Фараби ғылым туралы кітап

а. Нысанбаев, £ Цурмангалиева, Н. Сейтахметова атаган. Рылым тарихшыларыныц айтуынш а, ол б1рнеше химиялыц косылыстарды ашцан, цаз1рг1 кезде колданылатын кейб1р химиялыц терминдерд1 усынып, ж уз шак;ты гылыми трактаттарды жазган. Химия саласы бойынша оныц «Кемелд1кт1ц Кун1<>, « Ж е т т с т 1ц к1табы<>, «Патшалыцтыц кггабы», «Та- разы К1табы<>, «Шыгыстьщ сынаптыц К1табы» деген тракттары белпл!. Ол куйд1ру мен кбайта цалпына келу химияльщ реакцияларын тус1нд1рд1, суалту, сублимация, сузш у, айдау тэс1лдер1н ж ет1лд1рд1. Оныц 1зде- н1стер1н1ц ежелг1 гректерден айырмашылыгы химиялыц мэл1меттерд1ц молдыгында, химия тео- риясын ж асауга талпынуында. Ол галымдардыц б1рнеше буыны ез зерттеулертде пайдаланган металдардыц пайда болуындагы кутрт-сынаптьщ теориясын усынды жене бул б1рнеше гасыр бойы гылыми 1зден1стерд1ц теориялыц нег131 болды. Оныц П1к1р1нше, металдардыц барлыгы белг1л1 б1р мелшердег1 кук1рт пен сынаптан цуралады жене де ол оларга жай гана зат емес, «таза бастаулар > деп цараган. Сонды^тан да барлыц металдардыц нетзш де ек1 бастау, философиялыц кагидат жа- тады: металдык (Сынап) жене жангыштьщ (Кук1рт). Ж абир жер цойнауындага цургац була- нулар шыцтанганда Кук1ртт1, ал ылгалды була- нулар - Сынапты беред1 деп есептеген. Ж ылудыц эсершен бул ек1 цагидат цосылып, жет1 белйл! ме- талдарды тузейд1 - алтынды, кум1ст1, сынапты, цоргасынды, мысты, цалайыны жене тем1рд1. Ж ер астында алтынныц пайда болуы баяу жене б1рте- б1рте жузеге асады, б1рак, Ж абир металдагы Сы­ нап пен Кук1ртт1ц езара цатынасын езгертет1н элексир а р ц ы л ы алтын мен кум1ст1ц туз1луш тезде- 50

H ip ic n e туге болады деп есептеген. Алтынныц тыгыздыгы сынаптыц тыгыздыгынан жогары болгандьщтан, элексирд1ц ез1 ете тыгыз субстанция болу керек деп саналган, сондьщтан ол Lapis Philosophorum - «философияльщ тас» деп аталган. Алхим иктер оны жерд1ц астрологиялыц символымен белг1лейт1н. Ж ург1зген бацылаудыц нетижес1нде ол жа- нып кетет1н кук1рт металдардыц цурамды бел1г1 жене ж ан у процес1н1ц Heri3i е к е т н аныцтады. Кейшг1 ортагасырльщ химиктерд1 металдардьщ цурамы туралы теориясында жану теориясы емес, металдардыц курдел1 цурамынан шыгатын заттардыц езара айналу теориясы цызьщтырды. Ж абирд1ц 1збасарлары «царапайымо металдыц ал­ тын сияцты «багалыо металга айналуы адамныц аурудан айыгу сияцты нерсе болгандьщтан, эликсирдщ магиялыц цасиеттер1 мецг1Л1к OMip сыйлай алады дегенге сенген. Eipam Ж абир химияныц теорияльщ меселелер1мен гана айна- лыспай, оны теж1рибеде цолдануга да мен берген. Мысалы, ол химия жет1ст1ктер1н болат балцытуда, металдарды тазартуда, мата мен Tepim бояуда, маталардыц сутоз1мд1л1Г1н арттыруда, марганецтщ цос тотыгымен шыныны бояуда цолданган. Жабир Аристотельд1ц металдар цурылымы туралы теориясына тузетулер енг1зен. Оныц металдардыц геологияльщ цалыптасу теориясы K;a3ipri химияныц пайда болуына деЙ1н цолданыста болды. Оз1Н1ц зерттеулер1нде ол сынаптыц сульфид1 мен кушенн1ц оксид1 сияцты химияльщ заттар- ды алу жолдарын тусшд1рген. Ол цоспасыз купо- росты, аш удасты жене С1лтен1 алган, к у к 1рт пен С1лтенщ цоспасын цыздырып, «кук1ртт1 бауыро мен шект1р1лген кук1ртт1 алган. Ж абир к у к 1рт тотыгын, 51

3. Нысанбаев, У. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова кук1рт жене азот кышкылын алу жолын, алтын мен кум1ст1 ер1туд1 жаксы б1лген. Булардыц бер1н ол ис­ лам елемшде гана емес, аударма а р ц ы л ы Еуропага тараган трактаттарында жазып кеткен. Оныц трактаттарында сипатталган теж1рибелер кеЙ1нг1 алхимиялык зерттеулерге туртк1 болды, ейткен1 эд1снамалык тургыдан алганда атомизм тео- риясына Караганда Аристотельдщ кезкарастары жаксы кабылданган ед1. Сондьщтан аристотель- д1к 1л1мд1 басшыльщка алган ортагасырлык ислам гылымы заттардыц алмасу теориясына карсы бол- мады. Гылымда б1р заттын баска затка сапальщ ауы- суы мойындалган кезде, б1р металдан баска металды алуга карсы туру киын болган. Химияда сапальщ езгермтердщ косылу мен ажыраудыц нетижес1 екен1 жене металдарды карапайым элементтерге ыдырату мумк1н болмайтыны аныкталган кезде гана, ягни атомизм мойындалган кезде, металдарды езара айналдыру бос еурепплж екен1 айкындалды. Жогарыда аталган трактатында ел-Фараби Аристотельд1н, 1Л1М1 бойынша алтын, кум1С жене баска да отка жанбайтын асыл металдардын те- г1 б1рдей деп жазады. Олардыц айырмашылыгы мацызды жене кездейсок акциденцияларга (ка- сиеттерге) байланысты болады. Егер б1р тект1 заттардын, айырмашылыгы болса, оларды езара айналдыруга болады. Бул жерде айырмашыльщтар негурлым айкын ер1 мацызды болса, оларды езара айналдыру да согырлым киындай тусед1, б1рак айырмашыльщ аз болса, айналдыру оцай етед1. Сонымен, ел-Фараби былайша корытады: «Бул енердщ киындыгы кептеген асыл металдардыц мацызды жене кездейсок акциденцияларыныц езгеше болуына жене алтын мен кум1стщ 52

Мркпе езгешел1г1 тым аз болып к е р т у т е байланысты. Осы айтылгандардан кептеген адамдарды бул енерд1 делелдеудег1 кател1ктерге урындырган се- беп, сондай-ац б1лмейт1ндерд1н, аталган енерд1 бурмалауы мен дурыс багаламауыньщ себеб1 де айцын болады»^. Ислам галымдары коргасыннан алтын жасамац болып, заттарды косып, ажыратцан кезде олар хи- миктерболатын, ал б1рак «философиялыцтастыо та- бамын деп Теж1рибел1к танымнан ауытцып, мисти­ ка мен купиялардыц саласына ен1п кеткенде, олар гылым ретшдег1 химиядан да узап кетед1. Шекс1з бил1к пен куд1рет берет1н «философияльщ тасты» 1здеуге байланысты химия саласы уш1н ашылатын мумк1нд1ктерд1 саралай б1лген ел-Фараби, нел1ктен химияда туспалдап айту кец тараганын тус1нд1ред1. Егер галымдар туспалдап сейлемесе, дейд1 эл-Фа- раби, онда хальщтар мен мемлекеттер улкен зиян шегер ед1. Химик-галымдар жумыстарыньщ не- тижелер1н жария етпеуге тырысатын жене бул саладагы б1Л1мд1 хальщ арасында «ацылды б1л1мге куштар ету ушшо жария цылатын. Химиянын дамуына зор улес косцан ейг1л1 галымныц б1р1 - Закария ер-Рези (865- 925) еуропальщ мэдениетте Разес деген ес1ммен бел- г1л1 болган. Сол заманда ейг1Л1 дер1гер болган ер- Рэзи химия саласындагы 1зден1стерге де улкен мэн б ер т, «Китаб эл-Асрар» деген трактат жазган екен. Жалпы ортагасырльщ ислам химиясынын б1р ерек- шел1Г1, оныц медицинамен тыгыз байланыста бо- луында, кептеген дер1герлер химиялык зерттеулер- мен айналысцан. Мысалы, Ибн Сина алхимияныц \" Аль-Фараби. Естественно научные трактаты. - С. 191-192. 53

6. Нысанбаев, F. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова М1ндет1 металдарды трансмутациялау емес, дэр1л1к препараттарды жасау деп б1лген. Бул трактатта За- кария эр-Рэзи химияльщ заттардын жасалуы мен олардыц практикальщ колданысы туралы жазган. Оз ецбектершде ол химиялык ыдыстардыц, жабдьщ- куралдардыц, таразылар мен лабораториялык эд1стерд1н, нацты сипатын берген. Ол кук1рт-сынап теориясына кейб1р езгертулер енг1зген. Ауыр металдардыц туздары сиякты заттардын к;асиеттер1н eKi кагидат аркылы тус1нд1ру к,иын болгандьщтан, эр-Рэзи yniiH nii к,агидатын - тузды, epiriniTiK жэне морттыльщ цагидатын ен- г1зд1. Онын, niKipiHHie, сынап пен к ук1рт yniiHnii кагидат орындалганда гана катты заттарды тузей алады. Сондай-ак ол алхимиялык 1зден1стерд1н нег131н, ягни Аристотельд1ц 1Л1М1Н атомизммен байланыетыруга талпынды. Рэзи гылым тарихына химиялык; заттардын, жштелушщ алгашкы сэтт1 талпынысын кэрсете б1лд1. Айталык, егер Жабир жэне баска араб химик- Tepi минералды заттарды дене, жан жэне рухтар деп бэлсе (оларга - алтын мен кум1с, кушэн жэне кук1рт, сынап пен мусэт1р жэне т.б. жаткызылды), Рэзи оларды алты топка бел1п карастырды^: 1. Рухтар, буларга оттыц эсер1нен ушып кетет1н заттар жатады (сынап, мусэт1р, кук1рт жэне т.б.). 2. Металдар (алтын, кум1с, мыс, калайы, коргасын жэне т.б.). 3. Тастар. 4. Купоростар, ашудастарды коса. 5. Бура. ^ Богоутдинов А.М. Философия Ибн Сины / / Богоут- динов А.М. Избранные произведения. - Душанбе: Дониш, 1980. - С. 132. 54

Мркпе 6. Туздар. Эбу Эли Ибн Сина езшщ устаздары сияцты ми- нералды заттарды Ж1ктеумен айналысып, оларды терт топка белген^: 1. Тастар. 2. Металдар. 3. Кук1рт заттар (жангыш заттар). 4. Туздар. Егер Рези сынапты рухтар тобына, ал купо- росты дербес топца жатцызса, Ибн Сина сынап­ ты металдарга, ал купорос пен мусет1рд1 туздарга жатцызган. Сонымен, ортагасырлыд ислам галымдарыныц заттарды Ж1ктеу1нде химияльщ заттар туралы шынайы б1л1мге жацындау тургысынан белг1л1 б1р сабактастыц пен прогресс байцалады. Рези ез1Н1ц химия саласындагы б1л1м1н меди- цинада цолданган. Айталыц, маймылдьщ орга- низм1не сынаптыц есер1 цандай болатынын зертте- ген. Медицина тарихын зерттеуш1лер алхимиялыц жолмен алынган препараттарды ец алгаш рет цолданган да Рези болуы мумк1н дегенд1 айтады. Онан бастап ортагасырлыц медицинада заттарды зерттеудщ химиялыц тес1лдер1 колданыла бастады, олар: айдау, шект1ру, циыршыцтандыру жене т.б. Ол ислам елемшщ ейг1л1 клиницист1 болган. Оныц б1регей жет1ст1ктер1 1ш1нде, ец еуел1, цызылша мен шешек белтлерш сипаттауы жатады. Буган д е т н дер1герлер оларды ажырата алмаган екен. Сондай-ак ол мактаны цолдануды усынып, кемейде турып цалган заттарды алып тастау цуралын ойлап тапцан. Медициналыц гылымныц ортагасырльщ ек1л1 ^Сонда, 132. 55

