Фараби ғылым туралы кітап

Э. Нысанбаев, £ Цурмангалиева, Н. Сейтахметова сындырушы сеулелер^^ жене олардыц эрцайсысына ел-Фараби аныктама бер1п, олардыц пайда болуы мен есер1н толык тусшд1ред1. Бул трактатта ел- Фарабид1ц бурмаланбаган ацицатца жету уш1н аса кажет деп есептейт1н танымныц теориялык жене эмпирияльщ децгейлер1Н1ц байланысы туралы иде- ясын делелдеп турган устанымы - ерекше назар аударарлыц жайт. Ислам галымдары коп кей1н ел-Фарабид1ц оп­ тика саласындагы ецбектер1не с1лтеме жасай- ды. Оныц ыкпалынан ез1Н1ц «Оптика К1табында<> тоцыстау мэселес1н зерттеген Ибн эл-Хайсам да тыс цалмаган. Айтальщ, оныц кору сеулелер1 туралы ежелг1 жуйелерд1 сынаганы жене жарык сеулелер1 жарык берупи кайнардан тарайды деген п1К1р1 бел- Обу Насыр ел-Фараби «Жулдыздар туралы гылым», «Ауыр нэрселер туралы гылым», «Музыка туралы гылымо, «Шебер амалдар туралы гылымо деген ецбектер1нде осы гылымдардыц теорияльщ жене эд1снамалык кагидаттарын жасап, олардыц мацсаттарын, м1ндеттер1н жене практикальщ менш ашады. Жулдыздар туралы гылымды - ильм ан- нуджмум - илм ан-нуджмум ат-та'лими жене илм ахкам ан-нуджмум деп белгенде, ягни математикалык астрономия мен астрология бел­ генде ол астрономияныц атауына ат-та'лими (ягни, математикалык) деген сезд1 косады, сол арцылы, астрологиямен салыстырганда астрономияныц бз Сонда. 69 Матвиевская Г.П., Розенфельд Б.А. Математики и астрономы мусульманского средневековья и их труды. - С.90 (ссылки на Г. Зутера). 100

Hiptcne гылыми api нацты гылым екен1н керсет1п беред1. Олардыц айырмашылыгын ол келес1 - «Жулдыздар ук1М1ндег1 дурыс жэне бурые нарселер» деп атала- тын трактатында да келт1редГ°. Бул трактатта ел- Фараби астрологияныц м этн ашуга байланысты: астрология гылым ба элде жалган гылым ба? - де­ ген мэселемен айналысады. Аталган трактаттьщ стил1 ерекше рационалды, эжуалы api полеми- калы. Эбу Насыр ал-Фарабид1ц астрологиянын жалган да^аларын сынауы, елеуметт1к-тарихи жагдайга да нег1зделет1н с и я ц т ы . Халифаттыц барлык сарайларында сарай астрологы лауазымы болганы белг1л1, к е й т ол астрономияныц дамуы- на, астролябиялар мен обсерваториялардыц пайда болуына байланысты жойылды. Бул шыгармада эл-Фарабид1ц рационалдык устанымы абсолютты турде б1рманд1. Ежелг1 астро­ логиянын, acipece, жерде ^мэселелер аспан дене- лер1 мен олардыц цубылыстарына абсолютты-объ- ективт1 турде тауелд1 деген кагидатты устанатын бабылдык астрологиянын цыр-сырына абден каныц ал-Фараби, астрологтарды сынга алады. Оньщ ойынша, ежелг1 астрология астрономиялык гылымныц тас1лдер1н пайдаланган, кей1н олардыц 6apÍH мистикалык сарында кайта ендеп, 1с-жуз1нде, жеке адамга немесе тутас мемлекетке арналган цолданбалы болжаулары мен жулдызнамаларын жасап алган. Элбетте, грек ек1лдер1н1ц ецбектер1н, олардыц 1нпнде, Птолемейд1ц «Тетрабиблосыно \" Юдициарлыц астрология - Син'а ахкам ан-нуджум немесе «жулдыздардын, ук1м eHepi^ ортагасырльщ ис­ лам елем1нде кен. тараган. Тарихшылардыц мэл1меттер1 бойынша, сол кезецде астрологиядан трактат жазган 116 автордын, ес!мдер1 белпл!. 101

3. Нысанбаев, & Цурмангалиева, Н. Сейтахметова ете жаксы б1лген галым бул мэселеде Карнеадтыц антикалыц скепсист1к устанымын кунтаган. Эрине, ел-Фараби астрологияныц, мысалы, ал­ химия сияцты, кептеген галымдарга жацын екен1н тус1нген. Иррационалды сэттщ К1р1гу1н жокка шыгармаса да, ол кез келген мистицизм де танымныц белг1л1 б1р тур1 деп есептеген, б1рак эрцашан гылыми тэс1лдерд1 цолданатын 1л1мдер гана мойындалган. Батые Еуропада орта гасырдан кеЙ1н, астро- логияга деген цызыгушылыцтыц Кеплер, Браге, Ньютон, Лейбниц сияцты улы галымдардыц ор- тасында цайта жанданганын айта кету артьщ бол- мас. Эбу Насыр эл-Фараби жулдыздардыц рел1 жене олардыц адам тагдырындагы «ук1мдер1<> ешкандай деректермен расталмайды деп есептеген: «Б1з жулдызга карап бал ашумен даццы шыккан адамдардыц, соган сенет1ндерд1ц ешб1р1 ез 1стершде ук 1м шыгаратын зацдарын басшыльщка алганын корген емесп1з, т1пт1, ол ез жулдызнамасын коз1мен кер1п, одан куйзелу, согыста жец1л1с табу, сапарда тоналу меселелершде жене т.б. т1рек болатын бел- г1лерд1аныцтап алса да>^. Сонымен катар, жулдызнамага карап, ом1р сурет1ндерд1 де сынайды: «Зодиак белй лерте карайтындардыц жене олардан (мысалы) Цой июк- жулдызын тауып, онда жануардыц басына неме- се адамныц басына уксайтын белг1лер1 бар деген ойга келгендерд1ц соцырлыгы тац калдырады. Одан соц Торпак шокжулдызына кезек келгенде, ол оны мойын мен жауырдыц белг1с1 дейд1, осылай Бальщтарга келгенде, оларды табандардыц белг1с1 Абу Наср Аль-Фараби. Математические трактаты. - С. 304. 102

Мркпе дейд1. Шын менЫнде, ол е з т щ уст1рт кезкарасымен жене елс1з акылымен Цой шокжулдызына жакын орналаскан Бальщтар шокжулдызын кергенде жене бастыц жалгасы болмайтын табандарды кер­ генде, ез пайымдарынын, нанымсыз екен1н б1лмей- д1 де, ейткен1 хайуандардыц денелер1 Т1к сызьщ бойымен орналасады, ал Зодиак шокжулдыздары - шецберд1ц бойымен, ал Т1к нерсе мен 1р1 нерсен1ц арасында сейкесу болмайды»^. Эл-Фараби гылыми жене рационалды каги- даттарга нег1зделген астрономия ез зацдары бар аспан денелер1 туралы, олардыц курылысы мен козгалысы туралы б!Л1мд1 дамытады деп б1лген. Эл-Фарабид1ц жаратылыстану-гылыми месе- лелер бойынша жазылган барлык ецбектер1 зерт- т еу д щ пен1, м аксаты мен М1ндет1 туралы терец б1л1мге толы, ал барша гылымдарга адам тура­ лы гы лы м ны ц К1р1гу1 — галы м ны ц гы лы м мен гы лы м и б1л1мд1 сыртцы, абстракты лы емес, адам га ауадай каж ет деп тус1нд1руш куеландырады. Эбу Насыр ел-Фарабид1ц гы лыммен айналы суы ер1к- кен кы зы гудан емес, адам ны ц шы найы мен1с1 айкындалатын Раламныц мен1 мен купиясы н тану- дан туындаган. ^ Абу Наср Аль-Фараби. Математические трактаты. - С. 301. *4 103



FbMbIM ТУРАЛЫ К1ТАП (математика жэне жаратылыстану)

Рылым адам санасына болмысы белек, ерекше ^т^ыр угымдарды орны^тыру ар^ылы терец ^ялайды. Рылмммен айналыссам деген адамныц а^ы л-ойы ай^ын, ep^к-ж^гepi зор, т1лек-мацсаты а^и^ат пен а д а л д ы ^ а ¡^ызмет етуге талап ж олы нда !ске асады. К ^р лэззат !здеу, к э с !п к ^ м а р л ы ^ а ^&сас эрекет ондай болмас^а керек.

ХИМ ИЯ ЭНЕРШ Щ ЦАЖ ЕТТ1Л1Г1Ж АЙЛЫ Аса Метр1мд1 жене Рацымды Алланыц аты- мен бастаймын! Бул к1тапта мен бул енерд1ц цажетт1л 1г1н атап ет1п, ол цандай жолмен делелденет1н1н жене бул енерд1 зерттеуш1лердщ Ж1берген цател1ктер1н кер- сетуд1 мацсат ет1п цойдым. Бул енердет жацылысуш ылар ек1 турге бел1- нед1: б1р1нш1лер1 оны жоцца шыгарады жене бурмалайды, ек1нш1лер1 мойындайды, б1рац оныц мумк1нд1г1н арттырады. Екеу1 де цателесед1. Мен1ц ойымша, бул енерд1 сипаттаушылар ез дережелер1не тец келет1н ацылды адамга гана тус1н1кт1 болатын дупия мен беруге тырысты. Бул енерд1 т уст д ]р у уш 1н олар кейде ацицат, кейде ет1р1к айтатын поэтикальщ сезд1 пайдаланды. Олардыц [сез1н] т у с т б е й т т д е р не ойлайды, олардыц бул онер тура- лы ойлары аныц болмагандыцтан бул енер туралы ешцандай б!Л1м а лу мумк1н емес. Онан ер1 олардыц ацицатца жацын ойларында елец жолдарыныц 107

Эбу Насыр эл-Ф ар аб и уцсастыгына сай келмейтш сездер толып жур, соныц салдарынан б1р п1К1р ек^ншЫн тус1Н1кс13 етед1, сондыцтан бул енерд1 зерттеуш1лерд1ц ойын- да абыржу, шатасу жене б1р кезцарастан ек1нш1С1- не ауысу басталады. Меселен1 тус1нд1руге арналган адамдардыц угымына сай келет1н меселен1 тус1нд1ру уш 1н мундай сездер жасалганымен, адамдардыц бул белг1лерд1ц, символдардыц, идеялардыц 1шк1 магынасын ездер1нше угы нуы на м ум к1нд1г1 болма- ды. Осыдан адамдардыц астарлы сезбен жазылган бул енерд1 тус1нбеген1н б1лу ге болады, ейткен! бул енер жалпы га белг1л 1 сездермен айтылса да, соны- мен б1рге бул енер б1рден тус1нш кету1 циын жене толыц делелдеуге де келмейт!н тус1Н1кс13 енер, сондыцтан уцсас бел1ктер1 бар курдел1 денелерд1, ягни минералдарды царастыратын физика саласы ез1рше белг1л 1 болганша толыц тусш ш алуга да бол- майтын физиканыц б1р саласы болып табылады. А л оны тану тек логика енер1мен жене бул салага ж ол салган физика енер1мен тольщ танысцанда гана м ум к1н болады. Астарлы сездермен жазуга туртк1 болу себеб! олардыц бул жагдайды тус1ну1нде жене егер олар астарлы сезге жугшбесе, онда хальщ пен мемлекет- ке кеп зиян келт1р е т т ед1. Аса зей1н цойып царастырсац тус1н1кт1 де, егер [надан] адамдар бул енердщ куштн б1лген болса, онда ешцашан саяси б1р1гу болмас ед1, алтын мен кум 1с пайдаланылмас ед1, айналымда басца цымбат металлга муцтаж болар ед1. Халы цца алтын мен кум 1ст1ц орнын басатын басца металл жоц екен1 бел- г1л 1, ал егер табыла цалса, онда сол ек1 металга тен белг!лер оган да тен болар ед1. Сондыцтан ез К1тап- тарында олар [галымдар] бул енерд1ц 1С-ерекет1 108

