Фараби ғылым туралы кітап

Збу Насыр ал-Фараби (11) Эр1 карай ерб1р теориялык б1л1мн1ц мацсаты тацырыпта кездесет1н карама-карсы акциденция- ларды (кездейсоцтьщты) оцудан турады. Денсаульщ пен дерт жануарлар т1рипл1Г1Н1ц акциденциясыныц елеул1 м е т . Бул екеу1 тепе-тецд1к пен тецс1зд1к кез келген сандык катынастарга сейкес келет1Н1 сек1лд1 бул екеу1 ер жануарга, сонымен б1рге адамга да тен. (12) Кептеген жануарларда тек солардыц ез1не рана тен ауруы болады, адам баска [жануарларга] Караганда аурудыц кептеген тур1мен ауырады. Осы- ларды ескере отырып, табигат зерттеупп адамды, оларга тен ауру турлерш зерттеп, онын, себептер1н ашуы керек. Сонымен катар ол ер дене му ш есте есер е т е т т , кейб1р кан тамырларында немесе баска мушелер1нде пайда болатын, артык ы лгалды не кургактьщты тудыратын аурудьщ акциденциясын окып-б1л у 1 керек. Ол ер аурудыц пайда болу себеп- терш, жастык пен кер1л 1кт1, ем1рд1ц узацтыгы мен кыскалыгын аныктауы керек, басцаша айтканда, ем1р мен ел1м Т1рш1л 1к акциденциясы. Аристотель езш щ «Ж ануарлар туральг> к1та- бында осыган уксас нерселерд! зерттеп, топка бел1п, себебш аныктады жене ез зерттеушде теориялык философия мен оны тусшуде жет1ст1кке жетт1. (13) Ор1 карай, жаратылыстану ес1мд1ктерд1, оныц турлер1н б е л т -б е л ш зерттейд1, сонымен б1р- ге минералды заттардыц субстанциясын, болмыс мен1н, акциденциясын, еркайсысыныц себеп-сал- дарын жене бул жануарларда калай болатынын аныктайды. Бул жерде табигат зерттеупп теориялык философия мен оныц м е т н тус1ну жолында улкен жет1ст1кке жетед1. (14) Тура сол сиякты дер1гер де адамныц ерб1р мушес!н зерттеп, олардыц цы зм етт, аурудыц 150

Гылым туралы ипап турлер1н, пайда болу себептерт, акциденциясын адам денес1нде болатын езгер1стер арцылы тексер1п, кейб1р цан тамырларын зацымдайтын, сулы не цургац бел1нулерд1ц нег1з1нде болатын езгер1стерд1 аньщтайды. Дэр1герд1ц кездеген мацсаты табигат зерттеу- ш1ден басца. Ойткен1 медицина практикальщ енерд1ц б1р тур1, ал эр енердщ 1ске асыратын ныса- ны, цол жетк1зуге тырысатын мацсаты бар. Орб1р практикалыц онер ез 1с-ерекет1 мен цол жетк1зуге тырысцан мацсаттарына багытталган ез нысанда- рын тани отырып, жет1ст1кке жетед1. Сонымен б1рге олардыц 1с-ерекет1 аспаптарды тануга багытталады, себеб1 олардыц 1С-эрекет1 тек аспаптар арцылы 1ске асады. Осылардыц бэр1 медицинага да керек. (15) Медицина енершщ нысаны рет1нде адам мен оныц дене мушелер1 цызмет етед1. Адамныц денес! мен оныц мушелер^н цараудагы дэр1гердщ мацсаты оларды цандай да б1р аурудан сацтау жене денше саулыц т1леу. Медицинальщ ].с-эрекет к1мде-к1м ез денсау- лы гы н куте б1лсе, соны цолдауга жене ауырып цалгандарга денсаулыгын дайтаруга багытталган. Б ул 1С-эрекет тек дене мушелер1н1ц арцаеында рана 1ске асады. Медицина ерб1р дене мушес1н1ц дызмет1н та- нып, дэр1гер мен дэр1герл1к енерд1ц кезцарасы бойынша ер муше ез цызмет1н цаншальщты орын- дап турганын аньщтаганда рана аурудыц тур^н, ден1н1ц саулырын керсет1п бере алады. Сондыцтан дер1гер адамныц эрб1р мушес1н жацсы б1л у1 керек. Ол аурудыц турлер!н, егер б1реу ауырып цалса оны емдеп, денсаулыгын цайтару жолын б1лу1 керек. Ол дене м у ш е л е р тщ табигатына сай цызмет1н аньщ 151

Збу Насыр ал-Фараби б1лу1 керек. Ол уппн ер ауруды жеке-жеке турше царай аньщтау керек. Бул мына жагдайга байла- нысты туган: оган денедег! [...] аурудын, себеб1н жи1 жоюга тура келед1. Аурудын, кептеген себептер1 мен акциденциясы денеде кандай да б1р аурудын, бар е к е т н керсетет1н, не ауруды емдеу максатында де- не мушес1нде аурудын, кай тур1 бар екен1н табу уш 1н ауру турлер1н1ц арасындагы айырмашыльщты к ер сететтт делелдеу аркылы аньщталуы м ум кт. Куьщ тагы бел1нет1н 1р1цдерд1 бакылаудагы езге- р1стер кейб1р дене муш елер1ндег1 аурудыц кейб1р турлер1н1н, еебептер1н тудырады. (16) [Дер1гер] сонымен б1рге ез1н1н, жумыс куралдарын: оньщ 1ш1ндег1 тагамды, жей, курдел1 дер1лерд1, скальпель жене баска да заттарды окып-уйрену! тшс. Малдан, ес1мд!ктен, минерал- дан алынатын тагамдар болады, сол уш 1н оган малдьщ кептеген турлер1 мен мушелер1н, кептеген ес1мд1ктер мен олардыц турлер1н, кептеген мине- ралды денелерд1 зерттеу кажет, б1рац бул жерде ол табигат зерттеуш1Н1ц кезкарасымен емес, кандай куралдар аркылы адам денсаулыгын кетеруге бо- латынын аньщтауы керек. Сонымен б1рге аспаз бен наубайшыныц ез максаттарына жету максатында от пен судыц касиет1н карастырмайтыны сиякты ол да ауруды жоюга жене денсаульщтыц жаксы болуы- на кемектесет1н [дер1л1к] заттарга айналу касиет1 мен сапасын зерттеуге [мшдетт1 емес]. (17) Табигат зерттеуш1 олардыц ом!р суру жене басталу себептер1н аныктай отырып, субстанци- ясын; аспаз тагамды толык дайын болганга дейш жетк1зу жагдайынын, кандай екен1н; дер1гер солардыц кемег1мен ауруды жойып, денсаулыгын тузеуге болатынын карастырады. 152

f ылым туралы Míian Осыган уцсас бул адамдардыц алга цойган мадсаттарында да айырмашылыц бар. Дэр1гер мен аспаздыц мацсаты аурудыц жагдайын не- месе тагамныц дайын болуын танып-б1луден KepÍHce, табигат зерттеуш1 ep6ip зерттеп отырган объект1лер1н1ц 1Ш1нен оныц eMip суру себептер1 мен субстанциясын, ягни, материясын, нысанын, мацсатын аныцтайды. Соцгысы объектш щ нен1ц арцасында дер1герд1ц денсаулыцты кетеру у ш 1н не- месе аспаздыц тагамныц дайын болуы уш1н пайда- ланатын затца не цуралга айналатыны туралы ой тастайды. (18) Дэр1герл1к енердщ арцасында жет1лген заттар жет1 жагдаймен: 1) адамньщ epôip мушес1н танумен; 2) денсаульщтыц эр тур1н жене оран тэн epôip функциясын танумен; 3) ауру турлер1н, оныц себептерш танумен; 4) барлыц денецд! неме- се кейб1р муш елер1цд1 зацымдаган цандай да бол- масын аурудьщ белг1лер1 мен ceôemepiH цалай пайдалануга болатынын б1лумен; 5) осы енерде пай- даланатын тагамныц турлер1н, жей жене курдел1 дер1лерд1, басца да заттарды танумен; 6) дене мушелер1Н1н денсаулыгын сацтауга багытталган зацдарды б т у м е н ; 7) ж огалган денсаулыгын цайта цалпына келт1руге багытталган зацдарды танып- б1лумен аньщталады. Жаратылыстану гылымы адамныц дене му- шелер1н ауруды жоюга немесе денсаулыгын жендеуге цажетт1 объект! рет1нде царастырмайды, ол ес1мд1ктерд1ц, жануарлардыц, минералды дене- лерд1ц тагам немесе дер1 рет1нде адам денсау-лыгын KQprayra немесе ауруын жоюга цызмет ету1н зертте- мейдй Сондыцтан да, дер1герд!ц мацсаты - адамныц 153

Збу Насыр ал-Фараби денсаулыгын катеру! мен ауруын жоюыныц ардасында заттарды зерттеу мен олардыц 1С- ерекетке датынасымен санасу болып табылады, - табигат зерттеуш1н1ц мадсатына еш сэйкес келмей- Д1 (19) Дер1гер мен табигат зерттеуш1н1ц адамныц дене мушелерш бадылау, аныдтау, анатомдау ардылы тануы ек1 жадты: ертект1 жене б1ртек- Т1. Орб1р ертект1 мушелерд1 бадылау ардылы оныц мелшер1н - узын не дысдалыгын, улкен не к1ш Ы н, формасы мен орнын, дережес1н, санын, тус1н, ыстыд не суыдтыгын, ы лгалды гы мен дургадтыгын, датты не жумсадтыгын, бос не тыгыздыгын б1лу- ге болады. Осылардыц 1Ш1нде кейб1реулер1 тек керу ардылы гана дабылданады, мысалы, б1ртек- т1 муш елердщ тус1; басдалары - тек дана туйс1к ардылы - ж ы лы не суыд, ы лгал не дургад, датты не жумсад екенд1г1; уш 1нш1с1 - осы ек1 сез1мн1ц де куш1мен дабылданады, ягни, керу жене туйс1к ардылы, - мелшер!, формасы, орны, тег1ст1г1, бостыгы, тыгыздыгы, дережес!, бел1мдер1н1ц са­ ны, т ур л! бел1ктер1 бар бел1мдер1н б1р1кт1ру, ертект1 бел1мдерд1ц даттылыгы мен жумсадтыгы жене кед1р-будырлыгы. Осынын барлыгы кез бен туйслк ардылы дабылданады. Осыны Аристотель адамныц ерб1р мушес1н1ц 1С-ерекет1 ж айлы айтдан ез1н1ц «Ж ануарлар тур алы » К1табында аныдтаран. Ол ерб1р мушеден бастан, сосын б1ртект! мушелерге ауысады, олардыц ердайсысы туралы б1з айтып кеткенн1ц барлыгын айтып откен. (20) Ол [Аристотель] б1р-б1р1нен бел1п туратын улкен немесе кептеген жарылулары бар мушелерд1 ажырата б1лед1 жене олар турше дарай б1рыцгай муш елер е к е т н айтып, б1р тур рет1нде 154