а. Нысанбаев, Г. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова нагыз энциклопедия болып табылатын ецбектерд1 жазып, медицина тарихында ешпес 1з цалдырды. Рези ислам мэдениет!ндег1 ец алгашцы медицина- лык ецбект1 - 25 томдыц «Бук1л медицинаны цамтитын К1тапты<> цурастырган. Онда ол ез1Н1ц сипаттап отырган затын жан-жацты суреттеген. Айтальщ, эрб1р аурудыц сипатын бергенде ол оны грек, сирия, унд1 жене т.б. авторлар тургысынан царастырып, соцында ез1н1ц бацылаулары мен цорытындыларын бер1п отырган. XIII г. бул медициналык энциклопедия латын жене басца да еуропалыц т1лдерге аударылды. Ибн Синаныц «Дер1герл1к гылымныц канонымен<> катар, бул К1тап гылым мен практиканыц саласындагы б1л1мн1ц не- г1зг1 дереккез1не айналды. Бул к1тап ортагасырлык; жене 1^айта орлеу дэу1р1ндег1 Еуропада б1рнеше мэрте цайта басылып шыгарылды. Закария ер-Рэзидщ «Медициналык, к1тап» де­ ген 10 томдыц медициналык; ецбег1 де журтца таны- мал болган. Бул ецбегш ол Хорасанныц билеуш1С1 Эбу Салих Мансур ибн Ысцацца арнаган. Меди­ цина теориясы, патология, хирургия, токсиколо­ гия, инфекцияльщ аурулар жене т.б. медициналык; тацырыптарды цамтыган бул К1тапты жалпылама б1л1мн1ц жинагы деуге болады. Бул ецбек «Бук1л медицинаны цамтитын К1тап» сияцты XII гасырда латын т1л1не аударылып, 1497 жылы Венецияда жарьщ керед1. Жогарыда аталып еткендей, Закария эр-Рэзи сол кездег1 ец цаушт1, мыцдаган адамдардыц ем1р1н Киган ек1 инфекциялыц аурудыц - шешек пен щызылшаныц клиникалык; белг1лер1н сипаттап бер­ ген. Бул ауруларга «Шешек пен кызылша жайында» деп аталатын шагын трактат арнаган, б1рац меди- 56

Мркпе цина тарихы мен Рези шыгармашылыгын зертте- гендер бул ецбект1 ортагасырльщ медицинаныц б1р- тума ецбеп деп багалаган. Трактатында эр-Рэзи бул аурулардыц жукпалылыгы туралы идеяны ту- жырымдаган жене олардыц диагностикасы, ем1, ау­ ру адамнын, тамактануы, жуктырмау шаралары, ауру адамныц тер1сш1ц кут1М1 туралы жазган. Бул жумыстыц алгашкы баспальщ нускасы 1498 ж. Венецияда жарьщ керген, кей1н ол Еуропада ла- тын, грек, француз, агылшын т1лдершде басылып шыккан. Ортагасырльщ ислам дэр1герлер1 бурынгы антикалык галымдардыц, ец эуел1 Гиппократ пен Гален ецбектер1не нег1зделсе де, олардыц медици­ на саласындагы жет1ст1ктер1не арка суйеген1мен солардыц идеяларын ары карай жем1ст1 дамытып, жаца ойларын да коса б1лген. Гиппократ пен Га­ лен идеяларыныц шыгармашыльщ ем1р1 исламдык галым-дэр1герлерд1ц шыгармаларында жалгасын тапты, ойткен1 олардыц кептеген туындылары жо- галган болатын жене олар ортагасырльщ Еуропага араб Т1л1ндег1 аудармалар аркылы жетт1. Йегерд1ц п1к1р1нше, ежелг1 грек мэдениет1нде медицинаныц гылым ретшде калыптасуына физис философия- сымен жене табигаттыц иондьщ философиясы- мен сабакты байланысы бар ти1мд1 тэс1лд1ц эсер1 болган екен. Дж. Реале мен Д. Антисеридщ айтуын- ша, «Бул тэс1лдщ артында ежелг1 философтардыц табигаттыц эр кубылысын табиги тупнд1руге де­ ген, кез келген эсердщ себеп-салдарльщ Т1збек К У Р У аркылы себеб1н табуга деген, эмбебап ер1 кажетт1 тэрт!пт1 табуга деген умтылысы жатыр жэне сол тертшке деген сен1м, элемнщ барлык купияларын тану мумк!н деген сен1м сиякты, шубэс!з эр! берж 57

Э. Нысанбаев, F. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова ед1. Егер рационалды турде тертшке келт1р1лет1н осындай ед1л бацылау болмаган жагдайда, гылым рет1ндег1 медицина да ешцашан пайда болмас ед1»^. Гиппократтыц медицинальщ гылымы жал- пы философияга царыздар болса да, одан белшш шыгып, нег131нде аурулардыц жуйел1 жене уйым- дастырылган суреттеу жатцан езшдш цагидаттары мен тэс1лдер1н басшылыцца алды. Ол гылым тари- хындаезш щ тертж агдайлар, ягни «цан», «флегма», «сары ет» жене «цара ет» теориясымен белг1л1 бол- ды. TeHÍ cay агзада бул терт «суйьщтык» саны мен сапасы жагынан тепе-тецд1к жагдайында болады. Осы тепе-тецд1К бузылган кезде, олар кебейген не азайган кезде, ертурл1 аурулар пайда болады-мыс. Терт «суйыцтыцца» жылдыц терт мезг1Л1, ылгал мен кургац сейкес келед1. Кей1н Гален бул теорияга темперамент тужырымдамасын цосады, оныц ай- туынша, темперамент - цоспаныц барлыц бел1ктер1 езара араласып к ететт жагдай. Оныц кезцарасы бойынша, «суйьщтьщтаро еуелг1 элементтерге жат- пайды, олар басца элементтер мен цасиеттерден пайда болады жене абсолютты менде ылгал, суьщ, ыстыц не цургац болмай, осы сипаттыц цайсысы ба- сым болса, соган тартады. Медицина теориясында исламдыц дер1герлер «Гиппократ корпусында» жене Аристотель мен Гален ецбектершде айтылатын терт еуелг1 бас- тау немесе стихия жене терт «тен сел1» 1Л1мдерт цабылдаган. Олардыц кезцарасы бойынша, ep6ip стихия мен суйьщтыц ертурл1 арацатынаста, адам баласыныц темпераментен (мизадж) айцындайтын ^ Дж. Реале, Антисери Д. Западная философия от истоков до наших дней. I. Античность. - ТОО ТК «Петро- пол и о, 1994. - С. 85. 58

Мркпе терт касиетт1 - суыкты, жылыны, кургакты жене ылгалды жасауга цатысады. Олар, егер барльщ курамды бел1ктер тепе-тецд1кте болса, мизадж да калыпты болады деп есептеген. Баскаша жагдайда, ол тецгер1лмеген болып есептелед1, демек бул агзаныц да ауру жагдайга душар болганын 61л- д1ред1. Сондьщтан дер1герд1ц М1ндет1 осы калыпты жагдайды орнына келт1ру. Олардын б1лу1нше тем­ перамент турадты ер1 езгермейт1н нерсе емес, ол ертурл1 ф а^орга теуелд1 - климат жагдайына, коршаган ортага, кут1мге жене т.б. Ислам Шыгысыныц баска энциклопедистер1 сиякты ел-Фараби де медицина меселелерше кызыгушыльщпен караган. Б1рак ол медицинага накты меселелерд! жене оныц салаларын зерт- тейттн маман-дер1гер рет1нде емес, табигатты зерттеуш1 галым реттнде караган. Сондыктан да оныц медицина п е т н тус1ну1, оныц адам ем1ртдег1 мацызын, оныц жаратылыстануга жене Т1р1 организмдерд1 зерттеуге коскан улестн багалау тургысы, медицина маманы, ертурл1 ауруларды зерттеумен айналысатын галымныц тургысынан, ерине, ерекшеленд1. Ец еуел1ел-Фараби - теоретик. Ол ез1н1ц пайым- дауларында жаратылыстанудыц теоретиг1 рет1нде кершед1, сондьщтан да философ-ед1снамашылды медицинаныц кайсыбтр саласыныц маманынан ерекшелеп турган шекарадан ешб1р жагдайда аспай, медицинаныц нацты саласындагы тубегейл1 б1Л1мге жетем деп те ойламайды. Осындай ерекшел1к оныц Гален мен Аристотельдщ адамзат б1л1мтщ аталган саласына коскан улес! жайлы пайымдауларында ец басты ед^снамалык кагидат рет1нде айкын кер1нед1. Сонымен катар ол адам организмт зерттеу, адам- 59

В. Нысанбаев, £ Цурмангалиева, Н. Еейтахнетова ды емдеу тургысында осы демаркацияльщ межен1 сацтап цалады, ейткен1 адамды цалай дабылдау керек деген меселеде цагидатты ерекшел1ктер бар. Эл-Фарабид1ц тусш1г1 бойынша, адамды тек ор­ ганизм ретшде карастыруга болмайды, ал болган жагдайда б1з адам мен хайуанныц арасында кептеген ортац нерсеге жолыгарымыз сезс1Э. Б1рак адам - хайуандьщ организм емес, жаны бар Т1р1 женд1к жене оныц жанын цуд1ретт1 рухпен рухтан- дырады, сондай-ац ол - санасы бар жан. Сондьщтан да жаратылыстанудыц ек1л1 мен маман-дер1гердщ адамды тус1нд1ру1нде, оныц себепт1л1г1н, табиги жене элеуметт1К елемдерд!ц ек1Л1 ретшдеп онын да- муын аныцтап турган факторларды туйс1нд1ру1нде езгешел1ктерд1ц болуы зацды. Аталган томга ен- ген трактаттарда ел-Фараби бул туралы айцын ер1 нацты айтады. Айталыц, «Адам (тетн щ ) мушелер1 туралыо трактатында ол былай деп жазады: «Галенн1ц мадсаты мен (тэс1Л1) таза медицинальщ. Аристотельд1ц (тес1Л1) - жаратылыстануды зерттей- т1н адамныц тес1л1, ал онын, мураты - пайымдау- ларды же^1 лд1ру, б1рац екеу1 де оны енер саласы деп дарастырадыо'^. Эл-Фарабид1ц П1к1р1нше, медицинанын, пен- д1к саласы - организмд1 жене оныц мушелер1н денсаульщты сацтау уш1н зерттеу. А л жараты­ лыстанудыц пенд1к саласына табиги денелер к1ред1. Сондыцтан, жаратылыстанушыныц мадсаты - табиги денелер мен заттардыц жиынтыгын цоса алгандагы табигаттыц мацсатын тану, олардыц бо­ лу себеб1, олардыц 1Ш1ндег1 субстанциялыц жене акциденциялыц нерселер, ягни оныц дызмет1 таза ^ Аль-Фараби. Естественно-научные трактаты. - С.107. 60

Мркпе танымга, теориялыц 1с-эрекетке айналады. Дэр1гер де, эрб1р табиги денен! зерттейтш жаратылыста- нушы сияцты, адам организм1нщ эрб1р мушес1н, онын, цызмет1н, ауруларды, олардын, акциденция- лары мен себептерт зерттей алады, б1рак оныц осыныц бэр1н б1лудег1 мацсаты - таза теориялыц емес, практикальщ болып табылады. «Адам тэн1не жене оныц эрб1р мушесше цатысты дэр1герд1ц цоятын мацсаты, - деп жазады эл-Фараби, - адам упнн денсаульщтыц цандай да б1р тур1не цол жетк1зу жене оны аурудыц цайсыб1р тур1нен сацтандыру<>^°. Эз1н1ц медициналыц трактаттарын да эл-Фараби гылым мен емдеу енер1 рет1ндеп медицинаныц п е т мен нысанын, адам организм1н1ц цурылысы мен оныц мушелер1н1ц цызмет1н царастырады, Аристотель мен Гален кезцарастарыныц адам агзасыныц мушелер1не, олардыц цурылысы мен цы зметте цатысты ортац жене езгеше нэрселерд1 керсетед1. Ол теориялыц жене практикалыц энер тургысынан дэр1герд1ц б1лу1 цажет нэрселерд1 аньщтайды, дэр1герл1К енерге ауадай цажет жет1 факторды царастырады. Эл-Фараби адамныц эртурл1 мушелер1н1ц цызмет1н эртурл] нэрсеге мамандырылган тутас нэрсе деп царайды, адам ор- ганизмтде етет1н химиялыц-физиологияльщ про- цестерд1 сипаттайды, мысалы, ас цорытуды, цуат пен козгалыстыц цайнары рет1нде журект1ц жене басца да мушелердщ мацызын ашып беред1, б1рша- ма цызыц салыстыруларды келт1ред1. Бул трактат- тар каз1рг1 оцырман уш1н емдеу енер1 рет1ндег1 ме­ дицина тургысынан гана емес, медицинага деген философияльщ тургыда, белг1л1 б1р гылым рет1н- де оныц зерттеу эд1снамасы тургысынан, оныц 2° Аль-Фараби. Естественно научные трактаты. С. 118. 61