Ры лы м туралы н)тап жайлы ештеце айтпайды. Олар халыцца окытып, таратуга тырыспады. Олар тек б1Л1мге деген зердесш оятщысы келд1, ейткен! мундай мэселелер ец алды- мен адамды кызьщтырады. Олар б1л1м алуга деген кушт1 шащыра б1л д 1. К1мде К1м парасатты ойлай 61л- ее, тольщ б1л 1м мен сынга ушырамаган бацытца ке- нелед1. Бул жагдайда бул енерд1 мецгергеннен гер1 философияны мецгерген! уш 1н куанады, ейткен1 кейб1р К1ш 1г1р1м мэселелер курдел1 мэселелерд1ц есер1 болуы ^ у м к 1н. Жогарыда айтылгандардан бул енерд1ц 1с- ерекет1 тек муцият зерттеуден, минералогияны та­ ну мен бул гы лы м саласында ец аньщ б1л 1мге же- туден туратыны аньщ. Демек, оны философиядан кей1н гана окып б1л у керек. Шмде К1м буган дол жетк1зг1С1 келсе, онда шекс^з даналык пен адамга заттардыц акикат жагдайын жене бул енердщ не- г1зг1 мен1н танытуды уйретет1н философияныц тур л1 салаларын мецгеру1 керек. Муны угы нуга тек философ дана цаб1летт1. Егер бул енерд1 философ емес адам мецгерсе, онда бул елемде сумдьщ болуы м ум к1н. Егер сен галымдардыц кггаптарын муцият царайтын болсац онда олардыц бул енерд! уйренуд1 математика мен физикадан бастау керек деп есеп- тейт1н1н б1лес1н,. «Минералогиядао Аристотель бул енерд1 кисынды салага жатады деп тус1нд1ред1, б1рац мундай езект1 т1рппл1к ету ете циын болады, тек тур л1 жагдайлар, атап айтцанда, 1зденуппге бакыт донып барлык физикалык гылымды мецгерсе жене бул енердег1 даналардыц рем1здер1н тус1нсе гана оныц т1рш1Л1Г1 жец1лдейд1. Аристотель бул кйабында меселен! алдымен силлогизммен делелдеп, одан бекерге шыгарып 109

Збу Насыр ал-Фараби диалектикальщ тес1л д 1 пайдалана отырып царастырган. Ол цайшылыцты арттырып, содан кей:н барып бул ктгаптыц басында тус1нд1р1лген ек1 алгышарттан туратын силлогизммен делелдед1. Б1р1нш1 алгышарт отца жанбайтын, тек балцитын алтын, кум 1с жене басца да цымбат металдар - барлыгы б1р тект1. А л олардыц ерекшел1г1 фор- масында емес, мацызды жене кездейсоц акци- денциясында. Ек1нш1 алгышарт кез келген б1р тект1 ек1 зат акциденциямен ерекшеленед1 жене оныц кез келген1н басца затца айналдырып ж 1бе- руге болады. Егер акциденция мацызды болса, он- да айналым циынырац, егер мацызды болмаса он- да жец1л болады. Бул енердщ циындыгы кептеген цымбат металдардыц менд1 жене кездейсоц акци- денцияларыныц ерекшел1ктер1нен жене алтын мен кум 1ет1ц арасындагы болар болмас ерекшел1к- тен кер1нед1. Жогарыда айтылгандардан кептеген адамдарды бул енерд! делелдеуде цателшке урындырган жене бул енерд] багаламай, бурмалауга екелген себептерд1 кер1п отырмыз. Б ул ек1 п1к1р де дурыс меннен айырылган. Куд1ретт1ц кемег1мен кггап аяцталды. А лла н ы ц даццы арта берс1н. А л ь -Ф ар а б и . О разуме и науке. — А лм а-А та: Наука, 1975. — С . 29-38. Аударган: Ж . Оша^баева. 110

ВАКУУМ ТУРАЛЫ М АКАЛА^ Аса МеЙ1р1мд1 жене Рацымды Алланыц аты- мен баетаймын! Кейб1р адамдар дуыс, аузы тепе эр1 сим- метрияльщ б1р ыдысты алып, оны (тецкер1п) Т1Г1- нен ек1нип б1р ыдыстагы суга батырган. Кей1н б1р1н- Ш1 ыдыстын, аузын суы бар ек1нш! ыдыстын, туб1не (Б ул трактатца байланысты биографияльщ жене библиограф иялы к ецбектерде мел1меттер бер1лед1: Ибн Эбу Узайбиа, Уиуин-ул анба' фи Табацат-ил атибба, Булак 1299, т. 2., 138-бет; Сафади, ел-уаф ибил-уаф аят, Т.1, - Стам­ бул, 1931, - 109-бет. Б у л трактат А н к а р а универсиетет1 т1л жене тарих-география факультет! кггапханасындагы И с­ маил Саибтщ к и а п коры арасындагы 1-сериялы трактат- тар арасында №183 болып Т1ркелген. Трактаттыц басына \"бисмиллаИир-рахман-ир рахим\" сез1, теменг1 жагына да \"рисалату ли-еби Насри ел-Фараби ф и л-хала\" (Эбу Насыр ел-Ф арабид1ц вакум туралы тракта­ ты) деген такырып койылган. Сонымен катар бул трактат 1950 ж ы лы А н к а р а университет1н1ц цызметкерлер] Н еж а- ти Л у г а л мен доктор Айды н Сайы лы тарапынан тур1к жене агы лш ы н Т1лдер1не аударылып, баспада ж ары к керген. 111

Эбу Насыр ал-Ф араби жеткенге деЙ1н батырган. BipiHmi ыдысты судыц бет1не д е й т к е т е р т , Судан шыгарып imÍHe цараган кезде, ыдыстыц iniiHe еш су тр м еген ш Kepin, будан вакум бар деген нетиже шыгарган. Бул KepÍHÍCKe олар былайша аныцтама беред1: Суга батырган ыдыстыц inii ауага толы болатын. Онда су KipeTÍH- дей ешцандай да бос орын жоц болатын / 1/. Ыдыстыц 1Ш1ндег1 бул aya ешцайда да кетпей, цайта суды Kepi царай итер1п, суга батырылган цатты денелердей сияцты, су жарылып ыдыстагы aya суга батцан. Олар осы кергендер1не байланысты aya 6ip куш ке не, ыдыс ауамен тола болган жене он­ да ешцандай да бостыц жоц деген нотижеге барган. Сондай-ац олар inii цуыс, узын, аузы тар неме- се узын, im i де, аузы да тар, inii бос гу л суы шыны- сын алып, дел осылай суга батырган. Жагдайдыц алгашцы ыдыстагыдай болганын керген кезде, ыдыстыц ауамен толы екендМ туралы шыгарган нетижелер! нацтыланган. Кей1н шыныныц ауасын шыгарып шыныныц аузын саусацтарымен басып турып суга батырган. Судыц 1Ш1нде саусацтарын тартып, шыныц аузын ашцан кезде, тартылыс не- месе Kepi итеру (куппнщ ) есер1мен судыц шыныныц аузынан 1шке енген1н керген. Олар осы кергендерш былайша тус1нд1ред1: Шыныдан aya шыгарып алынган кезде, шыныныц imÍHe KipreH судыц орнына мелшерлес, шыны­ дан aya шыгарылган. Нег131нде бул жерде будан бурын шыгарылган ауаныц орнында басца 6ip де- не болмаган. Ойткеш бул жагдайда ек1нш1 де- не ол жерден шыгарылган ауаныц орнын алып, ыдыстыц 1Ш1не су К1рмей, ауасы шыгарылып суга батырылган шыны ауасы шыгарылмаган ыдыс- 112

f ылым туралы Hiian пен б1рдей болган болар ед1. Ш ы н мэн1нде осы ек1 жагдайда да ыдыстардын, iini толы болуы керек ед1. MÍHe, осы п1К1рлерд1ц барлыгы олардыц n iK ip iH - ше мынаган дэлел бола алады: aya шыцпай турып ыдыстагы алып турган орны, aya шыццаннан кей1н толыгымен босап цалган. Су iniKe K ip in , толтырганга дей1н ол жер бос турган. 1ш1нде еш нэрсе болмаган бос кец1ст1к вакуум болып табыла- ды. Сондай-ак осы ккйлердщ вакуумныц бар екен- Д1Г1 туралы дэлел рет^нде цабылдаган нэрселер1, M Í- не, жогарыда айтылгандар. Б13 болсац олардьщ айтцандары мен шыгарган нэтиж елерте байланысты мынаны айтамыз: Мэ- селе шын м этн де олардыц ойлагандарындай бол- сын. Олардыц шыныга жасалган бацылаулардан шыгарган нэтижелер1 шын мэн1нде М 1ндетт1 турдег1 болуы Tnic нэтижелер емес. Ш ыццан нэтижелер дурыс болган куннщ оз1нде мынаны есте сацтау ке­ рек, дурыс болган ек1 нэрсе катар келсе, М1ндетт1 турде осылардыц eKÍHmici б1р1нш1С1нен ш ы гуы ке­ рек емес. А лай д а осы сек1лд1 адамдар 6ip нэрседен шын м эн тд е шыгатын нэтиже мен шыгуы мумк1н болып кер1нет1нд1 6ip-6ipÍHeH ажырата алмагандыцтан, олардыц бул жумыста да дэлме-дэл шепйм кабылдай алмайтындыгын корем1з. Буган коса суга батырылган ыдыстарга жасалынган бацылауларга байланысты айтцандарыныц нег1з1н- де жаны бар. Б1рац олардыц осы бацылаулардан шыгарган нэтижелер1не келер болсац, мэселе олар ойлагандай емес. Оларды осындай niKipre итер- мелеген нэрсе, бацылаулардан ш ыгарылуы цажет болган нэтижелерд1 цажет емес нэрселерден ажы- ратудан, цажет болгандардыц цай тургыдан жэне 113

Збу Насыр ал-Ф араби цалай цажет екенд1г1н жене не себепт1 цажет болгандыгын б1л 1п, оны ойлаудан оларды алыстата- ды. Сонымен цатар, жогарыда айтып еткен1м1здей бул адамдарга муны бул тургыдан тус1нд1ру1М13 дурыс емес. Ойткеш олардыц б1л1кт1л1г1 мен TyciHÎKTepi цате болган, тек 6ip цырынан гана меселен1 царастырган, олармен б1зд1ц nÍKip алы- суымыз, цател1ктер1н тузету тургысынан пайдасыз болад ы. Мэселен1 былайша тус1нд1рсек те болады: шы- ныдан шыццан ауаны ондагы ауанын уштен 6ipi деп есептей1к. Демек aya шьщцаннан кей1н де шы- нынын уштен eKici бурыннан сонда бар ауамен толы болады. Уштен 6ipi де бурын ол жерде бар ауадан бо- сайды жене оны Ko6ici бос цалды деп ойлайды. Осы уштен 6ip бел1кт1 шыныныц 1ппнде жене шыныныц теменп жагында (т у б т д е ) болган деп есептей1к. Ш ыныныц ауадан босаган уштен 6ip бел1Г1 eKÍ бел1ктен ту рады деп есептесек, осы eKi бел1кт1ц ара- сында 6ip цашьщтьщ пен узындьщ бар ма елде жоц па? Осы уштен 6ip бел1кте жене шыныныц iiniHin теменг1 жагында бар деп есептеген eKi бел1к уш1н де осы сурацты цоюга болады: Осы бел1ктер арасында цандай да 6ip арацашьщтьщ бар ма? Сурагымызга жауап ретшде олар «ие)> немесе «ж оц » деп жауап бе- pyi мумк1н. Олар «иео дейт1н болса, шыццан ауаныц ор- нына осы уштен 6ip бел1кт1 алып турган нерсен1ц узындьщ, кецд1к пен терецд1ктен пайда болган колем1 бар 6ip нерсе болгандыгын цабылдайды де­ ген сез. Демек бул жерде белг1л 1 6ip келем бар. Егер олар «ж оц » деп жауап берсе, онда бы- лай деу керек: ауадан босаган бел1кт1 толтырган- га деЙ1н шыныныц аузынан ацырын к1рген су 44

