Серікбай қажы Ораз "Ұлы дала төсіндегі ислам"

Шәймерден Қосшығұлов айда- Как только объявили «мани- Shaimerden Koshygulov returned удан революция дүмпуімен туған фест 17 октября» 1905 года – след- from exile after the explosion of 1905 жылғы «17 қазан манифесі» ствие революции, из изгнания the October 17, 1905 Manifesto жария болысымен босанып, Ақмо- освободился Шаймерден Косшы- Revolution, returning to the Akmola ла облысына оралды да, діни-ағар- гулов, он вернулся в Акмолинскую region, again undertaking religious тушылық қызметіне қайта кірісті. область и к своей религиозно-про- education. The vice from the side of Патша үкіметінің қыспағы мен светительной деятельности. Из- the tsarist government and repression қуғын-сүргіні оның ел ішіндегі гнание и давление, которым он further increased his reputation беделін одан ары арттыра түскен подвергся со стороны царского among the people. People with еді. Халық оны сүйіспеншілікпен правительства, еще выше вознес- love nicknamed him Shaike mullah. Шәйке молда деп атап кетті. Шәй- ли его авторитет в народе. Народ When Shaike mullah was in exile ке молда Саха елінде айдауда с любовью прозвал его Шайке in Sakha’s homeland, the Muslim жүргенде, орыс революциясы рух- мулла. Пока Шайке мулла был в uprising, inspired by the Russian тандырған мұсылман қозғалысы изгнании в Саха, вдохновленное revolution, began to develop in the империяда өрістей түскен бола- русской революцией мусульман- empire. During the development of тын. Қозғалыс барысында, 1905 ское движение набирало обороты. the uprising, in August 1905, Russia жылғы тамызда, Ресей мұсылман- Во время движения, в августе 1905 was the first congress of Muslims. дарының алғашқы съезі болды. года прошел первый съезд мусуль- Initially, his idea of freedom was Оның азаттық идеясын Шәймер- ман России. Шаймерден мулла supported by Shaimerden mullah. ден молда бірден қолдады. Ұзамай сразу одобрил его освободитель- Soon he was elected a delegate to кезекті ІІ Бүкілресейлік мұсыл- ную идею. Его избрали делегатом the II All-Russian Muslim Congress. мандар съезіне делегат болып сай- в следующем ІІ Всероссийском The congress raised the issue of the ланды. Съезде мұсылмандардың съезде мусульман. В съезде под- creation of a Muslim people’s political халықтық саяси партиясын құру нимался вопрос о создании на- party. Shaimerden Koshygulov was мәселесі көтеріліп, Шәймерден родной политической партии му- one of ten spokesmen of opinion Қосшығұлов осындай қажеттілік сульман, Шаймерден Косшугулов on such a need. Thus, Shayke Mulla, жайында оң пікір білдірушілер был в числе тех, кто был за такую who was elected to the commission қатарынан табылды. Құрылмақ потребность. Так, избравшийся for the creation of the program of мұсылман партиясының бағдарла- в состав комиссии по подготовке the future Muslim party, became an масын жасау жөніндегі комиссия программы создающейся партии active figure in the Muslim uprising. құрамына сайланған Шәйке молда мусульман Шайке мулла явился осылай ол мұсылман қозғалысы- активным деятелем движения му- ның белсенді қайраткеріне айнал- сульман. ды.  Атақты Қоянды жәрмеңкесі.  Ярмарка в Коянды.  The famous Koyandy Fair. 101

 Қоянды жәрмеңкесі 1848 жылы Қарқаралыдан 52 шақырым қашықтықтағы Қоянды деген жерде басталған болатын. Алғашында небары 2 шаршы шақырым аумақты қамтыған қызу сауда алаңының ұзындығы 11 шақырым, ені 5 шақырымға созылған.  Патша өкіметіне саяси қарсылық ретінде 14 мың адам қол қойған атақты «Қарқаралы петициясы» осы жәрмеңкеде жазылған.  Ярмарка Коянды появилась в 1848 году в местности Коянды, что в 52 км от Каркаралы. Изначально ярмарка была площадью 2 км, но после расширения торговли увеличилась до 11 км в длину и 5 км в ширину.  Именно на этой ярмарке 14 тысяч человек подписали известную «Каркаралинскую петицию» в знак политического протеста против царского правительства.  The Koyandy fair started in 1848 at Koyandy, 52 km from Karkaraly.Initially, the fair trade area of only 2 square kilometers was 11 kilometers long and 5 kilometers wide.  The famous Karkaraly petition, which was signed by 14,000 as a political opposition to the king’s rule, was written at the fair. 102

 Ресей императорымен кездесуге келген дала делегаттары.  Қырғыз-қайсақ депутаттарының 1859 жылы Санкт-Петербург қаласында патша қабылдауындағы сурет. (И.Сүлейменовтың  Степные делегаты, прибывшие для встречи с российским жанұялық мұрағатынан). императором.  Изображение аудиенции царя кыргыз-кайсакским депутатам в  The field delegates who came to meet with the Russian emperor. 1859 году в Санкт-Петербурге (из семейного архива И.Сулейменова).  The picture taken at the reception of the Kyrgyz-Kaisak deputies in St. Petersburg in 1859. (From the family archive of I. Suleimenov). 103

 Қазақ даласындағы Ресей зерттеушілерінің экспедициясы.  Экспедиция российских исследователей о казахских степях.  The expedition of Russian researchers in Kazakh steppes.  Қазақтың билері мен сұлтандары.  Казахские бии и султаны.  Kazakh judges and sultans. 104

 Айғаным ханша (1783-1853) — Шоқан Уәлихановтың анасы.  Айганым ханша (1783-1853) – мать Шокана Уалиханова.  Aiganym khansha (1783-1853) - mother of Shokan Valikhanov.  Қоңылқұлжа (1793-1865) — полковник, Ақмола округінің аға сұлтаны. Қазақ даласындағы ірі байлардың бірі. 20 ұлы бар (А. Янушкевич дерегі бойынша).  Коныркулджа (1793-1865) – полковник, старший султан Акмолинского округа. Зажиточны казахский бай. Имел 20 сыновей (согласно источникам А.Янушкевича).  Konyrkulzha (1793-1865) - Colonel, senior Sultan of Akmola district. One of the large wealthy in the Kazakh steppes. He had 20 sons (according to A.Yunushkevich).  Ақмола округі және Қарқаралы уездінің басшылары.  Главы Акмолинского округа и Каркаралинского уезда.  Akmola district and Karkaraly county. 105

Дудин суреттері. 1899 жыл. Фотографии Дудина. 1899 год. Dudin’s photos. 1899 year.  Даладағы намаз.  Дәреттен кейінгі  Намаз в степи. қолды сүрту.  Prayer on the field.  Вытирание рук после омовения.  Washing hands after ablution.  Дәрет алу.  Қой соярдан алдын дұға жасауда.  Омовение.  Wearing.  Молитва перед закланием барана. 106  The prayer before slaughtering the sheep.

 Кунсткамера жинағындағы қазақ әйелі.  Казахская женщина в собраниях кунсткамеры.  The Kazakh woman in the Kunstkamera collection.  Қазақ әйелдері.  Казахские женщины.  Kazakh women. 107

 Шормановтар әулеті.  Семья Шомановых.  The Shorman’s Dynasty.  Қазақ сұлтандары.  Шығай сұлтан отбасымен.  Казахские султаны.  Шыгай султан с семьей.  Kazakh sultans.  The Shygai Sultan with his family. 108

БҮКІЛРЕСЕЙЛІК МҰСЫЛМАНДАР СЬЕЗДІ ВСЕРОСИЙСКИЙ СЪЕЗД МУСУЛЬМАН CONGRESS OF ALL-RUSSIAN MUSLIMS Мұсылмандардың жағ- Вначале ХХ века на не- This was the first congress дайы, оның отаршыл скольких Всероссийских which was held in all үкімет тарапынан көріп съездах мусульман было Russian extend in the отырған қысымшылықтары, со- обсуждено состояние мусульман, beginning of XX century, where ның ішінде діни істері жөнінде которые подвергались давлению the condition of Muslims and көріп отырған қысымшылықта- со стороны колониального пра- pressure from the governments’ ры империя мұсылмандарының вительства в вопросах религии. side, especially pressure on religious ХХ ғасыр басында Бүкілресейлік Например, в июне 1914 года на affairs on the Muslims of the empire дәрежеде өткізген бірнеше съез- Всероссийском съезде мусульман, was discussed. For example, the дерінде де талқыланды. Мысалы, которое было организованно Му- State Duma of Russia in June 1914, 1914 жылы маусымда Ресей Мем- сульманской фракцией Государ- organized by the Muslim faction лекеттік Думасы Мұсылман фрак- ственной Думы России, были об- of the Russian Muslim Congress, циясының ұйымдастыруымен суждены вопросы упорядочения discussed the regulation of spiritual өткен Бүкілресейлік мұсылман дел, связанных с духовными тре- affairs of Muslim peoples. At съезінде мұсылман халықтары- бованиями мусульманских наро- the congress, the Kazakhs sent a ның рухани істерін ретке келтіру дов. На съезде казахи отправили telegram to the central Russian мәселесі талқыға түседі. Съезде телеграмму в центр с требовани- authorities with a request to solve қазақтар орталық орыс өкіметінен ем решит проблему с муфтиятом. the problem associated with the қазақтардың мүфтилік мәселесін Выступая с докладом на съезде Б. Kazakh muftiproblems. B.Karataev, шешуді өтініп жеделхат жолдады. Каратаев сказал: «Казахи рань- who made a report on spiritual issues Съезде қазақтар арасындағы ру- ше были в составе Оренбургского at the congress, said: The Kazakhs хани істер жөнінде баяндама жа- муфтията, но в 60-х годах прошло- had previously been subordinate саған Б.Қаратаев: «қазақтар бұрын го века правительство надеясь, to the Orenburg Mufti, in the 60s Орынбор мүфтилігіне қарайтын, что казахи станут православными, of the last century the government өткен ғасырдың 60-шы жылдары исключило их из Оренбургского excluded them from the Orenburg үкімет орындары оларды Орынбор муфтията. Правительство не раз- Mufti hoping that the Kazakhs мүфтилігінен шығарып тастаған- решало строительство более одной would move to the Orthodox faith. да, қазақтар енді православиеге мечети в каждой волости. Однако Therefore, they did not allow the өтеді деп үміттенді. Сондықтан әр казахи, действуя тайно, вместо од- construction of a mosque in every болысқа бір мешіттен артық мешіт ной мечети строили десятки». parish of more than one mosque. салуға рұқсат бермеді. Алайда, қа- Всероссийский съезд му- Nevertheless, taking into account the зақтар бір мешіттің орнына он- сульман стал самым огромным fact that «instead of a single mosque даған мешіттер салып, жасырын достижением с точки зрения the Kazakhs secretly built dozens of әрекет етті», – дей отырып, қа- политической силы в истории му- mosques», therefore, they told about зақтарды ендігі жерде Орынбор сульманского движения. На дан- the need to include Kazakhs in the мүфтилігіне қайта қосу керектігін ное мероприятие собрались со Orenburg mufti. айтады. всех уголков империалистической The «Holding of the Russian Мұсылмандық қозғалыстың державы люди, которые жела- Muslim congress» was the greatest саяси күш, саяси қозғалыс ретінде ли поднять вопросы о жизни му- achievement in the history of the тарихта қалдырған ең ірі жетістік- сульманского населения страны. Muslim movement, both as political тері – Бүкілресейлік мұсылман Рассматривались вопросы авто- power and the political movement. съездерін өткізу болды. Импери- номии, национального характера, In the meeting, all representatives ялық державаның түкпір-түкпірі- языка, религии, культуры. Звучали of Muslims united from all corners нен мұсылман өкілдерінің басын требования быть наравных правах of the Empire, considered important қосқан бұл жиылыстарда империя с российским народом, предоста- questions about giving thepeopleal шеңберіндегі мұсылман халықта- вить свободу местным угнетен- or cultural autonomy to Muslim рына ұлттық немесе мәдени ав- ным народам, решить их социаль- people within the framework of the тономия беру, олардың тіл, дін, ные проблемы в целом. empire, as well as the equality of мәдениет салаларында Ресей аза- the language, religion and culture маттарымен тең құқықта болуы, with the Russian citizens, solution жергілікті езілген халыққа саяси of the problem of granting political бостандықтар әперу, олардың әле- freedom to depressed residents, and уметтік мәселелерін шешу сияқты other important issues decisive for ауқымды және ұлт тағдырындағы the fate of people. маңызды мәселелер көтерілді. 109