Ры лы м туралы к!тап царастырады. Орб1р муш елердщ белшектер1не де тура осылай царайды: егер ол белшектер аз гана не- месе кер1нбейт1н аральщта белш се, онда мундай белшектерд1 б1ртект1 деп царастырады. Сондай- ац егер ол муш елердщ 1Ш1нен уцсас белшектерден цуралып, узд1кс1з байланыспай, шектес1п жатса, онда б1ртект1 муше рет1нде царастырады. Аристо­ тель олардыц уцсас белшектер1н санап шьщпайды. Барлыц адам мушелер1нен ол тек е з т щ керген1 мен бацылаганын гана айтады. Б ул сонымен 61рге Г а л е н т ц адам муш елер1Н1ц анатомдануы туралы кггаптарында да айтылады. Онда барльщ 613 айтцандарды жене олар ертектц б1ртект1 болып таны луы керек екен1н айтады. Ол олардын есер1н [цандай жагдайда болса да] Ари- стотельден гер1 толыцтай царастырады. Гален тек мушелерд1 белумен гана шектелмейд1, б1ртек- т1 мушелерд1ц белшектер1н де бел1п царастырады. Орб1р б1ртект1 муш елерд1 белш туратын жары- луларды жене мушелерд1 орны мен сапасына царай бел1п туратын жарылуларды еске тус1ред1. Орналасцан орнына байланысты белет1н жары- лулар - булар муш елердщ узд1кс1зд1г т жоятын жене оны [цалайда] жалгасцан ек1 муше жасай- тын сез1м р е т т д е царастырылады. Сапасына байла­ нысты белетш жарылулар - булар б1р-ац адамньщ [б1р-ац] уадытта цабылдауы аркылы кор1ну1 м ум к1н жене [сонымен б1рге] б1р гана адам арцылы бел1Н1п, б1рац б1р гана аралыцта басца адамга кер1нбейт1н б1р гана сапаныц ].нпндег1 аз гана кебею1 не азаюы. Булардыц бер1н Гален муцият Ж1ктеп, тус1нд1р1п, жазып берд1. (21) А л Аристотельге келеек, ол мунын, берш цалдырып кеткен. Екеу1кептеген меселелер бойын- 155

ббу Насыр ал-Фараби ша б1р кезцараста, кейб1р меслелер [...] бойынша гана ертурл1 кезцараста болган. Гален адам дене мушелер1н тугел карастыра отырып, Аристотель не жалпы, не жеке формада туспалдап болса да айтпай кеткен мушелерд1 талдап беред1. Мысалы, Гален айткан жуан Ж1пт1 еске тус1рет1н жумсак, ак, узын жене узынша денелер ми мен жулыннан басталып, нерв деп аталады. Бул жайында Аристотель ештеце айтпайды. А л оныц нерв деп атаганы т1пт1 баска [...]. Аристотель нерв деп атаган денелер жайлы, он- да журекке, мушелерд1ц жалгасуына, иыкка, т1- зеге, сиракка, табанга уксас денелер бар екенш ешб1р анатом, не [т1пт1] Гален айтпаган. Б1рак олар бул денелерд1 мушелер демей, баскаша: б1реу1н - нерв1лер, басцасын - С1ндр, уш1нш1ст - кан тамы- ры, терт1нш1С1н - нерв1ге уксас денелер деп атайды. Тура осылар Аристотель айткан нерв1ге жатады. Аристотель арканын, ек1, бел омыртканыц кос жагынан немесе [бас] миында нерв деп аталатын де­ не бар деп епщашан айткан емес. Сондьщтан ол мида нерв деп аталатын еш дене жок деп корытындылаган жене ол дурыс та. (22) Барлык анатомдар Гален нерв деп атаган ешб1р денен1 байкамаганын айтады. Сонымен б1р- ге Аристотель Галеннщ нерв деп атагандарыньщ бер1н тут1к жолдары деп атаганы анык. Сондай-ак, Гален [бас] миынан ер кезге уш ж ол созылып жа- тыр, оныц 1Ш1нде б1реу1 мидыц алдыцгы жагында орналасцан жене ол куыс деп тужырымдаган. [Оц] кезге карай созылган [жол] солга созылган жолга барабар, немесе олар басында б1р1ккен де, кей1н [оц] ж ол оц [кезге], сол ж ол сол кезге багытталып, б1р1КТ1р1лген. А л , С1здер б1лес1здер ме, Гален бул жолдарды нерв1лер деп, сонымен б1рге денелер деп 156

Рылым туралы н<тап те атаган. Тура сондай Аристотель ж ол деп атаган ек1 затты Гален нерв1 деген. А л Галеннщ нерв деп атаган [заттарын] Аристотель б1лген, б1рац нерв деп есептемеген. Б ул [заттар] бастын, ек1 жагында орналасцан. Сондьщтан Аристотель ол не баста, не арцанын, ек1 жагында да орналаспаган деген кезде ол жеке журекте орналасцан жене оны Гален нерв1 деп атаган заттар женшде айтып отыр. (23) Аристотельд1ц журекте нерв1лер ете кеп, ал [бас] миында ол жок деген1не Галенн1н, Аристо- тельд1 соншалыкты к1нелаганын мен тус1нбейм1н. Сонымен б1рге ол ез1 журекте кептеген сщ1р, цан тамыры жене нерв1ге уксас денелерд^ц бар екен1н мойындайды. Соцгысы [бас] миынан кез бен К¥\" лацца созылып жаткан зат емес, Аристотельдщ нерв1 деп атаган [заттарыныц] мен1. Гален С1н,1р, кан тамыры деп атаган [заттары] [бас] миында жок е к е н т мойындаган. Аристотель Галеннщ нерв деп атаганын мидын, ек1 жагында орналаскан дене- лер деп мойындаган. Онда [Гален] нелщтен перипа- тетиктерд1 сынауга бос сездерд1 пайдаланган? [...] Онын, Гиппократтан айырмашылыгын кер1п тур- ган жокпын. Муны оньщ Гиппократтыц П1к1рлер1- не берген т у с т М н е н керуге болады, ол Гален кай автордьщ [...] болса да т к 1р1н1н, растыгын делелдеп керсете отырып, осы сейлем дел осы дурыс идеяны белг1лейт1н1н тус1нд1руге тырысты. Осындай ойды айткан кезде Гиппократ онын, астарынан осы дурыс идеяны [...] жобалап тус1нд1. Содан кей1н Гален Аристотельд1 онын, п1к1р1не еш катысы жок идеялар бойынша катты сынайды да, ал Гиппократтыц осы П1К1рлерге байланысты кате идеяларына еш сын айтпайды. Егер бул идеялар тап осы енермен уйле- с1м таппаса, онда кейб1р к1тапсаткыштар колжазба- 157

Збу Насыр ал-Фараби га цосып ж^берген немесе кеш1рмеш1лер цате Ж1бер- ген, ал Гиппократтьщ к 1нес1жоц деп цоргаштайды. Содан кей1н [Гален] Аристотельдщ сез1нен он- сызда белг1л1, оныц сез1не еш цатысы жоц идея- ны эдей1лен не цателеап кш елауга кешед1. Га­ лен оныц елу бет к е л е м т д е п мацаласын сынайды. Егер ол Аристотель сездерш царастырган Гип­ пократ с е зд ер т щ оннан б1р1н пайдаланса немесе Аристотель к1таптарыныц тус1н1к бер у п п ст щ не айтцанына цулац турсе, мен оныц сынымен [т1пт1 б1р эрпамен де] кел1спес ед1м. Галенн1ц Аристотельд1 1-анелауыныц жалгандыгын дэлелдеген Александр Афродизийскидщ п1к1р1н оцыганда-ац коп нерсе аньщ болады. [Аристотельд1ц] цалай тус1нген1 де [...] аньщ болады, б1рац Галеннщ ез1 Аристотельд1ц анатомияны оте жацсы б1лет1н1не куе болады. (24) «Ж ануарлар ж ай лы » К1табыныц X II, X III, Х1У бел1мдер1нде Аристотель жануарлардыц ер турш де царастырылган ертект1 жене б1ртект1 м уш елердщ ерцайсысыныц Т1рш1л 1г1не байланыс- ты цызметш белг1лейд1. Ол сонымен б1рге адам м уш елерш щ цызмет1 ж айлы да ез п1к1р1н айтады. Табигат зерттеуш1с1 ерб1р табигат денелер1 уш 1н аныцтайтын себептершщ мен1 осындай. Гален ез1н1ц «Тенн щ (муше) пайдасы жайлыо к1табында ер адам т е т н щ т1рш1л 1г1не байланыс- ты [...] цызметт! белй леп берд1. Медицина оны ер мушен1ц ауруын жене денсаульщ ж айлы б1л1м алу уппн тануы мумк1н. Гален кептеген муш елердщ же- ке болмысын суреттесе, Аристотель адам м уш елер т белг1л 1 б1р цызмет уш^н цурылган деп пайымдайды. А л Гален сол муш елер басца цызметке арналган деп есептейд!. Кейб1реулер1не цатысты олар Аристотель айтцан цызмет уппн цурылган десе, кейб1реулер1н - басца цызмет уппн цурылган дейд1. 158

Рылым туралы н!тап Екеу1н1ц арасындагы муш елердщ кызмет1не байланысты кел1спеуш1л1к мушелерд1ц е з т е цатысты к ел1спеуш1л 1ктен езгеше. Бул кел1спеу- ш1л 1к екеу1н1н, ерцайсысыныц керген-б1лгендер1н тужырымдауына байланысты. Мундай келкпеу- ш1л 1кке байланысты б1зге екеу1н1ц кайсысыныц п1к1р1н1ц шын екен1н б1лу циынга согады, се- беб1 олардыц не керген1н, не б1лген 1н ез1м1з бадылауымыз керек. Муны тек анатомдау аркылы рана тануга^болады, б1рак 1ске асыру киынра согады. Ек1 кайраткерд1ц арасындагы мундай к ел1спеу- ш 1л 1кт1 б1з олардыц эркайсысыныц не айтканын, ой тужырымы, делелдеу аркылы не керсетуге тырысканын, эр меселеге байланысты ек1 кезкарас, ек1 тк1рд1 салыстыра отырып, I жене II «А нали ти­ ка» К1табынан танысуга болатын зацмен ек1 П1к1р- д1 тексерш б1ле аламыз. Муны аз гана уакытта жа- сап тастауга болады. Сонда гана 613 кате ой-п1к1рден арылып, дурыс шеш1м кабылдаймыз. Сол сиякты бул кезкарасты ездер1 де тексеруге болады. О й т к е т егер олар б1р-б1р1не карсы келет1н болса, онда олардыц б1р е у т щ шын, ек1нш1с1И1ц ж алган П1к1рде екен1н керуге болады. Ж алган кезкарасты табигат зерттеушкп тексере алады. Егер силлогизм формасы мен материясына карай шын кезкараска экелсе, онда бул дурыс шеппм болганы. Б1з Аристотельд1ц адамныц сырткы мушелер1н К1м де болса керу жене сезу аркылы бакылай ала- тынын жене олардыц 1Ш1нен бул мушелерд1ц ерцайсысын анатомдау аркылы бакылауга бола- тынын, осыларга байланысты ерб1р муше жайлы Галенн1ц де айтып кеткен^н корсете отырып сипат- тап берген1н делелдей аламыз. Осыган адам мушелер1н1ц Т1рш1л1к кызмет1не 159

Збу Насыр ал-Ф араби байланысты Аристотельдщ не ойлаганы жайлы ез делел1М13д1 келт1ре аламыз. Б1з сонымен 6ipre Галеннщ осы мушелерд1ц ерцайсысыныц цызмет1 жайлы, ecipece Аристотельд1ц кезцарасын растай- тын nÎKipi ж айлы не ойлаганымен де кел1сем1з. Галенн1ц бул мушелер ж айлы жетк1л1кт1, толыц сипаттаганын 6Í3 Аристотельдщ айтцандарына TyciHÍK ôepreHi деп царастырдыц. А л Галенн1ц ез К1таптарында дурыс жене царсы келуге бол- майтын Аристотельд1ц nÍKÍpÍHeH артьщ ойлар ай- туын Аристотельден кей1н аньщ болган нерсе деп царастырамыз. (25) EÍ3 Галенн1ц бул п1К1рлер1н цуана ца- былдадьщ, ал Аристотельд1ц айтцандарына царсы келет1н тустарын цабылдамадыц. Егер ол жалган идеяларды Аристотельд1ц атынан жазып цойып, осы муш елерге байланысты сын арцылы царсы ш ыгуга болмайтындыгын айтса, онда 6Í3 муны жалган идеяга царсы багытталган жене [сонымен 6ipre] оныц айтцандары Аристотельд1ц кезцарасына тен келмейт1н nÍKip деп есептейм1з. Оныц кезцарасыныц делел1 рет1нде 6Í3 оныц niKipiHe сай орын дайындадьщ, ал бул орынныц не- rÍ3ÍH салуш ы Аристотельд1ц п1к1рлер1н оныц басца ттаптары нан [...] алып [пайдаланган]. Егер niitip сыншыныц тура сол ешкерелегЫ келген ойына дел келсе, онда I жене II «Аналитиктено пайдаланган зацмен тексерд1к. Егер бул зац сыншыныц niKipiHiH ацицаттыгын пайымдау не делелдеу арцылы аньщтаса, онда Аристотельд1ц ninipiH алып тастап, Галенн1ц кезцарасымен келмйп, оган ризашылыгымызды б1лд1рд1к. Егер бул т т р д е н не формасына, не материясына байланысты ши- к1л1кт1 керсек, онда Галеннщ келт1рген пайымын 160