а. Нысанбаев, f. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова танымдык куралдары тургысынан кызыкты api пайдалы болмак- Ортагасырлык ислам гылымы адам агзасын зерттеп, емдеуде жене турл! дертт1ц алдын алу мен дер1герл1к цызмет керсетуд1 уйымдастыруда айтарльщтай жет1ст1ктерге дол жетк1зд1. Ислам- дьщ орта гасырдыц тамаша галым-дер1герлерд1ц шок жулдызында Эбу Эли ибн Синаныц eciMÍ ерекше аталады. Онын басты медицинальщ ен,бег1 «Дер1герл1к гылым каноны* латын т1л1нде жиырма тогыз рет басылып шыккан екен. Ибн Синаныц Tipi кез1нде Багдад госпитал1Н1ц нег131н цалаушы epi басшысы болган Эли ибн Аббастыц «Патшалардыцк1табы<> деп аталатынкелемд1ецбег1 улкен суранысца ие болатын. «Дер1герл1к гылым каноныо алдында Резид1ц «Бук1л медицинаны камтитын к1тап» деп аталатын ецбег1 тур. Ибн Синаныц медицина тарихындагы ец таны- мал ецбеп аурулардыц алдын алуга жене емдеуге арналган бес К1таптан куралган энциклопедия бо­ латын. Олардыц 1ш1нде медицинаныц теориялык нег1здер1 жене практикалык жалпы жагдайы; хай- уандардан, ес1мд1ктерден жене минералдардан алынатын дер1Л1к препараттар туралы мел1меттер; адам мушелер1 аурулары мен турл1 аурулардыц си- паты; курдел! дер1лерд1 дайындаудыц тес1лдер1 мен цолданылуы туралы айтылады. Ибн Сина организмнщ ай фазаларынан теуелд1л1г1н керсет1п, тамыр устап, ауруды аныктаудыц ережелер1н бер­ ген, адам организт 'н 1ц «yinÍHini жагдайыно, ягни cay да, ауру да емес жагдайдыц сипатын берд1, ал муныц созылмалы шаршау, стресс, авитаминоз сияцтыларды зерттейт1н Ka3ipri медицинага кажет1 болары анык- 62

Hipicne Орта гасыр элем1Н1ц улы хирург-дэр1гер1болган Эбу ел-1^асым ез-Захрави, хирургияны дербес гылым децгей1не кетерген галым. Оныц ец мацызды ецбег1 «Медицинальщ б1л1мд1 курастыру цолынан келмейт1ндерге сол б1Л1мд1 берет1н к1тап» («Китаб ат-Тасриф» деген атпен белг1л1) хирургия бойынша безенд1р1лген алгашцы басылым. Ол латын Т1л1не XII г. аударылып, б1рден батыс дер1герлер!Н1ц наза- рына иннд1 жане бес гасыр бойы хирургиядан нег13- ri окулыцтардыц 6ipi болды. Захрави абдоминалды хирургияда жене Tepi асты TiricTep уш1н кетгут- ты, литка жене ек1 инемен Т1гуд1 цолданды; Kimi тазга операция жасаганда науцасты шалцасынан жатцызуды; цаз1рг1 кезде суйект1ц ж1Ц1шке ау- рудан езгеру1н сипаттаган; батыстыц кез хирур- гиясына кез шел1н сылып тастауды енг1зген; хри- стианшыл Батыстыц да, мусылман Шыгыстыц да хирургтер1 пайдаланган жуз елуден астам жаца хирургиялыц цуралды ойлап тапцан. Сонымен цатар ол хирургиялык операцияларда жерг1Л1к- Ti куйд1ру ед1стемес1н жасаган, бул инфекцияныц жене 'сшудщ табигатын б1лмеген жагдайда ете мацызды шара болатын^. Ислам галымдарыныц кез ауруларын емдеуде де 6ipa3 жет1ст1ктер1 белг1л1. Айтальщ, Аммар ибн ел-Маусилидщ (X г.) атын шыгарган (Аммар опе- рациясы) кез шел1н ез1 ойлап тапкан куыс инемен сорып алып тастау операциясы жасалган. Оли ибн Иса офтальмалогиядан «Окулистердщ меморанду­ мы» деп аталатын ейпл1 ецбек жазган. Бул ецбек XVII г. деЙ1н студенттерд1ц басты окулыгы болган. Ислам медицинасыныц ек1л1 Ан-Нафис (XIII г.) Сорокина Т.С. История медицины в 2-х томах, http:// bibHotekar.ru/423/15.htm 63

3. Нысанбаев, Р. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова екпедег1 кан айналымын зерттеген, емд1к диетаны, сумен емдеуд1, психотерапияны игерген^. Сондай-ак, ислам медицинасы ауруханалар мен дэр1ханаларды ашып, ауруханалык мт1 жолга цоя б1лген. Тарихшы ел-Макризид1ц айтуынша, ислам элем1нде ец алгашкы аурухана Омейяд- тар еулет1н1ц халиф ел-Валид (705- 715) билеген туста ашылган екен, ал цаз1рг1 тус1Н1ктег1 ауру­ хана Багдадта 800 ж. ашылган. Ауруханалардыц уш тур! болган. Оныц б1р1нпп тур1н халифтер мен кернект1 кайраткерлер ашкан жене олар калыц букарага арналган; ауруханалардыц ек1нш1 тур1н - белг1л1 дер1герлер жене д1ни кайраткерлер ашкан, оларда емделуш1лерд1ц шагын тобы гана емде- лет1н; ауруханалардыц уппнпп тур1не - ескери емд1к мекемелер жататын. Ауруханалардыц б1р1н- ш1 тур1нде медициналыц персоналдыц штаты мен кызмет керсетуш1 персонал болган. Олар мемле- кет тарапынан царжыландырылатын, сол жерде медицинальщ мектептер, теориялыц жене прак- тикалык тургыда емдеу енер1н у й р е т е т т К1тапха- налар орналасатын. Дестурге сай ауруханалар ер- кектер мен ейелдерд1 белек карайтын, олардыц касында моншалар болатын, аурудыц тур1не карай наукастар жеке бел1мшелерге жаткызылатын. Ауруханалардыц уппнпп тур! жылжымалы бола­ тын жене олар шатырларда орналасатын. Эскери жорьщтарда ер дер1герлермен б1рге ейел дерперлер де болган, олардыц арасында Омейядтар тусында окулист Зайнабтыц жене ейелдердщ ауруларын емдеген ел-Хафида мен оныц кызыныц ес1мдер1 белг!л1. Тек осылардыц гана халиф ел-Мансур ^Сонда. 64

Hipicne храмындагы ейелдерд1 емдеуге руцсаты болган екен^^. Сонымен, цогамныц даму децгейш, оныц адамга деген цамцорлыгын танытатын медици­ на ортагасырлыц ислам деу1р1, расында да ислам эркениет1н1ц «алтын гасыры» болганын делелдей алады. Багдадта 1160 ж. алпыстан аса аурухана, 1284 ж. Каирдеашылган «Ол-Мансури» ауруханасы ceri3 мыц адамга есептелген екен. Ислам дер1герлер1 фармация мен фармакопеяныц цалыптасып, да- муында ешпес i3 цалдырды, олар дер1герл1к цызметт1 тургындардыц цалыц ортасына тара- та б1лд1, дер1герлер мен фармацевтерд1ц цызмет1н бацылауга алып, хирургияны медицинаныц дер- бес саласына айналдырды. Ортагасырлыц ислам медениет1 Азия, Африка жене Еуропа елдерше аса кушт1 ьщпал етт1 жене бул медениет болмаган жагдайда, прогресс пен «гылымдардыц улы цалпына келуЬ> б1рнеше гасырга кенжелеп цалар ед1. Сол деу1рд1ц тамаша медениет1 мен гылымы ел1 де талай жаца буын ек1лдер1н тац цалдырып, солардыц ьщыласына беленер1 сезс1з. Ежелг1 елемнщ жинап-терген теж 1рибес1н ис­ лам галымдары ешцашан жоцца шыгармаган, KepiciHnie, оны терец талдап, шамаларынша ic- жузшде цолдануга тырысцан. Олар жаратылыстану- гылыми б1л1мдерд1 цалыптастыруда тутастьщ пен цосымшалыц цагидатын кец1нен пайдаланган. Ортагасырльщ ислам деу1р т д е ертурл1 сала бойын- ша жазылган шыгармалардыц Ke6i теориялыц жене цолданбалы оцу цуралы сипатында болган. Х -Х 11 гасырлардыц оцыту жуйес1нде елеул1 ^ Сорокина Т.С. История медицины в 2-х томах, http:// bibIiotekar.ru/423/15.htm 65

3. Нысанбаев, F. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова езгер1стер жузеге аскан, ягни кес1би б1Л1м беруге бетбурыс жасалган. Багдадта ашылган алгашцы университет-медреселер гылыми б1л1м мен одыту едютемелерд!ц ец уздш жет1ст1ктер!н пайдаланган. Кептеген гылыми пендер бойынша окулыцтар мем- лекетт1к децгейде царжыландырылып отырган, 0лардыэйг1л1галымдаржазган. Мысалы, ел Кинди, ел-Фараби, Ибн Сина, ел-Хорезми, ел-Бируни жене т.б. галымдар математикадан, физикадан, астро- номиядан, жаграпиядан, химиядан пэнаральщ оцульщтар жазган. Ислам елемшдег1 гылым «ислам гылымы* де­ ген атауга ие болган жене 6yriHri ориенталистер бул угымды кец магынада цолданады: теологияльщ жене зайырлы гылымдардыц жиынтыгы рет1н- де олар 6ipiHe-6ipi цайшы келмейд1. Еуропальщ шыгыстануда Дитерици, Броккельман, фон Кре- мер, Риттер, Вейдемейр, Нейгебауер жене т.б. ейг1л1 галымдардан бастап, «ислам гылымы* (Islam Wissenschaft) деген угым далыптасцан. Ка- 3ipri кезде кептеген еуропальщ университеттер- де Ислам гылымы институттары (Institut für Islam Wissenschaft) ж ем ^^ ецбек етуде, олар мусылман галымдарыныц елемдш медени мурага цосцан уле- ci мен тeжípибeciн терец epi ете жемм:т1 зерттеп ке- лeдi. Орта гасырдагы ислам гылымына сол дeyipдiц барльщ жаратылыстану жене гуманитарльщ нацты гылымдары KipeTiH. Эбу Насыр ел-Фараби жаратылыстану сала- сына цатысты Аристотельдщ: «Физикам, «Ас- пан туралы», «Жаратылу жене жойылу туралы* шыгармаларын тYciндipгeндe «козгалыо угымын аныцтайды. Оныц цозгалысы, Apиcтoтeльдiц 66

№ркпе козгалысы сияцты, Зенон апорияларымен байла- нысты. «Жаратылу жене жойылу туралы» тракта- тында да ел-Фарабид1 сол баягы цозгалыс пробле- масы цызьщтырады. «Метеорологияга» жасаган тус1нд1рмес1нде ол табигаттагы козгалысты, езгеру рет!ндег1 цозгалысты, цозгалыс пен тыныштьщты жене т.б. нег1здейд1. Эл-Фараби козгалыс меселес1н физиканын, ен басты философияльщ меселес1 рет1нде нацтылайды. Аристотельдщ- «Физикасын» ел-Фарабиден ке­ й т басца Шыгыс перипатетиктер1 де тус1нд1рген (мысалы, Ибн Сина жене Ибн Рушд). Олар царастыр- ган нег1зг1 меселе - ел-Фарабид1ц де меселес1 ед1. Аристотель ез1н1н «Физикасындао, басца антикалыц авторлар сияцты, физика зацдарын не- г1здеу идеясынан жене эксперимент^ енг1зуден алые болганын жацеы тус1нген ел-Фараби, еуелг1 бастау жене еуелп цозгалтцыш идеясын нег1здей- т1н Аристотельдщ ед1снамасына ун1луге тырыса- ды. Аристотель «Метафизикада» жария еткен жене кеЙ1н ел-Фарабид1н келемд1 тус1н1ктемелер!нде цайталанатын эуелг1 цозгалтцыш идеясы «Физика- дао жене оньщ тус1н1ктемелер1нде трансцендентт1 сипат алады. Ислам галымдары еуелп цозгалтцыш пен еуелг1 себепт1, елемн1ц жаратылуы мен жойыл- мауы туралы меселемен байланыстырады. Аристотельд1ц осы ецбектер1н аударган Яхья ибн ел-Батрик, ел-Базьяр, Ибрахим ибн ас-Салт (грек т1Л1нен араб т1Л1не Аристотельд1н «Фи- зикасын», Птолемейд1ц «ЭлмагесЬ> мен «Терт к1табын<>^^ аударган), ел-Арджан, ат-Табари жене т.б. ортагасырльщ ислам гылымыньщ кептеген *Тетрабиолое*. 67

Э. Нысанбаев, £ Цурмангалиева, н. Сейтахметова ек1лдер!^^ еуелг1 бастау (архэ) туралы мэселеде Пла­ тон мен Аристотельдщ арасындагы кагидатты айырмашылыкка назар аударган. Олардыц бул 1зден1стер1 орта гасыр христиан елем1ндег1 номина­ лизм мен реализмнщ гылыми-схоластикальщ ай- тысында елеууп рел аткарган ед1. Аристотельд1н, жогарыда аталган шыгар- маларында ел-Фараби мен оньщ 1збасарлары уш 1н ете мацызды болган мэселе, ягни математиканыц онтологияльщ магынасы туралы меселе кетер1лед1, сондай-ац бул меселе аристотельд1к жене фарабилш математикалык жуйе жасау уш1н нег1зг1 бола- тын. «Метафизикада» Аристотель математиканын пифагорлык жене платондьщ мектептер1н салы- стыра отырып, былай деп жазады: «олардын; ма- тематикамен баска максатта айналысу керек де- ген1не карамастан, математика каз1рг1 (даналар) уш1н философияга айналдыо^^ жене 613 оныц математикага берген «уст1рт гылымо, «дерекс1з гылым», «даналык» т.б. сиякты аныктамаларын табамыз, ол математиканы ембебап гылымдардыц б1р1 деп б1лген. Аристотель ез1 жасаган гылымдардыц Ж1К- тел1м1нде физика мен математиканыц арасындагы езгешел1кт1 нег1здей келе, алдыцгысы - се- беп пен максатты 1здеуде, соцгысы дедуктив- т1 теорияны жасауда кажет дегенд1 айтады. Эл- Кар. В кн. Матвиевская Г.П., Розенфельд Б.А. (ссыл­ ка на Г.Зутера. Математики и астрономы мусульманского средневековья и их труды. - М. Наука, 1983). - С. 31-40. О них: Броккельман, Зутер, Сезгин, Ибн Аби Усайби, Ибн Надим. ^ Аристотель. Метафизика. Книга 1. Глава 9. 992 а (30) С. 90. - М. Наука, С.19. 68