ХХ ғасыр басындағы Ресей В начале ХХ века всего было In the historyof the Muslim империясы көлеміндегі мұсыл- проведено шесть всеросийских movement, six Russian congresses мандық қозғалыс тарихында жал- съездов мусульман. Первые три из were held on the scale of the Russian пыресейлік алты бірдей мұсыл- них состоялись в период 1905-1907 empire in the early XX century. The ман съездері өткізіліпті. Олардың годы, четвертый 1914 году и пятый first three congresses were held in алғашқы үшеуі – 1905-1907 жыл- в 1917 году 1-11 мая в Москве, ше- 1905-1907 years, fourth and fifth дар аралығында, төртіншісі – 1914 стой 21-31 июля того же года. На congress was held in the 1st-11th жылы және бесіншісі – 1917 жылы первые три съезда повлияла пер- of May in 1917 year in Moscow, and 1-11 мамыр аралығында Мәскеу- вая русская революция 1905 года, the sixth one was held this year де, алтыншысы – осы жылы 21-31 на остальные - октябрьская рево- between the 21st-31st of July in the шілде аралығында Қазан қаласын- люция, свергнувшая царя. Kazan city. The first three congresses да өткізіледі. Алғашқы үшеуіне were influenced by the First Russian 1905 жылғы Бірінші орыс револю- Revolution of 1905, and the latter циясы ықпал етсе, соңғыларына were influenced by the February патшаны тақтан құлатқан ақпан Revolution in which the tsar was төңкерісінің ықпалы болғандығын overthrown. жоққа шығара алмаймыз.  Бүкілресейлік мұсылмандар І съезді.  I Всеросийский съезд мусульман.  The I Russian Muslim Congress. 110

Мұсылман халықтары бас  Бүкілресейлік мұсылмандар ІІ съезді. The Russian Muslim congress қосқан бірінші бүкілресейлік мұ-  ІІ Всеросийский съезд мусульман. joined all Muslim peoples and сылмандар съезі 1905 жылы Ниж-  The II Russian Muslim Congress. was held in 1905 in the Nizhny ний Новгород қаласында өтеді. Novgorod. Since government Үкімет орындарының рұқсат бер- Первый всеросийский съезд agencies did not permit the first меуіне байланысты, бұл алғашқы мусульман 1905 года, где собра- congress, it was held secretly near съезді жасырын түрде қала маңын- лись мусульманские народы, был the city on the «Gustav Struve», дағы Ока өзенінде «Густав Струве» проведен в Нижнем Новгороде. near the Oka River. The congress кемесінде өткізуге тура келеді. Та- Так как не было разрешения со сто- was chaired by I.G.Gasprinski, in тар, әзербайжан, қазақ және тағы роны правительственных структур which Tatar, Azerbaijani, Kazakh and басқа мұсылман халықтарының на проведение такого меропри- other representatives of the Muslim өкілдері қастысқан съезге И.Гас- ятия, его тайно првели его на ко- people took part. The congress принский төрағалық етеді. Съез- рабле «Густав Струве» на реке Оке delegates took into account the де делегаттар діни, мәдени, сая- вблизи города. Руководил съездом religious, cultural and political goals си талаптарын империяның шет татар, азербайджанцев, казахов и of the oppressed Muslims in the аймақтарындағы езілген мұсыл- других мусульманских народов, И. periphery of the empires on the basis ман халықтарының құқықтары Гаспринский. На съезде делегаты of the rights of Muslim peoples. They тұрғысынан тұжырымдап, «Ресей решили, что мусульманские наро- decided to accept the following: «The империясының мұсылмандары ды, населяющие окраины импе- Muslims of the Russian Empire in the жалпы мемлекеттік мүддеге сай, рии, должны объединиться в одну public interest, and the formation of сондай-ақ Ресей өмірі жағдайын- политическую партию, чтобы с се- political parties in order to act in да бүгін және болашақта бірігіп годняшнего дня и в будущем вме- the conditions of Russia’s life today қимыл жасауы үшін бір саяси па- сте идти в ногу с жизнью России. and in future». At this congress, рияға бірігуі керек» деген қаулы На данном съезде мусульман под- the Muslim party («Ittifak-ul- қабылданады. Осы съезде мұсыл- писали декларацию, состоящую из muslimin» - «Union of Muslims of ман партиясы («Иттифақ-ул-мус- 23 пунктов и проект программы Russia») adopted a charter consis- лимин» – «Ресей мұсылмандары партии «Иттифақ-ул-муслимин» ting of 23 items and a draft program. одағы») бағдарламасының жобасы - «Союза мусульман России». Со- In accordance with the law, it мен 23 тармақтан тұратын жарғы- гласно документу филиалы поли- was decided to open the party’s сы қабылданады. Жарғы бойынша тического объединения должны branch in 16 cities: Omsk, Uralsk, 16 қалада, оның ішінде Омбыда, открыться в 16 городах таких как Orenburg, Semipalatinsk, Perovsk, Оралда, Орынборда, Семейде, Вер- Омск, Уральск, Оренбург, Семей, Petropavlovsk, and Tashkent. ныйда, Перовскіде, Қызылжарда, Верный, Перовск, Кызылжар, Таш- Ташкентте партияның бөлімше- кент. лері ашылатыны көрсетіледі. 111

Ресей империясы мұсыл- Исторически значимым был The third Russian Muslim мандарының басын қосқан «Ре- третий съезд всероссийского съез- congress had a great historical сей мұсылмандары одағының» да мусульман Росийской империи, significance and was held on 16th- бағдарламасын қабылдауда 1906 прошедший с 16 по 21 августа 1906 21st of August 1906, on the approval жылы тамыздың 16-21 аралығын- года в Нижнем Новгороде, на ко- of the program proposed by «Russian да Нижний Новгород қаласында тором собрались 800 делегатов Muslims union» united all Muslims 800-ге жуық делегаттың қаты- чтобы принять программу «Сою- of Russian empire in Nizhny суымен өткен үшінші жалпыре- за мусульман России». На съезде Novgorod, where approximately сейлік мұсылман съезінің тарихи от казахского народа участвовал 800 delegates were participating. маңызы зор болды. Оған қазақ Шаймерден Косшыгулов, которо- The Shaike Kosshygulov went as a елінен делегат боп барған Шәй- го избраили в состав коллегии и delegate from the Kazakh nation, ке Қосшығұлов съездің төралқа- председателем мероприятия. Он and was elected to the presidium сы құрамына сайланып, жиынды активно участвовал в решении of the congress, to manage the басқаруға қатысты. Ағымдағы вопросов сложившейся политиче- meeting. He took an active part саяси ахуал, оқу және дін істері ской конъюктуры, образования и in the discussions of the current жөніндегі съездің талқылауларына религий, дискутировал на прениях political situation, contributed to үн қосып, тиісті қаулылар мәтін- по повестке съезда. Косшыгулов the discussions of the congress on дерінің ақырғы редакциясын жа- работал над редакцией последне- educational and religiousissues, сауға, ағымдағы саяси сипаты бар го варианта декларации. На съез- as well as to the creations of the талқылауларға белсене атсалысты. де партийная организация сфор- latest versions of the decrees. Съезде бүкілресейлік мұсылман мировалась как «Союз мусульман In the congress Russian Muslim партиясы ұйымдық тұрғыда «Ре- России». Для дальнейшего функ- party was adjusted as «Russian сей мұсылмандар одағы» болып ционирования был создан цен- Muslims union» from the point of рәсімделді. Оның жұмысын жүр- тральный аппарат партии, членом organizations. A central committee гізу үшін жабық дауыспен орталық которого единогласно избрали was formedby secret ballot in order комитет жасақталып, Шәймерден Шаймердена Косшыгулова. to carry out the instructions, and Қосшығұлұлы да бір ауыздан мүше Shaimerden Koshgygululy was боп сайланады. На этом съезде был принят unanimously elected as a member of програмный документ, состоящий this committee. 72 тармақтан тұратын бағдар- из 72 разделов. Делегаты приняли ламалық құжат дәл осы съезде қа- решение по вопросам обучения, The document of the program былданды. Съезд делегаттары оқу состоящий из 33 разделов. Расмо- that consists of 72 articles was мәселесі бойынша 33 тармақтан трели вопросы ведения занятий accepted in the same congress. The тұратын қарар қабылдады. Онда на родном языке с использовани- delegates of the congress accepted мұсылман балалар үшін барлық ем арабской графики и письмен- the resolution which consists of 33 елдімекендерде бастауыш және ности и возможности открывать articles on the issue of education. орта мектептер ашу, оқуды араб начальные и средние школы везде There were discussed issues графикасы негізінде ана тілінде для детей мусульманской части about opening schools for Muslim жүргізу мәселелері қарастырыл- населения. Съезд принял реше- children’s in every settlement, about ды. Мұсылмандар бірлігін артты- ние о том, что во всех школах бу- teaching native language on the basis ра түсу мақсатында съезд «ортақ дут обучать «общему тюркскому of Arabic alphabet. The congress түркі тілі» барлық мектептерде языку» в целях усиления единства decided that every school should оқытылсын деген шешім қабылда- мусульман. Делегаты приняли ре- have «common Turkic language» in ды. Делегаттар «барлық мүфтилер шения «Все муфтии должны изби- order to make better unity between сайлансын; қазақ облыстарының раться; дела по вопросам религии Muslims. The congress came to the діни істері Орынбор мүфтилігіне казахских областей должны быть conclusion that «all mufti should тапсырылсын; Түркістанда өз ал- переданы в ведение Оренбург- be elected; the religious affairs of дына жеке мүфтилік ашылсын» ского муфтията; должен быть от- Kazakhs’ regions should be passed деген қорытындыға келді. Халық крыть отдельный муфтият в г.Тур- to Orenburg’s mufti; there should ағарту мәселесінде, ана тілінде кестан». Также были рассмотрены be open private mufti in Turkestan». сабақ жүргізетін бастауыш мек- вопросы касательно просвещения They also considered the issue of тептерін ашу, орыс тілін орыс мек- и финансирования начальных public education, as opening primary тептерде тек қосымша пән ретін- школ правительством, препода- schools conducting classes in their де оқыту, бастауыш мектептерді вания русского языка как допол- native language, to make the Russian үкімет тарапынан қаржыландыру нительного предмета, открытие languagein Russian schools as an сияқты мәселелер көтерілді. начальных школ с преподаванием optional subject and to make primary на родном языке. schools funded by the government. 112