Гылым туралы н!тап цалдырып, Аристотельд1ц шк1р1н тексерд1к. Егер онын, ацицаттыгын байцасац, Галенн1н, п1к1р1н алып тастап, Аристотельдщ кезцарасын цолдадыц. Егер екеу1нен де ш и м л ж байцасац, екеу1н1н, де тк1р1н алып тастадыц Егер ек1 П1к1р де дурыс болып шьщса, онда б1з сез1ктен1п, сез1Г1м1зд1 шешу- ге тырыстьщ. [Егер] ек! тк1 р де б1р мазмунда бол- са, онда екеу1 шынымен де тен, бе, елде б1реу1нде жалгандьщ бар ма 613 б1лер ед1к. Оньщ аядына белг1л1 б1р шарттар цойган кез- де жалгандыц жойылмайды, жою уппн ж алпы пайымдаудьщ алдына цандай шарт цойылады, соган царайды, сонда цалган жалпы алгышарт ацицат болып шыгады. «Тус1нд1рме ж айлы » жене «Софистж термке шыгару жайлыо деген кггаптар- да айтылгандай басца силлогизмдермен де осылай 1стейд1. Сейт1п, ер силлогизм ез шеш1м1мен белг1л1 б1р шартца жауап беред!, сонда ек1 силлогизм де царсыльщты керек етпейд1. А л ь -Ф ар а б и . Естественно научные трактаты. — Алм а-Ата: Наука, 1987. —С. 105-136. т4:/дармн.* Ж. Оша^баееа. 161

АДАМ ДЕНЕ МУШЕЛЕРШЕ БАЙЛАНЫСТЫ ГА Л ЕН Н 1Ц АРИ СТО ТЕЛ ЬМ ЕН К Е Л 1СП ЕУШ 1Л 1Г1НЕ ^ А Р С Ы Л Ы Ц Ж А Й Ы Н Д А А са МеЙ1р1мд1 жэне Рацымды Алланы ц аты- мен бастаймын! Б ул трактаттыц мацсаты А р и стотельд щ б1зде бар К1таптарынан оцыгандарымыздыц нег!з1нде Гален мен Аристотельд1ц адам дене мушелер1не байланысты зерттеулер1н жалпы ашып [керсету], оны бацылау жэне сезу жолдары арцылы тану м ум к 1нд1г1 цандай екен1н, [сонымен б1рге] адам дене м уш естд е болып жатцан жагдайларды дэлелдеу ж олы арцылы тану м ум к1нд1г1 цандай е к е т н , адамга жэне белг1л1 б1р муш еге тэн ауру турлер1 мен денсаульщты [аныцтау]. Осыныц бэр1нде б1з тек бацылау жолы арцылы га на тануга болады деп жэне эр мушен1 бэлек алып пайдаландьщ, себеб1, буг1нг1 кун1 61зде Аристотельд1ц «Денеаулыц пен аурулар жайында» К1табы жоц. 162

Гылым туралы и!тап Олардыц эрцайсысыныц [Гален мен Арис- ^ тотельд1ц] эд1с-тэс1Л1 мен алга цойган мацсаты ертурл1. Галеннщ ед1с1 мен мацсаты таза медицинальщ. Аристотельд1ц ед1С1 - бул табигат зерттеуш1н1ц ед1с1, ал мацсаты - о й - т т р т щ жет- кен жет1ст1г1, б1рац екеу1 де муны енер мэселес1 рет1нде царастырады. Медицина - бул адам агзасы мен оныц эрб1р мушес1н сацтауга м ум к1нд1к турызатын ацицат не- г1зд1 енер. ^ Ж аратылыстану енер1 - бул жаратылыс дене- лер1 мен оларга тен жеке белг1лерд1 толыц б1л1ммен цамтамасыз ететш теориялыц енер. Бул ед1стерд1ц ерцайсысы ец толыц б1л1м рет!н- де белгип аныц ембебап жене жеке ережелерден турады. «Ец толыц б1л1м> тус1н1Г1 «Д елелд еу» К1та- бынан оцыгандай таза да аныц б1л 1мд1 б1лд 1ред1. Теориялыц б1Л1м ец алдымен затты цалай та- нитынын, оныц аныцтамасы жене оныц ма- терияны тануы нен1 ескертет1т н алдын ала царастырады. Ец аныц ацицаттыц шарты болмыс пен заттыц болмыстын себеб1н тану болып табы- лады. Эрб1р табиги дене болмысыныц терт себеб1 бар: материалдыц, уст!рт (формальды), заттыц ем1р суру! уш1н ерекет ететш себеб1 мен мацсаты. Ж аратылыстану гы лы м ы ерб1р табиги заттыц мен1н тус1нд1ред1, материяны, форманы, заттыц ем1р суру болмысы мен мацсатын тудыру уппн ерекет ету себеб1н танытады, сондай-ац ерб1р ж е­ ке белг1с1н аныцтайды. Б ул себептерд1ц б1р1 заттыц болмысы - бул материя жене ерекет етупи себеп; басцалары - зат ненщ арцасында бар болса, онда оныц бар болганы - бул форма; унпнпй - заттыц болмысы не уш 1н болады - бул болмыстыц мацсаты. 163

Эбу Насыр ал-Ф араби Жогарыда аталган [Аристотель] аньщ делел- дермен тус1нд1руге тырысады. Табигат туралы гылымды оцыту пэн1не табиги дене, онын, тур- лер1 жене жеке белг1лер1 к1ред1. Олардыц уксас турлер1н!н, ерцайсысы толыцтай белг1л 1 болуы м умк1н емес, анык бипмге ацылы жетед1. [Б ул гы лы м ньщ ] тупк1 максаты - теорияльщ танымнын, жет1ст1Г1. Ж аратылыстану гы лы м ы теориялыц танымнын, 6ip бел1Г1 болгандьщтан онын, жеткен жет1ст1ктер1 теориялык жет1ст1кт1ц 6ip бел1г1 болып табылады, ал бул адамга аямай бер1лген рухтьщ шег1не жет­ кен соцры жет1ст1Г1. Оныц максаты - сол, не баска касиетке, жагдайга не сапага ие менд1 тус1нд1ру емес, оларды рухани иг1л 1кке айналдырып, соньщ аркасында жет1ст1кке жетк1зет1н рух жасау. Рухани кемелдипкке к елу ете жаксы, мысалга кемелд1л1к- тен сауда е н ер т е келу, ce6e6i сауданын. субстанция- сы: агаш, агаштыц турлер1 - жене а га п щ а тен ак- циденциялары бар. Б13 оны рухани кемелдш ш ке жетк1зуге тырыспаймыз. Сауданын, максаты ерекет ету жене осы эрекеттщ аркасында агаш кандайда 6ip сапага ие болады - онын, тупк! максаты осында. Сауда сиякты кез келген енер де пермендк Мысалы, бояу енер1, усталык енер жене баскалары. Олардыц барлыгы белг1л1 6ip максат- тарга ие болады жене ерекет етудщ аркасында ез максатына жетедк М ысалы, тем1р устаньщ ны- саны болып табылады, онын, максаты - тем1рд1 кабылдайтын формасы. Оньщ иг1л1г1н керу уш 1н уста оттын аркасында тем1рд1 балкытады, суытады, суарады, кайрайды. Б13 оньщ мен1н кемелд1л1к дер еж есте жетк1зу- ге тырыспаймыз, 6i3 тек бул менд! жаца сапа мен 164

Гылым туралы Hiian акциденциялар алатын ерекеттщ нысанына айнал- дырамыз. Дэр1герл1к енер де - пэрменд1 болгандьщтан, оныц нысаны адам денес1 мен тур л1 мушелер1 болып табылады, ал оныц мацсаты - турл1 ауруларга царсы келет1н денсаулыцтыц турлер1. Дэр1герд1ц 1с-ерекет1 барльщ адам агзасы мен ep6ip муш елер1не де цатысты. М ы салы , тамацтану, дер! 1шу, Tepi цабатыныц жацсаруы, куйд1ру, сою жене cay агзаны*сацтайтын, не аурудын денсаулыгын цайтаратын барльщ медицинальщ эрекеттер. Медицинальщ ic-эрекет басца да гы лы м саласы сияцты ез цуралдарыныц арцасында пэрменд1 бо­ лып табылады. Медицина цуралдарына тамацтану, дергдермек, скальпель жене басцалары жатады. Кейде cay тенщ ауырган жер1цд1 сезет1н1 жене ауруды жорамалдайтыны TyciHÍKTi, ал кейде ау­ ру ештеце сезбей, ез1н саумын деп есептейд1. Кей­ де адамдар сырцаттыц 6ip тур1мен ауырып, ау- руын сезед1, 6ipan басца аурумен ауырамыз деп ойлайды. Дер1гер ауруды растайтын делелдерге муцтаж. Аурудьщ ^ай Typi екен1н сипаттайтын бел- Г1лер1 оныц басцаларынан цалай ерекшеленет1И1н керсету1 керек. Op6ip перменд1 енер ез мацсатына жету yniiH ецбек пен ерекет нысанын б1лумен байланысты бо- лады. Медицина eHepi перменд1 енер рет1нде жет1 се- беппен байланыста: 1) Адам муш елерш б1лу медицинамен 6ipre табигат зерттеуш1с1не де тен. 2) Денсаулыц турлер! жене оган тен нышандар, бул [денсаулыц] барлыц агзага не кейб1р мушелерге таралуы мумк1н бе; денсаулыцты сацтау уш1н цол- 165

Збу Насыр ал-Фараби данатын шарттар, адам денсаулыгын [жагдайын] сацтауды бацы лау - м ун ы ц бер1 медицина уш 1н де, дэр1гер уш1н де жалпы болып табылады. 3) А у р у турлер1н, оныц себептер1н, нышанда- рын б1лу, бул ауруды ц тур1 барлыц агзага не кей- б1р мушелер1не таралуы мумк1н бе, ауруды ц адам агзасына таралуын жою уш1н цолданатын шаралар. 4) Денсаульщ пен ауру турлер1Н1ц нышандарын аныцтау мумк1нд1г1н б1лу жене бул ауру турлер1н сипаттайтын белг1лер1н цолданудагы дагдылар; 1шк1 м уш елерд1 зер ттеу - барлы гы дер1герд1ц м1н- дет1не К1ред1. 5) Б ул енерд1ц пэрменд!Л1Г1н кетерет1н та- м ацтану терт1б1н б1лу, дер1-дермект1 пайдалана б1лу жене оны адам агзасына цолдана б1лу - булардыц барлыгы дер1герд1ц м1ндет1не к1ред1. 6) А гзан ы ц саулы гы н сацтауга эсер етет1н 1с-ерекет ереж еан б1лу жене оны цолданудагы дагды лар - м ун ы ц бер1дер1герд1ц М1ндет1не К1ред1. 7) А у р у агзага денсаулыцты цайтаруга ыцпал ететш 1с-ерекет ереж еан б1лу жене оны цолданудагы дагды лар - барлыгы дер1герд1ц М1ндет1не к 1ред1. А л ь -Ф а р а б и . Естественно научные трактаты. — А лм а-А та: Наука, 1975. — С . 39-50. Ицдармн.* Ж. Ошацблева. 166