Мркпе Фараби гылымдардыц Ж1ктемел1к жуйес1нде математиканыц мацызын тус1нд1ргенде, оган онтологияльщ мертебе мен метафизикальщ си- пат беред1. Эбу Насыр эл-Фараби математиканыц мацызын когнитивтш жуйелерд1ц теорияльщ цурылу мумк1нд1ктер1мен байланыста аньщтаган. Аристотель математиканы аса унатпай, фи- зиканы дэр1птеген (б1рак, оныц мамандыгы фи­ зик емес, биолог болган) жене математиканыц теорияльщ мацызын багалаган Платонга ерег1с1п, оны тысцары цалдыргысы келген деген т т р бар. Б1рац, Аристотельд1ц ецбектер1не ущлсек, ма­ тематика да философия сияцты метафизикалыц сауалдарга жауап цайтаратын эмбебап гылымга жатады. Математиканыц эмбебаптыгын Аристо­ тель логикальщ нормалар мен зацдар арцылы не- Г1здейд1. «Бул тус1нд1рудег1 ец мацызды нэрсе ез1н1ц логикальщ цызметшде алынып, сол арцылы математикальщ б1л1мн1ц бастауы мен логикалыц елшемше айналдырылган цайшылыцсыздыц зацы. Аристотельд1ц философия мен математиканыц эмбебаптыгын осылайша салыстыруында ма­ тематиканы барльщ гылымдардыц нег131не, 1р- гел1 эмбебап гылымга айналдыруга болады деген идеяныц мумк1нд1Г1ж а т ы р о ^ . Бул жагдайда эл-Фараби Аристотельмен де, Пла- тонмен де кел1спесе де, бэр1б1р Раламныц уйлес1мд1 мэн!С1н ашуга септ1г1 тиет1н жэне цатацдыцца, нацтыльпща, айцындылык, пен дэлелд1кке не- г1зделген философия мен математиканыц уйлес1мд1 арацатынасы туралы мэселен1 тамаша одац деп есептейд1. Огурцов А.П. Дисциплинарная структура науки. 1988. -С.112. 69

а. Нысанбаев, Р. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова Б1з Шыгыстагы математиканыц дамуы тура- лы айтканда, калыптасуындагы ежелг1 замана- лардан бастап оныц колданбалы сипатта болганын жене арифметикалык гылымнан математиканыц пайда болуы уш1н б1раз уацыт керек дегенд1 б1р- шама сен1мд1 турде айта аламыз. Арифметикадан алгебрага дей1н, елшейт1н гылымнан классикалык геометрияга деЙ1нг1 ерлеу жолы гылымдардыц езш «дамытуга* жене адам ойыньщ жогаргы абстракцияга умтылуымен байланысты болган. Унд1, Кытай, Шумер (месопотам) математика- сы колданбалы жене экономикалык гылымдар ая- сында дамыды. Райндтыц ейг1л1 папирусы б1з- ге мысырлык математиканыц тарихын ашып берд1, онда белшектерд1ц жуйеленген елем1, сандьщ катынастардыц елем1 мен олардыц шеш1лу жол- дары керсет1лген. Курдел1 болуына царамастан бул жуйен1 кей1н гректер цабылдап алады жене ол орта гасырлардыц соцына д е т н цолданыста болган. Шумерл1к арифметиканыц мурагер1 болган бабылдыц математика Хаммурапид1ц бил1г1 кез1н- де жаца, алгебралыц кезецге етед1. Сол кезд1ц ез1нде сызьщтьщ тецдеулерд1, квадрат тецдеулерд1, биквадрат тецдеулерд1 есептеп шыгарудыц жуйес1 жасалган деген дерек бар. Ежелг1 Бабыл, Гре- кия, Унд1стан, Мысыр, Персия мемлекеттершщ коммуникацияльщ интегралды кец1ст1Г1нде мате­ матиканыц т1Л1 калыптаса бастайды. Ортагасырлык ислам деу1ршде математика, астрономия, геометрия жене баска гылымдар уш урд1ст1, ягни александриялык, бабылдьщ жене ез1нд1к урд1сгА дамыткан. Ралымдардыц п1К1р1нше, шыгыстьщ математи­ ка, накты айтсак, мысырлык жене бабылдьщ ма­ 70

№ркпе тематика унд1л1к математикага цараганда нацты гылымдар салаларындагы гылыми серп1л1ске сеп- т1г1 тиет1н узд1кс1з даму урдЫ н устанады. Тем1р дэу1р1 жаца математикальщ б1Л1мдерге бетбурыс жасады. Егер Шыгыс математикасында делелдеу жуйес1не онша улкен мен бер1лмеген бол- са, Грекия математикасы цалай? деген сурацтыц орнына, неге? деген сауалды непздейт1н делелдеу жуйес1мен кеп айналысты, кеЙ1н муныц ислам гылымынаГда ыцпалы болды. Абстрактылы (дерекс1з) ойга жене ойдыц ра- ционалды тур1не умтылу классика лык грек математикасыньщ дамуына ыцпал етт1. Грекияныц Евклид, Архимед жене т.б. галымдары кептеген жылдар бойы кумен тугызбаган делелдеу жуйес1н жасады. Афина - грек еркениет1н1ц орталыгы, соны- мен б1рге, Александрияны есепке алмаганда, математикальщ гылымныц орталыгы болган. Антикальщ ейг1л1 математикалыц есептер: «1) Бурыштьщ трисекциясы, ягни кез келген бер1лген бурышты уш бел1кке белу; 2) Кубты ек1 еселеу, ягни келем1 бершген кубтыц келем1нен ек1 есе болатын кубтыц цабыргасын табу (делий- л1к есеп); 3) шецберд1ц квадратурасы, ягни ауданы бер1лген шецбер ауданына тец келетш квадратты табу»^^ «математиканыц жаца салаларына ену- ге<> септ1Г1 болды. «Осы меселелерге байланысты конустыц цималар, кейб1р уш1нш1 жене терт1нш1 реттей цисыцтар жене квадратрисса деп аталган трансцендентт1к цисыц» ашылды^^. «Математиканыц пайда болуы мен цалыптасуы 71

а. Нысанбаев, F. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова адамнын, сез1мд1к-заттык 1с-ерекет1Н1ц аясында шынайы болмыстыц мелшерл1К цатынастары мен кещстш формаларын тану кажетт!л1г1не жауап ретшде жузеге асты. Сондыцтан математиканын цалыптасуыньщ ерте кезендер1нде оньщ табигатына катысты енщандай кумендану болмаган*^\". Эрине, гылымдардыц царцынды дамуындагы кеЙ1нг1 кезецдерде математиканыц ш ш де осындай сауал пайда болды жене антикальщ галымдар оны Heri3ri сауалдардьщ 6ipi рет1нде койды. Грек математикасы мурасынын, бага жетпес мацызы мен у л е с т каз1р eMip cypin отырган б1зд1ц ез1М1э де ел1 пайымдап, аныктаумен келем13, ал 6ipaK оны Орта гасырда-ак жацсы и ге р т алган. Арифметика мен геометрияньщ антикальщ езект! меселес1 бул гылымдардыц бел1ну1не себеп болды. Жене ислам елемшде басталган гылымдарды мате- матикаландыру трансцендентт1 сипатты иеленед1. «Мусылмандык ортагасырльщтыц матема- тиктер1 мен астрономдары* деп аталатын К1тап- та нем1с зерттеуш1С1 Г. Зутердщ «Цашан ем1р сурген1 белг1л1 жене белгмпз галымдар туралыо деген К1табынан алынган мел1меттер келтпилед1. Ом1рбаяны белг1л1 мусылман математиктер1 мен астрономдардыц Ti3iMi 500-ден астам ес1мнен^^ турады, ал 200 автордьщ аты белг!с1з (булар тек ор­ та гасырда болган галымдар). ^\"Нысанбаев А.Н. Логика развития математики. В кн.: Методологические проблемы развития научного познания. - Алма-Ата: Наука, 1985. - С.74. ^ Матвиевская Г.П., Розенфельд Б.А. кггабындагы С1лтемен1 кар. Математики и астрономы мусульманско­ го средневековья и их труды. - М.: Наука, 1983. Ссылки на: heinrich Suter \"Die Mathemnatiker und Astronomen der Avaber und Werke\". 1900. 72

№ркпе Ортагасырлыц мусылман элем1нде математик- галымдардыц осындай келемд1 Т1з1м курауы, б1р- шама узацца созылган гылыми ренессанстьщ кезецн1ц болганын растай тусед1. Мэуренахр аймагынан шыццан галымдардыц да аты аталады: «Децгелек хауыздар цурылысыныц ерекшел1ктер1 туралы к1тап<> жазган Ахмад ибн Умар ибн Йусуф эл-Фараби (Х1-Х 11 гг.), ат-Турки, эл-Фаргани, ат- Турк1стани жене кептеген беймел1м авторлар. Ма­ тематика, аСтрономия, физика, химия салаларында мусылман галымдары зор ецбек С1щрген жене олар туралы батысеуропалыц галымдар улкен цурметпен жазады. Тек б1р гана Ибн Синага 600 жыл 1ш1нде батысеуропалыц зерттеулерде жасалган С1лтемелер керсетк1Ш1н толыц беруд1ц ез1 м у м к т емес. Ислам элем1нде алдымен Багдадта (794 ж.), кей^н Мысырда (800 ж.), Андалусияда (950 ж.) т т а п басып шыгару гылыми б1л1м берудщ жаца кекжиектер1 мен шекс13 м у м т н д ж т е р т ашты. Антикалыц елемн1ц улы математиктершщ ецбектер1 грек Т1л1нен де, сирия т1лтен де ете жылдам аударылып отырган. Багдадта басталган ейпл1 аударма дэу1р1 антикалыц елемн1ц философиялыц жене гылыми мурасыныц алтын аударма гасыры болып табылады. Философ- тар мен галымдар антикальщ математиканы, фи- зиканы, астрономияны цайта цалпына келт1ред1, оларды унд1, мысыр, бабыл гылымдарымен са- лыстырады. Олардыц ортац жене езгеше тустарын аныцтап алып, еуропалыц 1^айта Эрлеу жене Жаца дэу1рд1ц гылыми ойына нег13 болган жаца матема­ тиканы жасайды. Мусылман галымдарыныц улес1 туралы мынадай шамалы мэл1метт1 келт1руге бо- лады: эйг1л1 ел-Хорезми (780- 850) «нольд1'> цол- данган, «Эл-Жабр вал-Муталибе» ецбег1н жазып, 73

3. Нысаябаев, £ Цурмаягалиева, Н. Еейтахметова «алгебрагао атауын бер1п, алгоритм угымын енг1- зед1, Насреддин Туси (1201- 1274) тригонометриядан 1ргел1 ецбек жазган, Эбу-эл-Вафа (940- 998) «тан­ генс» пен «котангенс» угымдарын енг1зген. Омар Хайям бином формуласын шыгарган. Эл-Бируни, ЖауИари, эр-Рези, ан-Нафиси жене баска галымдар накты жене жаратылыстану гылымдарга цомакты улес косуымен цатар, улы гылыми элует жасаган. Бул мурадан Батыстын улы галымдары - Джор­ дано Бруно, Николай Коперник, Галилео Гали­ лей жене т.б. ездер1нщ гылыми ерлМн жасау уш1н сусындаган. Мусылман ортагасырлыгыныц галым-фило- софтары жаратылыстану мэселелер1мен айналы- сып, ислам гылымдарынын нег131н щалап, жа­ ратылыстану гылымдарынын философиялыц мэселелерш шепип беред1, олар мынадай багыт- тардыц нег131н цалап кеткен: математиканыц философияльщ меселелер1, физиканыц филосо- фияльщ мэселелер1 жене химияныц философияльщ меселелер1. Гылымдарды Ж1ктеу энциклопедияларды жа- саудан басталган, оларда гылымдарды Ж1ктеп, жуйелеген Тазальщ агайындарыныц ецбектер1н, эл-Хорезмид1ц «Гылым К1табын<>, эл-Фараби мен Ибн Синаныц арнайы жазган трактаттарын жатцызуга болады. Олардыц Ж1ктеулер1не сай теорияльщ гылымдарга жататындары: жаратылыс­ тану гылымдары, логика, математика, метафизи­ ка. Математикальщ гылымдарга «арифметика, ал­ гебра, геометрия, астрономия, музыка теориясы, гидравлика, статика, механизмдер теориясы ен- ген. Математикальщ гылымдардыц нег1зг1 бел1г1н «квадривиумо - арифметика, геометрия, астроно- 74