 ІІ Думадағы Мұсылман фракциясы депутаттарының бір тобы. Отырғандардың сол жақтан біріншісі – Шәймерден Қосшығұлов. Түрегеп тұрғандардың сол жақтан екіншісі – фракция төрағасы Құтлұмұхамед Тевкелев.  Группа депутатов от мусульманской фракции ІІ Думы. Из сидящих первый слева – Шаймерден Косшыгулов. Из стоящих второй слева – глава фракции Кутлумухаммед Тевкелев.  A group of members of the Muslim faction in Duma. Shaimerden Kosshygulov, the first to sit at the left. The second from the left is the faction leader, Kutlumukhamed Tevkelev.  Бүкілресейлік мұсылмандар съездіне кіру билеті.  Билет для участия во Всеросийском съезде мусульман.  The entrance ticket to the Russian Muslim Congress. 113

1917 жылдың көктемінен қазақ қоғамында айтарлықтай саяси оқиғалар болып өтті. Қазақ зиялылары бүкілре- сейлік Құрылтай жиналысына әзірлік жүргізу, шешімін күткен бірқатар мәселелерді жалпыұлттық деңгейге кө- теріп, саяси сипат беру міндетін қойды. Осындай міндеттердің бірі түрлі деңгейде жиналыстар, съездер өткізу болды. Осы мақсатта облыстық деңгейдегі съездер 1917 жылдың сәуір-мамыр айларында Орынборда, Оралда, Семейде, Жетісуда, Омбыда өткізілді. Облыстық қазақ съездері күн тәртібіне жер, дін, соғысқа көзқарас, бұрынғы шенеуніктерді орнынан алу, Уақытша үкіметтің жергілікті билік органдарын құру, Ресейдің болашақ мемлекттік құрылысы және тағы басқа мәселелер қойылып, бұлар жөнінде қарарлар қабылданды. Облыстық қазақ съездері 1917 жылы 1-мамырда басталатын жалпыресейлік мұсылман съезіне де назар аударды. Торғай, Орал, Ақмола об- лыстық съездерінің күн тәртібінде жалпыресейлік мұсылман съезі арнайы мәселе ретінде қаралып, оған делегат- тар сайланды. Жалпыресейлік мұсылман съезі 1917 жылы 7-10 сәуір аралығында Орынбор қаласында өткен мұсылмандар мәжілісінде де қаралған еді. Осы мұсылман мәжілісіне қатысқан қазақ өкілдері де Торғай облыстық қазақ съезінің делегаттары болатын. Мәжіліске қатысқан қазақ өкілдерінің ішінде Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, У.Таналиев, С.Қадырбаев және тағы басқалар болды. Мәжілісте басты мәселе ретінде мемлекеттік құрылыс мәселесі қаралды. Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесі көп ұзамай өз қызметін тоқтатты. Кеңестің атқару комитеті құрамында болған қазақ өкілі Ж.Досмұхамедов Алашорда үкіметінің құрамына алынды. Оның мұндай өкілеттілігін 1917 жылы желтоқсанда Орынборда өткен екінші қазақ съезі бекітті. Дегенмен де, Ресей мұсылман халықтары өзінің шешілмей келе жатқан мемлекеттік құрылым, жер мәселелерін Құрылтай жиналысында түпкілікті шешуге үміт- тенді. Әйтсе де, мұсылман жұртшылығының Құрылтайдан күткен үміті ақталмады. Кеңес өкіметі 1918 жылы 5-қаңтарда Құрылтай жиналысын күшпен таратып жіберді. Осыжағдайға байланысты Әлихан Бөкейханов былай деп қинала жеткізеді: «Большевик Николай аяғын құшты. Құрылтай өзі Ресей мемлекетіне негізгі закон шығарып, мемлекет көшін түзетіп, жүртқа пайдалы бітім қылып, жақсы сапарға жұрт тілегін тартпақ еді. Бұл мақсаттың бәрі 5 қаңдардағы пулемет оғымен, құйын соққан күлдей ұшты. Ақылды, ұлт пайдасын демагогия, қараңғылық басты».  Бүкілресейлік мұсылмандар V съезді.  V Всеросийский съезд мусульман.  The V Russian Muslim Congress. 114

 Бақытжан Қаратаев.  Бахытжан Каратаев.  Bahytzhan Karatayev. С весны 1917 годы в жизни казахской об- щественности прошли большие политические изменения. Казахская элита подняла вопросы, решения которых были неотлагательными на национальном уровне, провели работу по под- готовке к проведению всероссийского курултая. Одной из задач было проведение на местах съез- ды и собрания различного уровня. С такой целью были проведены областные съезды в апрелеи мае 1917 года в Оренбурге, Орал, Семее, Семиречьеи Омске. Были приняты решения о создании ре- гиональных представительств временного пра- вительства, стурктура будущего государственно- го устройства России, занятие вакантных мест бывших чиновников, вопросы по делам религии, земельные отношения, отношение к войне и дру- гие поставлены на повестке областных съездов. Областные съезды казахов обратили внимание и на повестку всероссийского съезда мусульман, который планировали начать с 1 мая 1917 года. На областных съездах казахов Тургая, Орал и Акмолы рассмотрели вопросы повестки всероссийского съезда мусульман и избрали для него делегатов. Всероссийский съезд мусульман рассматри- вался и на мажилисе мусульман Оренбурга с 7 по 10 апреля 1917 года. Это были и те делегаты–каза- хи, которые участвовали на собрании мусульман в Тургайском областном съезде. Среди предста- вителей казахов, участвоваших в мажилисе, были А.Букейханов, А.Байтурсынов, У.Таналиев, С.Ка- дырбаев и другие. Главной повесткой была струк- тура государственного устройства. Деятельность Всероссийского союза мусуль- ман не продлилась долго. Представитель от ка- захов в исполнительном комитете союза Ж.Дос- мухамедов был принят в состав правительства Алашорда. Такое решение было принято на вто- ром съезде казахов в декабре 1917 года в Оренбур- ге. Не смотря на труности мусульманские народы России надеялись на съездах и курултаях решить насущные проблемы касательно земельных отно- шений и государственного обсутройства. Между тем надежды мусульманского населения курулта- ем не оправдались. Советское правительство си- лой распустило собрание 5 января 1918 года. По данной проблеме Алихан Букейханов говорил с тревогой: «Большевик сверг Николая. Съезд раз- работал основной закон для Российской государ- ственности, выравнял путь, согласовал выгодные условия для народа, выехал было в дорогу, но не оправдывал надежд народа. Все эти цели улетучи- лись как пыль по буре вместе с пулями пулеметов 5 января. Ум, выгоду нации накрыла демагогия и чернота». 115

In the summer of 1917, Kazakh society had faced and Mirzhakyp Dulatov proposed the idea «to create significant political events. Kazakh aristocracy set the autonomous independent Kazakh state», Alikhan task to make preparation for the meeting of Russian Bokeikhanov was for the idea of being Kazakh national- congress, to raise some issues to the national level and territorial autonomy «within the Democratic, federal and to give them political property. The one of such tasks parliamentary Republic of Russia». Majority sympathized was to carry the meetings and conferences of different for the Alikhans’ proposal. Also, resolution on making level. On this purpose, in April and May of 1917 the the program for «Alash» party was adopted and its conference of regional level was carried in Orenburg, draft was made together with Alikhan Bukeikhanov, Uralsk, Semipalatinsk, and Omsk. The Kazakh regional Ahmed Baitursynov, Mirzhakyp Dulatov, Eldes Gumarov, congresses in their agenda have considered and make Esengali Turmukhamedov, Gabdolkhamit Zhundibaiev solution for the the issues such as land, religion, war, and Gazimbek Beremzhanov. The program consisting of the former officials, the establishment of the interim 10 parts as position of the state, local freedom and basic government and local authorities, the construction of the human rights, religion, business, government and court, future state of Russia. They also drew attention on the protection of the country, tax, labor, teaching science and Russian Muslims congress which will start on the 1st of education and land issue was published in November 21st May in 1917. In the agenda of the regional congresses of 1917 in the newspaper «Kazakh». Turgay, Ural, Akmolawas considered the Russian Muslims congress as a special issue to which the delegates were The main purpose of the project was to create Kazakh elected. autonomy within the Russian federative-democratic republic. Because, the position of Kazakhstan at that The issue of Russian Muslims congress was also time show that the conditions necessary for becoming considered in the conference of Muslims carried in independent country have not been formed yet. From the Orenburg between the 7th-10th of April in 1917. point of meaning «Alash» wasn’t reactionary nationalist The delegates participating this conference as the but evolutionary patriotic party, it adhere the way of representatives of Kazakh society in the Muslims congress changing Kazakh society. And, it was based on the view also participated in Turgay regional Kazakh congress. that religion should be separated from politics and the In list of participants of the conference representing state should be based on political principle of secular Kazakhs’ were A. Bukeikhanov, A.Baitursynov, U.Tanaliev, state. S.Qadırbaev. As the main issue in the conference the problem of state building was considered. In the fourth paragraph of project program named «Religious affairs» is considered the need of consolidation The Russian Muslim Council soon ceased its activities. of secular state. It’s shown there that freedom of The Kazakh representative Zh.Dosmukhamedov who conscience should be recognized, everyone should be was in the composition of the executive committee has equal and free in the choice of their religion, and that been appointed to the Council of Alashorda. This kind of there shouldn’t be any discrimination or haughtiness authority was approved on the second Kazakh congress toward the religious position. Also, to stop giving the in December 1917 in Orenburg. However, Russian ransom (in the form of cattle) for the bride-girl, andto Muslim nations hoped to resolvethe final issues related prohibit mullahs to make a wedding ceremony to those tounresolved state structure in this constituent assembly. girls who are under the age of 16 and for the boys under Nevertheless, the hopes awaited from the conference did the age of 18. The suit on the issue related to a bride who not materialize. On January 5th 1918, the Soviet Union left to another man, should be considered in the court. forced the Constituent Assembly to dissolve. About this Taking into consideration the best aspects ofMuslim eventAlikhan Bukeikhanov said: «They experienced marriage law, to give to mullahs the opportunity of the fate of theBolshevik Nikolai. Conference wanted to naming the child and other issues related to marriage establish the basic law for the Russian state, to change and divorce. the priorities, to make truce among the people, to express the desire of citizens. All efforts were in vain. Benefit of In the second general Kazakh Congresscarried in the the nation from smartness was replaced to demagogy and Orenburg, it was decided to give the name «Alash» to lack of education». the autonomy of Kazakh-Kyrgyz regions whichRussian constituent meeting must approve. In addition, the In 1917, after theRussian February Revolution, the political program of the party «Alash» presentedthe Kazakh congress was organized in the Orenburg by the issues such as separation of the state from the church, figures of Alash movement consideringthe issue of state the equality of all religions before the law, freedom control.The representatives of Akmola, Semipalatinsk, of propagandizing all religious teachings, and the Turgay, Ural, Zhetisu, Fergana regions and Bukey establishment of private mufti in Kazakhstan. The horde attended the first congress where the «Alash» Alikhan Bokeikhanov and Gumar Karashty who were political party was established and elected its executive considered as the owners of good reputation among the committee. While, in the congress Akhmet Baitursynov Kazakh intellectuals were asked to attend the job of the congress. Also, Mustafa Shokai, Khalel and Zhakhansha Dosmukhanbetov also were invited to the congress. 116