Ж АН УАРЛАРД Ы Ц ДЕНЕ MYIIIECI, КЫЗМЕТ1 М ЕН ЩАБ1ЛЕТТ1Л1Г1 Ж А Й Л Ы Аса МеЙ1р1мд1 жене Рацымды Алланыц аты- мен бастаймын! ( 1)Жануарл ардыц e p 6 ip б]ртект1 [дене] мушесшде ерекше куш пен табиги жылыльщ бар. Солар ар- кылы дене белшектертде улд1кс13 6 i p i r y жузеге асады. B p 6 ip муше уш1н ерекше коректенупп кушт1 ciH,ipeTÍH табиги жылылык цуралып, толыгуга дей1н жетк131п, бойга таратады жене оныц 6 ip белшеыне уксас баска белшег1н жасап, сонымен байланысты- рады. Бул «Метеорологиядагы)> терт1нш1 П1к1рден, анатомиямен айналысцандардын, б1рауызды n iK ip i мен бакылауынан жене дестур бойынша пайда- ланылатын акикатты делелдеуден кел1п шыгады. Буныц барлыгы жануарлардыц денес1ндег1 табиги жылылык пен пневманыц кайнаркез1 болып табы- латын журек екен1н делелдейд!. (2) Журекте тамыр согатын жолдарда кезде- сет1н, [журектен] ep6ip белжтерге тартылган, ез1н1н, 167

Збу Насыр ал-Фараби узд1КС13 бастауын жалгастыратын [бел1ктер] бар. Эйткен1, журекте оган тен улкен жылу, ал оныц цуысында пневма бар. Бул пневма цатты цызуды цабылдай отырып, сол сияцты жалынга айналып журек жылуымен цыздырылады жене осыган бай- ланысты басца мушелерге тартылган тамыр согатын жолдар арцылы журектен ер мушеге табиги жылу бере отырып ага бастайды. Сондыцтан журек жы- луы ep6ip мушеге сай жене барльщ мушелер уш^н ортац болуы THic. Егер журек жылуыныц цандай да [6ip] мушеге бер1лген [бел1г1] басца мушеге бер1лсе, онда ол 6ipÍHmici сияцты сонгысына да сейкес келер ед1. (3) [Бул табиги жылыльщ] оган басынан бе- Л1нген табиги жылыльщпен араласып кетсе он­ да бул муше уш1н ерекше болады. Егер жылудыц цандай да 6ip бел1г1 бойына cince, онда оган пневма- дан аццан жылу сщген жылудыц орнын толтыра- ды. Бул [цубылыс] пешт^ц моншадагы оттыц жану жолдары арцылы агуын бацылап жене оныц соцгы нуктес1не дей1н жетш, ep6ip мекен-жайдыц ез жы­ л у улес1н алуын еске тус1ред1. Пневма лепке уцсас. Бул цан тамырларыныц кецею, тарылу шамасын- да галамнан ескен желдей цан тамыры арцылы екп1ндеп аццан от сияцты. Минералды заттарды балцытып, тазалайтын кептеген осыган уцсас бал- цыту пештер1 жумыс 1стейд1. Оларга улкен оттыц согылып, каналдар жург1з1л1п, осы каналдарга жалгастырылган цазандыцтар жене кер1к басуга арналган ошацтар цурылады. От жагылып, оныц жалыны осы каналдар мен цазандыцтар арцылы ага женелед1. Тамац дайындауга арналган пештер де осыган уцсас ерекет етед1 . (4) Журектен басца ep6ip мушеге басынан бастап 168

Рылым туралы HiTan белтген табиги жылылыкда эр мушеге кан тамыр- лары арцылы пневма атцаратын табиги жылыльщ кемег1мен icKe асырылатын цайнату, дайындау, асыра nicipin ж1беру ерекет1 жетк1л1кс13 екен1 T yC lH lK T i. Бул - жаратылысынан жене журекке табигаттан бер1лген б1ршама бастапцы куш. Бул журектен баска epôip мушен1 жылумен жабдыктайтын, ол мушенщ жылудын, кемег1мен icKe асыра- тын epôip кимылы аркылы жылуды тен,ест1рет1н куш. Бул баска мушелердщ кемег1мен дайындап, мушелерге тарататын жылудын, саны мен сапасы- на к а т ы с т ы шамасын аныктап жене тепе-тецд1г1н калыптастыру кез1нде оныц нег1з1нде болатын жылуды колданатын [куш]. Осыдан журек жы- луы баска мушелерд!ц еркайсысына сай келетш жылылык екен1 TyciHÍKTi. Сондьщтан, бул - барлык мушелерге ортак жылылык. Журек [баска] жылуга карамай-ак, осы ез1н1ц жылуына канагаттанады. Op6ip муше ез жылуын тецест1ру унйн оган муктаж болады. Cipe, баска мушелерде бар куш т1ц оларда бар ж ылылык мелшерш куш ейту1 жетк1л1кс1з, соныц аркасында олар ез ерекет1н icKe асырады. Осыган байланысты соган не баска мушеге тен Кунарландырушы куш тагамды дайын болганга деЙ1н ж еттзуд е пайдаланатын ез1нше тецесуге Каб1летс1з, е й т к е т дене жылылыгыныц кайнар кез1нде орналаскан ж ы лу мушелердег1 жылуды ез беттш е беле алмайды, тек ер мушеге аз да емес, кеп те емес [сан мен сапаныц] мелшерш кушейтедк (5) Турл1 казандыктардагы ас дайындау унпн талап ет1лет1н жене оны дайын болганга дей1н жет- к1зет1н оттыктагы ж ылу онын, ic-epeKeTÎH баскарып, 169

Збу Насыр ал-Фараби сол тагамга цатысты б1ркелк1 сан мен сапа бойынша жылуды пайдаланады. Сол не басца цазандыцта пайда болган жы- лыльщца сейкес жене ас дайын болганга деЙ1н цажет оттыцтан от алынады, оттыцтан от алынып, бул цазандьщтагы жылу арцылы жасанды кушт1ц кемег1мен оны аспаз басцарады, тура сол сияцты журектен басца мушелерде пайда болып, дайын болуга жацын тагам турлер1 цан тамырларыныц комег1мен [журектен басца мушелерге] пневма арцылы жетк1з1лед1. Ондагы куш жаратылысы- нан [бар]; ол сол мушелердет жылудыц 1С-эрекет1н басцарады жене цан тамырларыныц кецека мен та- рылуына байланысты тагамды дайын цылады. (6) Пневма сол арцылы басца мушелерд1ц 1Ш 1- не к1ред1. Кей жагдайларда онер мен табигат ара- сында озгешел1к болмайды, себеб1 екеу1 де оларга арналган цан тамырларына дайын болганга д ей т ж ет т зу [ештеце] уш1н жылуды пайдаланады. Б1рац онерде цолданылатын жылылыц денеге сырттай багытталган онерде эрцашан баска денеде болады, ал табигатта колданылатын онер денеде эрдашан бола бермейд1, коб1несе немесе барлыц жагдайларда ол сол б1р денеде болады. Табигаттыц [эсер ету1], журект1ц басца мушелерге эсер ету1не уцсас. (7) Оз т1рш1л1г1нде мацызды жет1ст1кке жет- кен журектеы бул куш оныц табигаты мен форма- сын цурайды. Тура соныц 031 цан тамырларына ж1бер1Л1п, олар оны журек цуысына цайтарады; бул тамыр жолдары цысылганда, оныц ерцайсысында бар табиги жылылыц басца мушелерд1 цыздырады. Басца мушелерге келш тусет1н табиги жылылыц табиги денеде пайда болатын акциденция болып та- былады. Табиги денедег! акциденция Т1рш1л1г1 оныц 170

Рылым туралы н!тап табигаты болып табылатын осы денен1ц нысаны- на байланысты. Акциденция ешкашан бул денен1ц нысанынсыз т1рш1л 1к ете алмайды жене соныц арцасында бул дене субстанцияланады. Бул б1р1н- ш1 ерекет етуш1 [журек] «Пайда болу жене жойы- л у » кйабыныц ек1нш1 бел1м1нде тус1нд1р1лгендей Курал [м-ерекет] рет1нде ыстык пен суьщты пайда- ланады. Журек пайдаланатын жылыльщ табиги дене болып табылатын журектег! акциденция. Тура сон- дай ерб1р дене жылыльщты ез 1с-эрекет1Н1ц кайнар кез1 рет1нде пайдаланады. Ондагы бар жылыльщ оныц менд1 формасы болып табылады. Соган байла­ нысты куштен баска журектен шыгатын ер мушеде ез1не тен куш1, атап айтканда менд1 субстанцияла- натын оныц табигаты болады. (8) Журектен [шыгатын куштен] баска муше- лердег! ерб1р куш ке келеек, бул мушелер пайдала­ натын ж ы л ы л ь щ т ы ц ерекет1н баскарумен байла­ нысты емес. Сонымен катар одан шыгатын 1С-ерекет у ш 1н кажетт1 шара колдану ж етк1Л1кс13. Ол ез мен1н1ц ерекет1н баскарады жене журек куш]ндег1 оныц ерекет1Н1ц басы болып табылатын оран сай шара колданады. (9) Баска куштерге келер болсак, онда оны б1рыцгай, б1ркелк1 кылып алып, сосын оны пай­ даланады. Оныц жылыльщка деген мелшер1н1ц ерекет1 журектеп кушке байланысты е к е т тус1н1кт1. Сондыктан журектен баска мушелердщ куш1 журектег1 кушке байланысты болады. Оз ерекет1не байланысты кандай куш болса да кандай да б1р баска кушт1ц ерекетте байланысты болып, осы [кушке] к ы з м е т етед1, ал соцгысы басты сапа- сы рет1нде ал га шыгады. Журектен баска барльщ 171

Эбу Насыр ал-Фараби мушелерде цоректенуш1 куш оларды азыцца ай- налдырып, мушелердщ ж ы луга [кажеттЦ мелшер1н косатын куш ке кызмет етед1. [Соцгы куш] неызы Коректенуш1куш болып табылады. (10) [...] Егер [муше зорлыкпен жумыс 1сте- се], онда оныц субстанциализациялануына байла- нысты эрекет1 мен м е т журек жактан баскарусыз калса, асты корытпай, [оны] тек зорлыкпен дайын болуга дей1н жетк1зед1, сонда ол ондагы карымды мумк1нд1кт1 [... ] калай 1ске асырады. Егер ол к а р а л а й ы м болса, онда оны кабылдау мумкшдишен баска ек1нш1 жагы болмайды. Со- нымен б1рге бул оныц м е т болып табылады да оны кабылдау мумкшдМн тутастай камтамасыз етед1. А л егер оныц субстанциясынан баска ештеце жок болса, онда ез1н1ц субстанциясыныц арцасында ол ти1мд1 болады, ал субстанция оныц табигаты. Ягни ол езшщ табигатынан ти1мд1 болып табылады. 1с булай болганда, оныц ьщпалына межбур болып, оныц менш1г]не жатпайтын баскаруды калайды. Сондыктан ол коректенбейтт куштерден баска [т1рш1л1к етуш1лерд1ц] усттен баскармайды, ол табигатынан кызмет етед1. Сондыктан, куре тамырдыц тамыр согу мум- к1нд1г1 бар куш тенд1к субстанциядагы ец нег1з- Г1 коректенд1рупп куш болып табылады. Ендеше, журек ез субстанциясы бойынша калай коректенсе сол мелшерде нег1зг! муше болады. (11) Эр1 карай тамактану максаты - денсаулык; дайындау, кайнату жене даяр болганга деЙ1н жет- к1зу максаты - онымен коректенуде. Тагамды баптайтын жылылыкты тецдест1руд1ц соцгы максаты - денсаулык. 9рб1р дене мушес1ндег1 ез кайталануымен жеке-дара барлык ерекет бул де- 172