Hípícne мия жене музыка теориясы ц у р а й д ы о ^ . Евклидтщ, Никомах пен Птолемейд1ц идеялары исламнын, теорияльщ жене тэж1рибел1к гылымдары аясында кбайта ецделген. Математиканын, философияльщ меселелер1н1н, 6ipi елемн1ц атомдык бейнес1 (картинасы) мен жалпы атомныц ез1не катысты меселе бола- тын. Ортагасырльщ мусылман галымдарыныц кептеген ецбектер1 Демокрит пен Эпикур цойган атомдык мбселеге арналган. Эл-Фараби, ел-Балхи, ер-Рези, ел-Кинди, Ибн Сина, ел-Бируни жене т.б. пифагорльщ, атомдьщ жене аристотельд1к мектептердщ кезцарасын ашатын дискуссиялык шыгармалар жазган. Тус1н1ктемелерд1ц мундай практикасы тек исламньщ гылыми елем1не гана тен болатын. Онда антикальщ 1л1мнщ мэн-магынасы ездер1 eMíp cypin отырган замандагы гылыми б1л1м тургысынан айцындалып, ол жацаша кырынан пайымдалатын. Философ ел-Киндид1н, «Платон езшщ «Мем- лекет туралы* к1табында жазган сандарды ажы- рату туралы трактатындао «жубайлык санды»^ тус1нд1ру1 Ж аца деу1р гылымында да п1к1рталас тугызды. Ибн Курра^^ математикадагы угымдардын, 32 Матвиевская Г.П., Розенфельд Б.А. Математики и астрономы мусульманского средневековья и их труды. Книга I. М., - Наука. 1983. - С.95. ззСонда. 96-6. 34 Сабит ибн Курра (836-901) - мусылманга жатпай- тын эулеттен (саби сектасынан) шьщцан. Антикальщ гылыми мураны тус1нд1руш1, математика саласы бойын- ша кептеген трактат жазган, онын, гылыми цызметпен ай- налысуы, ислам орта гасыр елем1н1н, гылыми тез1мд1Л1к саясатынын. арцасында мумк!н болган. 75

а. Нысанбаев, £ Цурмангалиева, Н. Еейтахметова мэн1н аньщтады, ол абстрактылы - а'дад жене нац- ты - ма'дуд нерсен1 ажыратып берд1. Оныц абстрак­ тылы меселес1 Аристотельд1н, мэселесшен ерек- шеленед1. Егер Аристотель абстрактылы дегенд1 «елуетт1 шекс1зд1к» деп б1лсе, ибн Курра заттардын, шекс1з улкен саны бар деп есептеген^^. Ол-Фараби «Евклидтщ б1р1нш1 жене бес1н- пп к1таптарынын, К1р1спес1нде кездесет1н циын- дьщтарды тус1нд1ру» ен,бег1нде абстракциянын, тус1н1г1н жене абстрактылы угымдардыц пайда бо- луын тус1нд1ред:, сондай-ак математиканын, де- рекс!з сипаттагы ертурл1 математикалыц угым- дарды жасайтын абстрактылы гылым екенш жазады. 0л-Фарабид1н,белсенд1гылыми кызмет1н1н, арцасында математика саласынын, кептеген бола- шагы бар багыттардын, дамыгандыгын атап ету кажет. Ол антикальщ элемдег1 ертурл1 гылыми урд1стерд1ц: неоплатондыц, скептикальщ, сто- иктер, пифагорльщ, атомист1К сыни жасам- паз тус1нд1р1лу1н дамытцан, сондай-ак гылыми мэселелерде ол Аристотель мен перипатетиктердщ кезкарастарын сынайтын постаристотельд1К урд1ст1 де тус1нд1рген. Неоплатондьщ дэстур (Ямвлих, Прокл) Арис- тотельд1н, платондыц сухбаттарды, эс1ресе, мате­ матика меселелер1 кетер1лет1н ен, курдел1, теургт1к магынасы бар деп саналатын «Тимей» мен «Парме- нидт1» тым созбе-сэз угатынын сынайды. Аристо­ тель «Физикасынано белг1л1 болгандай, цозгалыс мэселестде оны уацытпен байланыстыратын, ал онысымен неоплатониктер кел1спейт1н. Элемн1н, пайда болу проблемасы жене онын, уацыт аралыгында жаратылуы антикалык Сонда. 97-6. 76

Мркпе дискурстыц ен басты меселелер1н1н, б1р1 болып та- былады. Мусылман галымдары Платон, Аристотель жене баска антикальщ авторлардын; шыгармалар жинагын аударган сетте осы м эселет кетерген бо- латын. Б1рац, ерине, ислам философтары уш1н бул мэселе, елемд1 Кудай жаратцан соц, оцай шеш1м1н тапцан болатын, сондыцтан ол кеЙ1нг1 антикалыц деу1рде жене классикалык христиандьщ ор­ та гасырда-сияцты дискуссиялык сипатта болма- ды. Дегенмен де кептеген ислам галымдары - ел- Кинди, ер-Рези, ел-Фараби, ибн Рушд осы меселеге цатысты басца перипатетикт1к емес мектептермен дискуссияльщ айтыстарга цатысцан. Олар диспут- тар тацырыбын белг1леген кезде грек жаратылыс- тану ек1лдер1н1ц П1к1рлер1мен есептескен. Б1рац елемн1д куд1ретт1 жаратылу идеясын нег1здеген- де галымдар онын, басда гылыми-жаратылыстану болжамдар мен теорияларга кайшы келмейт1н1н делелдеп отырган. Эл-Фараби, баска ислам философтары сияцты, аристотельд1к 1л1мд1 устанушы рет1нде плато- низмд1 еркалай цабылдаган. Гректерд1н, ездер1 сиякты, ел-Фараби де Платонды - цуд1ретт1 Пла­ тон деп атаган. Неге? Б1ртума «симфониялыщ* сухбаттарды дуниеге екелген Платон - бугш де ец жумбак философ болып саналады. Неопла- тониктер оныц философиясыныц т1л1н тус1ну м у м т н емес деп, оган цуд1рет иес1 деп табынган, ал онын, 1л1м1, ацызда айтылгандай, каз1рге деЙ1н ертурл1 тус1нд1р1л1п келед1. Платонныц ен, ейг1л1 сухбаты «Тимейо физика, математика, теология салаларыныц курдел1 меселелер1не арналган ед1. Б1зге аристотельд!к, неоплатондык жене иудей-хри- 77

Э. Нысанбаев, f. ^уриангалиева, Н. Сейтахметова стианшыл дестурде жеткен жайылма api б1рмэнд1 емес тус1н1ктемелер, математиканын кемепмен метафизикалык меселелерд1 шешудеп Платонныц ic жуз1ндег1 кемецгерл1пн паш етед1. Ол метафизиканыц жэне математиканын, он- тологиясын сандьщ б1рл1к рет1нде тус1нген. Ге­ гель жене антикальщ философияныц кептеген зерттеуш1лер1 «Тимейде» Платон пифагорлыц мек- тепт1ц тым кушт1 ьщпалында болган деп есеп- теген. Ал оньщ математикалыц-метафизикалыц улг1с1 елемн1н сандыц TycimriH асыра дер1птеу болып табылады. Eipan кеЙ1ннен Гегель мате- матикага ж у гтген Платонныц даналыгын, оныц математикалыц абстракциялар арцылы идея- лардыц мен1н ашуымен байланыстырады: «Пла­ тон б1зге идеялардьщ табигатын «Тимейд1ц<> ец 6ip ейг1л1 api терец тусында керсетт1, бул жерде ол жанныц мэн1 сол баягы идея дейд1, оны ол бурын - тенд1к нэрсен1н м е т деп таныган»^. Платонныц «Тиметн» царастырган кезде ел- Фараби, басца галымдар сияцты, эуелде пифагор- шылар усынган «платондыц сандар» меселес1не жолыгады жене бул сандарды тус1нд1рем1н деп, антикальщ авторлар да, жаца авторлар да, Tin- TÍ, Кеплерд1ц ез1 де («Harmonia mundi») бастарын цатырган, 6ipam оларды eniKÍM де TyciHÖereH екен^. Дегенмен де ел-Фараби e3ÍHÍH «Математикальщ трактаттарында» платондык сандарды мен р гт т - де TyciHin кана цоймай, оларды нагыз болмысты аньщтап турган сандар ретшде нег1здеуге талпы- нып, Платонды былай тYciндipeдi: «Ец eyeлi Кудай ^ Гегель. Сочинения. Т.Х. М., 1932, С.191. ' Сонда, 192-6. 78

Шркпе бутш нерседен б1р бел1Г1н алган; сосын ол б1р1нш1 бел1ктен ек1 есе улкен ек1нш1 бел1кт1 алган; Унпннп бел1к ек1нш1ден б1р жарым есе улкен немесе б1р1нш1ден уш есе улкен. Келес1 бел1к екшыпден ек1 есе, бес1нш1 бел1к б1ршш1ден уш есе улкен. Жет1нш1 бел1к б1р1нш1- ден жиырма алты бел1кке улкен... Содан сон, 1^удай ек1 есел1 жене уш есел1 интервалдарды толтырды (1:2 жене 1:3 цатынасы). Бут1ннен бел!ктерд1 кбайта б е л т ... Осмндай бук1л катарды Цудай ек1ге бел1п тастайды, оларды X э р т тэр1зденд1р1н, шецбер фор- масына келт1р1п, б1рш1н уст1не б1р1н кояды жене оларды б1рцалыпты дозгалыспен коршап цояды, бул цозгалыс сыртды жене 1ШК1 шен,берд1 жа- сап турды. Сыртды шенберд1ц цозгалысы ез1ндей нерсен1ц айналуы, ал 1шк1 шецберд1н, дозгалысы - басца болмыстыц айналуы немесе езше удсамайтын нерсен1д козгалысы жене б1р1нш1 шенбер белуге келмейт1н устем шенбер. 1шк1 шен,берд1 ол цайтадан жет1 шецберге белд1, олардыц ушеу1 б1р- дей жылдамдыцпен айналады, ал калган тертеу1 езара да, алдыцгы ушеушен де езге жылдамдыкпен айналады*^. Сондай-ащ ол елемн!н, мен1н математикалык денелер арцылы тус1нд1ред1, «олардын нег131не ушбурыш алынадыо^^. Пифагорлык; тетрактис де елемд1 пайымдауга мумк1нд1к берет1н ембебап фигура болатын. Антикалык галымдар философия мен математи- каны байланыстыра царап, бул байланысца транс- цендентт1 сипат берген. Математикальщ гылымныц далыптасу тарихынан белг1л1 болгандай, ол ез1Н1ц ^Сонда, 196-6. **Гегель. Сочинения. Т.Х. - М., 1932. - С.197. 79

а. Нысанбаев, 6 Куриангалиева, Н. Сейтахметова би1к дережес1н жене даналыкка деген куштарлыгын Ежелг! Грекияда табады. Жалпы жагдайдагы делелдеу жуйес1 Бабылда да цолданыста болган, б1рак математикадагы делелдердщ уйлес1мд1 логикалык жуйес1 айрыкша кузырет рет1нде антикалык деу1рде жузеге аса бастап, к е т н нагыз делелдеу енер1не айналды. Гректерге тен логикалык делелдщ сулулыгын сез1ну тац цалдырады жене бул сез1м математиканы цуд1ретт1 гылымдардыц б1р1 рет1нде калыптастырады. Платон - ер1 матема­ тик ер1 философ - осындай гылымдардьщ тус1н1г1 мен соларга деген кезкарасты цалыптастырган. Сондьщтан да ел-Фараби оны дуд1ретт1, цасиетт1 Платон деп атайды. Заттардыц барлыгы сандар болып табыла- ды жене енер мен гылымдагы уйлес1мд1л1кт1 сан арцылы жетк1зуге болады (мысалы, музыка- да) деген пифагоршылдардыц идеясы Платон мен баска антикалык философтарды математика мен музыканын арасында байланыс бар деген ойга жетелейд1. Философияда математиканьщ жене математикалык тес1лдерд1ц мацызы ете жогары болатын. Мунымен коса пифагоризм мен неопла- тонизмде математиканы, музыканы жене Д1НД1 синтездеуурдЫбайкалатын. «Сан» угымынзерттеу- мен айналыскан кезде Эбу Насыр ел-Фараби ез1Н1н ейг1Л1 «Музыка жайлы улкен К1табында» математи­ ка мен музыканьщ байланысы туралы корытынды жасайды. Математика кетерген философиялык меселелер, ягни менг1л1к пен шект1к, кен!ст1к пен уакыт, ортальщ пен козгалмау, логикальщ дэлелдерд1н акикаты мен тэс1л1 математиканьщ философияльщ меселелершщ калыптасуына себеп болды. Буган 80

№р<спе Б.Рассел эд1л багасын беред1: «Менщше, матема­ тика нацты жене мецп ацицатца деген сетм н щ , сондай-ац сез1мнен тыс ацылмен танылатын елемге деген се тм н щ басты цайнары болып табылады. Гео­ метрия делме-дел сызылган шен,берлерд1 зерттейд1, б1рац б1рде-б1р сез1ммен танылатын нысан делме-дел шецбер емес... Бул кез келген делме-дел пайымдау сез1м нысандарына карама-царсы туратын идеал- мен айналысады деген болжауга нег1з болады... Пи­ фагор заманынан бер1, ес1ресе, Платон заманынан бер1, апокалипсист1к д1нге дарама-царсы турган ран,ионалдык д1н толыгымен математика мен математикалыц тес1лд1н ьщпалында болган»^. Платон «жан мушес1 математика кемег1мен тазарып, жан,а ем1рл1к кушщуатща ие болады, ал басца пендермен айналысу оны жояды жене керу цаб1летте кедерг1 жасайды, сондьщтан ол мыцдаган кезден де цунды, ейткен1 сол гана ацицатты табадыо'*^. Антикальщ авторлардын математикалыц жене философиялык мурасын егжей-тегжейл1 зерттеген кезде, мусылман галымдары дестурд! сацтаган, сонымен б1рге олар гылыми урд1ст1 дамы- ту цажетт1Л1Г1н де жацсы б1лген. Ортагасырлыц исламда: «Б1л1мд1 1зде, б1Л1мге умтыло деген уранмен е з т танытцан цызмет1 сын- ды алуан цырлы гылыми практика ц алы птасщ ан . Рылыммен айналысу барынша цупталган жене гылымнын курани ацицаттарга ц а у т жод деп есеп- телген, сонымен цатар галымдардыц рационалдык, \" Рассел Б. История западной философии. Р., 2002. С. 56-57. \"Щит. по.: Ван дер Варден. Пробуждающаяся наука. - М., 1953. -С .2 0 6 .