Гылым туралы Híian бел1ктерден турмайды ма? Ол жерге алгаш KÍpreH су шыныньщ туб1не жеткенге дей1н, ягни шыныга K ip reH нуктеден бастап тсщтаган нуктеге дей1н пай- да болган агысында жене эрекет1нде 6ip узындьщ пен келемн1н, болган, болмагандыгы туралы 6i3re тус1нд1р1щз. Б ул сурацца М1ндетт1 турде «и е » деп бо- лы мды жауап беред1. Демек ол жерде 6ip дашьщтьщ бар. Д ел сол сек1лд1 дай тургыдан царастырылмасын судыц белгктер1 оцга-солга жайыла бастаган нуктеден бастап, ен, соцына жеткен жерге дешн барльщ багыттарда белг1л 1 цашьщтьщтан етед1. Олай болса бул жерде белг1л1 6 ip узындыд, колем мен терецдщ бар. Ек1нш1ден in iÎH e су юрмей турып шыныны кунге тосар болсац, кун сеулес1 осы шыныныц in iÎH e тусед1. Бул сеулелер шыныдагы бос жерд1ц 1ш1ндег1 цандай нерсенщ уст1не тусе- д1? Сез1мдер1м1з аркылы аныц байцаганыцыздай бул сеулелерд1ц шынынын, 6 ip жагынан ек1нш1 жагына OTyi туралы да дел осыны айтуга болады. Ш ы н мен1нде бул сеулелер барльщ багытца карай 6 ip арацашьщтьщпен ерекет етпей ме? Ыдыстыц тубше тускен сеуле ол жерде тек кана келем1 бар нерсеге тусед1 ме? А л ыдыстыц ек1 кабыргасыныц арасындагы нерсен1н, елшем1 жоц па? Егер алдымыздагы Kici ез непсЫне карсы oTipiK айтпа- са, айцын тус1нгенд1г1н жокка шыгармаса, оныц осы сурацтардыц барлыгына «изо деп жауап бе- руден басца шарасы жоц. Олай болса, осы уштен 6 ip белейте келем 1, узындыгы, кецд1г 1, терен,д1г1 бар, шет жацтары м елд1р жене денеге тен басца сипаттары да бар 6 ip дене бар. Демек шыныдан кергендер1нен айтуынан ш ыгуы керек нетиже осы уштен 6 ip белщ тщ мулдем бос болгандыгы емес, ол 115

Збу Насыр ал-Ф араби жерде 6ip дененщ, ягни шыгарылган денеден басца 6ip денен1н, болгандыгы. BipaK¡ 613 онын, цандай дене екенд1Г1н жене оныц не екен1н б1лмейм13. Егер олар «о л жерде ауанын орнында басца 6ip дене болса, су цалайша ыдысца енед1?» неме- се «ауаныц орнында болган бул дене aya шыдпай турып ыдысца цалайша К1рд1?)> деп сурайтын болса, оларга бул мэселеге баланысты жене осы цубылыстыц цалайша болгандыгы туралы 6ip нерсе айтуга асыгуларыныц дурыс емест1Г1н ай- ту керек. Олар сол кезде не у к 1м шыгарудан бас тартады, не болмаса былайша жауап бередп «о л жерде шын мен1нде 6ip дене бар ед! жене бул де­ не ез1мен цатар турган суга орнын беру уш1н, 6ip жацца царай ыгысты; ейтсе де ол жерден шьщцан aya ез1мен цатар турган дене y n i i H 6ip жацца царай ыгыспайтын ед1». Будан кешн де олар осы цасиеттщ себеб1н тус1нд1руд1 сурайды. М1не, мундай жагдайда олар жалтарып жатыр деген сез. (EÍ3 оларга былайша царсы шыгамыз:) С1здер вакуум бар дейс1здер. Эйтсе де енд1 б1зге се- 6e6i белг1с1з 6ip меселе туралы сурац цойып отыра- сыздар. Бул жерде ертурл1 заттардын болмысы су- реттелд1 жене б1рнеше бел1ктерд1ц болмысы 6ip цубылыс рет1нде цабылданды. Бул меселе ci3 бен б1зге ортац меселе. Б ул жерде айтылган меселенщ ce6e6i мен мен^н 6ipre царастырып, буларды тольщ мецгергенге д е т н муны 6ipre зер ттетк . Егер олар осы сездер1м1зге царсы шыгып, ыдыс- тьщ аталган уштен 6ip бел1г1нде еш нерсе болмай толыгымен бос болганын айтар болса, ол кезде 613 бул тк1рлерш щ цате екенд1г т жене вакуумный бар болуы уш1н цажетт1 деп тапцандарыныц шын мен1нде цажетт! емест1Г1н керсету уш^н, осы сездер 116

Рылым туралы Hiian де жетк1л1кт1 деген тоцтамга келем13. Ш ы н м эт н д е осы айтцандарымыз царсыласымыздыц цаб1лет1не карай айтып, меселен1н, мэн1не орай айтылмаган. Демек бул меселе осылайша айцындалып, аньщ- тамаларымыздын, мен1 де аш ылган сек1л д 1. Бул жагдайда мэселен1ц мэн1 мынада: олардыц вакуумный, болгандыгы туралы т т р д е болуы мен осындай нэтижеге баруы, 6ip жагынан ыдыстан aya шьщпай турып, судыц ыдыска ене алмауы, ек1н- m i жацтан да aya шыццаннан кей1н судыц ол жерге KipyÍHe байланысты цате тус1н1ктер1нен туындайды. Б1з болсак былай дейм1з: ыдыстагы бос деп ойлаган орынды шын м э т н д е 6ip дене толтыргандыгы бел- г1л1 болды. Олар бул дененщ мэн1 мен мазмунын б1лмегенд1ктен, мазмуны белг1С13 6ip денемен толы болган нэрсен1ц вакуум екенд1г1н айтып жатыр. Ол дене нег1з1нде бар. Ол шьщцан ауадан босап Калган орында орналасцан. Eipan осы бос орындагы бул дене не ауаньщ 6ip бел1Г1 шыцпай турып ауамен 6ipre ыдыстын; 1ш1нде болатын, ягни ыдыска кеЙ1н сырттан К1рмеген немесе шьщкан ауанын, орнын алганына Караганда ыдыстын, аталган бол1Г1нен aya шыкканынан кеЙ1н пайда болган. Ойтсе де егер осы дене ыдыстагы ауамен 6ipre сол жерде болса, 6ip жерге орналасцан ек1 денен1ц колем жагынан 6ip денен1н, колем1не тен, болуы, 6ip дененщ eKÍHnii 6ip дененщ iiniHe ж айылып онда орналасуы керек. Б1рак буган царамастан ep6ip eKi денеден цуралган келемн1ц бурынгы келемнен артьщ болмауы керек. Оцига осылайша ерб1генд1г1не байланысты, судын, ыдыска KipyÍHe немесе 1шке ауаныц Kipyi- не кедерг1 болган не нэрсе? Екшнпден, бул дене aya шыкканнан к е т н , ауанын, орнын алган болса жене бурыннан ыдыстын, сырты мен айналасында бар 117

Збу Насыр зл-Фараби болса, онда бул дене не aya немесе ауага тараган су болып табылады. Eipan оныц ауага жайылган су болуы жогарыда айтылгандай ешцандай мумк1н емес. Бурыннан ыдыста бар ауаныц орнын алу уш ш , ауаныц сырттан Kipyi де мумк1н емес. Ш ы н м этн д е, бул aya судыц ыдысца Kipyi- не кедерп болмайды. Кедерг1 болу былай турсын, суды ез1не тартады. M ÍH e, осы дубылыс олардын шыныныц 1ш1нде бос кец1ст1кт1ц (вакуум) пай- да болгандыгы туралы п1К1рлер1н мулдем жоцца шыгаруы керек. Ойткен1 ол жерде еш нерсе болма- са, нег1з1нде жоц нерсен1ц суды е з т е тартцандыгын айту немесе бул мэселеде цандай да 6ip талдау жа- сау MyMKÍH емес. Ие, 6ipa3 бурын айтылгандай бул aya суды езше тартады. Эйтсе де алгашында ол жер­ де болган aya судыц iniKe KipyiHe кедерг1 болган ед1. Б13 енд! бул дененщ не болгандыгын, цалайша ез1 орналасцан орынга судыц KipyiHe бурынгысынша кедерг1 келт1рмегенд1г1н жене 6ip куш тарапы- нан тартылган немесе Kepi итершген судыц агысы сек1лд1 бул судыц ыдыстыц 1ш1не Kipy себеб1н царастырамыз. Осыган байланысты мынаны айта кету керек, суыц немесе ез1не цосылган нерселерд1 цабылдаган 6ip денедег! сек1л д 1, цызатын дене де ек1 турд1ц 6ipi- не сейкес ысынады. Кызган дене онымен арала- сады жене атом тур1нде оныц арасына енедй Осы- лайш а ep6ip ек1 денеден цуралган бут1н, дел 1Ш1не ыстьщ су тег1лген судыц ысынганы сек1лд 1 ысына­ ды. Немесе ез1мен басца ыстыц дене б1р1кпей-ац не­ месе араласпай-ац оныц температурасы артады. Су дел сол сек1лд1 осы eKi жолдыц 6ipiMeH ысынады. Не суыц дененщ онымен 6ipirin оган араласуымен, не болмаса оныц aya немесе цармен суы ты луы сек1л- 118

Ры лы м туралы н!тап Д1. Бул, су ыдысына салынган дардыц суды суы- туы, немесе доргасыннан жасалган ыдыстьщ 1ш 1- не дойылган ыдыстар мен дар ].ш1ндег1 судын, сууы сек1лд 1 болады. Соцгы айтылган бел1мдег1 судыц суу дубылысы куменс1з онымен досылган немесе оган сырттан араласдан суыд б1р денен1н, есер1мен жузеге аспагандыгы м ел1м. Д ел сол сек1лд 1 дызган б1р денен1н, температурасы кейде ыстыд денен1н, оны­ мен б1р1гу 1 немесе онымен араласуы ардылы артады. Д ел осы н е р с е т суыд б1р дененщ температурасына байланысты айта аламыз. Демек ыстыд пен суыд кей жагдайларда ыстыд немесе суыд денемен б1р1- гу жене араласу ардылы артады. Д ел сол сек1лд] б1р дененщ дызуы, кейде, сол денемен бцз жерде болып, кей1н одан бел1Н1п ажырауынан емес, езд1г1нен азая- ды. Сондай-ад б1р денен1ц томен температурасы, кейде, суыд денеден, басда темен температурадагы дененщ ажырауынан емес, езд1г1нен жогарылайды. Б1рад кейде денен1ц б у т т т е н ыстык б1р бел1к ажы- райтын кездег1 сек1л д 1, ыстык температура кызган денен1ц кейб1р бел1ктер1Н1ц одан ажырауы аркылы темендейд1. Суьщ денелерде де дар мен дымды л маталардагы сек1л д 1 болады. Булардын, бут1н1нен б1р бел1к бел1нсе, суыктыц да азайганы байдалады. Улгайган немесе к 1ш1рейген денелерде де осыган уксас болады. Келем1 улгайган немесе К1ш 1рейген улкен денелерд1 алып дарастырар болсад, олардыц келемдер1 шын мен^нде оларга баска б1р дененщ Косылуы ардылы артпайтындыгын, сондай-ад улкендМ н щ тек кана олардан б1р дененщ ажырауы аркылы азаймайтындыгын байкауга болады. Мундай денелерд1ц келемдер1н1ц артуы ек1 жол- мен болады: Б1р1нш1с1, бел1ктерге бел1ну аркылы 119