f ылым туралы Kiian не мушелер1ндег1 денсаульщты [сактауды] максат етед1. Барлык дене м уш елертдег1 кайталануымен жеке-дара ep6ip ерекеттщ денен1ц сол не басца м уш елерте катысты жалпы, ембебап максаты бар. Муныц ец ацыргы мацсаты - барльщ де­ не мушелер1не ж алпы, ембебап денсаульщ, ягни тутас алганда тенн1ц саулыгы. Егер ерекет ету ез1н1ц жекел1Г1мен жене жалпылыгымен жылу жагдайына байланысты бол- са, онда жылыльщтан пайда болатын, сол не баска муше y n iÎ H ерекше ерекет ету максаты жеке максат болады, ал оныц сол не баска мушелер y n iÎ H ерекше емес, жалпы жылыльщтан пайда болатын ерекет ету максаты тутас алганда тен уппн жалпы болып табылады. (12) 9p6ip мушеде бар жене сол мушеде ерек­ ше болып табылатын шамадан тыс [пайда бола­ тын] жылыльщка келер болсак, одан баска ештеце бул жиналган жылылыкты пайдалана алмай- ды, коректенуд1ц соцгы максаты болып табыла­ тын содан шыккан денсаульщ сол дене мушелерше гана ерекше денсаульщ болып табылады. Эр мушеде бар жылылыкты пайдаланушы жене соныц аркасында ерекет етуш1 сондагы бар куш болып шыгады. Сондыктан, кайнаркезден ала- тын, жалпы жылылыкты пайдаланушы журек куш ш щ барлык дене м уш елерте ортак максаты, дел айтканда [онда] не бар соныц барлыгыньщ жиынтыгы. (13) Ондагы ерекше жылылыкты пайдаланатын ep6ip мушедег1 куш ерекше жеке акциденция жене журектет куш мацсатыныц жиынтык бол1Г1. Эрекет ету максаты баска куш белМ н курайтын барлык куш ез ici аркылы сол баска кушке кызмет eтeдi. 173

Збу Насыр ал-Фараби Орб1р куш ез максатымен белг1л 1 акциденция болып табылады, егер оныц максаты баска куштщ эрекет ету максатын кураса, онда ол ез Ымен осы баска кушт1 баскарады. Егер кан тамырларыныц согуы аркасында, дел1рек айтканда журектеы куш баска мушелердег1 кушке осындай катынаста болса, онда баска катынастагы коректенуш1 куштерд1 ез 1с1мен баскарады. Эр1 карай ер мушедег1 куштщ ерекет1 осы ерекетт1ц аркасында кол ж еттзген максатка багытталады. Журектег! куш ез 1с-ерекет1мен оны сол максатка баска нерсен1ц багыттаганына муктаж емес. Ол уппн [журекке] ерекет оныц максатка багытталганын кажетс1нбейт1н акциден­ ция. Журек пац, ал барлыгы оган муктаж. Олай болса, ол е з т кажет кылгандардыц 1Ш1нде бастысы болып табылады. (14) Б^антамырларын козгалысца келт1рет1н куш Коректенуш1 мушелерд1 баскарудагы журект1ц ор- ны жайлы айтып кеткен1М13дей басты коректенуш1 куш болып табылады. Журектщ орны басты орында. Оныц жагдайын аньщтау уш1н оныц бауырмен б1р Катынаста зерттеу керек. А л бауырдыц жагдайын баска коректенунп мушелермен катынаста зерттеу [кажет]. Бауыр ек1 ерекетт1 1ске асырады дедш: оныц б1р1 тамацты корыту жене барльщ дене мушелер1 Коректенет1н материяга айналуы уш1н дайын болганга деЙ1н жетк1зу; ек1нш1С1 оган тен тагамды дайындау жене онымен ез1 коректену уш1н дайын болганга дей1н жетюзу. Бул ек1 ерекет те сол унпн журект1 жумсартып, тецест1рет1н б1ркелк1 жылылыктыц аркасында 1ске асады. (15) Бауырдыц ерекет1 осы жылылыкка бай- ланысты; соныц аркасында олар б1ркелк1 бо- 174

Рылым туралы н!тап лып, бауырдыц осы жылыльщ уш1н басца сал- Кындатылган мушелер1н тецест1ру кез1нде журек жылуын пайдаланатын куш мелшер1н алатын мацсатща багытталады. Сондыктан бауырдыц ерекет1 оньщ б1ркелк1л 1г1 жене тецгермел1л1г1мен журекте орналасцан кушке байланысты максатка багытталады. Журектщ бауырга катынасына уксас ерб1р куштщ басца кушке катынасында осы куштщ басы рет1нде мке к1р1сед1, ей тк ет журектег1 куш бауырдагы кушт^ц басы ретшде 1ске к1р1сед1. (16) Бауырга тен ерекеттер барлык дене му- шелер! уш1н [тагам] дайындаудан турады: одан тагам сол не баска мушелерге созылып жаткан кан тамырларына кел1п тусед1. Содан кей1н оны кайта гпс1р1п, баска мушелер дайын болганга деЙ1н жет- К1зед1 . Ары карай ерб1р муше тутас алганда осы мушелерд1н, б1р бел1Г1 болгандьщтан ондагы ерек- ше жылылык пен дайындьщ [дережес1не] сай ке- ледк Бул барлык мушелерге ортак, екшнй тагам Кайнатылатын кед1мг1 казан болгандьщтан да. Он- да тамак тс1р1лгенд].ктен де жылылык бар. Б1рак бул жылылык баска б1р нерседен шьщкандьщтан б1ркелк1 болады. Оньщ жагдайы оган тагам дайын- дау уш 1н аспаз кажетт1 жылылык берет1н табиги казанньщ жагдайымен уксас. Журект1ц жагдайы казанга тагам дайындау уш1н кажетт1 жылыльщты берет1н аспаздыц жагдайымен уксас. Ол сонымен Катар барлык мушелерге ортак б1р1нш1 тагамды ба- сатын асказан мен жогаргы 1шек жагдайына уксас. Онын, тагам дайындайтынынан оныц жагдайы аспаз ас дайындайтын казанныц басты жагдайына уксас екен1н б1лем1з, тек онын, басымдылыгы мен Кызмет1не катысты бауырдагы куш пен оныц цатысушыларын тамактандыру керек. 175

Збу Нэсыр ал-Фараби Аспаздыд енерд1ц жердем1мен цайнатылатын кептеген заттарды казаннан казанга, немесе пештен пешке, не кумырадан кумырага ауыстыратын кез- дер де болады. Сол сиякты кептеген кайнатылатын заттар табигатынан жануарлардын тагамы аска- заннан 1шекке, 1шектен бауырга ауысатыны сиякты ауысады. (17) ^азандардыц енщайсысы одан ауыса- тындарга да, оган ауысатындарга да басымдылык таныта алмайды. Бауырдыц ондагы тагамды дайындайтын купйнщ аркасында басымдылыгы болганымен, асказан мен бауырдыц да жагдайы осындай. Асказан мен inieK те басымдылыкка ие, жене ол болганныц е зт д е ондагы тагамдардыц уст1нен басым деген орынды, KepÍHin тургандай бул басымдылык та емес, кызмет десек те болады. Бауырдыц неге кызмет етет1нд1Г1не карасак та ту­ ра сиякты. BipaK ондагы басымдылык тамакты дайын калпына жетк1з1л у 1Н1ц аркасында кан тамырларыныц жылылыгына мелшер косады. Ж алын оларда соцгы тутану болып табылады. Казандьщтар кыздырылатын жалын журектен та- мыр согатын жолдар аркылы агатын пневмага сейкес келед1. Дайсысы болса да жылу басым бола- тын - aya. (18) Жылыльщты тецест1ру мацсаты узд1кс1з 6ipiry мен мушелер/цц формасы сацталуынан, со- нымен 6ipre ортак тагам кан тамырлары аркылы cinin, дайын болуга дей1н жетк1з1лу1нен турады, жене соныц аркасында тагам барлык мушелерге ортак болады... EipÍHinici асказан мен нпектерде, eKÍHmici бауыр мен ултабарда с1цед1 ... Жалпы жылуды пайдаланатын куш - бул жал- пы, соцгы куш болып табылады. Бауырдагы куш 176

FbMMM туралы Kiian осындай, жене ол соныц арцасында соцгы мацсатца жету ушш жалпы емес, ерекше жылыльщты пай- даланады. Ол ез1Н1ц ерекет1 соцгы мацсаттарга багыттайтын кажетт1Л1кт1 байцап, соныц арца- сында icKe к1р1с ет т д 1ктен жылылыцтыц 6ip- ыцгайлыгын керек етедк (19) Осылардыц бер1нен оныц ерекеттен шыгатын кушке цызмет етет1н1 жене бул куштщ басымдылыгы сезс1з к е л т шыгады. Тап осы куш журектег1 куш. Оныц мацсаты кандай да 6ip Коректенуш1 кушт1ц мацсатымен сай келмейд1, жене оныц кемег1мен кандай да 6ip максатка жету кажет емес. Басымдыльщтыц ep6ip Typi мынандай, уйде басцарылатын басымдыльщ, тен1цд1 басцаратын басымдыльщ, елемд1 баскаратын басымдыльщ, осылардыц 6epi 6ip басымдылык идеясына багынышты, ягни 6ip-6ipÍH колдап, комектесет1н байсалды ерекетт1ц арцасында б1ркелк1, б1ркалыпты бастаулар 6epin, соцгы максатка багыттайды. Элем белттерш е келеек, олардыц арцасында елем жет1лген, жуйел1 болмыска ие болады. Уй мен каланы курайтын азаматтарга келеек, олардыц арцасында уйлер мен цалага хальщ турактанып, азаматтар бакытка жетед!. Тен бел1ктер1не кел­ еек, солардыц арцасында барлык тенге денсаулык бер1 лед1 . А л ь -Ф а р а б и . Естественно научные трактаты. — А лм а-А та: Наука, 1987. — С. 147-166. Ицдармн.' Ж. Ом^а^баееа. 177

Р Ы Л Ы М Д А Р Т13БЕГ1 /1/ МАТЕМАТИКА РЫЛЫМЫ ТУРАЛЫ /2/ Бул тарау жет1 улкен бел1мнен куралган. Б13 оларды ттап ты ц бае жарында санамалап Т131п айттыц. САНДАР РЫЛЫМЫ /3/ Сандар туралы рылым дегенде колданбалы сан- дар жене теориялык сандар деген ек1 рылымды урынамыз /4/. Цолданбалы сандар гылымы мумк1н болганша сандардыц мелшер1н аныктаура кажет санамалык сандарды зерттейд1. Мысалы, адамдар саны, жылкылар, динарлар, дирхемдер саны жене баска заттардыц сандары. Адамдар осы рылымды базарлык жене азаматтык 1стерде пайдаланады. Теориялык сандар гылымы сандарды денелер- ден ойша окшаулап дерекс1зденд1р1п, оныц саналуга 178

Уылым туралы к!тап ти1ст1лер1н1ц барлыгын абсолютен магына бойын- ша зерттейд1. Бул гылым заттардыц сез1м бойынша цабылданып саналуга ти1ст1лер1н1ц барлыгыныц дерекс1зденд1р1л у 1мен цатар, сан бул арада сез1м арцылы цабылданатын жене цабылданбайтын заттардыц барлыгы уш1н ортац болып цалады. Осы гылым барша гылымдарга етене енед! /6/. Сандардыц теориялыц гылымы сандар- ды олардыц жеке-дара мендер1не тен нерсестщ барлыгын ескер1п б1реулер1н1ц ек1нпплер1мен ара цатынасын аныцтамай-ац, мысалы, буларга тен жуп жене тац /7/ сек1лд1, олардыц ара цатысын аньщтаган кезде тецд1к жене тецс1зд1к сек1лд1, б1р санныц езге санныц б1р немесе б1рнеше улес!не тен болуы немесе оган есел1к, немесе тец бола- тыны сек1лд1, немесе одан бгр не б1рнеше улеске артьщ болуы сек1лд1 /8/, пропорционал жене пропорционал болмайтындыгы, уцсас немесе уцсас болмайтындыгы /9/, елшемдес /10/ неме­ се елшемдес емест1Г1 /11/ ескер1л1п зерттелед1; Бул жайттар ек1 санныц б1реу1не ек1нш1с1н цосцан кезде жене б1реу1нен ек1нш1С1н шегерген кезде, б1р санды басца санныц елшем б1рл1г1нщ есел1Г1 /12/ рет1нде цабылдаганда, санды езге санныц елшем б1рл1г1не белген кезде, мысалы, егер сан квадрат, жазьщ /13/ немесе денел1к /14/, кемел немесе кемел емес /15/ сандар болган жагдайларга тен. Ж алпы алганда, бул гылым сандардан туында- тып алуга болатындардыц барлыгын тугелдей табу туралы гылым. 179