а. Нысанбаев, Г. Цурнангалиева, Н. Сейтахметова турде угынган Цуранньщ «окыо деген ундеу1 - гылым даналыгын «таны, зертте, игеро деп тус1н- Д1р1лген, ейткен1 онда н;уд1ретт1 даналык бар. Осындай ундеулерден шабыт алатын галымдар жаратылыстану гылымын дамыткан. Халиф- тер практикальщ жене теорияльщ максаттагы гылыммен айналысуды куп керген. Харун ер-Рашид деген халифтщ кез1нде Евклидт1н, «Бастауларыо аударылганы белг1л1, бул каз1р де Касиет.1 Жазбадан кей1н, ец кеп ба­ сылып шыгарылатын К1тап болып табылады. Мусылман галымдары философиялык мурамен б1р- ге антикалык математикалык мураны да аударып, тус1нд1р1п Батыска жетк1зед1. Б1рак мусылмандык Шыгыстын математикасы антикальщ гылымнын кеш1рмес1 деген п1К1р мулдем цате болады. Кептеген ережелер математикалык грек дискурстарында дамыганы рас. Б1рак, зерттеуш1лер атап еткендей: «гректерд1ц математикасы таза гректщ жет1ст1г1 емес, сондьщтан ол грек математикасындагы жал- пы шыгыстыктьщ еуелп непзд1 жокка шыгару бол- мауы ти1с... Ерекше айкын мысал рет1нде эллиндер кезен1ндеп Герон Александрияльщ (б.з. б1р1нш1 гасырдыц екшпп жартысы) деген ес1ммен белг1л1 болган автордьщ элементарлык геометриясын кел- т1руге болады... Героннын геометриясын жалпы шыгыстык дестурд1н эллинд1к тур1 деп карастыруга болады... Б1рнешегасырдан кеЙ1н бул ецбектщтутас бел1ктер1н 613 туцгыш алгебралык трактатта, ягни ел-Хорезмид1ц (800-850 жж. аралыгы) ейг1Л1 «Ал- гебрасынано таба аламызо^. ' Нейегебауер О. Точные науки в древности. - М.: На­ ука, 1968. -С.148. 82

Мркпе Бул мел1меттер математиканын. аса царцынды дамып, ислам орта гасыр елем1нде к;ажетт1 61Л1М жуйес1не к1рген1н делелдейд1. Эл-Хорезми, ел-Фа- раби жене басца да математиктер математикалыц б1л1мн1ц бук1л теж1рибес1н игер1п, оны жаца багыттарда дамытып отырган. Математиканыц пайда болуы туралы жене оныц цандай цажет1 бар деген сауал ел-Киндид1 де, Ибн Синаны да, ел-Хорезмид1 де мазалап келген, б1рац бул меселенщ мацызын Эбу Насыр ел-Фараби ерекше сезтген. Математиканыц пайда болуына себеп болган адамныц спекулятивт1 ойга, гылыми теорияларды цурасты руга деген цуштарлыгы ма елде муцтаждыцтан туган цажет1л1к пе? Эл-Фараби ек1 жадты ескеру кажет дейд1. Бул меселен1 галым езшщ «Математикалыц трактат- тарындао царастырган. Эбу Насыр ел-Фарабидщ «Математикалыд трактаттарына» математикальщ гылымдардыц меселелер1н цамтитын ецбектер1 ен- ген. Алгашцы рет «Математикалык; трактаттаро 1972 жылы орыс Т1л1ндег1 аудармада, Алматыда «Рылымо баспасында басылып жарыкда шы- гарылган. Бул к1таптыц шыгуына А.Кебесов, Б.А.Розенфельд, С.А. Краснова, М.Ф.Бокштейн, Р.Ш.Шарафутдинова, А.Ж.Машанов, А.К.Дубро­ вина, Ш.Е.Есенов, Ж.С.Тек1баев, А.Д.Тайманов, О.А.Ж аутыков, Ж.С.Ержанов сынды ейг1Л1 га- лымдар кеп ецбек С1ц1рген. Аудармалар елемн1ц кептеген кггапханала- рында: Стамбул, Берлин, Мюнхен, Лондон, Окс­ форд, Париж жене т.б. сацталган ертурл1 ба- сылым мен цолжазба нег1з1нде жузеге асты. Ок1н1шке орай, фарабитанушылар Эбу Насыр ел- 83

В. Нысанбаев, Г. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова Фарабид1ц математикалык гылымдарга катысты бук1л трактаттарынын, толык жуйеленген аудар- масын жасай алмай отыр. Данышпан галымныц математикага арналган кейб1р ецбектер1 жогалып кеткен, мысалы, «Киялдагы геометрияга К1р1спе> (Китаб ал-мудхал-ал-хандаса ал-вахмийа) жене «Кещстш пен мелшер туралы к1тап» (Китаб фи-л- хаййз ва-л-миндар)''^. Дегенмен де, аталган жинакка енген ел-Фарабид1ц математикальщ енбектер1 математикалык гылымныц тужырымдамасын цисынды, жуйел1 турде баяндайды жене математикальщ гылымдар бойынша гылыми- теориялык материал ер1 пенд1к окулык ре^1нде тап- тырмайтын курал болып саналады. Эбу Насыр ел-Фарабид1ц алдында фило­ соф Йакуб ел-Кинди (оныц философиядан жаз- ган шыгармалары, нег131нен, жогалган, тек математикальщ ецбектер1 гана сакталган) халифтер ел-Мамун жене ел-Мутасимн1ц тапсырысымен мате- матикадан б1рнеше оку куралын жазган, айталык: «Евклид к1табыныц К1р1спес1н ендеу», «Ахмад ибн ел-МуЬтасимге элементтер мен алыстагы де- не шар тур1нде болатыны туралы жолдау»^^, «Бакылап турган адам мен таулардыц табанда- ры мен шыцдарыныц арасындагы кашыктыкты туйс1К аркылы аныктауды тус1нд1ру, кудыктардын терецд1г1 мен езендерд1ц ен1н жене т.б. нерселерд1 «Хористис» деп аталатын курал аркылы аныктау», \" 1^ар. \"О математических трудах аль-Фараби\" в кн. аль-Фараби \"Математические трактаты\". - Алма-Ата: На­ ука, 1972. - С.14. *' Цар. Матвиевская Г.П., Розенфельд Б.А. Математи­ ки и астрономы мусульманского средневековья и их тру­ ды, со ссылкой на Г. Зутера. - М., 1983. - С.66. 84

№р!спе «Кун сагаттарыньщ геометриялык цурылысыо^^. Эл-Фараби бул шыгармалармен жаксы таныс болган жене ол ез1Н1ц «Евклидт1н, б1ртш1 жене бес1нш1 к1таптарыныц к1р1спес1ндег1 тус1н1кс1з тустарды тус1нд1ру> трактатында Евклидт1н гео­ метрия угымдары, олардын, терт1б1, геометрияны уйренуде кажет М1ндеттер туралы ережелерд1 гана емес, мусылман галымдарынын, олардыц 1Ш1нде ел-Кинди де бар, осындай меселелерд1ц койылуын узак ер1 нацты талдайды. Эл-Фараби математика саласы бойынша жазылган ейг1л1 антикалык ен,бектерд1 оларды та- ныту не басты ережелерш тус1нд1ру максатында гана талдамаган, ол медреселердщ кепцырлы б1л1м беру цызметше кажет мусылмандык б1л1м бе­ ру жуйес1ндег1 езект1 м1ндеттерд1 де ескерген. Б1з «Евклидт1н, б1р1нш1 жене бес1нш1 К1таптарынын, К1р1спес1ндег1 тус1н1кс13 тустарды тус1нд1ру<> трак- татымен танысцан кезде, ел-Фарабидщ матема- тиканын пен1 мен мшдетш, онын, баска гылымдар- дан айырмашылыгын аныктауга умтылатынына кеэ1М13 жетт1. Евклидтщ «Бастауларынао тус1н1к жазган кез­ де ел-Фараби ез1нщ «Евклидт1н б1р1нш1 жене б е с т ­ ии К1таптарыныц К1р1спес1ндег1 тус1Н1кс13 тустарды тус1нд1ру* деген ецбег1нде математикалык гы- лымнын нускаулык куралын жасайды. Евклидт1ц «Бастаулары* каз1рге дей1н гео­ метрия бойынша окулык болып табылады. Ван дер Варденн1н, айтуынша: «...Англияда геоме­ трия пен1нен мектеп окулыгы «Евклид* деп атала- Сонда 67- б. Цолжазбалар Стамбулда сацтаулы. Цолжазба Берлинде са^таулы (Зутерге С1лтеме). Сонда. 67­ 68 бб. 85

3. Нысанбаев, Г. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова ды». Расында да, Евклидт1ц ез1нщ дидактикалык Каб1лет1н1ц арцасында осындай дацца ие болуы зацды. Ол математика тарихында болган ец улы мек- теп мугал1м1»^^. Сондыктан да болар ол ец курдел1 меселелерд1 «Бастауларыныцо соцында тус1нд1р1п беред1, бул оныц пропорция теориясына катысты^^. Математикадагы платондьщ дэстурд1 устанган Евклидт1ц п1к1р1нше, окушыларга арифметика, геометрия, уйлес1мд1л1к теориясы жене астроно­ мия сиякты гылымдардыц бастауларын окыту ке- рек. Эл-Фараби б1л1м беруд1ц бул тужырымдамасын жалпы куптайды, б1рак оны сапалы 61Л1М алу упин жетк1л1кс1з деп есептейд1, ейткен1 соцгысын фило- софияны уйрену аркылы гана алуга болады. Б1рак философияга деген умтылысты нег1здейт1н «терт жоло бар дейд1, ягни олар: арифметика, геометрия, уйлес1м теориясы жене астрономия. Аристотель, Платон, Пифагор сиякты, ел-Фара- би уш1н де философиялык гылымдарда ойлаудьщ математикалык тэс1л1н дамыту ете мацызды ме- селе. Оныц кептеген жылдар бойы, дедуктивттк тес1лд1 жуйел! б1л1м алу уш1н ецбектенген дэлелдш жуйес1 ортагасырлык исламныц математикалык теорияларында, ягни ел-Бируни, Ибн Сина, Омар Хайям ецбектершде цолдау тапкан. Евклидке жасалган фарабил1к талдаулар узак жылдар бойы келешек буынга катац математикалык ка- гидаттардыц улг1с1 болып келген. Орта гасырларда математикага деген кезцарас, ес1ресе, Батые Еуропада, айталык, Августин Бла- женныйда, тым практикалык сипатта болган. \" Ван дер Варден. Пробуждающаяся наука. - М., 1959. -С . 268. ^ Сонда. 269-6. 86

М^спе Онын, п1к1р1нше, математика бойынша б1л1м мен дедуктивт1к теория бар мен жокка, мэцг1 мен езгермел1ге катысты меселелерге байланысты теологиялык тартыстарды шешу уш1н кажет. Математиканын, кептеген ережелер1 дедуктив- т1к-аксиоматикалык сипатта болган, демек, оларга кумен келт1руге болмайтын, мысалы, 2 + 2 = 4 де­ ген тужырымга ешк1мнщ де таласпайтыны сиякты. Ортагасырлык ислам елемшде математи­ к а кал ам ды к жене т.б. толып ж аткан рухани агымдардыц п1к1рталастарынан сырт калган емес. Эл-Фараби трансцендентт1к мен туралы идеяны логикальщ уйлес1мд1 турде КУРУ уш 1н ма- тематикалык формаларды таза улг1 аясында гана карастырган. Орта гасыр философтары кетерген матема- тикалык меселелер ембебаптар туралы меселеге алып келд1. Бул проблематиканы мусылман фи- лософтарынын, айтальщ, Эбу Насыр эл-Фараби, Ибн Сина, Ибн Рушдтыц ез бет1нше карастыруы туралы Дитерици жене баска да нем1с ориенталис- тер1 жазган. Евклид «Бастауларыныц» фарабил1к жене баска да мусылман галымдарынын, герменевтикасы ж е­ не V постулатты делелдеу, паралельдер теориясын зерттеу, алгебранын, дербес пенге айналуы, 2 жене 3 дережел1 тецдеулер теориясына, тригонометрия- лык кестелерд1 есептеу тес1лдер1 сиякты ме- селелердт кун терт1бте койылуы - ортагасырлык математиканы жаца 1ргел1 бетбурыска бастады^^. Жогарыда айтылгандай, ел-Бируни ел­ \" Бул туралы ¡^ар.: Розенфельд Б.А., Рожанская М.М., Соколовская З.К. Абу-р-Райхан ал-Бируни. - М., Наука, 1973. - С. 31. 87