The researcher M.Ysmagulov wrote a quote on the basis of the newspaperabout Gumar Karash who was serving in the Orenburg’s mufti as a qazi, who came earlier to the congress and make report: «On the congress Gumar al-Karashi from the Ufa skillfully read a short report». F. Sadakov wrote: «Yesterday, Kazakh Uzbek pupils are gathered together and have some discussion on this issue». But there is no information in the data that Gumar Karash attended the first Kazakh congress carried in Orenburg between the 21st– 26th of July 1917. The scientist Kabibola Sydykov wrote that: «In the beginning of the revolution Gumar Karashev was in the Ufa. There, he was the head of the IV section of the mufti (center of religious communities)». On the eve of the October Revolution he was in Ufa, there was no religious centerand he had served there in the section of help to invalids and orphans. The main responsibility of this section was to help pupils of madrasah and poor children, to organize to them the educational activities». On the opening of the second Kazakh congress Gumar Karash, Alikhan Bukeikhanov, Khalel Dosmuhanbetuly, Azimkhan Kenesaryuly was elected as the assistant of chairman of the congress B. Kulmanov. Well known author Sabit Mukanovpointing to this period said «Omar – was the governmental mullah of Alashorda party». The Saken Seifulin in his book «Thedifficult path» wrote: «One of the four assistants of the chairman of the congress was – Omar Karashuly».  1917 жыл, 5-13 желтоқсан. Жалпықазақ съезі. Орынбор қаласы.  5-13 декабря 1917 года. Всеказахский съезд. Город Оренбург.  December 5-13, 1917. The Russian Congress. Orenburg city. 117

Әлихан Бөкейханов (1866-1937) Ресейдегі 1917 жылы Ақпан төңкерісінен соң  Солдан оңға қарай: Х. Ғаббасов, Ж. Аймауытов, М. Дулатов, Алаш қозғалысы қайраткерлері ұйымдастырған мем- Ә. Марғұлан, А. Байтұрсынов, А. Байтасов, М. Әуезов. 1926 ж. лекеттік басқару мәселесіне байланысты Орынбор қаласында жалпықазақ съезі болып өтеді. Ақмола,  Слева направо: Х.Габбасов, Ж. Аймауытов, М.Дулатов, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Ферғана облыстары мен А.Маргулан, А.Байтурсынов, М.Ауезов. 1926 г. Бөкей ордасының өкілдерң қатысқан бірінші съезде «Алаш» саяси партиясы құрылып, оның атқарушы  Left to right: H. Gabbasov, Zh.Aimauytov, M. Dulatov, комитеті сайланады. Съезде Ахмет Байтұрсынов пен A. Margulan. A. Baitursynov, M.Auezov. 1926. Міржақып Дулатов «автономиялы тәуелсіз қазақ мем- лекетін құру» идеясын ұсынса, Әлихан Бөкейханов «демократиялық, федеративтік және парламенттік Россия республикасының құрамындағы» қазақтың ұлттық-территориялық автономиясы болуды құп көрді. Басым көпшілік Әлихан ұсынысына іш тарт- ты. Сондай-ақ, «Алаш» партиясының бағдарламасын жасау жөнінде қаулы қабылданып, жобасын Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Елдес Ғұмаров, Есенғали Тұрмұхамедов, Ғабдолхамит Жүндібаев, Ғазымбек Бірімжановтар біріге жасады. Мемлекет қалпы, жергілікті бостандық, негізгі құқық, дін ісі, билік һәм сот, ел қорғау, салық, жұмысшылар, ғылым-білім үйрету, жер мәселесі деген он бөлімнен тұратын бағдарлама жобасы 1917 жылы 21-қарашада «Қазақ» газетінде жарияланған болатын. Бағдарлама жобасының негізгі мақсаты – Ресей федеративтік демократиялық республикасының құрамындағы қазақ автономиясын құру болып та- былды. Себебі, сол кезеңдегі жағдайлар Қазақстанның тәуелсіз ел болуы үшін қажетті шарттар әлі қалыпта- спағанын байқататын еді. Мәні жағынан «Алаш( ре- акциялық ұлтшыл емес, эволюциялық отаншыл пар- тия еді, ол қазақ қоғамын бірте-бірте өзгерту жолын ұстанды. Ал, дін саясаттан ажыратылып, мемлекет зайырлы принципке сүйенетін болуы тиіс деген саяси ұстаным негізделді. Жоба бағдарламасындағы «Дін ісі» атты төртінші тармақта мемлекеттің зайырлық негізін бекітудің қажеттіліктері айтылған. Ар-ождан бостандығы мой- ындалып, әркім діни сенімі бойынша тең және еркін болып, діни ұстанымы жөнінен астамшылық немесе кемсітушілікке жол берілмейтіні көрсетілген. Сон- дай-ақ, қалың мал беруді тоқтатып, молдаларға 16 жасқа толмаған қыздар мен 18 жасқа толмаған ер ба- лалардың некесін қиюына тыйым салынды. Ал, жесір дауы сотта қаралуы тиіс болды. Мұсылмандық неке құқығының озық жақтары ескеріле отырып, неке қию мен ажырасу, балаға ат қою мәселелерін молдаларға беру енгізілді. 118

 Алашорда үкіметінің іс-қағаздарының бас белгісі. Основная цель проекта программы – создание ка- Алаш қаласы. 1918-20 жылдар. захской автономии в составе Российской федератив- ной демократической республики, так как событии  Главный знак деловых документов правительства того периода показали, что еще не сложились условия Алаш. Город Алаш. 1918-1920 годы. для становления независимого Казахстана. По своей сути «Алаш» была не реакционной, националистиче-  The main sign of the Alash Orda government documents. ской, а эволюционно-отеческой партией, придержи- Alash town. 1918-20 years. вающаяся идеи постепенного изменения казахского общества. Религия должна быть отделена от полити- ки, государство должен основываться на принципах светскости. В четвертом разделе проекта программы под названием «Вопрос о вероисповедании» речь шла о необходимости утверждения светской основы го- сударства. Была признана свобода совести, каждый свободен и равен в выборе вероисповедания, не до- пускается исключительность или дискриминация по религиозному признаку. Также была отменена выда- ча калыма за невесту, было запрещено муллам заклю- чать брак до достижения брачного возраста – девуш- ки - 16 лет, юноши - 18 лет. Учитывая прогрессивные стороны мусульманского брачного права, в ведении мулл остались вопросы брака, развода, наречении ре- бенка именем. После Февральской революции 1917 года в России,  Алаш автономиясының Батыс бөлігін басқару деятели алашского движения организовали и про- жөніндегі бөлімнің мөрі. Жымпиты. 1918-20 жылдар. вели в Оренбурге Общеказахский съезд, на котором рассматривались вопросы государственного управле-  Печать отделения по делам управления Западного ния. На первом съезде, где принимали участие деле- региона автономии Алаш. Жымпиты. 1918-1920 годы. гаты из Акмолинской, Семипалатинской, Торгайской, Уральской, Семиреченской, Ферганской области и  Seal of the Division for Management of the Western Букейской орды, была образована партия «Алаш» и part of Alash Autonomy. Zhympity. 1918-20 years. выбран исполнительный комитет партии. На Съезде Ахмет Байтурсынов и Миржакип Дулатов предложи- ли идею «создания независимого автономного казах- ского государства», а Алихан Бокейханов отстаивал право казахов на территориально-национальную ав- тономию в составе «демократической, федеративной и парламентской Российской республики». Большин- ство отказался от предложения Алихана Бокейхано- ва. Также на съезде было принято постановление о разработке программы партии «Алаш». В создании проекта программы приняли участие Алихан Бо- кейханов, Ахмет Байтурсынов, Миржакип Дулатов, Елдес Гумаров, Есенгали Турмухамедов, Габдолхамит Жундибаев, Газымбек Биримжанов. Проект програм- мы, состоящий из десяти разделов как государствен- ное устройство, местная свобода, основное право, во- прос о вероисповедании, власть и суд, защита народа, налоги, рабочий вопрос, развитие науки и просвеще- ния, земельный вопрос, был опубликован 21 ноября 1917 года в газете «Қазақ». 119