Збу Насыр ал-Фараби ГЕОМЕТРИЯ РЫЛЫМЫ /16/ «Геометрия гылымдары» деген атаумен цол- данбалы геометрия жене теориялыц геометрия /17/ деген ек1 гылымды угынамыз. Егер агаш устасы агаш денет пайдаланатын болса, егер тем1р устасы тем1р денелерд1, егер тас цалаушы, тас денелер- д1, жер бетш жене ег1нд1кт1н, ауданын елшеумен жер елшейтш адамдар айналысса, цолданбалы геометрия осылардагы сызыцтар мен беттерд1 царастырады. Колданбалы геометриянын, маманы осыган уцсас сызыцтар мен беттерд1, квадрат, децгелек жене ушбурышты денелерд1 /18/ осы цолданбалы енерд1н, заты болып табылатын материясы рет1нде кез алдына елестетед1. Теорияльщ геометрия сызьщтарды, беттерд1 жене денелерд1 барлыц денелер жазыцтыгы уш1н мулдем жалпылама царастырады. Теоретик дененщ цандай екен1н ойша елемей оган жалпылама турде царайды. Ол жазьщтьщты, квадратты, шецберд1 жене ушбурышты жалпылама царастырады да бул денелерд1н, цандай екен1не, оныц материясыныц нендей болатынына жене оныц цалайша туйс1- шлуше мен бер1лмей тек оны абсолюттж магынада агаш, к1рп1ш немесе тем1р рет1нде емес, жалпы геометриялыц дене ретшде карастырады. Бул гылым барлыц гылымдарга дариды /20/. Осы гылым сызьщтардыц, жазьщтыцтардыц жене денелерд1н, барлыц п1ппндер1н (формаларын), ша- маларын, тецд1Г1 мен айырмашылыгын, булардыц П1ш1ндер1н1н, турлер1н, ретт1л1г1н езге де елг1лерге тен болатын барша нерселер1н, мысалы, нуктелер1 мен бурыштарын т.б. зерттейд1. Бул гылым про- 180

Гылым туралы н)тап порционал жене пропорционал емес шамаларды, бастапцы бер1лген мел1меттерд1 жене езгедей бер1л- меген мел1меттерд1, елшемдес жене елшемс13 ша­ маларды, рационал жене иррационал шамаларды жене булардыц турлерт зерттейд! /21/. Бул гылым салуга болатын нерселерд1 цандай тес1лмен салу керект1г1н, аныцталатын нерселердщ цандай тес1лмен аньщталатынын тус1нд1ред1. Бул гылым осылардын барлыц себептер1н 613- ге ешцандйй кумен тудырмайтын шын (аньщ) мел1мет берет1н делелдемелер арцылы тус1нд1ред1. Геометрияньщ царастарытыны осылар. Геометрия ек1 бел1мнен цуралган. Б1р бел1М1 сызьщтар мен жазыцтьщтарды, ал ек1нш1 бел1м! денелерд! царастырады. Денелерд! зерттейтш бел1м денелердщ турлер1не сейкес: куб, конус, сфе­ ра, цилиндр, призма, пирамидага /22/ белтед1 де осылардыц барлыгын ек1 цырынан царастырады: - б1ртипден, булардыц ерцайсысы ез бет1н- ше, мысалы, сызыцтар ез бет1нше, беттер ез бетш- ше, куб ез бет1нше жене конус ез беттш е жеке царастырылады; - ектппден, буларды жене булардыц салдарын б1реулер1н ек1нш!лер1не катысты, б1реулер1н ек1н- ш1лер1мен салыстыру тес1л1мен зерттейд1; соныц нетижесшде геометрия осылардан шыгатын тецд1к пен айырмашылыцты жене б1реулер1н ек1нш1лер1- мен белг1л1 ретпен б1рге, мысалы, сызьщты бетке, бетт1 денеге немесе бетт! бетке немесе денен1 денеге орналастырып царастырады. Геометрия мен сандарга арналган негтздер, ба- стамалар жене осы бастамалардан туындайтын басцадай да нерселер бар екенш б1лу1М1з керек /23/. 181

Збу Насыр эл-Фараби Сонымен цатар бастамалар шектеул1, ал булардан туындайтындар шектеус13 болады. Пифагоршы Евклид /24/ жазган к^тапта гео- метрияньщ нег1здер1 мен сандар (бастамалары) баяндалган. Ол «Нег1здер к1табы» /25/ деген ат- пен белг1л1. Бул нег1здер талдау (анализ) едЫ жене синтездеу деген ек1 ед1спен зерттелед1. Еж елп ма- тематиктер ездертщ шыгармаларында ек1 ед1ст1 уйлест1рген. Евклид ез к1табын тек синтездеу едЫмен /26/ гана цурган. ОптикА гылымы /27/ Оптика гылымы геометрия гылымы сек1лд1кес- к1ндерд1 (формаларды), шамаларды, ретт1л1кт1, ор- наласу цалпын, тецд1кт1, айырмашылыцтарын жене басцаларын царастырады, б1рац та геоме­ трия сызьщтарды, беттерд! жене денелерд! абсолют магынасында царастырады. Геометрия пен! едеу1р жалпылама пен. Б1рак та оптика гылымы геоме­ трия енет1ндердщ бер1не енет1нд1г1не царамастан, оны жеке гылым рет1нде карастыру кажет болган, оныц себеб1 геометриядагылардыц кепш1л1г1н1ц м1ндетт1 турде белг1л1 б1р куй1, кеск1н1, орналасу цалпы жене ретт1л1г1 болады, царастырылу кез1н- де к,арама-царсы куй кабылдайды; шындыгында, тортбурыш болатын нерсе белг1л1 б1р дашыцтьщтан байцалатын болса, ол децгелек тер1зд1 болып, б1р тутас (узд1кс1з) нерсе уз1к-уз1к (узд1кт1) болып, ертурл1 нерселер б1рыцгай болып, б1р жазыцтыцта орналасцан кептеген нерселерд1ц кейб1реулер1 Т1п- тен аласа (цысца), ал кейб1реулер1 барынша би1к (узын) болып, алдынгы жацта орналасцандарыныц 182

Гылым туралы и)тап кепш1л1г1, соцгы жакта (артында) орналасцан болып, т.б. жагдайларда байцалады. Оптика арцылы нацты байщалатын кер1н1стер елее болып кер1нет1ндерден ажыратылады ер1 делелдемелер нег131нде бурмаланушылыцтыц себептер1 тус1н- д1р1лед1, коз алдамшылардьщ бер! аталып айты- лады, байцалушы нерселердщ ацицаттысына коз жетк1зуде ушырасатын тп н н н щ , елшемн1н, орна- ласу цалпыныц, реттшМнщ бурмалануын жоюга (болдырмауса) багытталган жасанды тэс1лдерд1ц турлер1 тус1нд1р1лед1. Адам осы енердщ арцасында т1келей баруга циындыц тугызатын жерлерде орналасцан зат- тардьщ елшемдер1 мен шамаларын, олардыц цашыц- тыгын, б1р зат пен ек1нп11 заттыц арацашыцтыгын, мысалы, агаштардыц би ж ти щ цабыргалардьщ узындырын, ацгарлар мен езендер арналарыныц ендер1н аньщтай алады. Осы енердщ жердем1мен ездер1м!з турган жерден аспандагы булттарга жене басца заттарра деЙ1нг1 би1кт1кт1 (арадашыцтыцты) аныцтауга болады жене жерд1ц кез келген орны- на датысты аспан денелер1н1ц арацашьщтыгын жене олардыц параллакстары /28/ бойынша елг1 денелерд1ц елшемдер!н аньщтаура болады. Б1р сезбен айтцанда, кез келген аньщталушы шама- ларды - елшемдерд1 немесе басца б1р нерселерден цашыцтыгын аныктауга болады, тек оларды кез1м1зд1ц шоли алуы цажет, кейб1р жагдайларда цател1ктерге жол бер1лмес уш 1н аспаптар пайдала- нылады, ал езге жагдайларда цолданылмайды. Байцалатын жене кер1нет1н нерселердщ бар- лыгы б1зд1ц кез1м1зд1 байцалушы нерсемен бай- ланыстырушы - ауадан немесе мелд1р денеден етет1н сеулелер арцылы кер1нед1. Мелд1р денелер 183

Эбу Насыр ал-Фараби арцылы eTÍn бацыланатын нерсеге тусет1н сеуле не тузу сызыцты таралган немесе И1лген, немесе шагыласцан немесе сынган куйдег1 сеулелер бола- ды. смзм^тм И1,ара.ля7мм% сэуле - кезден шыгып /29/ таралып сей1л1п кеткенше керу багытында тузу сызыц бойынша таралушы сеуле. №л2ен сэуле - кезден шыгып таралу багытында жол-женекей ез1н1н, тузу сызыцты багыт бойынша таралуына бегет жасайтын epi оны буратын айнага Ke3irin, оныц ек1нш1 жагына т л т eTin, кез келген багытца бурылып таралатын сеуле. Осы сеулен! айнаньщ царсы бет1, бацылаушы орналасцан жацца царай буратын болады. Бул жайт [1-суретте] керсет1лген. [1-сурет] сэуле - бацылаушыныц кез1нен шыгып, айнадан езшщ бастапцы таралу багытына царай Kepi царай цайтып, бацылаушынын, к е зте 1л1гет1н сеуле. Бацылаушы осы сеулеш керед1. Смнумм сэуле - бацылаушыныц кез1нен шыгып, айнадан бацылаушы жакда царай Kepi бурылатын сеуле, бул сеуле айнадан кез келген б у т р жацца бурылып затца немесе бацылаушыныц ту сырты- на, немесе оныц оц жагына немесе сол жагына, немесе бацылаушыныц тебес1не тусет1н болады 184

Рылым туралы wiTan жене де Kici ез1Н1ц ту сыртындагы немесе ейтеу1р 6ip 6yáip жагында орналасцан нэрсет байцайды. Бул жайт мына суреттег1дей жузеге асады. [2-сурет] Затты керуге арналган орта: aya немесе су, немесе аспан денес1, немесе ейнектер т.с.с. нурастырылган дене жене айна жалпы алганда мелд1р дене болып табылады. Айна немесе тем1рден ие езгедей [металдан] жасалган айна немесе аумацта аймацтагы ыл- галдыц булануы немесе су айдыны т.б. сеулет шагылыстырады немесе ез багытымен таралатын сеулеге бегеу1л жасайды. Сонымен, оптика елг1 айналардыц ердайсысы- нан осы терт сеуле тур1мен кер1нет1н, сонымен катар бацыланатын затца тен нерселерд1 зерттейд!. Ол ек! бел1кке ажыратылады: алгашк,ысы тузу сызьщты сеуле арцылы бацыланатын нерселерд! зерттесе, e K ÍH n iic i - тузу емес сеуле арцылы зерттелед1 - бул айна туралы гылым саласы болады. Ж УЛДЫЗДАР ТУРАЛЫ РЫЛЫМ «Жулдыздар туралы гылым>> деген атаумен ек1 гылымды тус1нем1з: алгашкысы - шырацтардыц багамдауы (жулдыздардын, «ук1мдер1» жайындагы) жайлыгылым, булболашацтанендейжагдайлардын, 185