Э. Нысанбаев, Г. Цурмангалиева, Н. Сейтахиетова Фарабидщ «Евклидт1ц б1р1нш1 жене бес1нпп к1таптарынын К1р1спес1ндеп т у т н 1кс13 тустарды тус1нд1ру» шыгармасындагы салыстырмалы те- с1лд1 ете жем1ст1 колданып, бул шыгармага улкен мен берген. В.Розен мынадай бага берген: «салы­ стырмалы талдау тес1л1 немесе салыстырмалы тес1л - ен тамаша тес1л, ол жаца гылымныц куралы»^, бул тэс1лд1 ел-Бируни «Унд1стан<>, «Хронология» жене Эбу Эли Ибн Синамен арадагы хат алысуда колданган жене бул тес1л аркылы ол ез деу1р1ндег1 устем гылыми елуеттщ шецбер1нен асып кеткен. Эбу Насыр ел-Фараби антикальщ авторлардыц ецбектер1не тусшштемелер берген кезде гылыми- философияльщ компаративистиканыц классика- сын тамаша жузеге асырган. Бул тес1лд1 ел-Фараби антикальщ елемнщ гылыми жене философияльщ мурасын талдап, тус1Н1ктемелер бергенде, ес1ресе, математика, астрономия, химия, физика, метеорология сиякты гылымдарды тус1нд1ргенде колданган. Эл-Фарабид1ц п1к 1р1нше, гы лы м и ецбектерд1 талдаганда зерттеуш1Н1ц жолыгатын киындыгы, едетте, гылыми кател1кпен не деректщ делд1г1мен байланысты болады, б1рак баска м еттдерм ен салыстырганда жене бакылаудыц баска тесшдерш колданган жагдайда, гылыми жацальщ аш уга болады екен. Сонымен катар, ел-Бируни мен Ибн Синаныц хат алмасулары Аристотельд1ц «Аспан туралы» жене «Физика» деген ек1 шыгармасына катысы бар. Бирунид1цАристотельд1ц «Аспан туралы» К1табына Бул туралы кар.: Розенфельд Б.А., Рожанская М.М., Соколовская З.К. Абу-р-Райхан ал-Бируни. - М.: Наука, 1973. - С. 20. 88

Мркпе катысты он сурагы жене «Аристотельдщ «Физика- сына» катысты сег1з сурагында жене Ибн Синаныц Кайтарган жауаптарында<>\"° мусылман элем1Н1ц ек1 улы ойшылы жаратылыстану мэселелер1н филосо­ фия тургысынан талкылайды жене шешед1. Мундай мэселелерд1 кетерумен Эбу Насыр эл- Фараби де айналыскан жене Эбу Эли ибн Синаныц эл-Бируниге кайтарган жауаптары, оныц ел- Фараби шыгармаларымен жацсы таныс екен1н, эл- Фарабид1ц- Аристотель шыгармаларына жасаган тус1Н1ктемелер1и кунтайтынын жене эл-Бирунщц тыгырыкка Т1реген кептеген курдел1 мэселелерде оны макулдайтыны делелдеп тур. Мысалы, «ек1нш1 сауалындао ел-Бируни Ибн Синага мынадай сурак кояды: «Нелштен Аристо­ тель аспан туралы эткен гасырлардыц ацыздары мен хикаяттарын шешунп уэж рет1нде алады жене оларды ез К1табыныц ек1жер1нде аспан сферасыныц мецг1л1г1 мен козгалмайтынын дэлелдеу уш 1н колданады? Жалган п1К1рд1 бер1ле устанбаган жене оныц дурыстыгын делелдеуге тырыспаган кез келген адам, бул мэселе оган белг1С1з деп айтуы ти1с. Ол адамга б1зд1ц (аспан сферасыныц) жасы туралы б1лу1м1з куД1ретт1 жазуды иеленет н хальщтардыц эцг1мелер1ндег1 не унд1лерд1ц сэз1ч аркау етш айта- тын нэрселерден аз б1летш1М13д1 мойындау керек... Мундай мэл1меттерд1 зерттегенде олардыц кэзге урып турган жалгандыгы айкындалады, ейткен1 адам мекендейт1н жер бел1г1ндег1 окигалар б1рден ' Бируни и Ибн Сина. - Ташкент: Фан, 1973. Перевод Ю.Н. Завадовского с рукописи, хранящейся в фонде восто­ коведения Узбекистана № 2385. Впервые опубликована в 1957 г. (переиздано А.Шариповым). Интернет ресурсы. 89

Э. Нысанбаев, Г. Цурмаягалиева, Н. Сейтахметова немесе б1рте-б1рте жузеге асады. Сондай-ак ежелг1 замандарда таулардын, бер1 де езгеркже ушыраган, ал Аристотельд1н, алдында болгандардыц жене оныц ез1н1ц де делелдер1 олардагы езгер1стермен санаспайды*^. Бирунидщ бул сауалынан еткенн1ц дестурл1 теорияларынын, шынайылыгы тура- лы меселе туындайды жене бул меселе жараты- лыстану гылымдары уш1н ете ман,ызды бола- тын, ейткен1 онда сабактастык пен жацальщтыц, жаца мумк1нш1л1ктер мен б о л а ш а ц т ы ц тагдыры шеш1лет1н. Эл-Фараби е нщ Аристотельд1ц ецбектер1не жасаган тус1н1ктемелер1нде бул меселенщ мацызын жаксы тус1н1п, оны ар- найы атап етед1. Ралымныц устанымы бул жерде айкын кершед1, ол - еткеннщ гылымы мен каз1рг1 гылымнын, синтез!, дел сондай устанымды 613 Эбу Эли Ибн Синаньщ Бируниге берген жауабынан та- бамыз: «Аристотель бул сездерд1 делел ретшде келт1р- мей, оларды ецпме барысында колданганын б1лу абзал, десек те аспан туралы меселе таулардан езгеше болады. Эйткен1 егер х а л ь щ т а р таулардыц езгер1сс1з калганын байпаса да, олар таулардын, б1р бел1г1 ертурл1 езгер1ске ушыраганын, ягни олардыц муж]лу1н, б1р1н1ц уст1не б1р1 шыгуын, ез форма- сынан айырылуын жокка шыгармас ед1. Будан баска 613 Платонныц «Саясат туралы* К1табынан жене баска да шыгармаларынан корытынды кел- т1ре аламыз. Сен Иоанн Грамматикт1н, кезкарасын алгандай кер1нес1ц, ол да бул меселеде Аристотель- Бируни и Ибн Сина. - Ташкент: Фан, 1973. Перевод Ю.Н. Завадовского с рукописи, хранящейся в фонде вос­ токоведения Узбекистана № 2385. Впервые опубликована в 1957 г. (переиздано А. Шариповым). Интернет ресурсы. 90

Мркпе мен к ел и тей м т деп, христиандарды адастырган болатын. Б1рац онын «Пайда болу жене жойы- лу туралы» К1табындагы жеке бел1мдер1не жазган тус1н1ктемелер1н оцыган адам, Иоанныц Аристо- тельмен келиж етне кез! жетер ед1... Аристотель элемнщ бастауы жоц дегенд1 айтцанда оныц жара- тушысы жок; дегенд1 айтцысы келмеген1н, ол осылай жаратушыныц жаратпай цоймайтынын айтцысы келген1н б1лген жен, б1рац бул жерде мундайларды тус1нд1р1п жатудыц цажет1 де жоц...» Егер де сен шынымен-ац Аристотель сездершщ мэн1С1н б1лген болсац, онда ол б1Л1м саган сандырац сездерд1 айтцызбас ед1. Ал сен1ц Аристотель сез- дер1н ацылсыз ет!п керсету1ц - ацаулы ер! саган лайьщсыз едет\"^. Эбу Эли Ибн Сина, ел-Фараби сияцты, ерк1м ез пайымын айтпас бурын, ецйме болып отырган пеннщ мэн1н ашып алуы ти1с деп санайды, ол уш1н алдымен идеяны жене идеяныц авторын тус1н1п алып, сонан сон гана бар болса, ез т к 1р1н айту цажет деп б1лген. Эбу Насыр ел-Фарабид1ц гылымдагы толе- ранттыц идеясы кептеген ислам галымдарына тен белг1л1-б1р ед1снамалын; устаным болатын. Ал сыни козцарас жене ес1ре сыни устаным, белк1м, ел-Хорезми мен ер-Разиден басца ой- шылдарга тен емес цасиет шыгар. Эл-Фарабиге ке­ лер болсац, оныц философияльщ немесе гылыми проблемаларга цатысты цайсыб1р кезцарастарга ^ Бируни и Ибн Сина. - Ташкент, Фан, 1973. Перевод Ю.Н. Завадовского с рукописи, хранящейся в фонде вос­ токоведения Узбекистана № 2385. Впервые опубликована в 1957 г. (переиздано А. Шариповым). Интернет ресурсы. 91

3. Нысанбаев, F. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова айткан сыны эркашан жасампаз api шынайы бола- тын. Бэлк1м, сондьщтан да болар, ел-Бируни, Эбу Насыр эл-Фарабид1ц Евклидт1 сынагандагы кей- 6ip тужырымдарыныц Эбу Эли ибн Синаныц устанымымен жацындыгын байкап, Эл-Фарабиге С1лтеме жасаган. Эл-Бируни эз1Н1ц Евклидт1 талдаган «TyciHÍK- темелер1нде», эл-Фараби тэр1зд1, Евклидтщалдымен нуктен1, кеЙ1н сызыкты, бетт1, сонан сон, гана денен1 аньщтауын сынга алып, бул туста 6epi керипнше бо­ лу керек деп есептейд1: «сез1м аркылы байкалатын дене, дененщ шекарасы рет1ндег1 бет, бетт1ц шет1 рет1ндег1 сызык жене сызыктыц соцы рет1ндег1 нукте, осы аркылы дененщ математикалыц угымы абстракция болатынын атап етед1 жене бул жер- де беттщ ен1 дерекс1зденед1, сондай-ак нукте - аб­ стракция болып табылады, бул жерде сызьщтыц узындыгы дерекс1зденед1<>^. Эл-Фараби де нак осындай устанымда болган: «Уйретуд1 сез1лет1н де- неден бастау кажет, кей1н сол сез1мдерден дерекс13- денет1н денен1 карастыру кажет, сонан соц бетке, кей^н сызьщ пен нуктеге бару кажет»^. Мынадай 6ip кызык жайт бар: эл-Фарабидщ, 6ip Караганда, шагын гана «Тусннктемелершде...» бук1л математикалык гылымныц жене математи- каны уйрету yniiH кажет тес1лдердщ мэн1ашылган. «Нукте - бел1ктер1 жок нэрсе, сызык * е т жок узындьщ. Сызыктыц nieTi - eKÍ нукте, тузу сызык * 031Н1Ц уст!ндег1 кез келген нуктелерге катысты 6ip- \" С он да.49-6. Аль-Фараби. Математические трактаты. - Алма- Ата, 1972. - С. 239. 92

Мрйпе дей орналаскан сызык»^^ деген аньщтамаларды бер- генде, ол Евклидке цайшы келмейд1, б1рак б1рден мынадай н эр сет айтады: муныц бэр1, эрине, иге- руге келед1, б1рац «пайымдалатын н эрсет солар- мен б1рге сез1лет1н касиеттермен б1рге жене ондай касиеттерс13 де пайымдауга болады. Математиктер шыгармаларында муныц бэр1касиеттерс13, дерекс13 жене олардан оцшау турде пайымдалады, ал физика- да булар сол касиеттермен коса карастырыладыо^^. Бул уз1нд1ден эл-Фарабид1ц абстракцияга улкен мен берет1н1, оны заттыц ец мацызды деген мен1 мен оныц катынастарын айцындау уш1н, соны- мен катар, зерттелет1н заттыц аподейктикальщ ка- сиеттер1н аныктау уш1н кажет баршага ортак абс­ тракция реттде угынуы айцындалады. Басца гылымдардагы сиякты ел-Фараби ма- тем атикада да ислам дьщ рационализм тес1Л1н колданады . Еы лыми-философиялы к б1Л1мнщ б1р тип1 рет1нде исламдыц рационалдыльщ логика мен диалектиканы ц тес1лдер1не нег1зделед1. Акы лдан Т1рек 1здеу м усы лм ан философиясы мен гылымы уш1н ец сетм д1 парадигмалык кайнарга айналады. Эбу Насыр ел-Фарабид1ц гылыми-жара- тылыстану мэселелер1не арналган трактаттарынан галым б1рте-б1рте гылымныц, жаратылыстанудыц жене философияныц айналымына енг1з1п, колдан- ган угымдарыныц гылыми-терминологиялык ба- засы жасалады. Кептеген гы лы м и терминдер грек т1Л1нен ау- дарылады, б1рад кейде нег1зп угы мдарды тузейт1н араб-парсы жене турк1 угымдармен толыктырылып ^ Аль-Фараби. Математические трактаты. - Алма- Ата, 1972. - С. 235-6. ^ Сонда, 236-6. 93