Орынбор қаласында өткен екінші жалпы қазақ На втором Общеказахский съезде, прошедшем в съезінде жалпы Ресей құрылтай жиналысы мақұл- городе Оренбурге, было принято решение о присво- дауға тиісті қазақ-қырғыз облыстарының автоно- ении имени «Алаш» Автономии казахо-киргизских миясына «Алаш» атауын беру ұйғарылды. Сонымен областей, что должно быть утверждено на Всерос- қатар, «Алаш» саяси партиясының бағдарламасында сийском учредительном собрании. Вместе с тем, в мемлекеттің шіркеуден бөлектенуі, заң алдындағы программе политической партии «Алаш» были пред- барлық діндердің бірдейлігі, барлық діни оқулардың ложены отделение церкви от государства, равенство насихатталу бостандығы, Қазақстанда жеке мүфти- всех религии перед законом, свободная агитация всех яттың құрылу мәселелері ұсынылды. Съездге Әлихан форм религиозного обучения, создание отдельного Бөкейханов Ғұмар Қарашты қазақ зиялылары ара- муфтията в Казахстане. Алихан Бокейханов пригла- сындағы үлкен бедел иесі санап, съезд жұмысына сил участвовать в работе съезда Гумара Караша как қатысуын өтінеді. Сондай-ақ, Мұстафа Шоқай, Халел человека, обладающего большим авторитетом среди және Жаһанша Досмұханбетовтар де осы съезге ар- казахской интеллигенции. Также были специаль- найы шақырылады. но приглашены на съезд Мустафа Шокай, Халел и Жаһанша Досмуханбетовы. Исследователь М. Исма- Зерттеуші М.Ысмағұловтың газет хабарына сүйе- гулов основываясь на газетном сообщении отмечает, ніп келтірген мына дерегінде Орынбор мүфтилі- что Гумар Караш, служащий в Оренбургском муф- гінің қази қызметінде жүрген Ғұмар Қараш съезд тияте казием, активно участвовал в работе съезда: жұмысына ерте келген: «Съезд алдында Уфадағы «Перед съездом Гумар Караш из Уфы вкратце сделал Гұмар әл-Қараши тарапынан қысқаша шебер до- хороший доклад»,- пишет Ф. Садоков, автор газетного клад оқылды», – деп жазады Ф.Садоқов деген автор. сообщения.- «Вчера казахские и узбекские учащиеся – Кеше Қазақ Һәм өзбек шәкірттері жиылып, бұ собравшись, обменялись мнениями по этому поводу». хақында бірқатар пікір алысулар болған екен». Однако, сведения об участии Гумара Караша в ра- Дегенмен, Ғұмар Қараштың 1917 жылы 21-26 шіл- боте Первого Общеказахского съезда, прошедшего в деде Орынборда өткен Бірінші жалпықазақ съезді- Оренбурге с 21 по 26 ноября 1917 года, отсутствуют. А не қатысқандығы туралы деректерде кездеспейді. по мнению ученого Кабиболлы Сыдыкова, накануне Ал, ғалым Қабиболла Сыдықовтың жазуынша, Қазан Октябрьской революции он находился в городе Уфа, төңкерісі қарсаңында ол Уфа қаласында болып, онда где работал в религиозном центре, в отделе помощи діни орталықтың жоқ-жітік, кемтар, жетім балаларға обездоленным детям, детям-инвалидам и сиротам: жәрдем беру бөлімінде қызмет еткен: «Революция «Когда началась революция, Гумар Карашев был в басталған кезде Ғұмар Қарашев Уфада болатын. Ол Уфе. Он там возглавлял IV отдел муфтията (центр ре- сондағы мүфтияттың (діни мекемелер орталығы) IV лигиозных учреждений). Задача отдела – оказание бөлімін басқарды. Бөлім міндеті – медресе шәкірттері помощи учащимся медресе, обездоленным детям, а мен жоқ-жітік балаларға жәрдем беру, оларды оқыту также организация их обучения». шараларын ұйымдастыру еді». На открытии Второго Общеказахского съезда Ал, Екінші жалпықазақ съездінің ашылу күні Гумар Караш наряду с Алиханом Бокейхановым, Ғұмар Қараш Әлихан Бөкейханов, Халел Досмұ- Халелом Досмуханбетовым, Азимханом Кенесары- ханбетұлы, Әзімхан Кенесарыұлымен бірге съезд улы был выбран заместителем председателя съезда төрағасы Б.Құлмановтың серігі (орынбасары) болып Б.Кулманова. Скорее всего, высказывание известного сайланады. Белгілі жазушы Сәбит Мұқановтың «Омар писателя Сабита Муканова о том, что: «Омар – был – Алашорда партиясының үкімет молдасы болды» де- правительственной муллой Алашординской партии» гені оның осы кезеңін меңзей айтылған сөз болса ке- связано с этим событием. Сакен Сейфуллин в своей рек. Сәкен Сейфуллин де: «Тар жол, тайғақ кешу» кіта- книге «Тернистый путь» также пишет о том, что: «Од- бында: «Сиез төрағасының төрт серігінің бірі – Омар ним из четырех заместителей председателя съезда Қарашұлы», – деп айтады. был Омар Карашулы». 120

 Алашорда үкіметінің Бас кеңселерінің бірі. Х.Омаровтың  Алашорда мәжілістері өткен фотосы. Семей. 2008 жыл. Ғ.Молдабаевтың үйі. Қазіргі М.Әуезов және  Одна из главных канцелярий правительства Алаш. Снимок Алаш мұражайы. Семей. Х.Омарова. Семей. 2008 год.  One of the main offices of Alashorda government. Photo of  Дом А.Молдабаева, в котором H.Omarov. Semey. 2008 year. проводились собрания алашординцев. Нынешний музей М.Ауезова и музей 121 Алаш. Семей.  The house of A.Moldabayev, who held the meetings in Alashorda. Modern M.Auezov and Alash Museum. Semey.  Алаш автономиясының астанасы Алаш қаласының жоспары. Алаш. 28 қараша, 1916 жыл.  План столицы автономии Алаш – города Алаш. Алаш. 28 ноября 1916 года.  The plan of the Alash city the capital of Alash autonomy. Alash. November 28, 1916

122

 І Алаш Далалық атты әскер полкінің штампы. Алаш қаласы.  Штамп І Алашского степного военно-конного полка. Город Алаш.  Stamp of the I Alash field cavalry regiment. Alash town.  1918 жыл. Ұлттық милиция бөлімінің штампы.  Алаш автономиясының Батыс бөлігін басқару жөніндегі бөлім  1918 год. Штамп отделения народной милиции. орналасқан ғимарат. Жымпиты кенті.  1918 Stamp of the National Police Office.  Здание, в котором располагалось отделение по делам управления Западного региона автономии Алаш. Город Жымпиты.  The building located on the western part of Alash Autonomy is a managment department. Zhympity settlement.  1918 жылы Қаратөбе съезі өткен ғимарат.  Здание, в котором в 1918 году состоялся Каратюбинский съезд.  The building that where the Karatobe congress was held in 1918. 123

АЛҒАШҚЫ ҚАЗАҚ ҚАЗИЫ ПЕРВЫЙ КАЗАХСКИЙ КАЗИ THE FIRST KAZAKH KAZI Ғұмар Қараш (1875-1921) Ғұмар Қараш 1875 жылы Гумар Караш родился в The Gumar Karash was born ішкі Бөкей ордасындағы 1875 году в местности Кы- in the center of Bukey Қырқұдық деген жерін- ркудык на территории Бо- hord, in the place named де дүниеге келген. Ауыл мол- кейской орды. Учился грамоте у Karakudyk in 1875. After learning дасынан хат танығаннан кейін, аульного муллы. Затем обучался the basics of reading from the auls’ Жалпақталдағы Ғ.Ғәлікейұлының и совершенствовал свои знания в mullah, he studied in the madrasah медресесінде оқып, білім жетіл- медресе Г.Галикейулы, находив- of G.Galikeiuly in Zhalpaktal. діреді. 1902-1910 жылдары жиған шееся в Жалпактале. 1902-1910 With the knowledge gained there, білімімен ауылында, Тіленші- годы учил детей в родном ауле he started to teach children in сайда бала оқытуға кіріседі. Сол Тиленшисае. В эти же годы по при- Tilenshisai between the 1902-1910 шамада әйгілі Шәңгерей Бөкей- глашению знаменитого Шангерея years. On that time he came to ұлының шақыруымен Көлборсыға Бокейулы едет в Кольборсы в ка- Kolborsy as a teacher by request of мүғалім болып келеді. Жаңалыққа честве учителя. Сторонник всего Shangerei Bokeiuly. Loving the news, жаны құмар, имандылық пен нового, но в то же время поддер- he became the reason of forming the дәстүрдің жібін үзбеген әдеби орта живающий веру и традиции, он literal atmosphere without crossing қалыптастыруға себепші болады. способствует формированию ли- the line of morality and traditions. In Қайраткер 1907 жылдан бастап та- тературной среды. С 1907 года на- 1907 he began to publish articles in тар және қазақ тіліндегі мерзімді чинает публиковать статьи в пери- Kazakh and Tatar periodicals. басылымдарға мақала жариялай одических изданиях на татарском бастайды. и казахском языках. 124

1911-1913 жылдары алғаш Ор- 1911-1913 годы он участвовал в In 1911-1913 he helped with дада, кейін Оралда басылған «Қа- издании газеты «Казахстан», в рас- publishing and raising political and зақстан» газетін шығаруға, оның крытии ее политико-культурного cultural potential of the newspaper саяси-мәдени әлеуетін көтеруге потенциала сначала в Орде, затем «Kazakh» first printed in Orda and атсалысты. Осы кезеңде қазақтың в Уральске. В этот период увиде- then in Ural. He published such books саяси көзін ашатын, рухани бай- ли свет его книги – «Ойға келген as «My thoughts», «Bala tulpar», ытатын «Ойға келген пікірлерім», пікірлерім», «Бала тұлпар», «Аға «Aga tulpar», «Swallow», «Carving», «Бала тұлпар», «Аға тұлпар», «Қар- тұлпар», «Қарлығаш», «Өрнек», «Tumysh», «Badel Hadji» which лығаш», «Өрнек», «Тумыш», «Бәдел «Тумыш», «Бәдел қажы», духовно was helpful to Kazakhs’ to enrich қажы» атты кітаптары жариялана- обоготившие, определившие по- themselves spiritually and gave ды. Ол Ғабдолла Мүштақ (Алланың литические взгляды казахов. Под some information on politics. He was зерделі құлы) атты бүркеншікпен псевдонимом Габдолла Муштак writing the articles for the journal «Айқап» журналы мен «Қазақ» им был опубликован ряд статей в «Ailkap», and for the newspaper газетіне мақалалар жазып тұр- газете «Қазақ» и журнале «Айқап». «Kazakh» with the nickname ды. Орынборда «Шайыр...» және В Оренбурге он опубликовал сбор- Gabdolla Mushtak (Intelligent slave «Көксілдер...» атты жинақ шығар- ники «Шайыр...» и «Көксілдер...». of Allah). He released the collection ды. «Shaiyr…» and «Koksilder…» in Гумар Караш был писателем, Orenburg. Ғұмар Қараш – ұлт идеясын последовательно и систематиче- көтеру мен елшілдік мәселесін ски обращающийся к проблеме The Gumar Karash was the writer талдап-таразылауды бірізді және национальной идеи и привер- who wrote about raising the idea of жүйелі жазған қаламгер. Ол XIX женности к своему народу. Он nation and patriotism, in a logical ғасырда мұсылмандық Шығысқа был хорошо знаком реформами order. He was aware of reforms of ерекше серпін берген Мысыр Мухамеда Абдо, главного муф- Egyptian mufti Mohammed Abdo мүфтиі Мұхамед Абдо мен пәлса- тия Египета, идеи которого дали and philosopher Zhalelatdin Afghani пашы Жәлелатдин Афғани рефор- новый импульс мусульманскому who spurt the Islam to the East in маларынан хабардар еді. Мыса- Востоку ХІХ века, а также фило- the XIX century. For example, in his лы, ол 1910 жылы жарық көрген софа Джамал ад-дина аль-Афгани. philosophical work «My thoughts» «Ойға келген пікірлерім» атты Например, в своем философском published in 1910, he wrote: «You пәлсапалық еңбегінде Мысырда произведении «Ойға келген пікір- should have read the tafsir of the оқыған, бірақ ізденгісі келмеген лерім», опубликованного в 1910 surah «Al-Baqarah», written by бір мұғалімге: «Рух туралы төрт году, он пишет о том, что одному Mohammaed Gabdu, rather than кітап оқығаннан гөрі Мухаммед учителю, обучавшегося в Египте, reading four books about the spirit» Ғабдудың (Абдо) «Бақара» сүресі но не любознательного, сказал: said Gumar to a teacher who didn’t туралы тәпсірін оқығаның дұры- «Лучше прочитать комментарии want to search and learn. Obviously, сырақ шығар», – деп айтқанын Мухаммада Габдулла (Абдо) к суре Gumar doesn’t say to not read the жазады. Әлбетте, Ғұмар бүл жер- «аль-Бакара», чем читать четыре major Islamic books. He wanted to де басты ислам кітаптарын оқы- книги о духе». Очевидно, что здесь say that the idea wasn’t to reduce the ма деп түрған жоқ. Оның айтпағы Гумар не предлагает отказаться от value of canons but to renew them – канондарды таптаурын етпей, чтения основных исламских книг. and to distribute. The most valuable тазарту һәм тарату турасында бо- Он имеет в виду обновление и рас- thoughts of Gumar, was connected лып отыр. Осы ретте рухты оңалту пространение ислама, не превра- with the comprehension of the issue мәселесін түбірлеп зерделеген Ғұ- щая каноны в стереотипы. В связи of improving the spirit. He wrote in мардың ойлары аса бағалы. Қай- с этим очень важны идеи Гумара his book named «The pattern»: «The раткер ғалым: «Өрнек» аталынған о совершенствовании духа. В сво- person is not considered as obeyed to еңбегінде: «Адамдар әр ісінде ей работе «Өрнек» ученый-обще- Allah, if he doesn’t follow the right Алланың көрсеткен жолымен ственный деятель пишет: «Если path shown by Allah in his every step, жүрмесе, яғни себебіне кіріспесе, люди в каждом своем поступке if he didn’t comprehend the reasons, ыждағат етпесе, ғылым-әнер үй- не следуют по указанному пути if he didn’t show the diligence, if he реніп, орнына қолданбаса, ол адам Аллаха, то есть не ищут причину, learns science and art but doesn’t иман келтіріп, бой ұсынған болып не проявляют усердие, не изучают use it. It’s as if waiting for the harvest шықпайды. Бұл екпей егін күту науки и искусства, не используют without planting it, or to waiting for һәм әкесіз перзент үміт ету секілді их к месту, то это превращается a child without the father». нәрсе», – дейді. в нечто, что похоже на ожидание урожая без посевной и ребенка без участие отца». 125