Збу Насыр ал-Фараби болатынын, даз1рг1 болып жатдан жагдайлардыц б1р датарын, ертеде дандай жагдайлардыц болганын мецзейт1н гылым; ек1нш1С1 - математикалыд астро­ номия, бул гылымга да, математика гылымына да жатады, алгаш аталган гылым тес1лдойлыдда да кес1пке де жатады, осылар ардылы адам туе керуд1 жори алады, нелер болатынын коз алдына елесте- те алады, дустардыц ушуы бойынша болжал да, осыларга удсас тес1лдойлыдпен балгерл1к те айта алады /30/. Математикальщ астрономия аспан денелер1 мен Жерд1 уш багыт бойынша зерттейд1: б1р1нш1ден, олардыц типндср1, б1реулер1Н1ц ек1нш1с1не датысты орналасуы, булардыц елемдег1 рет1, олардын ша- малары мен келемдер1 жене б1р1Н1ц екшшЫне да- тынасын, Жер жалпы алганда оз орнында да, оз ор- нында турганда дозгалмайды /31/ деп есептелш аспан денелер1н1ц б1реу1н1ц ектшйпнен дан- шалыдты дашыдтаорналасданы аныдталады. Ек1н- ш1ден, бул гылым аспан денелершщ дозгалысын, олардыц нешеу екен1н аныдтайды, сонымен б1р- ге булардыц барлыд дозгалыстарыныц сфералыд дозгалыс болатынын делелдейдд булардыц дай- сысы шырадтар жене дайсысыныц шырадда жат- пайтындары уппн жалпы болатыны; мунан ер1 дарай ерб1р жеке-дара шырадда тен дозгалыстар, шырадтардыц ордайсысына осы дозгалыстар мен олардыц багыттарыныц неше тур1 сейкес болаты­ ны, шырадтыц ордайсысына дай багыттыц сейкес келет1Н1 зерттелед1. Бул гылым ерб1р шырадтыц кез келген уадыттагы ертурл1 дозгалысыныц Зо­ диак /32/ белг1лер1не сейкес орналасдан далпын аныдтайтын тес1лдерд1 зерттейд1, бул гылым, мунымен б!рге, барлыд аспан денелерш жене 186

Рылым туралы н)тап булардьщ эрб1реу1не жеке-дара нелерд1ц тен бола- тынын; бул гылым элг1лерд1н эклиптикага орна- ласу цалпына сейкес тэн болатын цозгалыстарды, буларды езара салыстырганда нелерд1н, туын- дайтынын, атап айтсац, олардыц цосылуы (б1р1- гу1), жацындасуы, алшацтауы жене б1р-б1р1не датысты ертурл1 цалыпта болуы тус1нд1р1лед1 /33/. Бул гылым элг1лерд1ц цозгалыстарынан, оларга цосымша булардьщ Жерге цатысты орналасуы- нан туындайтын, мысалы, Кунн1ц тутылуы сек1л- д1 нубылысты, Жерд1ц елемдег1 орнына байла- нысты туындайтын, мысалы, Айдыц тутылуы жене осылардан туындайтын (езге де) кубылыстар Кунн1ц шыгуы мен батуы т.т. олардын, нешеу екен1н, булардьщ щандай жагдайларда жене дай уацыттарда пайда болатыны ер1 цанша уацытца со- зылатынын зерттейд1. Уш1нш1ден, бул гылым Жерд1 адам Т1рш1л1к ете алатын немесе Т1рш1л1к етуге жарамсыз деген тургыдан зерттейд1, оныц Т1рш1л1к етуге щолайлы (жарамды) бел1г1н1ц шамасын мелшерлейд1, онын, аумакты бел1ктер1н1ц, ягни климаттарынын, /34/ нешеу екетн тус1нд1ред1, белг1л1 б1р уацытца сейкес неше елд1мекенн1ц жайгасцанын, ерб1р елд1 мекеннщ елемдег! орны мен рет1н санамалап Т1зед1 /35/. Бул гылым елемнщ айналуынан ерб1р климат жене елд1мекен уш 1н нелерд1ц туындайтынын жене Жердщ ез орнынан цозгалмайтындыгына байла- нысты кун мен тунн1ц алмасуын, буган [шырацтыц] тууы мен батуын, кун мен тунн1н. узадтыгы жене оныц цысцаруын т.с.с. /36/ зерттейд1. Осылардын. барлыгы аталган гылымга жатады. 187

Збу Насыр ал-Фараби МУЗЫКА ТУРАЛЫ гы л ы м /37/ Музыка туралы гылым еуен сазыныц (мелодия) /38/ турлер1н: булардыц нелерден шыгарылатыны, олардыц не мацсат уш^н шыгарылатындыгы, олардыц сез1мд1 баурагыштыц есер1н1ц ыцпалды болуы уш1н, булардыц цандай болуы цажетт1г1н зерттейд1. Осы атау аясында ек1гылымды тус1нем1з: музыка туралы цолданбалы гылым жене теорияльщ гылым /39/. Музыка жайлы цолданбалы гылымга табиги жене жасанды жолмен жасалган аспаптар- дан сеэ1м1м13 цабылдайтын еуен сазын шыгару тен. Табиги цуралдар цатарына алцымымызда- гылардыц барлыгы - кемей, т1л, сонымен б1рге мурын да жатады. Жасанды аспаптар - бул флейта, лютня /40/ жене басцалар. Музыкант адам едетте еуен шыгаруга арналган аспаптар арцылы ун (тон) /41/ жене еуен жене де осыларга цатыстылардыц бер1н шыгарады. Ойша жорушылыц сипаттагы музыка туралы теориялыц гылым тондар мен еуен саздары (мело- диялар) жайында жене еуен сазыныц шыгу себепте- р1н жене муныц аспапца жене кез келген материяга цатыссыз-ац дерекс13 турде материямен байланыста болуы себепт1 оныц неден шыгарылатыны жайлы т у с т ш беред1. Бул гылым материяны дай аспаптыц жене цай дененщ шыгаратын теуелс1з кез1 болуы- на байланыссыз жалпылама турде есту сез1м1м1здщ заты рет1нде царастырады. Музыка туралы теорияльщ гылым улкен бес бел1мге ж1ктелед1. Б1р1нш1с1нде, бул гылымныц езше нелерд1 цамтитындыгын аныцтау кез1нде нег1здер мен принциптер, осы нег1здерд1ц цалай цолданылатыны, бул енерд1ц цандай тес1лмен 188

Рылыи туралы н!тап зерттелет1н1, осы енердщ кандай жене неше бел1ктен куралганы жене оны зерттеуш1н1н; цандай болуы цажетт1г1 туралы сез болады. Еюннп бел1мде осы енерд1ц бел1ктер1 жайлы, тондар шыгару жайлы, булардыц саны, сапасы жайлы ецтме болады, б1р тонныц езге тондарга цатысы тус1нд1р1лед1 жене осылардьщ барлыгы делелденед1. Бул бел1мде сонымен б1рге тондардьщ орналасуы мен ретт1к турлер1не тус1н1ктемелер айтылады, /эсыныц нетижес1нде соцгы жайттыц цажетт! тондарды 1р1ктеп (саралап) алуы м у м к т болу уш 1н, олардан еуенн1ц сазын тудыру мац- сатымен уйлест1р1лед1. Унпннп бел1мде пайдаланылушы ертурл1 жа- санды аспаптар туралы талкылаулар мен делел- демелер ардылы бел1ктер (элементтер), олар- ды жасау туралы, ал бел1ктерде [музыка туралы гылымдар] олардьщ шамалары мен реттер1 бойын- ша орналастыру айтылган. Терт1нш1 бел1м тондардын, /43/ м етрлт нег1з1н кураушы табиги ритмдердщ (ыргацтардыц) /42/ турлер1не арналган. Бес1нш1 бел1мде жалпы еуендер шыгару (ку- растыру), сонымен катар белг1л1 б1р тэрт]ппен ер1 ретт1л1кпен цурастырылатын поэтикальщ (акын- дык) сездерге арналган кемел еуендер шыгару, поэтикалык сездерд1 еуеннщ мацсатына орай пайдалану, ер1 осы сездер ардылы [жан дуниеге] есерл1г1 кушт1 жене де арнайы мацсатты кездеп шыгарылатын еуендерд! айдындау туралы сез болган /41/. 189

ббу Насыр зл-Фараби САЛМАЦТАР ТУРАЛЫ РЫЛЫМ Салмац туралы рылым - салмац жайындагы меселен1 ек1 турл! царастырады. Б1р1нш1ден, бул рылым олардыц шамаларын немесе осылар арцылы [езгедей] шамаларды аныцтау кезцарасы бойынша царастырады. Бул - таразылар /45/ туралы 1Л 1м н щ бел1мдер1н зерттеу болып есептелед1. Екшнйден, бул рылым салмацтарды олардыц цозгалыстары неме­ се олардын есер1нен туындайтын езге цозгалыстар кезцарасымен царастырады. Бул - механизмдер бел1ктер1 арцылы ауыр заттарды кетеру жене олар- да 6ip орыннан eKÍHHii орынга тасымалдауды зерттеу болмац /46/. ШЕБЕРЛ1К ТЭС1ЛДЕР1 ТУРАЛЫ РЫЛЫМ /47/ Шеберл1к тесшдер туралы рылым - аталып еткен математикалыц гылымдарда талцылау жене делелдеу тес1лдер1мен делелденген бар нерселерд1 табиги денелерге сейкестенд1ру epi нацты турде корсету y n iiH цандай тес1лд1ц K e p e K T i r i жайлы 1Л1м. Осы рылымдардын барлыгы шын мен1с1нде сызыцтарды, беттерд1, денелерд1, сандарды жене осыларра уцсагандарды табиги денелерден де- рекс1зденд1р1лген угымдар ретшде царастырады. Табиги жене туйс1нерл1к денелерден онер ар­ цылы алуга цажет болатындар байцалган жене аныцталган кезде оларды табуга мумк1нд1к берет1н куш цажет болады. Туйс1нерл1к денелерд1ц жене материалдыц заттардыц адамнын цалауы бойынша делелденген математикалыц ережелерд1 ic жузшде 190

Рылым туралы и!тап цолдануга бегеутл келт1рет1н жагдайы болады, табиги денелерге осы математикалыц жагдайларды цолдану уш 1н оларды дайындау цажет, сондай-ац бегеу1лд1 жою уш ш тет1ктер жасау цажет. Соны- мен, шеберл1к тес1лдер туралы гылым [математи- каны] [с жуз1нде табиги жене туйс!нерл1к денелерге жасанды жолмен пайдаланудыц эртурл! тэс1лдер! мен эд1стер1н усынатын 1л1м. Шеберл1к тес1лдерд1ц б1реу1 - сандыц тес1лдер болып табылады, булар эртурл1 болады. Булардыц цатарына цаз1рг1 уацытта алгебра жене алмукаба- ла деп аталатын жене осыларга уцсас /48/ гылым жатады, б1рац бул гылым сандар уш 1н де геометрия /49/ уппн де ортац гылым болып табылады; онда ра- ционал жене иррационал шамаларга арналган не- Г1здер Евклидт1ц «Нег1здер1н1ц» оныншы К1табында айтылган сандарды табудыц алуан турл1 жасанды ед1стер1 бар, бул Евклидтщ к1табында сез болмаган / 50/. Рационал жене иррационал [шамалар] б1р-б1р1- не санныц санга цатынасы сек1лд1 болатындыцтан, ерб1р сан шамасы бойынша рационал немесе ирра­ ционал шамаларга сейкес болады. Егер сан шамасы бойынша кез келген б1р шамага сейкес болса, онда цандай да б1р тес1лмен осы шамалар аньщталады. Сондыцтан бер1лген рационал шамалар тур1 уш 1н б1р сандар рационал сандар, ал бер1лген иррацио­ нал шамалар тур! уш1н - басцалары иррационал сандар болып есептелед1 /51/. Сонымен цатар геометрияльщ коптеген ше- берл1к тес1лдер1 бар. Булардыц арасында - цу- рылысты басцару енер! /52/, ертурл1 денелерд1 елшеуд1ц шеберл1к тес1лдер1 /53/, астрономиялыц жене музыкалыц аспаптар жасау, сонымен цатар 191