Збу Насыр ал-Ф араби немесе цысыммен 6ip денен1 басца 6ip денен1ц iiiii- не енг1зу арцылы ек1 денеден цуралып пайда болган жаца дененщ колем1Н1ц артуы сек1лд1. Не болма- са арпаныц бидайга цосылып, онымен араласуы мен дэндерд1н арасына Kipyi сек1лд1 сырттан басца 6ip дененщ осы денелермен 6ipiryi, не болмаса бет- KÍ жацтарынын олармен цосылуы сек!лд1. М1не, бул жагдайда ек1 денеден цуралган бут1н, бурынгы денеден улкен болады. Денелер дел осы жолмен де К1ш 1рейед1. Bip дене 6ip денеден шыгарылады жене булар 6ipÍHeH-6ipi ажырайтын болса, олардын ерцайсысыныц келем! бурынгысына цараганда азайып, к1ш1рейед1. Демек 6ip денен1ц улкею 1 немесе Kiinipeioi, басца денелермен араласудыц нэтижесшде ыстьщ немесе суьщ денелерд1ц жогары температураларыныц азаюына немесе томен температурасыныц ысы- нуына, ягни осылайша ыстьщ немесе суьщ 6ip денен1ц бел1ну1 арцылы ыстыц немесе суыцтыц азаюына уцсайды. Ек1нш1 ж ол да былай болады: Колем1 улкен денен1ц к е л е м т щ артуы, кей1н улгайган колем1Н1ц ж ойылуы , ягни жоц болуы, ондагы 6ip HepceHÍH азаюы не болмаса онымен цосылып, араласцан улкен дененщ одан белшу1 арцылы жузеге аспайды. Оньщ келем1н1ц азаюы, оз1ндег1 цызган 6ip дене одан болшбей-ац, цызган дененщ температурасыныц ездМнен жойылуы сек1лд1 болуы да мумк1н. Д ел сол сек1лд16ip денен1ц колем1н1ц артуы онымен ешцандай да цызган дене б1р1кпей-ац, жогары температурасы езд1Г1нен артатын дененщ температурасыныц артуы сек1л д 1 болуы да MyMKÍH. Келемдер1 артатын коптеген денелердщ жагдайы осындай болады. Булардыц келемдер! 120

Рылым туралы Hiian ездер1нен улкен 6ip дене досыл май-ад артады. Не болмаса олармен 6ipre болган басда 6ip дене олардан ажырамай-ад келемдер1 артады. Келемдер1 осылайша азайып-артатын дене- лердщ 6ipi - aya. Ауаныц келем1 оган сырттан басда келем1 улкен дене досылмай-ад кез келген мелшерде арта алады. Aya бурынгы к е л е м т е н де улкен келемге ие болуы м ум к1н. Сондай-ак ез1нен 6ip белш ек бел1нбей-ад келем1 езгеред1, ягни к1ш1рейед1* Д ел сол сек1лд1, еш нерсе косылмай-ак судьщ температурасыньщ артуы сиякты артады. Эйткен1 температуралык жагынан судьщ азайып артатын дасиеттер! бар. Я гни ep6ip eKÍ жагдайга да бей1м. Д ел сол сек1лд1 aya келем1 артса да азайса да, бурынгы aya куш нде калады. Ауаньщ к е л е м т щ артуы кейде оньщ табигатына сай пайда болады, кейде кысыммен болады. Дел тастыц ерекет1 сек1лд1. Ш ы н мен1нде бул ерекет кейде тастыц табигатына сай болады. Бул тастыц жогарыдан теменге дарайгы ерекет1 болып табыла- ды. Кейде бул ерекет кысыммен (кушпен) болады. Бул жагдайда кысым тускен кезде, тас жогарыда турады. Кысым туспеген кезде, табигаты бойынша теменге карай ерекет етед1. Д ел сол сек1лд1 ауаныц келем! дысыммен арт- дан кезде, оны жаца келем1нде куштеп устап турган кысым жойылмайынша, aya осы келемде болады. Оны осы келемде устап турган дысым жойылган кезде ол табиги келемше кайта оралады. Дел осыган уксас ауаныц келем1 кысыммен азайган кезде, кысымныц K ynii жойылмайынша, келем1 К1ш1рейген куй1нде далады. Кысымнан толы д босаган кезде гана алгаш ды келем 1н алады. Катты денен1ц бойы узарган сайын, колем! ар- 121

Эбу Насыр ал-Ф араби тып, ен1 азаяды. Алайда ауаныц келем1 артцан немесе азайган кезде барлыц жагынан артады (келем1Н1ц езгеру1 барлыц багыттарда да пайда бо- лады). Ыдыстан шыгартылган aya, босатылмай турган кездег! ыдыстагы ауаныц 6ip бел1г1 гана. Ауаныц дымцылдыгыныц кеп болуына байланысты, e3i 1ш 1нде орналасцан денелерд1ц формасына уцсас формага ие болады жене улкейш KÍmipeñeTÍH 6ip нэрсеге де тольщтай тез уйлесе алады. М1не, осы се- бептерге байланысты, ыдыста цалып цойган ауаныц колем1 улгайып, ыдысты толтырган кезде, колем жагынан ыдыстыц iniKi бел1г1нщ келем1мен б1рдей болады. Оны кушпен осы колемде устап турган цуат жойылган кезде, ол табиги колем1н алады жене aya алып турган орын оныц айналасындагы денелерден бос цалмайды. Ягни, цысыммен оны табиги емес колемде устап турган куш жойылганнан к етн , оныц цасындагы дене aya болса, бул aya ыдыстагы ауадан босаган орынды толтырады. Жанында су болса, осы орын босамай жатып-ац, су сол жерге царай агады. Цысымныц жойылуы жене цысым тускен ауаныц тартылысца Tycyi арцылы сол жерге Kip- ген судыц ерекет1н1ц жылдамдыгы, оган тускен цысымныц олш ем1не сай болады. Ыдыстагы ауаныц келем1 цаншалыцты аз болса, оныц келемш арттыруына царсы осы ауага тускен цысым да соншалыцты кеп болады. Осы ауага тускен цысым жойылган кезде, оныц алгашцы келемш цайта алуы да ете тез болады. Су да осы ерекетке сай, дел сондай жылдамдыцпен 1шке царай агады. Су ерекеттщ жылдамдыгы оны тартатын жене Kepi итеретт кушт1ц бар болуымен тус1нд1р1лед1. 122

f ылым туралы Híian А лай да бул шын мен1нде олай емес. Эзара орын ауыс- тыру мен 6ipÍHÍn орнын eKÍHHiiciH а лу булардыц жаратылыстарында бар. Су мен aya 6ip-6ipÍMeH эрекеттесед1. Булардыц 6ipi 6ip жерден кетсе, ек1н- Ш1 дене 6ipÎHHiici тастап кеткен орынды мулдем бос цалдырмайтындай ет1п, сол жерге карай агады. М1не, aya шыццаннан кей1н ыдыстыц уштен 6ip бел1г1н толтырып турган денен1ц мазмуны да осы- лайш а аньщталды. Бул денен1ц, мэн1 мен касиетте- piH айтып откен ayaдан баска еш нерсе бол магандыгы да бел riл i болды. Ыдыста алгашында бар болган aya, толыгымен табиги келем 1нде болгандьщтан, су уш !н орнын босатып, бул орынга судын, агуына ж ол бермейд1. Эйтсе де eKÍHini жагдайда ыдыстагы aya цысым тускен колемде болатын. Ол алгашцы келем1н, ягни табиги колем1н алган кезде, осыган байланысты Kepi тартылып, жанындагы суга оз ор­ нын босаткан болатын. Сондай-ак жогарыдагы аньщтамалардан б е л п л ! болганындай тартылыспен немесе сырттагы ауаныц Kepi тебу кубылысы аркылы тYciндipiлмeкш i болган ыдыска судьщ ену кубылысыныц ce6e6i, озара орын ауыстыру KacHeTÍHÍH; осы денелерд1ц табиги бол- мысы болуында жене бул цасиеттщ осы дeнeлepдiц табигатында бар болуында жатыр. Ж огарыдагы бepiлгeн аныктамадан шыгатын баска 6ip нетиже де мынау, 6ip дeнeнiц орнын баскан баска 6ip денен1ц Козгалыс жылдамдыгы, 6ipÍHini денен1ц сол орын- нан ш ы гуы жылдамдыгымен бipдeй болады. Не- пзш де ауаныц кeлeмi каншалыкты Kinii болып, каншалыкты улкен келемге ие болуга куштелсе, алгашкы келемге кайта оралуы да соншалыкты жылдам болады. Дел сол сею лд! сорып алу аркылы ыдыстан каншалыкты кеп aya шыгарылса, ке- 123

Збу Насыр ал-Фараби Й1н ыдыс суга батырылган кезде, судыц 1шке ум ты луы мен келем 1, к1ш1рейген ауага байланысты соншалыдты ж ылдам api кушт1 болады. Аталм ы ш к1с1лерд1ц жогарыда аталган ыдыс- тарда жасалган бацылауларга суйене отырып, вакуумныц бар екенд1г1не сен1мд1 екенджтерш щ ce6e6i осылайша мэл1м болды. Буган доса олар- дыц айтцандарынан вакуум бар деген нетиже шыгарудыц керек eMecTiri осы аныцтамамен ай- цындалып, олардыц 1ш1нде еш нерсе жсщ екенд1Г1- не сенген жене бос деп ойлаган жердщ шын мэншде ауамен толы болгандыгы да белг1л 1 болды. Б1зд1н; ец басты айтпац болган нерселер1м1з осы- лар ед1. Кец1ст1ктег1 вакуум туралы 6Í3 осылармен ш ек тел ем 13. А ды л берген Tenipre мыц да 6ip ш ук 1р! А л ь -Ф ар а б и . Естественно научные трактаты. — А лм а-А та: Наука, 1987. — С . 167-184. /lt/дарзан;^. Кенжетай 124

Ж У Л Д Ы З Д А Р У К 1М Д ЕР1Н Д Е Г1 Н ЕН Щ Д УРЫ С Ж Э Н Е Н ЕН Щ БУРЫ С Е К Е Н Д 1Г 1 Т У Р А Л Ы Т Р А К Т А Т / 1/74 А са МеЙ1р1мд1 жене Рацымды Алланы ц аты- мен бастаймын! Эбу Ысцац ИбраИим ибн Абдаллай ел-Багдади былай деген /2/: «Мен жулдыздардын, «ук1м1н> б1луге ете цуштар болдым, шын пей1л1ммен осы гы лы мды мецгеруд1 цаладым, осы «ук1мдерд1» зерттеуге ерекше талаптандым, оган арналган К1таптарды унем1 оцумен болдым, бул гы лы мны ц ацицаттыгына сетм д 1 болганым соншалыцты оган куменданбадым, одан ара-тура мел1м болган дател1ктерд1 галымдардын, б1л1мдер1н!ц таяздыгыныц нэтижес!, сонымен б1рге есеп- Ш1лер, астрономдар жене аспаптар пайдаланушы ^ Бул трактаттыц атауын А . Кебесов «Фарабид1ц астрологиялы к трактаты* деп атаган («Б1л1м ж ене ецбеко, №1, 1968). 125