Дегенмен, түптің түбінде Однако, увидев, что Советская However, in 1918 after noticing Кеңес үкіметінің жеңістік бермей- власть будет настаивать на своем, that Soviet government will not тінін байқаған Ғұмар 1918 жылы в 1918 году Гумар Караш оставил give victory to «Alash» government «Алаш» үкіметі жаппай мойында- духовную карьеру, повсеместно that were trying to make mass тып жатқан діни мансабын тастап, признаваемая благодаря прави- recognition of the religion,Gumar елге қайтады. Ордадағы педтехни- тельству «Алаш», и вернулся в род- left his religious position, and then кумда сабақ беруге ккірісіп, жаңа ной край. Он начал преподавать returns to the country. He was forced кезеңді жақтауға мәжбүр болады. в педтехникуме, находящегося to be in favor of new period, and Ғұмар Қараш өзге Алаш зиялыла- в Орде и был вынужден поддер- started teaching in the pedagogical ры секілді жаппай репрессиялау живать новый строй. Если он был school of Otyrar.As other members кезеңіне дейін өмір сүрмеді, қапи- бы жив, то оказался бы в числе of Alash, he didn’t live until the яда жау қолынан мерт болды. Көзі «Врагов народа». Хотя Советская mass repression, but was suddenly тірі тұрса, оның да «Халық жауы» власть не обвиняла его самого, его killed by the enemies. There is no болып, атылып кететіні сөзсіз еді. произведения, стихи, книги были doubt that if he was alive he will be Өйткені, оның өзін қараламаса репрессированы. В 1930-е годы too considered as the «Enemy of the да, Кеңес үкіметі артында қалған его называли поэтом-муллой, people». Because, even he himself сөзін, өлеңдерін, кітаптарын ре- воспевающий идеи Алашорды. wasn’t slandered, Soviet government прессиялады. Оны 1930-жыл- В своей книге «Тернистый путь» repressed his poems and books. In дары молда-ақын, Алашорда- Сакен Сейфуллин отмечает, что: 1930thhe was named «Mullah writer» ның жыршысы деп атады. Сәкен «Омар Карашулы воспевая лозун- and «poet of Alashorda». The Saken Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ ги «Алаш», написал книгу. Если я Seifulin in his book «Thedifficult кешу» кітабында: «Қарашұлы не забыл, она называется «Терме». path» wrote: «The Karashuly Omar Омар «Алаш» ұранын жыр қылып, В книге он с похвалой отзывается made an epos from «Alash’s» motto кітапша жазып шығарды. Ұмытпа- об Алекене (Алихан Букейханов)». and wrote a book about that. If I’m сам, кітапшасының аты «Терме» not mistaken this book is called «The еді. Кітапшасында Әлекеңді (Әли- terme». In his book he praises Aleken хан Бөкейхан) мақтайды», – дейді. (Alikhan Bokeikhanov)».  Ғұмар Қарашұлының 1918 жылы Уфа қаласында басылған «Тұрымтай» кітабы.  Книга «Тұрымтай» Гумара Карашулы, изданная в 1918 году в Уфе.  The Gumar Karashuly’s book «Turymtai» published in Ufa in 1918. 126

 Ғұмар Қарашевтың «Айқап» журналының 1912 жылғы №10 санында жарық көрген мақаласы.  Статья Гумара Карашулы, опубликованная в 1912 году в 10 номере журнала «Айқап».  The Gumar Karashev’s article «Aykap», issue number 10, 1912. Ал, 1932 жылы «ХХ ғасырдағы А в 1932 году Сабит Муканов в And in 1932 in the article «the қазақ әдебиеті» атты мақала- своей статье «Казахская литера- twentieth century Kazakh literature» сында Сәбит Мұқанов Ғұмардың тура ХХ века» проводя весьма по- Sabit Mukanov come to make some жазғандарына біршама оң талдау ложительный анализ произведе- positive analysis of the Gumars’ жасай келіп, кітабы туралы: «Өр- ниям Гумара, критикует эту книгу writings, and make a comment on нек» қазақтың жаңа байларының таким образом: «Өрнек» - первая his book» The pattern» as: this was сойылын соққан шығармашылар- религиозная книга, выпушенная the first religious book considered as дың қаламынан прогресс есебін- за счет прогресса из пера авторов, the progress among the rich Kazakh де шыққан бірінші дін кітабы еді. сторонников новых богачей. Все authors. All the patriots who had Бұдан кейін дін мәселесіне кітап националисты, писавшие о про- written about religion, deepened the жазған ұлтшылдардың бәрі осы блеме религии позднее, углубили issues raised in the «The pattern». «Өрнекте» қозғалған мәселелерді то, что было затронуто в книге тереңдетті», – деп сынайды. «Өрнек». 127

КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕНІҢ КЕРІ ӘСЕРІ ПАГУБНОЕ ВЛИЯНИЕ СОВЕТСКОЙ СИСТЕМЫ THE PERNICIOUS INFLUENCE OF THE SOVIET SYSTEM 1917 жылғы оқиғалар мұсылмандардың сая- байланыстыратын болған. Араб жазуы көптеген ға- си қызметінің жандануына жәрдемдесті. Қа- сырлар бойы діни топтардың қасиетті құралы болып зақстанда – «Алаш Орда», Өзбекстанда – «Кіші келді. Қазақтардың басым көпшілігі арасында дін қы- бұхарлықтар» партиясы, Әзербайжанда – «Муссава- зметкері Алланың ілтипаты ауған адам ретінде зор ти» және басқа да партиялар құрылып, белсенді түр- кұрметке иеленді. Алайда, жаңа әліпбиге көшкеннен де жұмыс істеді. Ал, Қазан төңкерісі Исламның ірге- кейін дін басылар өздерінің рухани ахуалға ықпалын тасын айтарлықтай қатты шайқалтты. 1920 жылдың едәуір жоғалтты. Мешіт «мәдени орталық» болудан ортасы мен 1930 жылдардың бас кезі аралығында қалды. Кеңес өкіметі өзінің алғашқы декреттерінің Кеңес өкіметі Ислам дініне қатысты аса қатаң саясат бірімен мұсылман дінбасылары пайдаланып келген жүргізді. Діни қауымдардың үйлері тонала бастады. артықшылықтардың күшін жойды. Мешіттердің жап- Мешіттер мен діни мектептер жабылып қалды, ша- пай жабылуы, мұсылмандар қауымдастықтарының риғат соттарына, діни мекемелерге, мұсылмандар- қудаланып таратылуы мұсылмандық білім беру жүй- дың қасиетті орындарына қажылық сапармен баруға есінің күйреуіне апарып соқты. тыйым салынды. Әсіресе, ауылдық жерлердегі мешіт- тердің көбі мектептерге, клубтарға, дүкендерге не- Қазақтардың тұрмыс салттарының өзгеруі діни месе жәй ғана шаруашылық қоймаларына айналды. дәстүрлердің шектелуіне және халықтың басым Мешіттердің қалай тоналғаны, ұрланғаны жайында көпшілігі арасында атеистік дүниетанымның қа- көптеген оқиғалар аян. Діни қызметкерлер қудала- лыптасуына алып келді. Соған қарамастан отба- нып, оларға сатқындық жасап, дүрбелең туғызды, ре- сылық-тұрмыстық деңгейде тұншықтырылған діни волюцияға қарсы қимыл-әрекеттерге қатысты деген наным-ұғымдар мен салт-дәстүрлер қазақ қоғамында айып тағылды. жалғасын тапты. Кеңес өкіметі билік құрған жылдары Одақтың Кеңес өкіметі өз азаматтарына ождан және діни басқа да көптеген халықтары сияқты қазақтардың да сенім бостандығын салтанатты түрде жариялай оты- бұдан бұрын талай халықтардың тұрмыс бейнесін ай- рып, сонымен қатар, ымырасыз атеистік саясат та қындап келген талай ғасырлық таза патриархалдық жүргізді, ол дінге қарсы күресте тағылықтың шек- өмір салттары кейде күшпен талқандалды. тен шыққан үлгісін көрсетті, мораль мен құқықтың барлық нормалары ашықтан-ашық аяққа басыл- 20-шы жылдардың соңы мен 40-шы жылдардың ды. Мешіттер мен шіркеулерді талқандап, қасиетті басында орын алған араб әрпінен алдымен латын, ал Құрандар мен діни кітаптарды өртеді. сонан соң орыс алфавитіне ауысуға ұласқан ақсүйек- тік білім алуға көшу үрдісі үлкен рөл атқарды. Ислам 1962 жылы республика бойынша барлығы 25 мешіт дәстүрлі түрде тараған басқа да елдердің халықтары ғана болған. Оның алтауы Шымкент облысында, Се- сияқты қазақтар арасында да мұсылман ілімі араб мейде – үшеуі, қалған бес облыста екіден, қалғанда- тіліне тығыз байланысты болған еді. Араб тілі, әсіресе, рында бірден, мешіттер тек Шығыс Қазақстан облы- араб кітаптарындағы білім-танымдар, діни тұрпатта сы мен Қостанай облысында болмаған. Революцияға болмағанның өзінде де исламға қатысты деп ұғы- дейін бір ғана Түркістанда 200 мешіт, бірнеше медре- нылып келді. Исламды қабылдаған Иран және Түркия селер жұмыс істесе, 1960 жылы мұнда бір ғана мешіт халықтары сияқты қазақтар да араб тілін міндетті жұмыс істеп, жұма намазға 260-300 ғана діндарлар түрде ислам дәстүрлерімен және мінәжат етумен қатысып тұрған. 128