Э. Нысанбаев, Г. Цурмангалиева, Н. Сейтахметова отырады. «Математика» деген сез —«илм ат - та'лимо - 1л1м - грек тус1Н1Г1 аясында аударылган болатын, ейткен1 эл-Фараби эркашан дэлдшке умтылатын, ал олай болмаган жагдайда, келемд1 жене эркашан айкын тус1нд1рмес1н коса бер1п отыратын. Евклидтщ «Бастауларыныц» V К1табына жасаган «Тустш темелертде» эл-Фараби цаты- настар мен шамалардыц толык талдауын бер1п, шамаларды аньщтайды, катынастар мен ша- малар теориясынын мэнд1к магынасын ашады. Евклидт1ц «V» ттабындагы ейг1Л1 пропорциялар теориясын кептеген зерттеупплер кеп тус1нд1р1п келген ед1, б1рак, ек1Н1шке орай, ол кеп уакыт ашылмаган куйде калып келген. Эл-Фарабид1ц б1р уз1нд1с1н царастырып керел1к: «Бул, шынымен де, катынастыц рационалды немесе иррационалды бо- луына карамастан, арасында катынас бар шамалар­ ды аньщтау болып саналады. Бул жерде катынасы бар шамалардын б1ртект1 екешн айту кажет емес, ейткен1 олар катынаска тускенд1ктен б1ртек- Т1 болатыны тус1Н1кт1. Шамалардын арасындагы катынастар кейде рационалды, ал кейде иррацио­ налды болады»^. Будан баска ол катынастардыц барабарлык жене тецдш мен1н, ягни пропорцияларды (такасуб), про- порционалды шамаларды жене т.б. карастырады. Осы орайда Отто Нейгебауэрдыц Евклидт1ц «Бастауларыо гасырлар бойы математикалык уйретуд1ц нег1з1н кураган деген П1к1р1н келт1ру орынды болмац. Б1рак, буган карамастан, олардыц аксиоматикалык курылымыныц м э т, талдау непздер1мен байланысты есептер он тогызыншы ^ Аль-Фараби. Математические трактаты. - Алма- Ата, 1972. - С. 253-254. 94

Мркпе гасырда математиктерд! тура осындай тэс1лдерге жольщтырганга деЙ1н, дурыс угынылмай келген. Осы тургыдан алганда, V К1таптагы про­ порция теориясы ерекше сипатца ие, оныц грек математикасындагы шынайы рел1 Дедекинд ирра- ционалдьщ сандар мен узд1кс1зд1к теориясын жа- саганнан кеЙ1н гана тус1Н1кт1 болды^^. Эбу Насыр эл-Фараби де бул эте курдел1 мэселен1 тус1нуге жакын барган сиякты. «Рылымдардыц Т131М1)> трактаты «Сандар гылымынан» - «Илм ал-адад» басталады. Бул шыгармада эл-Фараби «сандар туралы гылым рет1н- де ек1: колданбалы жэне теорияльщ гылымдарды тус1нем1з»^ деген санныц аньщтамасын бер1п, сол аркылы гылымныц М1ндеттер1н жэне математиканыц да мэнш аныктайды. Ол-Фарабид1ц математиканы жет1лген формаларды зерттей- т1н гылым ретшде карастыруы, ортагасырльщ галымныц оныц абстрактылы-теориялык мен1н дурыс тус1нет1н1н дэлелдей тусед1. Ол былай деп жазады: «Сандардыц теориялык гылымы акыл аркылы денелерден жэне олардагы есептеуге ке- летш барльщ нерседен дерекс1з алынган сандарды абсолютты мэнде зерттейд1. Ол оларды заттардагы есептеуге келет1н, сез1м аркылы кабылданатын заттардыц барльщ нэрселер1нен дерекс1зденд1рш карастырады. Бул гылым барлык гылымдарга ен1п кетед1)>^°. Бул жерде гылымды математикаландыру мэселес1 койылып отыр. Бул туста эл-Фараби аристотельд1к тус1н1кке не- ^^Нейгебауер О. Точные науки в древности. - М.: Нау­ ка, 1968. - С. 213. ^ Аль-Фараби. Математические трактаты. - С.18-19. б°Сонда. 19-6. 95

3. Нысанбаев, Г. Цурнангалиева, Н. Сейтахнетова Г1здел1п, сан угы м ы тур ал ы пайы мдайды . А тал ган ецбектен белг1л1 болгандай, ел-Фараби сандардьщ пифагоршыл теориясын, ежелг1 гылымдардыц (унд1Л1К, мысырлыц) есепт1К ж уйес1н, ф игуралы ц сандарды ете жацсы б1лген. Ол иррационалды сандарга жасауга болатын амалдарды логикальщ жене теорияльщ тургы да дэлелдеу меселесш де кетерген. Цаз1рг1 кептеген зертттеунплердщ п1К1р1нше, «антикальщ математикада бутш сандардыц цаты- нас теориясы мен узд1кс1з шамалар катынасы тео- риясы жасалган екен. Булардыц алгашцысы цаз1рг1 белшек теориясыныц кызмет1н, ал ек1нш1С1 - накты сандардыц цызмет1н атцарган. Антикальщ математиктер бул ек1 теорияны айкын ажырататын. Таяу жене Орта Шыгыс математиктер1Н1ц ец мацызды жет1ст1г1 ек1теорияны, ягни: бут1н сандар катынасыныц теориясын жене сан угымын, бупн б1з накты оц сан деп атап журген сан угымына деЙ1н кецейтуге нег1зделген катынастыц жалпы теориясын 51р1кт1ру болатын»^. Галым ортагасырлыц елем уш1н ете езект1 болган математикальщ реалдык туралы меселен1 де кетерген. Ол бул м е с е л е т осы саланыц кес1би-галымдардыц пен1мен жене кызмет]мен байланыстырган. Эбу Насыр ел-Фарабид1ц кеп­ теген тужырымдары каз1рг1 «математикалык реалдык деген1М13 математикт1ц т1келей айналы- сатын кызмет1н1ц пен1, ал объективт1 реалдьщ ка катысты - ж анам а б1Л1м жуйес1. Теориялык математиканыц барлык кагидалары мен формула- лары Т1келей нацты, эмпирикальщ объект1лерге Розенфельд Б.А., Рожанская М.М., Соколов­ ская З.К.. Абу Райхан аль-Бируни. - М., 1979. - С. 39. 96

Мркпе емес, теорияльщ, киялдагы объект1лерге катысты болады» деген тус1н1ктермен ундес1п ж а т ы р ^ . «Геометрия гылымы» трактатында энцик- лопедист-галым геометриянын, М1ндеттер1 мен пэн1н а н ь щ т а й д ы жене геометрияныц жалпы теориясындагы узд1КС13 шамалар катынасыныц калыптасу тарихы меселесш де айналып етпейд1. «Геометрия гылымы» деген атаумен ек1 гылымды: Колданбальщ жене теорияльщ гылымды тус1нем13. ^олданбалы геометрия егер оны агаш шебер1 колданса - агаш денен1н„ ал егер уста колданса - те- мip денен1н, сызыктары мен беттерш карастырады. 1^олданбалы геометриянын, маманы сы зь щ т а р д ы , беттерд1, квадрат, децгелек жене ушбурышты де- нелерд1 осы колданбалы энердщ пэн1 болып табы- латын материя р еттд е елестетед1. Теориялык гео­ метрия денелерд1 абсолютты турде карастырады, сондыктан олар барлык денелерд1н, беттер1 уппн ортак болып табылады. Теоретик сызьщтарды жал­ пы елестетш, акыл аркылы бул денен1н, накты тур1нен дерекс1зденед1. Ол бетт!, квадратты, шецберд1 жене ушбурышты жалпы карастырады, олардыц кандай дене екен1не, заты кандай болаты- нына, олар калай сез1лет1н1не кызьщпайды, тек аб­ солютты мэнде гана геометриялык денен1агаш, К1р- т ш немесе тем1р рет1нде емес, жалпы геометрияльщ дене р еттд е т у с т е д 1»бз. Керш отырганымыздай, эл-Фараби геомет­ риянын; практикальщ колданысы туралы мэселен1 карастырып отыр. Геометрия жене геометрияльщ тес1лдер ортагасырльщ ислам енер1 мен сэулет 62 Нысанбаев А.Н. Логика развития математики. - С. 78. Аль-Фараби. Математические трактаты. - С.20. 97

а. Нысанбаев, £ ^урнангалиева, Н. Сейтахнетова енер1нде кещ нен колданы лган. Геометрияльщ ою- ернектер циркуль жене сызгыш сиякты колданбалы куралды ц кемег1мен жасалган. Мусылмандьщ классикалык мозаикалык ою- ернект1, эдетте, ислам сеулет енер1н1ц туындыла- рын (меш1т, кесене, к^тапхана жене т.б.) безенд1ру- де колданатын. Ол - ешкашан кайталанбайтын симметриялык ернект1 жасау уппн колданатын бес кепжакты фигурадан куралган. Араб ернек салу енер1 К1таптарды, маталарды, к1лемдер- д! безенд1руд1ц ажырамас бел1г1 болып табыла- тын. Цаз1рг1 гылымдар арасында, араб ерн егтщ сызьщтары мен ернектер!н ек1нш1 рет кайталау мумк1н емес деген п1К1р бар. Дегенмен де, ел- Фарабидщ трактатына кайта оралайык. Бул ецбекте галым Евклидт1ц геометрияда синтездеу тэс1л1н гана пайдалануга болады деген П1КЮ1Н сы- найды. Ал ез1 - геометрияда синтезд1 де, талдау- ды да (бул жерде талдау (тахлил) - индукция тес1л1) пайдалану кажет дейд1. Эл-Фарабид1ц п1к1р1н- ше, геометрияльщ гылымда индукциялык ж е­ не дедукцияльщ тес1лдерд1 б1р1кт1рген кезде гана геометрияны дурыс тус1Н1п, колдануга болады. Бул меселеде оныц Евклидт1 сынауы нег13С13 бол- майтын. Эбу Насыр ел-Фараби Евклидт1 - пифа- горшыл деп атайды, сондыктан да оны теоретик деп санайды. Алайда, Евклид - математиктердщ платондык мектеб1Н1ц ек1л1 е к е т н жене де Пла- тон^^ гасырында математиканыц барлык б!Л1М1н корытындылаганын ескерсек, ол сондыктан да тео­ ретик болып шыгады. Евклид колданбалы мате- \"Ван дер Варден. Пробуждающаяся наука. Математи­ ки древнего Египта, Вавилона и Греции. - М., 1959. - С. 275. 98

Hipicne матикадан «Optika» («Перспектива туралы 1Л 1М »), «Katoptika» («Айнабейнелер1н1цте0риясы»), «Sectio Canonis» («Музыка теориясы»), «Phainomenia» («Элементарлык теориялык астрономия») сиякты ен,бектерд1 жазса да^^, тек одан к е й т гана тео­ риялык жене колданбалы гылымныц ек1лдер1 - Архимед пен Эратосфен ес1мдер1мен байланысты александрияльщ математиканын, еркендеу1 баста- лады. Александриялык математика мектеб1Н1ц классикалык. си н тезтщ ман,ыздылыгын Эбу На- сыр ел-Фараби езшщ математика жене жаратылыс- тану ецбектершде б1рнеше рет атап еткен. «Рылымдардын, т1з1М1нде» ол «Оптика гылымын» талдап, оптиканы - перспектива тура­ лы гылым деп б1лед1: «осы енердщ аркасында адам кашьщтьщтагы, ез1 бара алмайтын нерселерд1н. колем1 мен улкенд1Г1н, олардыц алыстыгын, 6ip заттын, баска затка деЙ1нг1 аракашыктыгын аньщтай алады...^, сонымен катар, ол - жарьщ шыгару, керу, керет1н куралдар меселелер1мен бай­ ланысты гылым» - деген аныктама беред1. «Илм ел- маназир» - Оптика туралы гылым физиканын, 6ip тарауы рет1нде угынылады: «Сонымен, оптика осы айналардын, еркай- сысында осы терт сеуле аркылы Kepin, бакылайтын нерсен1н, 6epiH жене бакылауга алынатын денеге тен нерсенщ 6epiH зерттейд1»^'. Бул жерде айтылатын терт сеуле тузусызьщты, И1лген, шагылыскан жене Ван дер Варден. Пробуждающаяся наука. Математи­ ки древнего Египта, Вавилона и Греции. - М., 1959. - С. 275. ^ Абу Наср Аль-Фараби. Математические трактаты. - С. 23. б? Сонда. - 26-6. 99