Збу Насыр ел-Фараби бадылауш ылар тарапынан жетк1Л1кт1 коц1л бел1нбеуден деп удтым. Мен 6ip кездер1 осы диы нш ы лы дтарды ц жойы- латыны жене осы тосцауы лдарды ц 13-ту зс13 жойы- латыны, жогарыда айтылгандарда кемелд1кке дол жетк1з1лет1нд1г1не жене сонда 6epi дурыс бола- тындыгында кум ен келт1рмед1м; б1Л1мдерд1н ке- мелдену1не орай [жулды здар ук1М1нен де] пайда табылмад, сонда бул гылым болашадты дамтиды, дупиялар ашылады, белг1с1здер жария болатынын удтым. Мен 6ipa3 уад ы т осыган нанып келд1м. Б уган доса сол уады тта есептеулер тес1Л1мен, оны бады лау тэс1Л1мен эртурл1 аспаптар ардылы зерттей отырып, жасырын жене адидат факт!лерд1 жинау ардылы ез сен1м1мд1 молыдтыра туст1м, б1рад та мен б1лг1м келгенге ж уы дтай алмадым, дайта одан алыстай туст1м, сол себепт1 торыдтым, ж е р тге н куй кешт1м бастадым api к у м е т м арта туст1. Сол себепт1 мен ежелг1 [галымдардыц] к1тап- тарына у щ л т , ез1мн1н тап болган жагдайымнан дуты луды ц ж олы н 1здед1м. Мен адылгейлерд1ц жэне адидатты б1лет1ндерд1ц К1таптарынан элг1лер ж айлы мардымды ештеце айтылмайтынына коз1м жетт1, олардыц п1к1рлер1н1н айдын емес екенд1гш, оларда т1птен булардыц пайдалануына датысты ишара да таппадым. Сонда менде осы уадытда дей1н болган сен1мд1л1г1м кумендануга, ceHÍMÍM - жорамалга, сен1мд1л 1г1м - куд1кке, ал адалдыгым - абыржуга екеп содтырды. Кундер жылжып ет1п жатты, узад мерз1м еттд ал мен болсам Эбу Наср Мухаммед ибн Мухаммед эл-Фараби ат-Тарханид1 жолыдтырганша элг1 айтылган жайттарды басымнан етк1з1п кел- 126

f ылым туралы Kiian д 1м / 3/. Мен оган ез басы мдагы ж ай-куй1мд1 ай- тып шагымдандым epi оган аталган гылымныц цанш альщ ты ацицат жене онда нен1ц дурыс, нен1н, бурые екенд1Г1н ш ы н пей1л 1ммен б1л г1м ке- л е т 1 т жен1ндег1 сырымды паш етт1м, epi аталган гылымныц акылга конымды жацтарын айцындап айтып кез1мд1 жетк1зу1н ет1нд1м epi осы гылым ту­ ралы е ж е л п заманныц ацылгейлер1н1н, 1л1мдер1 бойынша нендей жайттардыц белг1л1 болганын т у с 1н д 1р т 6epyÍH де ет1нд1м. Мен одан ез1м н щ к ан ш а 1зденген1ммен б1ле алм ай ж ур ген сауалда- рым ж ай лы м аглум ат ал уга к уш тар екен1мд1 61л- д1рд1м ол ез1н1ц [елг1 гы лы мны ц] мен-магынасы мен ацицат ж айттары нан м агл ум ат беретш нег1зд1ц не- г1здер1нен, зацныц - зацдарынан мен1 хабардар ет- T Í, санама адыл цосып, нелерге назар аудару керек- T Í r i ж ен 1нде багы т усы ны п, ж ен с1л тед1. Ол м е т м е н niKip таласты рады , мен онын, у еж ш е царсы niKip айтып, кенбеуге тырыстым, ол маган цай талам а сауалдар койды мен онын, айтцандары на царсы дау айтумен болдым. Eip кун1 ол маган шамасы ез1н1ц осы меселе туралы арнайы айналысцан кез1нде ж азган цол- жазбасыньщ белг1лер цойылган тарауын керсетт1. К олж азбаны едеттеп дей К1тап немесе трактат турш е оцтайлап дайындапты. Мен сол колжазбаны тугелдей Keniipin алдым, оны м уки ят окып шыгып, одан ез1м нщ кептен 6epi б1ле алм ай ж урген сауал- дарыма ж ауаптар тапты м epi ез1м боска еуре бо- лып 1здеумен болган нерселер1мн1ц мен-магынасын угындым. Буры н ойымнан ш ы кпай ж ур ген абы рж уы м ба- сылып, жулды здар «ук1мдер1» бойынша айтылган болжамдардыц болуы мумкш жене болуы мумк1н 127

Эбу Насыр ал-Ф араби еместер1 тус1н1кт1 болды. Мен1ц теменде баяндагалы отырган меселем ел-Фарабид1ц ел г1 цолжазбасы- ныц мэт1Н1, мен оны сендер таныссын деген оймен кеш 1р1п алган болатынмын. Э лг1 цолжазбада Эбу Насыр былай деп жазган: 1 . Ры лы м мен енер уш цундыльщ тыц 61- реу1мен немесе пэннщ дундылыгымен, немесе дэлелдемес1н1н, егжей-тегжейл1г1мен, немесе алдагы уадытта кут1лет1н немесе айцын пайдасыныц мацыздылыгымен сипатталады. Пайдасыныц контлымен жогары багаланатын гылымдар датарына барлыд кезецдег1, бук1л халыдда дажет болган дудыдтану жене дол- енерш1Л1Г1 жатады. Дэлелдемес1Н1ц егжей-тегжейл1г1мен езге гы- лымдардан артыдшылыгы болатын гылымдар датарына геометрия сек1лд 1 гылымдар жатады. Пэнн1ц дунды лы гы бойынша езге гылымдардан басымдылыгы бар гылы мга, мысалы, жулдыздар жайындагы гылы м да жатдызылган. Осы уш артыдш ылыд тугелдей немесе ушеуд1ц екеу1 гана б1р гы лы м - дудайш ыл гы лы м га б1р1кт1р1лген /4/. 2. Адам дандайда б1р гы лы м туралы ойлан- ганда [шын мен1с1нде] дандай гы лы м екенд1гш е дарамастан оны жан-жадты, жадсы, тура (дурыс), айдын гы лы м деп пайымдауга бей1м турады. А л , бул жайт адам б и п м тщ таяздыгынан не­ месе оныц [езге гылымга] селдос дарауы себепт1 ол адам [елг1 гы лы м ны ц] адидаттыгын танып б1лу- ден мадрум далады. Немесе бул жайт адамныц ез П1к1р1н сыни кездараспен багалай алатындай децгейден кер1не алмайтындыгынан немесе осы гылымды долга алган зерттеупплердщ жогары мертебес! болуы себептд немесе жалпы алганда 128

Рылым туралы Hiian осы гылыммен ш угы лдануш ы ларды ц кепт1Г1нен елпдей куйге ушыраган. Немесе осы жайт гылымды жене оныц пайдасыныц мацыздылыгын адам 03ÍHÍH, пайдакунемдж мацсаттары уш 1н пайдалануга 6ей1мд1л 1г1мен жене гы лы мны ц пайдалылыгын е л г 1 мацсаттары уннн тараты- лу ы себеб1мен тус1нд1р1лед1. Осыган уцсас жайт адамнын, [гылымда] ж алпы жагдай уш 1н жалпы- лама бола алмайтын, ой тужырымдардан туындай- тын цорытынды болуга жарамайтын цорытындыны ж алпы лау уш 1н, делелдемен^ц делелдемес1 бола а л­ майтын д елелд ем ет логикалы ц цорытынды уш 1н цабылдауына мэж бурлейд1 /5/. 3. Егер 6ip-6ipÎHe уцсас ек! зат болса жене yniiHHii 6ip зат е л г1 екеуд1ц 6ipeyiHÍH¡ ce6e6i бо- лып табылатындыгы аныцталса, онда оны е к т - ш1 заттыц ce6e6i болмац деп асыгыс уйгарым айтуга болмайды. Осы уйгарым уцсас заттардыц ерцайсысына цатысты дурыс бола бермейд1, ce6e6i цубылыстардын, уцсастыгыньщ кездейсоц уйлесу! де, тштен мен1 бойынша улесу! де м ум к1н. К ез алдыга ойша елестету арцылы ой цоры- тындысын туй1ндеу жогарыда айтылган жайттыц ек1 ой цорытындысын цажет етед!. М уныц мыса- лы : адам - журе алады, б1рац адам - т1рш1л 1к neci; олай болса журе алатын - т1рннл1к neci. А т журе алатын жануар болгандыцтан адамга уцсас болмац. Сондыцтан ол да, сонымен цатар Т1рш1л 1к neci. Осы- лайш а туЙ1ндеу барлыц жагдайлар уш 1н жарамай- ды. Ж айраньщ Tyci ац epi ол т1рцйл1к neci; ал ац бо- яу да ац туст1, б1рац ол т1рппл1к neci емес /6/. 4. Элемдег1 цубылыстар мен олардыц куйлер1 exi TeKTi болады. Bip цубылыстар себеб1нен мы- надай факт1лер пайда болып орын алады, мыса- 129

Збу Насыр ал-Ф араби лы , оттан ж ы лу жене Кунн^ц цасындагы жене оран царсы орналасцан денелерден де ж ы лу таралады. Осыларга уцсас жайт басца цубылыстарда да орын алган. Басца 6ip турге себептер1 белг1с13 кездейсоц цубылыстар /7/ жатады, мысалы, Кунн1ц шыгар кез1нде немесе онын батар кез1нде адамнын цай- тыс болуы. Ce6e6i белг1л 1 ep6ip цубылыстын, сырын б1луге, оны мецгеруге api тануга болады. Кездейсоц цубылыстардыц сырынын ашылуына, аныцта- луы на epi жан-жацты, б1ржолата зерттелу1не жол жоц. А л аспан шырацтары элг! [бастапцы] цубы- лыстардын сылтаулары мен себептер1 рана болады, б1рац та [соцгы] цубылыстар бола алмайды /8/. 5. Егер де дуниеде себептер1 беймел1м кездейсоц цубылыстар болмаса, онда урей мен ум 1т те бол- мас ед1, ал егер де осылар жоц болса, онда адамныц 1стер1нде де, зацдылыц 1стерде де, саясатта да мулдем TepTin болмас ед1, сондыцтан да егер урей мен yMÍT болмаса, онда ешк1м ертенг1 кунге еш н эрсет цамдамаган болар ед1, цол астындагы багынышты адам ез1н1ц OMipniiciHe багынбас ед1, ал oMipmi бол­ са, е з т е багынушылардыц цамын ойламаган болар едц eniKÍM ешк1мге жацсылыц жасамаган болар ед1, А ллай ц а ешк1м цулац аспас едц цайырымдылыц жасамас ед1, ce6e6i кун1 ертец М1ндетт1 турде не бо- ларынан хабардар адам ацылсыз мылж ыц адамньщ пайдалана алмайтын HepcecÍH бар куш1н салып, де- ген1не жет1п пайдалануга тырысады /9/. 6. Ры лы м ацдарлыц барлыц нерселер, оларга цандай да 6ip бегеу1лдер кедерг1 келт1рген1не немесе уацыт агымыныц теж еу1не ушырауына царамастан лажы табылып танылатын немесе табылатын бола­ ды. Танып белуге цажет алгышарттары жоц бола- 130

Ры лы м туралы и!тап тын болса, онда олар тек элгш дей алгышарттары аньщталган сон, рана танылып б1л 1нед1 /10/. 7. М ум к1н болатын цубылыстардьщ болу жене болмауынын, [мумк1нд1ктер1] тецдей жене булардын, ешкайсысынын, езге б1реу1не Караганда артьщ ш ылыгы болмайды, т1птен салыстыру елш ем1 болмайды, себеб1 салыстыру кез1нде тек б1р гана нетижен1ц байкалуы мумкш : макулданады немее макулданбайды. Ры лы м *ун п н б1рден,ен1 макулдайтын неме- се оган карама-карсы нетиже берет1н кез келген салыстырудыц пайдасы жок, себеб! гылым салыс- тырудан кеЙ1н б1р нерселердщ болатыны немесе оньщ болмайтыны туралы сен1мд1 м ел1мет берет1н салыстыруга муктаж, салыстырудан сон, акы л б1р м езплде карама-карсы ек1 тарапка беЙ1м делу1 ке- рек. Адамны ц ойы еуелден-ак б1р нерсен^ц б1ре- у1н ацгармай турып онын, болуы немесе болмауы арасында толкуда болады, олай болса екшпн та- рапты тер1ске шыгармай турып, б1р1нпп тарапты макулдайтын кез келген ой немесе т ю р бос сез бо- лы п табылады /11/. 8. Теж1рибе кептеген болуы м ум к1н кубы- лыстарга катысты пайдалы болады. Теж1рибенщ болу мумк1нд1Г1 сирек жене болу мумк1нд1Г1 тен, бо­ латын кубылыстарга катысты пайдасы жок- Осы жайт кептеген жагдайларда мумкш болатын, ал езге жагдайларда мумкш емес кубылыстар к е зт д е г1 алдын ала 1ске асырылатын шараларга, талкы лауга жене дайындьщка пайдалы. Цажетт1л 1к пен мумк1н болмайтын жагдайлар уш 1н талкылау, дайындык шарал ар жене теж1рибе пайдаланылмайды. К1м буган суйенетш болса, ол агаттыкка ушырайды. А кы лм ен 1стеуге бел байлауга катысты, ол ете сирек 131