Происшествия 1917 года помогли возродить- Среди основного большинства казахов человек, ся политическим работам мусульман, а Ок- который являлся религиозным просвятителем, поль- тябрьская революция изрядно пашатнула зовался уважением и считался удостоеным особого основы Ислама. Между 1920 и 1930 годами советская внимания Аллаха. Но с переходом на новую писмен- власть проводила строгую политику касательно Ис- ность религиозные деятели потеряли силу своего ламской религии. Создавались и активно работали влияния. Мечеть перестала быть «культурным цен- в Казахстане – «Алаш Орда», в Узбекистане партия тром». Советская власть упразднила своими первыми – «Малые Бухарцы», в Азербайжане - «Муссавати». декретами те особенности и привелегии, которыми Начался грабежь домов религиозных ячеек. Закрыва- пользовались священнослужители. Массовое закры- лись мечети и религиозные школы, суд шариата, ре- тие мечетей и гонения мусульманского сообщества лигиозные организации, запретили посещать святые привело к распаду мусульманской системы образо- места и место паломничества. В вчастности наблю- вания. далось, как аульные мечети в основном переобору- довались в школы, клубы, магазины или же обычные Изменения обычаев быта казахов привело к огра- склады для хозяйства. Известно множество случаев ничению религиозных традиций и формированию воровства и ограбления мечетей, гонений религиоз- атейстического мировозрения среди большинства ных проповедников якобы они предатели, которые населения. Не смотря на это заглушенные на семей- участвовали и организовывали движения против ре- но-бытовом уровне религиозная вера и обычаи на- волюции. шли свое продолжение в казахском обществе. В годы, когда устанавливалась советская власть, многие народы, в том числе и казахи, соприкосну- Советская власть, торжественно объявляя своим лись с силой разрушения традиционного уклада сво- гражданам о свободе вероисповедания и совести, ей жизни. Большую роль сыграл процесс, который вместе с этим проводила непримиримую атейсти- повлек за собой гонку за светским образованием по- ческую политику, она показала пример крайнего сле перехода между 20 и 40 годами с арабской пись- варварства в борьбе с религией, все нормы морали и менности на латиницу, а после на кирилицу. Казахи права были в открытую растоптаны. Были разгромле- как и другие мусульманские народы традиционно ны мечети и церкви, сожжены кораны и религиозные имели тесную связь с исламскими знаниями и араб- книги. ским языком. Местами арабский язык в книгах не был религиозного характера, но воспринимался как В 1962 году по республике было всего 25 мече- приобщенное к исламу. Казахи воспринимали араб- ти. Из них шесть в городе Шымкент, в Семее – три, в ский язык как связующее звено с исламскими тради- остальных пяти областях по две, в остальных по од- циями и богослужением, как это было у принявших ной, мечетей не было только в Восточно-Казахстан- ислам народов Ирана и Турции. Арабская писмен- ской области и в Костанайской области. До револю- ность многие столетия была священным мостом, объ- ции работали только в одном Туркестане 200 мечетей единяющим религиозные группы и учения. и несколько медресе, на пятничном намазе участво- вали всего лишь 260-300 верующих. 129

The events of 1917 helped to renew the political even if they don’t have anything related to religion. As activity of Muslims. There were established in the Iran and Turkey who had accepted Islam, Arabic such parties as «Alashorda»- in Kazakhstan, language to Kazakhs too certainly had links with Islamic «Kishi bukharalytar» - in Uzbekistan, «Mussavati» traditions and prayer. For many centuries Arabic writings - in Azerbaijan, which were working actively after were the sacred instrument for religious groups. Among establishment. But, the October revolution weakened the the majority of Kazakhs, Mullah was considered as the basis of Islam. During the mid of 1920 and beginning person who get the Allah’s grace and great honor among of 1930the Soviet Union conducted a very strict policy the others. After shifting to new alphabet Mullahs lose against Islam. The homes of religious communities their spiritual influence. Mass closing of mosques, and began to be robbed. The mosques and religious schools persecution of Muslim communities led to the dissolution were closed, andit was also prohibited to Muslim to and downfall of the Muslim education system. pilgrimageto the Sharia courts, religious institutions, in order to visit the holy places. Especially the mosques in Changing the lifestyle of the Kazakhs has led to the the villages were turned into schools, clubs, shops or to a restriction of religious traditions and the formation of just household barns. There were many stories about how atheistic outlook among the majority of the population. mosques were robbed. The mullahs were persecuted and In spite of this the depressed religion-concepts, traditions betrayed, they were incriminated of participating to the and customs found their continuation in the Kazakh actions against the revolution. society on family-household level. During the reign of the Soviet Unionthe patriarchal way of lifewhich was forming for many centuries and The soviet authorities apart from solemnly which defines the life of Kazakhs as the life of many other proclaiming their citizens freedom of conscience and peoples of the Union were destroyed by the force. religion, it underpinned uncompromising atheistic The shift from Arabic letters into Latin, and then policies, which demonstrated an example of excessive to the Russian alphabet which took place at the end of barbarity in the fight against religion, and all norms of the 20-ies and at the beginning of 40-ies played a big morality and law were openly exposed. Mosques and role in the process of transition to secular education. churches were damaged; holy Koran and religious books As in the other countries where Islam was traditionally were burned. spread, the Muslim doctrine in Kazakhstan too, was closely related to the Arabic language. The Arabic In 1962 there were only 25 mosques in the Republic. language, especially, the perception of knowledge of the Six of them were in Shymkent, three in Semipalatinsk, Arabic books, was considered as they refer to the Islam, two in the other five oblasts, just one in the remained regions, and only in the East Kazakhstan region and Kostanay region there were not any mosques. Until the revolution, there were 200 mosques just in one Turkestan and several medreses worked there, but in 1960 there was only one mosque, and there were 260-300 religious people coming to the Friday prayers. 130

 EKR, the mosque «Akkol» in Beskaragai region was erected by the Tatar merchant, Sultan hajji Fazylbekov in 1905-1907. The unusually beautiful architectural building was built without a nail, and was used as a mosque until the 1918. During the Soviet period, it was used first as the house of culture, and then was tripgformed into a school and a library. Even some of the villagers were able to keep their ancient historical place as a barnyard.  ШҚО, Бесқарағай ауданындағы «Ақкөл»мешітін 1905-1907 жылдары татар көпесі Сұлтан қажы Фазылбеков салдырғанн. Шегесіз тұрғызылған ерекше сәулетті ғимарат 1918 жылға дейін мешіт қызметін атқарған. Кеңестік кезеңде мәдениет үйі, одан мектеп, кітапхана мекемесіне айналдырылған екен. Тіпті, ауыл тұрғындарының кейбірі көне тарихи орынды мал қора етіп де ұстаған.  Мечеть «Ақкөл» в районе Бескарагай ВКО, построенная на средства татарского купца Султан хаджи Фазылбека в 1905- 1907 годы. Здание, возведенное без гвоздей, служило мечетью до 1918 года. В советский период это здание использовалось как дом культуры, школа, библиотека. Некоторые из жителей аула использовали историческое здание под загон для скота. 131

 Ақтөбе облысының Темір ауданындағы Ахмет қалпе мешітін 1905 жылы көпес Мәжит Батхуллин салдырған. Кеңес өкіметі кезінде көне ғимарат интернаттың жатақханасы қызметін атқарды.  Мечеть «Ахмета калпы» в Темировском районе 1958 жылғы 28-қарашадағы КОКП Актюбинской области была построена в 1905 году Орталық комитеті Президиумының купцом Мажитом Батхуллиным. В период советской қаулысымен «Әулие жерлер деп атала- власти историческое здание использовалось в качестве тын орындарға баруды тоқтату шара- общежития интерната. лары туралы» шешім қабылданып дін- ге сенушілердің «қасиетті орындарға» (бұлақтар, үңгірлер, мазарлар) барып түнеуіне тыйым салынып, ол жерлерді жаппай жабу орын ала бастайды. Қа- зақстанда тіркелген 26 «қасиетті орын- ның» 1959 жылы 13-і жабылған. Ал, Оңтүстік Қазақстан облысындағы 1958 жылғы тізім бойынша 16 «қаситетті ма- зардың» 1960 жылы 14-і жабылып, 1964 жылы бірде-біреуі қалмаған. Олардың кейбіреулерін трактормен талқандап, кірпіштерін бастықсымақтар шошқа қора салуға таратып әкеткен. Осылай- ша, қазақ халқы үшін киелі де қасиетті орындар ұстағанның қолында, тісте- геннің аузында кеткен.  The Ahmet kalphe mosque in Temir district of Aktobe region, was built by merchant Mazhit Bathullin in 1905. During the Soviet era, the old building served as a boarding school. 132

 Архиерей үйі. Алматы қаласы.  Дом Архиерея. Город Алматы.  The house of the Archeirei. Almaty city.  1884 жылы салынған Бірінші кафедральды соборы.  Первый кафедральный собор города Верного, построенный в 1884 год.  The first cathedral was founded in 1884 in Vernogorsk.  Порковская шіркеуі.  Покровская церковь.  Pokrovskaya Church. 133

