саны жагынан б1ртутас нэрсе бола ал- майды, ал «адамо деген сезбен бер1лет1н угы м цаз1р- г1 кезде кен,1лге тоцылган, над осы объектщен басца ешнэрсе де бола алмайды. Егер бул магына саны ж агы нан б1регей болмай, муны н керм^нше, кэп бо­ лып ш ыгып, турл1ше аньщ тамага ие болатын бол- са, онда «адам» деген сез осынын, екеу1не де ортак; ес1м р е т т д е цолданылады. А л егер шындыгында екеу1н1ц де б1рге келш ш ы гуы мумк1н болган болса, онда булар осы ретте «аяно («дэл эз1») деген ат тагы- латын дос нэрсеге уцсас болар ед1 де, саны жагынан шекс^з нэрселер б1рге эм1р суре берер ед1. Егерде еке- У1н1н б1рге эм1р суру1 мумк1н болмай шьщса, егер­ де булар б1р1нен соц б1р1 кезекпен эм1р сурген болса, онда бул магынаньщ ез1 ж инадтап алганда эз1не-эз1 дайш ы кел1п, эз1не-ез1 царсы дойылган болар ед1. Егер мунын, эз1, шекс1з не шег1 бар болгандьщтан, ез1не-ез1 царсы цойылган болса, онда будан цажет- т1 турде мынадай цорытынды кел1п ш ыцдан болар ед1: б1рден-б1р ьщтимал нэрсен1н, немесе эз1н1ц да- рама-царсылыгы жок нэрсенщ бэр1нде нег1з бола- ды, муны ц эз1 не оган дарама-царсы, не оган цайшы келед1, не оган цас - осынын, бэр1 жинащтап алган­ да (жэне ацидаты да осы) не осы магынаньщ орны- на ж уре алады, не онын, царама-царсылыгымен б1р- ге бола алады. Осынын, бэршен даж етт1турде к е л т 185

ЗйуЫасыр ал-Фараби шыратгатын цорытынды, б1рде-^шк1р 's-урыс емес жэ- нмш1к1рд1ц 6epi дурыс, осыжеждатар — ^ ¡у н и е д е мум- ки!жемес нэрсе жок. СондаещЭ1рдез^^.е эйтеу1р 6ip загыв'ыц жаратылысы peTiHÆкюылд^—^натын болса, оякй K¡a3ipri уацытта осы сеюскнлы б^з^р1Л 1п журген мюиынадан мулде басцаша ^ежп ш ь .тг*руы мумк1н. Nmciiici ез1м1зге белг1с1з жжпайда & < 2 э л а цалганда сажíM арцылы немесе парасж ацгарылып, тжШ1кт1 бола алатын заттщжарат^Е^ллысы, алай- да, sa.Ka3Ípri уацытта б1здщшрдсатты танымымыз- дыаойобъектЫ бола алмайды. Mamci е к е т н каз1р- ri ущ^адытта e3ÍMÍ3 б1лмейтш заттыц жинактап анээдтда ез1не-ез1 дым-цию жэне ^арама-дарсы бюшуы мумк1н; сейт1п, б1здщшк1р1м:^зше, мумк1н ежеснс нэрсенщ мумк1н большшьпуы ыктимал бо­ дред ед1. Осыныц 03Í жэне осыжктес & ^ а с к а да niKip- лврд{ даналы кты ж окка шьеадьш, ^-^щ ам ны ц жан жуйеслесшде мумк1н емес нэрседер р е т 1 .: Е ^ е бейнелен- гшза заттарды акикатка айамлырадьл - , ейткен1 бул шфдрлерде зат атаулынын г.жтанцт ^ члары н да ка- ряш-на-карсы т1рш1Л1Ктерд1В жже с у ^ * -станциялары жнгынан шекс13 т1рш1л1ктердщ5о л у и^зумк1нд1Г1 ба- сзддт^йтылады, онын, 6epri жаншда б у л ^ ^ а р д а б1рде-б1р запьнгыц м ум к1н емест1Г1 жайында.э с т е ^.йты лм айды . Й1Иг1л1кке жетк1зуш1, тер1сжолд^зн сактанды- рушшы А л лага нур жаусын.^жн! Ж

БАЦЫТ ЖОЛЫН С1ЛТЕУ'

Вбу Насыр ал-Фараби шыгатын дорытынды, б1рде-б1р п1К1р дурыс емес ж е ­ не т т р д щ бер1 дурыс, осымен цатар - дуниеде мум- К1н емес нерсе жоц. Сонда егер б1рдеце ейтеу1р б1р заттыц жаратылысы рет1нде цабылданатын болса, онда цаз1рг1уащытта осы сез ардылы бер1Л1п журген магынадан мулде басцаша болып шыгуы мумк1н. Мен1С1 ез1м1зге белг1с13 жене пайда бола цалганда сез^м арцылы немесе парасат арцылы ацгарылып, туснпкт1 бола алатын заттыц жаратылысы, алай- да, цаз1рг1 уацы тта б1зд1ц парасатты танымымыз- дыц о б ъ е к ты бола алмайды. М енЫ не екен1н цаз1р- г! уацытта ез1м1з б1лм ей тт заттын, ез1 жинадтап алганда ез1не-ез1 цым-цигаш жене царама-царсы болуы мумк1н; сейт1п, б1здщ П1к1р1м1зше, м у м т н емес нерсен1ц м ум кш болып ш ыгуы да ыцтимал бо- лар ед1. Осыныц ез1 жене осы тектес басца да П1к1р- лер даналыцты жоцца шыгарып, адамныц жан жуйес1нде мумк1н емес нерселер рет1нде бейнелен- ген заттарды ацицатца айналдырады, ейткен1 бул п1к1рлерде зат атаулыныц субстанцияларында ца- рама-царсы т1рппл1ктердщ жене субстанциялары жагынан шекс1з т1рппл1ктердщ болу мумк1нд1г1 ба­ са айтылады, оньщ берг! ж агы нда буларда б1рде-б1р заттыц мумк1н емест1г1 жайында есте айтылмайды. Иг1л1кке жетк1зуш1, тер1с жолдан сацтанды- рушы Аллага нур жаусын. Эумин! 186

БАЦЫТ ЖОЛЫН С1ЛТЕУ'