Збу Насыр ал-Фараби кептеген цолданбалы енерлердщ аспаптарын, мысалы, садацтар жене басца цару турлер1 бар /54/. Булардьщ арасында алыстан бацыланатын нэрселерд1ц ацицат цалпын аныцтау кез1нде айцындап керсетет1н оптикалык, аспаптар жасау шеберл1Г1Н1ц тэс1лдер1; айналар жасау, сэулен1н, бурылуы, шагылысуы жене сынуы, мунымен 6ip- ге кун сеулес1нщ цайтып оралатын орнын аныцтау (табу), ертеу (от тутату) айнасын жасау жене муньщ шеберлш тес1лдер1туындайды. Таразылардьщ /55/ жене басца кептеген Kecin- терге арналган аспаптардын керемет енер1н1ц ше- берлж тес1лдер1де осыган жатады. Осы тектестердщ барлыгы шеберл1к тэс1лдер гылымын цурайды. Осылар денелерде, П1ш1ндерде (фигураларда) орна- ласу цалпында, мысалы, цурылыс, агаш устальщ т.б. енерлерде цолданыс табатын азаматтыц цол- даныс OHepiHÍH Heri3i болып саналады. MÍHe, осылар математика epi онын, турлер1 бо­ лып табылады. А д ь-Ф ар аби . Математические трактаты. — А лм а-А та: Наука, 1972. — С . 17-36. 192

«ЭЛМАГЕСТКЕ* ЦОСЫМШАЛАР К1ТАБЫ Аса МеЙ1р1мд1 жене Рацымды Алланьщ аты- мен бастаймын! Iтарау Х о Р Д А Л А Р Д Ь Щ ЖЭНЕ СИНУСТЫЦ ЦАСИЕТТЕР1 ТУРАЛЫ /2/ АВС - децгелек, оньщ ортасы (центру - Е, диа­ метр! - АС^ [3-сурет]. Е нуктестен Т1К бурыш жа- сайтын ЕВ-ны сызамыз. ^ Суреттег! эрштердщ он, жацтан басталып жазылуыньщ себеб! арабша жазудын, оцнан солга царай жазылуына байланысты болып отыр (Аудармашы - Н.К.). 193

Збу Насыр эл-Фараби АО догасы бер1лген деп есептетк. АС сызыгын жене АС-ке перпендикуляр СО сызыгын жене ВЕ- ге перпендикуляр СН тузуш сызайык та С жене С- т1косайык- Сонда АС сызыгы АС догасыныц хорда­ сы, СС - оныц толыктырушысы болады, СО - АС догасыныц синусы, СН - оньщ косинусы, ОЕ сызыгы СН-ца тец, АО - АС догасыныц жебес1; ВН - СВ догасыныц жебес1, СВ - АС догасыныц толыцтырушысы децгелект! ширек бел1кке дей^н тольщтырушы, СВС догасы АС-т1 децгелект1ц жар- тысына деЙ1н тольщтырушы. Б1здщ тус1нд1рмек болганымыз да осы ед1. IIтарау ЕгЕР ДОРАНЫЦ ХОРДАСЫ БЕЛГ1Л1 БОЛСА, ДОРАНЫ ТОЛЬЩТЫРУШЫ ХОРДАНЫЦ ШАМАЛАРЫН АНЬЩТАУ ТУРАЛЫ /3/ АВС - децгелек, оныц диаметр! - АС болсын [4-сурет]. Муны бершген А В догасымен аньщтайьщ, А В жене ВС сызьщтарын сызайык- А В хордасын бер1лген деп есептейм1з. Сонда мен ВС хордасы да белгип деп есептейм1н. дэлелдежес}. АВС бурышы Т1кбурыш, себеб1 бурыш жарты децгелекке 1штей сызылган. Сондыктан АС-Т1Ц квадраты А В мен ВС-Т1Ц ква- драттарына (цосындысына)'^ тец, егер А В ква­ драт АС квадратынан шегер1лсе, онда ВС квадра­ ты [олай болса ол] белг1л1. Сондыктан, оныц туб1р1, ягни ВС хордасы белгып. М1не, б1зд]ц делелдемек болганымыз осы ед1. ^ Аудармашыньщ ескертпес! 194

f ылым туралы Hilan [4-сурет] 9 p6ip хорданыц децгелект1н диаметр1не цатынасы осы хорданын, жарты догасыныц си- нусыныц децгелект1ц жарты диаметр1не цатына- сындай болатынын ескерем1з, сондыцтан егер 6Í3 А В сызыгын D нуктес^нде eKire белсек жене DE тузу1н сызсац, мундагы Е - децгелект1ц ортасы, олай болса ВСА жене DEA бурыштарыныц тецд1Г1нен DE тузу1 ВС га параллель болады; AD тузу1 А В догасыныц жартысыныц синусы, сондыцтан ВА-ныц АС-ке цатынасы DA-ныц АЕ-ге цатынасындай болады. Осыдан хорда мен диаметр арцылы кез келген есеп- теу елг1 доганыц жартысыныц синусы арцылы есеп- теуге екеп согады /4/. Б1здщ б1лу1м1зге ти1ст1осы болатын. 195

Эбу Насыр ал-Фараби IIIтарау [ДОЦГЕЛЕКТЩ] ШИРЕК ХОРДАСЫНЫЦ ШАМАЛАРЫН АНЫЦТАУ ТУРАЛЫ /5/ АВС - доцгелек, Е - онын, ортасы, АС - оныц диаметр! болсын; Т1К бурышпен ЕВ тузу1н сы- замыз [5-сурет]. А мен В-н1, В мен С-Т1 цосамыз. А В жене ВС догаларыныц эрцайсысы [децгелек] хордасыныц ширек белМне тец. Булар белг1л1лер деп пайымдайьщ. в [5-сурет] А ЕВ бурышы Т1к бурыш болгандьщтан, АВ-ныц квадраты А Е мен ЕВ- Н1ц квадраттарына (цосындысына)^^ тец; А Е мен ЕВ [сызыгыныц] ерцайсысы жарты диаметр, сондыцтан булардыц квадраттарыныц цосындысы белг1л1, олай болса, оныц туб1р1, ягни А В хордасы да белг1л1. Б13 осыны делелдеуд1 цалаган ед1к. Осыдан [децгелект^ц] ширек хордасыныц квадратыныц ек1 жарты диаметрд1ц квадраттары- ^ Аудармашынын, ескертпелер! 196

Рылым туралы Hiian на (косындысына)^ тец болатыны аньщ болып отыр. Диаметрдщ квадраты терт жарты диаметрд1ц ква- дратына (косындысына)^ тен,, себеб1АС-тщ квадра­ ты А В мен ВС-тщ квадраттарына (цосындысына)^\" тен,, сондыктан АС-тщ квадраты терт АЕ-Н1Ц ква­ драттарына (цосындысына)^^ тец. Бул жайт сурет- тен де айцын байцалады. IV тарау [ДбЦГЕЛЕКТЩ ] ХОРДАСЫНЫЦ YHITEH Б1Р БОЛ1Г1НЩ ШАМАСЫН АНЫЦТАУ ТУРАЛЫ ABC - децгелек, АС оныц диаметр! болсын. Жарты диаметрге тец BC-Ti сызайык; бул хор­ да [децгелектщ] алтыдан 6ip улес1не тец [6-сурет]. AB-Hi сызамыз. А В хорда [децгелектщ] уштен 6ip бел1Г1не тец жене ол белгин деп пайымдайыц. [6-сурет] ^ Аудармашыныц ескертпелер1 ^ Аудармашыныц ескертпелер! Аудармашыныц ескертпелер1 Аудармашыныц ескертпелер! 197

Збу Насыр эл-Фараби дэлелдежес^. ABC бурышы - Т1кбурыш, ce6e6i ол жарты децгелекке 1штей сызылган, сондьщтан АС-тыц квадраты А В мен ВС-тщ ква- драттарына (цосындысына)^^ тец; АС-тщ квадраты белг1л1 жене [децгелект1ц] алтыдан 6ip бел1г1не тец болатын ВС-тщ де квадраты белг1л1, сондьщтан АС- тыц квадратыныц цалдыгы болатын АВ-ныц ква­ драты да белг1л1; сондьщтан муныц Tyôipi, ягни А В хордасы да белг1л1. Б1зд1ц дэлелдемек болганымыз осы болатын. Осыдан, хорданыц уштен 6ip бел1гш 1ц квадратыныц уш жарты диаметр квадраттарына тец болатыны TyciHÎKTi, ce6e6i диаметрд1ц квадраты терт жарты диаметрдщ квадраттарына тец, ал ВС хорда диаметрдщ жартысына тец; егер АС-тен ВС- тщ квадраты шегер1лсе, онда жарты диаметрд1ц уш еселенген квадраты цалады, бул А В хордасыныц квадратына тец /7/. V тарау [ДеЦ ГЕЛЕКТ1Н] ХОРДАСЫНЫЦ OHHAHБ1Р ЖЭНЕ БЕСТЕН Б1Р БОЛ1ГШЩ ШАМАЛАРЫН АНЬЩ ТАУ ТУРАЛЫ /8/ ABC - жарты децгелек, Е - оныц ортасы, АС - оныц диаметр! болсын [7-сурет]. ЕВ - АС-ке перпен­ дикуляр; AE-Hi D нуктес1нде тец ек1 бел1кке белем1з де В мен D-ны цосамыз. BD-re тец DG-Hi саламыз да В мен G-Hi цосамыз. EG децгелек хордасыныц оннан 6ip бел1г1не тец, ал BG - оныц бестен 6ip б ел ен е тец деп пайымдайыц [7-сурет]. ^ Аудармашыныц ескертпес1 198

Рылым туралы н}тап [7-сурет] АЕ сызыгы О нуктес1нде тец ек1 бел1кке бел1нгенд1ктен жене оган ЕС косылгандыктан, АС мен СЕ кебейттдЫ ОЕ- н1ц квадратымен б1рге ОС-н1ц квадратына тец болады /9/. Себеб1 ОС сызыгы ОВ-ге тец, олай болса ОВ-ныц квадраты ОЕ мен ЕВ-ныц квадратта- рына (косындысына)зз тец. Сондыктан, АС-н1ц СЕ- ге кебейтшдмп ОЕ-н1ц квадартымен б1рге ОЕ мен ЕВ-нщ квадраттарына (косындысына)^^ тец. Ортак ЕО-н1ц квадратын шегер1п тастайьщ, АС мен СЕ- нщ кебейт1нд1с1 ЕВ-Н1Ц квадратына тец болып цалады, б1рак ЕВ сызыгы ЕА-га тец. Сондыктан, АС тузу1 Е нуктесшде орта жене шетк1 катынастарга бел1нед1, А Е - улкен бел1Г1, сонымен б1рге А Е сызыгы [децгелек] хордасыныц алтыдан б1р бел1Г1. Сол себепт1 ЕС сызыгы [децгелек] хордасыныц он- нан б1р бел1Г1не тец, себеб1 ВЕ-н1ц квадраты мен ЕС квадраты ВС-ныц квадратына тец, ЕВ хорда- сы - [децгелект1ц] алтыдан 61р бел1г1не, ЕС - хор- дасы оннан б1р бел1ыне тец, олай болса ВС хор- дасы [децгелектщ] бестен б1р бел1Г1не тец. Б1здщ делелдемек болганымыз осы болатын. зз Аудармашынын, ескертпес1 Аудармашынын, ескертпес! 199