Збу Насыр ел-Ф араби жагдайда api болу м ум к ш д М б1рдей цубылыстарда пайдаланылады /12/. 9. Эсерлер жене табиги цубылыстар туралы, олар оттагы жану, судагы ылгалдыц жене аяздагы салцындьщ сек1лд1 М1ндетт1 (цажетт1) турде бола- тын цубылыстар болып ойланады. Б1рац ic мундай емес, басцаша, булар кептеген жагдайларда тек eKi кезецн1ц уйлесу1 кез1нде м ум к1н болады, мунын 6ipeyi эрекет етуш1 бел1кт1ц эсер дарытуга дайындыгы, ал eKÍHHiicÍHÍH элг1 эсер дарытушы бел1кт1н берет1н эсер1н цабылдауга бей1мделген жагдайларда гана жузеге асырылады. Осы eni кезец уйлеспесе не эсер беру, не эсер да- рыту, не эсер цабылдау мулдем жузеге аспайды. Мысалы, от шогын алайыц, ол от тутатын болуы- на царамастан жанатын затпен жанаспайынша от л аулап жанбайды. Озгедей цубылыстар да осыган уцсас жагдай болады. Эсер дарытушы жэне оны цабылдаушы бел1ктердег1 дайындьщтар 6ip мез- г1лде жузеге асатын болса, opi барынша тольщ, со- нымен цатар эсер де тутастай дарытылатын болса; жэне егер де эсерге ушырайтын заттыц кедерг1С1 болмаса, онда табиги ьщ пал мен эсер ету цажет бо- лар ед1 /13/. 10. М ум кш болатын цубылыстардыц беймэл1м болуы себепт1, ep6ip белг1с1зд1ц болуы мумк1н дел1- нед1. Ш ынында бул олай емес, Kepi жорудыц дербес жагдайда да opi жалпы жагдайда да б1рдей жэн1 бо­ ла бермейд1. Б олуы мумк1н цубылыс - беймэл1м, б1рац op6ip белгЫ з цубылыс м ум к1н бола алмайды. Беймэл1м - м ум к1н д е л т т жацсацтыццасоцтыратын жогарыда айтылган себеп бойынша, мумк1н болатын цубылыс ж айлы eKi турл1 ninip айтылады: муныц 6ipi мэн- 132

Гылым турал ы наап магынасы бойынша мумк1н дел1нет1н, ек1нш1с1 - цубылыстардан бейхабар адам уш1н мумк1н бола- ды дел1нет1н П1к1рлер. О сы лайш а у гы н у ерескел цател1ктерд1ц жене залалды шатастырулардын, се- беб1 болган, кептеген адам дар м у м к ш болатын жене беймел1м кубы лы старды аж ы рата алмайды ер1 м у м к 1н кубы лы стьщ табигатынан да бейхабар/14/. 11. Акикатты тж елей ан,дай алмайтын кептеген адамдар беймел1м кубылыстармен ушырасканда, оларды зерттеп тануга, б1луге ум ты лган жене де олардыц себептер1н танып б1лгенше жене ол се- бептер белг1л 1 болганша кубылыстардын, себеп- тер1не катысты ортак б1р п1к1рде бола алмаган. Э лг1 адамдар осы кубылыстар ездер1н1ц жараты- лыс бойынша мумк1н болады деп болжап, муны тек елг1лерд1ц себептер1н б1лмегенджтен осы- лай болып отыр жене буларды танып б1лу зерттеу ер1 ш угы лдану жолымен ж узеге асырылады деп дурыс болжаган. Б1рак олар бул кубылыс ез жаратылысы бойын­ ша м у м к т болганымен, оган арналган алгы- шарттарды кандайда б1р тес1лмен аньщтау кол жетк1збес (мумк1н емес) киын екен1н болжай алмаган. Оз жаратылысы бойынша м ум кш бола­ тын, б1рак оны ацдау (тус1ну) мумк1н емест1г1 ту- ралы макулданган немесе тер1ске шыгарылган бол- жам айтуга болмайды. 12. Ортак атау ерескел шатастырылуларга себеп болмак- Мысалы, кейб1р заттар б1р атаумен б1р1к- т1р1лу1 себепт1 оларга тен емес нерселер тан,ыла- ды. Осы жайт астрономиялык ережелер сек1л- д1лерд1 растайды. Б1з астрономиялык ережелер арифметикага жене шамалар туралы 1л 1мге кажет болатындардыц барлыгын жене 1ш к1 езара есерлеу 133

Эбу Насыр ал-Фараби куйлер1н ацгартатын кептеген жагдайларда мумк1н болатын дубылыстарды, сонымен цатар б1зд1ц жо- руымыз, ацдауымыз, мадулдау жене талдылауы- мыз бойынша ережеге дамтылатындарды 6ipiK- TipeTiH болгандыдтан астрономиялыд ережелер ортад дейм1з. Б1рад та осы угымдар оз1нд1к ерек- ш ел1ктер1 бойынша эрдилы, тек атаулары бойынша гана б1р1кт1р1лген. Егер 6ipey б1рнеше аспан денелер1н жене олар- дыц арадашыдтыдтарын б1лет1н болса, онда ол астрономиялыд ережелерге сейкес жорамалдайды, бул дажетт1 зацдылыдтар ж иынтыгына енед1, себе- 6i ол дашыдтыд эрдашан сондай. К ун сек1л д 1 аспан шырадтарыныц 6ipÍH б1лет1н адам, мысалы, К ун дарсы орналасдан 6ip орынды егер ол жерде дыздыру дабылдаушы тарапынан ке- дерг1 болмаса, оны дыздырады, ол сонымен датар астрономиялыд ережемен де icTec болады, бул кепш 1л 1к жагдайда м ум к 1н болатын дубылыстар жиынтыгына енед1. А л к1мде-к1м дандай да 6ip шырадтыц озге 6ip шырадпен /16/ тогы су кез1нде кейб1р адамдар байиды немесе осы жайттыц себе- б1нен эйтеу1р 6ip одига болады деп ойлайтын бол­ са, ол адам астрономиялыд ереже бойынша бол- жау жасады дел1нед1, б1рад бул болж ам кумэнд1 болж алдыд ic датарына жатады, осы ережелерд1н табигаты езгедей угымдардьщ табигатына дайшы келед1, булардыц ортадтыгы тек атауларында гана. Сонымен, булар к еш ш лж адамдар уш1н айдын емес шатасдан ic, ce6e6i олар зандылыдтарды мулт1кс1з б1лмейд1, сэуегей бола алмайды жене гылымдарды да б1лмейдц мен дажетт! дэлелдемел1к гылымдарды айтып отырмын /17/. 13. Аспан денелершщ жер бет1ндег1 денелер- 134

Рылым туралы Hiian ге эсер ету1, осы соцгыныц есерд1 цабылдауыньщ айгагына Кунн1н„ Айды ц жене Ш олпанныц туты луы мысал бола алады. осы эсер арцылы байцалатын басцадай нерсе тагы лы сц ан сеуле /18/. 14. Еж елг1 кезд1ц адамдары аспан денелер1 ез бет1нше жарцырай ма елде басцаша ма деген nÎKip- лерге щатысты ортац пэтуага келе алмаган. Б1реулер1: елемде Куннен басца езд1Г1нен жарцырайтын аспан денелер1 жоц, ал басца шырацтар -жарыц сеулен1 Куннен алады деген. Олар ездер1Н1ц сездер1н1ц ацицаттыгын А й мен Ш олпанныц Кунд1 цалцалау мысалымен растаган. Планета адамнын, кез1 мен К ун нщ аралыгында 6ip тузуд1ц бойында орналасса Кунн1н, туты лу цубылысы байцалатын болады. Басцалар барлыц цозгалмайтын жулдыздар езд1г1нен жарцырайды, ал планеталар Куннщ сеулес1мен жарыцтанады деген. Осы есер цандай себептерден туындаса да езд1г1нен бе немесе цабылданган жарыц сеуле арцылы туындай ма, жоц па; бул не мацулданбаган, не расталмаган /19/. 15. Ж улдыздар сеулес1н жер б е т т д е п цандайда 6ip денеге Кун сеулес1мен цосарласып есер етсе, он- да булар денеге елг! сеулелердщ ерцайсысыньщ же- ке-дара есер ету1нен езгеше есер етет1Н1 белг1л1. Осы есер дененщ ер кезецдег1 жагдайына, есерге ш алдыгу epi осы ыцпалды цабылдауына байла- нысты артады немесе кемщц, кушейед! немесе елс1рейд1, есед1 немесе кемит1н болады. Э ртурл1 денелердщ есер цабылдагыштыц цасие- TÍ ерцилы. Осы цасиет денелерд1н елшемдер1 мен Typi бойынша жетк1л1кт1 шамада аныцталмайтын болса да, булардын, ерекшел1г1 осы цаси етте байла- нысты /20/. 135

8бу Насыр ал-Ф араби 16. Делелдер мен себептер жуьщтау неме- се алшацтау болуы мумк^н. Ж уыцтау себептерд1ц кептеген цубылыстар уш 1н дел белг1л 1 болады, мы­ салы, Кунн1н жарыц сэ уле с тщ таралуынан ауаньщ жылынатыны сек1л д 1. Алш ацтау себептерге цатысты айтарымыз булар ацдарльщ, дел белг1л 1 де болуы, белгкпз де болуы м ум к1н. Ацдарлы ц себептер мыналар, мы- салы, А й толган куЙ1нде тец1з уст1нен еткенде оныц тасуы мен цайтуын тудырады, ал осыныц нетижес1нде е л г1 тасыган сумей жер суландырыла- ды, ж айылымдьщ сугарылып nie6i кегеред1 де оган мал жайылып цоцданады, адам будан пайда табады epi байи тусед1 т.б. /21/. 17. Олемде себептер1 ете алшацтау болатын api алыста орналасцандьщтан аныцталмаган зат- тардыц болуы жоцца шыгарылмаган. Сондыцтан мундай цубылыстар кездейсоц цубылыстар рет1н- де цабылданады жене де булар м умкш болатын, беймел1м цубылыстарга жатцызылады. Мысалы, Кун цандайда 6ip ы лгалды жерд1ц уст1нде болганда, соныц салдарынан булану мол болып, булт туз1лед1, будан жацбыр жауады, aya ластанады. Осыныц нетижес1нде денелер пприд1 epi цуриды. Адамдар ол ж айлы куЙ1н1ш б1лд1ред1, оныц цурып кету себептер1н сурайды. Б1рац к1мде-к1м мен1ц айтцан жолымды цаламай е зт ш е , мысалы, жацсылыцца немесе жамандьщца жору жолымен, немесе есептеу нетижес1 бойынша, немесе денелер мен цубылыстардыц арасындагы байланыстар бойынша, адамныц цай уацытта, к,ай жерде цайтыс болгандыгы, к е й т туралы алдын ала б1лу д 1ц жолы н тапцан сек1л д 1болып сенд1рг1с! келсе, 136

Рылым туралы Hiian онын, дурыс магыналы жолды мойындамагындыгы / 22/. 18. Элем дубылыстары мен ондагы адамныц жай-куй1 сан алуан турл! жене эрдилы болып ке- лед1: олардын, арасында - мей1р1мд1 де жене дат1гез де, суйк1мд1 де жене жексурын да, сулу да жене кеЙ1пс13 де, залалсыз да жене зиянды да болады. К1мде-к1м ез1Н1ц 1с-ерекеттер1нщ жиынын елемн1ц ертурл1 дубылыстарына дарсы доя алатын бол- са, м ы салы жануардын, жур1С1н немесе дустардыц дауысын, немесе аныд айтылган сезд1, немесе дайындалган дымбат тастарды, немесе атылган же- белерд!, аталган атауларды немесе дозгалысты 6ip тект1 кез келген жулдыздардын, дозгалыстары мен дубылыстар цаншалыцты кеп болуына дарамастан, олардыд арасында байланыстыц бар екенд1г1н ашдан болар ед1, осы байланыстар ардылы булар са- лы сты ры ла алады. Осылардын, арасында ойланып- толганушыларды тацырдататындай уйлескен ат- тардыц кездесу1 м у м т н , б1рад та булар адылды адам суйенет1н дажетт1л1ктен де, М1ндетт1л1ктен де тумайды. Бул адыл-ес1нде ез1не тен немесе себеп- m i болатын дерменс1зд1ктерге бей1м1 бар адамдар- да байдалатын кездейсодтыд. А д ы л ес1нде ез1не тен дерменс1зд1к теж 1рибес1 жод, болмысы надан жастарда кездесед1. А д ы л ес1нде ceôenmi болатын дерменс1зд1к кец1л-куй дас1рет1 жецген адамда, мы- салы: K y n iT i думарлыд, ашу-ыза, дайгы-дасфет, дордыныш урей, сауыд-сайран т.б. есерлерден пай- да болады /23/. 19. Аспан шырадтарыньщ дозгалыстары мен булардьщ арасындагы сейкест1ктерге дустардьщ сайрауын, жануарлардыц жур1С1н жене жауы- рын суйег! мен аладанныц сызыдтарын, [дене] 137

Эбу Насыр ал-Ф араби агзаларыныц цалтырауын тецеу нег1зтде жагымды жене жагымсыз болжам жасаушылар ек1 п1К1р- ден мынадай цорытынды жасайды: Муныц б1ре- у 1 бойынша е л г! аспан денелер1 жердег1 денелерд1ц куйлер1не есер1н тиг1зет1нд1ктен булар да ездер1н1ц цатынастарымен, байланыстарымен жене гайып бо- лумен, таяулыгымен жене ш алгайлыгымен есер ет- пекш1. Эзге п1к1р бойынша елг1 денелер орньщты, асыл, бул1нуден аулад - турацты болады /24/. 20. Егерде мен б1р-б1ртен айырмаш ылыгы бар, б1р-б1р1не ундес, гармоникасы едеу1р немесе гармо- никасы ш амалы еуендерге цатысты ашцандай ша- мада шырацтардыц (Зодиактын) /25/ градустыц орнын аньщтаган болсам, бул еуендерге сейкес цолайлы лы цты немесе цолайсыздыцты керсету1 мумк1н. Б1рац градустар мен Зодиак белг1л е р т щ шартты турде алынганы к е п н п л т к е белг1л1, буларды табигат бермегенд1ктен, езгер1стер мен табиги айырмашылыдтар мулдем жоц /26/. 21. Сен Зодиак белг1лершщ пайда болуы- на цатысты айтылатын тузул1к пен цисыцтыц, толыцтыц пен тольщ емест1кт1 б1лмеуш1 ма едщ, - муныц барлыгы орынга цатысты жене солар уш1н пайда болган, себеб1, атап айтцанда, осыларга цисьщтьщ, тузул1к, толыц емест1к пен тольщтьщ жене осыган уцсас [цасиеттер] тен. А л 1с осылай болгандьщтан, булардыц жердег1 денелерге - жа- нуарлар мен ес1мд1ктерге уйлес1мд1л1кпен есер етуш щ ырымы болуына нелер М1ндеттеген. Егер осы жайт ез1нщ мен-магынасы бойынша дурыс болса, онда бул ыцпал ету аймагына жатпай- тын басца б1р нерсен1 болжайды, ол сана бел1мше цатысты болады (ягни, бул цалай пайда болган?) /27/. 138

Гылым туралы Kiian 22. А й д ьщ ейтеу1р 6 ip орында адамньщ кез ал- дында KyHHin жарыгын ез денес1мен цалдалауы тацырдарлыц цубылыстардыц 6 ip i болып табыла- ды; бул цубылыс туты лу деп аталады, осы кубылыс кез1нде жердег1 патшалардыц 6 ip i кайтыс болатын сек1л д 1. Егер осы жайт дурыс жене шубес1з болса, онда кез келген адамды немесе кандай да 6 ip денен1 булттын, кун сеулестен калкалауы патшалардын, 6ipÍH ÍH ; кайтыс болуы на немесе жер бет1нде кандай да 6 ip улкен окиганын, орын алуына экеп соктыруы T H ic . Есалац адамдар осы кезкарастан арыла алган, ал акы лды адамдарда калай /28/? 23. Ралымдар мен акикаттыц б1л1мпаздары ас- пан шырактарыныц ез мен-магыналары бойынша есерлерге, турленд1рулерге ушырамайтындыгы жене булардын, болмысында кайшылыктар жок екенд1г1 туралы ойга келген, олай болса жулдыздар бойынша болж ал айтушылардын, кейб1реулер1н1ц жагымсыз аян айтуына нелер итермелейд1, ал осыган уксас езгелер1не е л г1лерд1н, тур-тус^не, баяу жене шапшан, журу1не орай жагымды аян бер1лед1. Салыстыру к е з т д е осынын, 6epi дурыс болмайды, солай болгандьщтан езге 6ip затка уксас заттыц кандайда 6ip катынаста оган тутастай уксас болуы жене булардын, еркайсысынан туындайтындардьщ езгелерден де туындауы т!пт1 м1ндетт1 емес /29/. 24. Егер де тустер1 канкызыл шырактардын, барлыгы, М1ндетт1 турде, мысалы, Марс планета- сы Kici ел1М1Н1ц немесе кан TericTÎH, ырымы болган болса, онда жер бет1ндег1 кы зы л туст1 денелерд1н, барлыгы да е л г1 ырымды мецзеу! кажет! Ce6e6i булар 6ip-6ipiHe уксас болгандыктан, елг1ндей niKip айту орынды болмак. Егер де козгалысы шапшац немесе баяу 139

Збу Насыр ал-Ф араби жулдыздардыц барлыгы жердег! 1стерд1ц баяу- лы гы мен шапшацдыгыныц ырымы болса, онда жер бет1ндег1 денелерд^ц ерцайсысыныц баяу немесе шапшан цозгалуы [сонымен цатар] е л г1н1 цажетт1л1кпен мецзеген болар ед1, ce6e6i булар жердег! денелерге жацын, едеу1р уцсас жене олармен кушт1рек байланысцан болуы себепт1 елг1ндей жагдайды цажетт1 турде мецзеген болар ед1. Барлыц ic езге жагдайларда да дел сондай бол мац /30/. 25. Зодиак белг1лер т царастыра отыры одан [мысалы] Тоцты шоцжулдызын тауып, онда жануар басыныц, дербес жагдайда адамныц да басыныц бе лгЫ бар деген тужырым жасаушы адамныц соншалыцты туйс1кс13 болганы гой. Сонан соц келетш Торпац шоцжулдызы жайлы, элг1 адам муны мойын мен жауырынныц белгЫ деп сенд1редц осылайша Балыцтар шоцжулдызына деЙ1н жеткенше шоцжулдыздарды ер нерсеге баламалайды, ец соцында Балыцтарды табанныц белг1с1 деп нандырады. Элг1 адам шындыгында Тоцтыдан кеЙ1н 1ле-ша- ла келет1н Балыцтар ш оцжулдызына жене баспен байланыспайтын табанга ез1н1ц ycTipTÎH кезцарасы мен олцы ойымен царагандыцтан, оныц пайымы к ещ лге цонымсыз, муныц ce6e6i жануарлардыц де- не 6ÍTÍM Í тузу сызыц бойынша созыццы, ал Зодиак белг1лер1 шецбер бойымен децгелен1п орналасцан, тузу мен децгелектщ арасында сейкест1к жоц цой. Бул барып турган залалды пайымдау, муныц MOHici мынада тер1ске ш ыгарылганды тузету цажет болганда цабыл алынуш ыныц ба, елде цабыл алынбаушыныц ба, цайсысыныц дурыс екен^н б1лу мумк1н болмайды. 140

Гылым туралы н^ап Б1рац кесапатты кесапатпен жою керек демек- ш1, бостан бос жур1п, уакыт оздырып мукасу (сез та- ластыру) мен цыцырлыкда ж ол бер1лмей э л г1лерге [тутастай] цатысты бедг1Л1 б1р цорытындыга келуге болар ед1 /31/. 26. Б1реу барльщ планеталар арасындагы баяу цозгалатын Сатурн, ал А й булардьщ барлыгынан шапшац цозгалады деп пайымдайтын болса, неге ол керЫнше Сатурн планеталардыц барлыгынан шапшац цЬзгалады, ейткен1 оныц цашыцтыгы езге планеталардыц цашыцтыцтарынан да алые, ал А й басцалардан баяу цозгалады, себеб1 оныц цашыцтыгы елг1 цашыцтыцтардыц ец жацыны деп пайымдамайды /32/. 27. А й жене езге шырацтар жулдыздар бойын- ша алдын ала болжам айтушылардыц сипат- тамаларына сейкес келет1н цубылыстар мен куйлерд1ц белг1лер1 (ырымдары) болсын дешк. Олай болса олар нелж тен цупия дене А й сеулесш щ кер1нбей кету1мен у й лесу 1 цажет дейд1? Элг1лер А й сеулес1н1ц езгерйже уш ырамаганын жене де оныц не куш еймегенш не кем1меген!нен бейха- бар болганы рас па? Осыныц барлыгы б1зге езгеше емес, осылайша байцалады. Толган А й жене А й жацасы болган кездер1 де дел осылай болады. Далай болса да 1стщ мен1С1 езгермейд1. Назарымызга сезс1з шалынатын нерселер, цубылыстарга цатысты олардыц цандай турде пай- да болганын сондай турде керсетудщ нусцауы емес /33/. 28. Егер, галымдардыц п1к1р1не сейкес, шы­ рацтар жене Кун ездершщ жаратылысы бойынша не ыстыц, не суыц, не ылгалды , не цургац та емес 141

Эбу Насыр ал-Ф араби болса, онда шырадтардыц Кунмен тогысуы кез1нде шырацтарга тен болып есептелет1н жанудыц мен- магынасы неде? /34/. Егер, Кун патшалар мен ек1мдерд1н icTepÍHÍH ырымы болып болып есеп телетт болса, онда шырацтардьщ Кунге жацындау кез1, кейб1р адамдар тобы icTepÍHÍH ырымы болады деген цорытынды не­ ге шыгарылмайды, жазуш ылар мен ж улдыз жора- мал жасаушылардыц тагдырлары байланысты бо- латын Меркурищц мысалга алайьщ, осы адамдар етм д ер ге ы дпал етед1, оларга жацындасады api олардыц цамцорлыцтарына 1л 1гед1. Bipan та олар муны жаманшылыц нышанга айналдырган /35/. 29. К1мде-к1м осы шырацтардьщ ырымдарыныц жене олардьщ б1Л1ну1н1н, тэж1рибе арцылы аньщталганына сенет1н болса, олар тууга, эркилы тагдырлар мен цубылыстарга цатысты болатын озге байланыстарды ашуга талаптанып KopciH. Егер ол адам е л г1лердщ кейб1реулер1Н1н уйлесет1нд1г1н, ал кейб1реулер1нщ ем1рде бар заттарга датысты уйлесп еуп п лп ш аныдтайтын болса, мунын тек жору, жорамал, келклм жене болжам екенш б1Л1п цойсын /36/. 30. EÍ3 ездер1н1д жулдыздар бойынша сеуегей- л1к айтуы буларга деген нанымы мен сен1мд1л1г1 бойынша данды шьщцандардьщ б1рде-б1реу1н керген жоцпыз, ез 1стер1нде болжам айтудыц зацдарын басшылыцца ала б1лген, т1птен ез1н1ц менш1кт1 ж улды з жорамалын ез кез1мен керген жене де одан кедейлену, согыста жец1Л1ске ушырау, жол-женекей тоналу т.б. осыларга уцсас меселелер бойынша сен1мд1 мел1меттер алуга болатын барлыц ырымдарды сурады ма екен. Сонымен, ic осылай болгандьщтан, елг1лер 142

Гылым туралы Hiian бул енермен мынадай уш себептщ 6ipi бойынша шугылданады: не ойланып-толранура беЙ1мд1Л1к- пен api цумарлыдпен, немесе цандай да 6ip ала ауыздыд себепт1 кунелтуге цажет даржы табуга ынталылыдтан немесе осы айтылгандарра шамадан тыс цулшыныстыцпен айналысады, осыларга уцсас нэрселерден сацтанган жен /37/. А л ь -Ф а р а б и . Естественно научные трактаты. — А лм а-А та: Наука, 1987. — С . 17-36. Ицдарзан; Н. Кебендцлое. 143

А Д А М [М УШ Е Л Е Р1] Ж А Й Ы Н Д А А са МеЙ1р1мд1 жене Рацымды Алланы ц аты- мен бастаймын! (1) Б1.зд1н, мацсатымыз Гален мен Аристотельдщ адам муш елер1не цатысты зерттеулер! дандай мацсатта ж азылганын ашып керсету, оларды ца- былдау жолдары арцылы тану мумкунд1г1 цандай екенд1Г1н, [сонымен б1рге] адам дене мушес^нде болып жатцан жагдайларды логикалыц ойлау арцылы тану мумк1нд1г1 цандай екен1н керсету; адам денесшщ толыцтай жене ерб1р мушес1не тэн ауру турлер1н [аньщтау]. Гален мен Аристотельд1ц кезцарастары ер- турл1 мацсатты кездегенмен дер1гер мен табигат зерттеушЫн^ц кезцарастарымен сейкес келед1. Галенн1ц [едЫ ] мен мацсаты таза медицинальщ. Аристотельд1н, [мацсаты] - табигат зерттеуш1С1Н1ц едЫ , ал мацсаты - П1к1р1н1ц жет1лгенд1г1, б1рац олардыц екеу1 де муны енер рет1нде царастырады. Медицина адам денсаулыгын, оныц ерб1р 144

Гылыи туралы наап мушес1н зерттейд1, е й т к е т медицина - адам агзасы мен оныц ерб1р мушес1Н1ц саулыгын сацтауга себеп- кер болатын ацицат принциптерге суйенет1н енер. Жаратылыстану енер1 - табигат денелер1 мен оларга тен акциденциялардыц кемег1 арцылы нагыз б1л1мге ж етк1зет1н теориялыц [енер]. Бул эд1стерд1ц ерцайсысы нагыз б1л1м рет1н- де («нагыз б1Л1м<> - бул «Аподейктика» К1табында керсетшгендей) белг1л1 жалпы жене жеке ереже- лерге, сонымен б1рге заттыц танымы мен оныц ем1р суру себептер1н1ц белг1л1 жагдайларын сацтауга суйенед!. (2) Заттыц себеб1 - бул нен1ц арцасында ем1р суредд немесе нен1ц [куш1мен] ем1р суред1, неме- се не уш 1н ем1р суред1. Заттыц т1рш1л1к ету себеп- тер! - заттыц басын цуратын нысаны, материясы, сонымен б1рге заттыц т1рш1л1к ету мацсаты. Оныц [себеп тер тщ ] б1р1 - зат нен1ц кунпмен т1рш1л 1к етед1, ягни - материя; ненщ арцасында т1рш1л1к етед1 - оныц нысаны; не уипн т1рнпл1к етед1 - оныц мацсаты. (3) Б1л 1м нщ аньщтыгы - бул заттыц бар екендМ мен оныц т1рнпл1к себептер1н1ц цандай екенд1г1нде жатыр. Бул зерттеудщ мацсаты ерб1р табигат денес1 мен оныц субстанциясыныц акциденциясын тану- дан турады. Жаратылыстану теориялыц танымныц б1р бел1Г1 болгандьщтан да б1здщ жет1ст1г1М13 «Ж ан туралы)> кггапта аныцталгандай теорияльщ жет1ст1кт1ц б1р бел1Г1 болып табылады. (4) Адам жануарлардыц б1р тур1 болгандьщтан Аристотель адам тен1 мен оныц мушелер1н зерттей- д1. Ж ануарлар мен оныц турлер1 ж айлы гы лы м жа­ ратылыстану гы лы мы ны ц б1р бел1Г1. Ж ануарлар цоректенет1н жене сез1нет1н субстанция. Аристотель 145

Эбу Насыр ал-Ф араби жануарларды денел1субстанция деп тус1нд1ред1, ал денел1лерд1 кейде жэй дене деп атайды; дене дегенде оныц узындыгын, келем1н, терецдМ н айтады [...]. (5) 8 pi карай «Физикада)> аныцталгандай жылыльщ, суьщ, кургацтыц жене дымцылдьщ 6ip-6ipÍHe эсер етш, олардыц куралы цызмет1н атцаратынын айту керек, сонымен 6ipre «Аспан жене галам жайлы> К1таптыц терт1нш1 бел1м1нде айтылгандай жене оныц болмысыныц мен1н цалыптастыратын ерекетке келт1руш 1олардыц ны- саны болып табылады; бул нысанга ие болганнан [бастамасы] курдел1 денелердщ элементтер1 болып турган жок, нацты терт белг1с1 болганнан кеЙ1н, соныц арцасында курдел1денелердей 6ip-6ipÍHe есер етед1. (6) Курдел! денелерге келеек, олар тек жылыльщ пен суьщтыц эсер тен рана icKe К1р1сед], ал ыл- галды лы гы мен куррацтыгыныц есертен icTi кай дережеде болса да кабылдайды. Курдел1 денелерд1ц 1с-ерекет1н1ц Heri3i суыцтык пен ж ы лы лы кта бол­ са, тур л1 езгеръетерге ушырауы ы лгалды льщ пен кургактыктыц нег1з1нде жатыр. Ж ы лы лы кка цатыстыныц [...] 6epi «Ф изикада» аныкталган. Ж ы лы льщ алгапщ ы денес13 болмыс жене де­ не езш щ кызмет1н icKe асыратын формадан кей^н- ri алгаш кы денес13 бастау болып табылады. С уы к eKÍHnii денес1з болмыс жене формадан кейш г! ек1н- Ш1 денес13 бастау болып табылады. Бул осы eKÍ TypÍH де пайдаланатын енерде KepiHÍc беред1, мыса- лы , ж ы лу мен суыкты пайдаланатын усталы к енер, ейткен1 тем1рд1 шыцдау мен катыруга отты екш- Ш1 рет пайдаланады. Суыкты пайдаланатын аспаз да тура осы сиякты, ягни, суы к aya там ак дайын- дау yniiH керек: алдымен ол казанныц 1ш1ндег1н1 146

Гы лы м туралы н!тап цимылга келт1р1п, содан кейш цазанды суыц ауага шыгарып ас дайындауды аяцтайды. Зергер жайын- да да осыны айтуга болады. Осыган уцсас барльщ енер ж ы луды пайдаланады. Егер сен муныц цалай 1ске асатынын бацыласац, олардыц ж ы луды ек1нпп кезекте [...] пайдаланатынын байцайсыц. Ж урект1ц [...] цызмет1н бацыласац та осындай болады. Белг1л1 б1р м уш елер1 кейде курдел1, кейде царапайым бола­ ды. Жануарлардыц царапайым мушелер! - булар жекеге уцсастары. А л курделЫ - турл1 мушелер1 барлары. Ж екеге уцсастары жалпы тутас денеден бел1н1п алы нган мушелер1, ал цалган муш елерш магынасына царай царастыру керек. КурдеЛ1с1 - алгаш цы мушелер1 царапайымы, ягни б1р гана белуге келет1н царапайым мушелерден турады. М ы салга кезд1 алайыц, алгашцы бел1ктер1 цурама болып келед!, дел1рек айтсац, белуд1ц арцасында царапайым мушелер1 белг1ленед1. К^ол мен аяц та осылай болып келед1. Цолга келеек, ол иыц, бшек, цолдыц басы болып бел1нед1, ал осы муш елердщ ерцайсысы ез1нше курдел1; егер ерцайсысын муш елеп белсек, царапайым мушелер болып са­ нал атын ет, суйек, с1ц1р жене байланыстыратын буындардан турады. Ж ануарларда рухани, цозгалысца келт1руш1 жене цабылдау куштер1, сонымен б1рге басца да рухани жене денелш акциденциялар бар. Эрб1р жануарга цажетт1 дене купи ушеу: цоректену, сезу жене у м т ы л у куш1. Ж ануарларды ц ерб1р куЙ1 б1р жагдайда пайымдау жолымен - не делелдеу, не айгацтау арцылы, басца жагдайда пайымдамай - ягни, еш ойланбастан шеш1лет1н заттар ж айлы сез болады. Еш пайымсыз б1рден танылатындар теж1рибес13, 147

8бу Насыр ал-Ф араби [арнайы] кец1л белшбей, куш салынбай жене бакыланбай жарым-жартылай танылады; ал б1рен- сараны тэж 1рибе аркылы, [арнайы] кец1л белу, куш салу жене мукият карастыру аркылы, сез1мд1к кабылдау куш 1мен жетед1. (7) [«Ж ануарлар жайындао] деген К1табында Аристотель жануарлардыц турлер1н ек1 тес1лмен ек1ге б е л 1п тану керект1г1н аньщтады. Б1р1нпп бел1мде ол бакылау, теж1рибе аркылы, сез1мд1к кабылдау, ягни пайымдауды кажет етпейт1н та­ ну жолдарын керсетт1. Бул жайында ол «Ж ануар­ лар жайында^ кггабыныц басынан бастап оныншы П1к1р1н1ц соцына деЙ1н сез кылады. Баска бел1м1нде пайымдау аркылы танылатын заттар ж айлы айта- ды... Адам - жануарлардыц б1р тур1. Аристотель- ден «Ж ануарлар жайында* к1табында ол туралы кыскаша айтып кету1н етшген. Б1р1нш1 бел1мде ол теж1рибе, бакылау жене сезу аркылы, ек тп п - де делелдеу не айгактау аркылы танылатынын аныктайды, сонымен б1рге делелдеу не айгактау тес1лт пайдаланганы жайлы айтады. (8) Табигат зерттеуш1 белг1л 1 б1р жагдайда адам мушес1 ж айлы еш пайымдаусыз-ак б1л у 1 м ум к1н. Бул жерде дене мушелерш мукият карамай, белшектеп не сою аркылы б1рден танылатыны сез болып отыр. Бул жагдайда [зерттеупй] зерттел1п отырган мушелер ж айлы [дурыс] п1к1р жасау у ш т , мушелерд1 тугел бакылауга алуга тырысады. Ж ануарлардыц ерб1р мушес1 ж айлы да тура осылай: ол не кандай да б1р есер ету немесе оны Кабылдау уш 1н т1рш1Л1к етед1. Б ул муш елердщ ерцайсысыныц т1рш1л1г1 уш1н екеу1 де максат коя б1лед1. Терт себептщ соцгысы мацсаты болы п та- 148

F ылым туралы Htian былады, жаратылыстану соньщ кемег1 арцылы адам мушелер1Н1ц пайда болуы н аныцтайды. Сондыцтан, философияныц мацсаты, оныц кете- р1лген сатысы зат т1рнпл1г1н щ себептер1н тану- дан турады. Ж аратылыстану да философиянын 6ip бел1г1 гой. (9) Денедег1 epôip муш енщ OMÎp суру мацсаты оныц болмысыныц себептер1Н1ц 6ipi болып табы- лады. Табигат зерттеуш1 ep6ip дене м у ш е с т та- нып б1л у 1 керек, б1рац ол басца дене мушелер1н та­ ну уцпн будан еш пайда кермейд!. Осы жолмен ол теориялыц б1Л1мге, ягни жаратылыстануды мецгеруде табысца жетед1. (10) Opi царай, дене м у ш е ле р т щ жараты- л у мацсаты 6i3re осы мушелерд1ц субстанциясы, материясы, формасы туралы TyciHÍK берсе, онда заттардыц мацсаты оныц ец Heri3ri ce6e6i болады, бул кезде оныц басца себептер1 тек осы мацсаттар yniiH гана цолданылады. Соцгы себептер басца себептердщ болу ce6e6i болып табылады. Сондыцтан табигат зерттеуш1 адам мен жануардыц ep6ip мушес1н1ц т1рш1л1к ету мацсатын танып-б1л у1 керек. Табигат зерттеупйнщ мацсаты да осы, ягни, жануарлардыц ер тур1Н1ц, мыса- лы, жылцы, п1л немесе шег1ртке, маса сияцты цаншалыцты к1шкентай болса да шыбын- Ш1ркейлерд1ц ep6ip мушес1н1ц т1рш1л1к ету функ- циясын жацсылап б1лу. Табигат зерттеупйнщ цол жетк1зген жет1ст1Г1 ep6ip табигат денес1И1ц TÍpminÍK ету мацсатын та- нудан турады. Муны Аристотельдщ «Ж ан туралы^ К1табы мен басца да ецбектертде айтылып кеткен теориялыц гылымнан шыгарып, цорытындылауга болады. 149