28 ноября 1958 года по решению о запрете и за- Decision of the Presidium of the Central Committee крытии для посещения, ночлега и паломничества of the CPSU of 28 November 1958 decided that the священных родников, пещер и могил, именуемое decision to abolish visiting the so-called «places of «О мерах по предотвращению посещения так назы- saints» and visiting and going to the night to the «sacred ваемях святых мест» Президиума центрального ко- places»(springs, caves, mazar) by religious believers митета коммунистической партии, закрыли 13 из 26 would be forbidden, and the mass closure of these places святых мест зарегистрированных в Казахстане в 1958 would begin. In 1959, the13 of the 26 of «sacred places» году. В Южно-Казахстанской области тенденция была registered in Kazakhstan were closed. In1958, according такова, что из 16 «святых могил» в 1958 году по спи- to the register of the South Kazakhstan region, the 14 of ску закрыли 14 и в 1964 году вовсе не остался ни од- the 16 «sacred mazars» were closed in 1960, and none ного подобного места. Некоторых из них разрушили of them remained in 1964. In this way, some of them при помощи тракторов, а кирпичи разобрали чинов- smashed by a tractor and their bricks were distributed ники и увезли для строительства свиноферм. Таким by so called bosses, to build up pig bars. Thus, the holy образом, как смогли так и уничтожили святые места places for the Kazakh people, transferred from one казахов. person to another.  Райымбек даңғылы мен Қазан көшесі қиылысында салынған Алматыдағы алғашқы «Татар мешіті».  Первая «Татарская мечеть» в Алматы, построенная на пересечении улиц Райымбека и Казанской.  The first «Tatar mosque» in Almaty, built at the crossroads of Raiymbek Avenue and Kazan Street. 134

Халықтың рухани санасының Особому уничтожению были The eradication of thehistorical тірегі болып табылатын, көненің подвергунты памятники культу- monuments and mosques, which көзі, өркениеттіліктің ізі, тари- ры и цивилизации, исторические are the source of the spiritual хи ескерткіштер мен мешіттерді мечети, которые являлись духов- consciousness of the people, traces of жою, әсіресе, Алматы, Жезқазған, ной опорой и сознанием народа в civilizations have taken place in many Қызылорда, Маңғышлақ, Тал- Алматы, Жезказгане, Кызылорде, regions, especially, in the Almaty, дықорған облыстарында масқа- Мангышлаке и Талдыкорганской Zhezkazgan, Kyzylorda, Mangyshlak ралықпен жүргізілген. Бір ғана области. Только в одной Алматин- and Taldykorgan regions. Only in Алматы облысында мемлекет қа- ской области было 635 истори- the Almaty region there were 635 рамағына алынбаған 635 ескерт- ческих памятников, которые не unregistered monuments. There кіш болған. 1960 жылы республи- были взяты под охрану государ- were opened 10 states of the public ка бойынша қоғамдық жұмыстан ства. В 1960 году по республике employees, who dismissed from босатылған қызметкерлердің 10 освободили от общественных ра- the country in 1960 (three in the штаты ашылып, (үшеуі Қаз КСР бот и открыли 10 штатных единиц Council of Ministers of the Kazakh Министрлер Кеңесінде және же- (три из них при Совете министров Soviet Socialist Republic and seven теуі облаткомдар жанында) дінба- КазССР и семеро в областных ко- near the regional councils) and they сылар мен діни қоғамдастықтар- миссариатах) для работы со свя- had strictly controlledthe execution дың Кеңес өкіметі заңдары мен щеннослужителями и строгим of Soviet laws and government өкімет қарарларын орындауын надзором над исполнением рели- resolutions by mullahs and religious қатал бақылауға алып қадағалай- гиозными объединениями реше- communities. In 1930, there were 45 тын болған. Батыс Қазақстан об- нии и указов советской власти. mosques in West Kazakhstan region, лысында 1930 жылы – 45 мешіт and in the 1960, the only mosque болса, 1960 жылғы жалғыз мешіт В Западно-Казахстанской об- left. It was identified that only 100- қалып, «айт намазына» 100-150 ласти в 1930 году было зарегистри- 150 people attend the «Eid prayers» адам, жұма намазына 15-20 адам ровано 45 мечетей, а в 1960 году and 15-20 «Friday prayers». баратыны анықталған. – одна, куда приходило на праз- дичную молитву 100-150 человек, The only mosque remained Алматы қаласында 1960 жылы а на пятничную (жума намаз) 15- in Almaty in 1960, was located жалғыз мешіт қалып, ол Пуш- 20. В Алматы в 1960 году осталась in Pushkin Street №6 There were кин көшесіндегі №6 үйде орна- одна мечеть, которая расположена going 3000 people in order to pray. ласқан. Ол мешітке намазға 3000 по улице Пушкина в доме под но- The construction of a new mosque адам баратын болған. 1960 жылы мером 6. В эту мечеть на молитвы in Turkestan in 1960, after the Түркістан қаласындағы Қожа ходили 3000 человек. В 1960 году extermination of the old mosque Ахмет Яссауи кесенесінің жа- после вмешательства представи- under the mausoleum of Khoja нындағы ескі мешіттің орнынан теля из Москвы приостановлено Ahmed Yassauiwas stopped, after салынбақшы болған жаңа мешіт- строительство новой мечети вме- the intervention of the delegate from тің құрылысы Мәскеуден кел- сто старой рядом с мавзолеем Ход- Moscow. ген уәкілдің араласуынан кейін жи Ахмеда Яссауи в городе Турке- тоқтаған. стан. On December 17, 1971, the Council of Ministers of the KazSSR adopted 1971 жылғы 17-желтоқсанда 17 декабря 1971 года стал пово- a resolution «On the Protection of Қаз КСР Министрлер Кеңесінің ротным в истории охраны памят- Historical and Cultural Monuments» «Тарих және мәдениет ескерт- ников Казахстана по постановле- was the new turning point for the кіштерін қорғау жөнінде» қау- нию совета кабинета министров protection of the monumentsin лысының Қазақстандағы ескерт- КазССР по «Охрана памятников Kazakhstan. According to this reso- кіштерді қорғауда жаңа бетбұрыс истории и культуры». На основе lution, only in Kyzylorda region болды. Осы қаулының негізінде этого постановления были возвра- 14 «holy places» were relisted as бір ғана Қызылорда облысындағы щены и снова зарегистрированы в historical and cultural monuments, 14 «қасиетті орын» тарихи-мәде- госархивы только по Кызылордин- and wereraised to the state level. The ни ескерткіш ретінде қайта тізім- ской области 14 «святых мест» как religious organizations have been деліп, мемлекеттік дәреже дең- историко-культурных памятни- actively involved in this event and гейіне көтерілді. Ал, діни ұйымдар ков. Религиозные организации на have begun to fund the historical and осы шараға белсене араласа оты- данные мероприятия привлека- architectural monuments. рып, тарихи және архитектура- лись активно и вносили денежные лық ескерткіштерді қорғау қорына средства для фонда сохранения и ақша аудара бастаған. передачи исторических и архитек- турных памятников. 135

Қалжан ахун (1862-1916)  Қалжан Бөлекбайұлы Хиуадағы діни медреседе төрт жыл білімін шыңдап, он жеті жасында айтулы «Көкілташ» медресесіне оқуға қабылданады. «Көкілташ» медресесінде он жыл, яғни жиырма жеті жасына дейін тапжылмастан білім алған Қалжан Бөлекбайұлы негізгі оқуы шариғат және заң саласын толығымен тәмамдап, оларға қоса философия, астрономия, математика, биология ғылымдарын тауыса оқып, шаруашылық басқару ісін игеріп шығады. Араб, парсы, шағатай тілдерін еркін меңгерген Қалжан атамыз сол медреседен «Ахун» атағын иемденеді. «Көкілташ» медресесінің заң факультетін 1889 жылы 27 жасында аяқтайды.  Калжан Болекбайулы получил четырехгодичное образование в медресе Хивы и в 17 лет был принят на обучение в медресе «Кокильташ». В медресе «Кокильташ» он обучался десять лет. К 27 года Калжан Болекбайулы изучил основы шариата и права, освоил философию, астрономию, математику, биологию, обучился делу по управлению хозяйством. Калжан Болекбайулы овладел арабским, персидским и чагатайскими языками, после чего получил звание «ахуна». В возрасте 27 лет в 1889 году окончил факультет права медресе «Кокильташ».  Kalzhan Bulekbayuly was studying at the religious school in Khiva for four years and at the age of seventeen has been accepted to the madrasa of Kokltash. The Kalzhan Bulekbaiuly, who has been educated at Kokltash madrasah for ten years, until the age of twenty-seven, completes his primary education in Sharia and Law, and studies philosophy, astronomy, mathematics, biology, economics and farmstead managment. The Kalzhan Ata, who freely mastered the Arabic, Persian, Chagatai languages, receives the title «Akhun» from that madrasa. In 1889, he graduated from the law school of the Kokltash madrasah in the age of 27.  Қалжан ахун сағанасы. ХІХ-ХХ ғғ.  Надгробье Калжана ахуна. ХІХ-ХХ века.  Kalzhan Ahun gravestone. XIX-XX centuries. 136

 Қалжан ахун мешіт-медресесі XIX ғасырдың аяғында салынған. Қалжан ахун Бұхарадан білім алып келіп, төменгі Сырдария аймағында өз қаражатына мешіт тұрғызады. Кейін ахунның бастамасымен 1916 жылы мешіт жобасының зерттеу нысаны болған медресе тұрғызылды. Мемлекет қорғауына алынған тарихи нысан 1922-1930 жылдары «Ақжол» мектеп-интернаты, кейін жеті жылдық мектеп қызметін атқарған. 1937 жылы совет белсенділері ғимаратты бұзып тастаған. Дін апиын деп насихатталған дәуірде Қалжан ахун мешіт-медресесінде совет үкіметінің жергілікті белсенділері шошқа да баққызған көрінеді.  Мечеть-медресе Калжан ахуна была построена в XIX  The Kalzhan Akhun mosque-madrasah was built веке. Калжан ахун получил знания в Бухаре и построил in the end of XIX century. Kalzhan Akhun gained his на собственные средства мечеть в низовьях Сырдарьи. По knowledge in Bukhara and then built a mosque at инициативе ахуна в 1916 году был изучен проект мечети и his own expense in the Lower Syrdarya region. Then, при ней возведена медресе. Историческое здание, взятое on the initiative of Ahoun, a madrasah was built in под государственную охрану, в 1922-130 годы работало как 1916 as a research object of the mosque project. The школа-интернат «Ақжол», и в дальнейшем, как семилетняя historic site that was under the protection of the школа. В 1937 году советские активисты разрушили здание. state was used as the Akzhol boarding school and В эпоху, когда религию объявили «опиумом для народа», не then as a seven years school in 1922-1930. In 1937 исключено, что в мечете-медресе Калжан ахуна местные Soviet activists destroyed the building. Even in the активисты советской власти разводили свиней. era of religious prejudice, Kalzhan Akhun mosque and madrasah was used as the pasture for the pigs by a local activists of the Soviet government. 137

 Шақпақ Ата мешіті, 1969 жыл (жаңғыртуға дейін).  Мечеть Шакпак ата, 1969 год (до обновления).  Shakpak Ata Mosque, 1969 (Before upgrading).  Мешіттің кіреберісіндегі суреттер мен жазбалар  Шақпақ Ата мешітінің төбесі (аспан асты терезе).  Надписи и рисунки у входа в мечеть.  Крыша мечети Шакпак Ата (окно под небом).  Images and notes at the mosque entrance.  The roof of Shakpak Ata Mosque (underground windows).  Қараман Ата мешіті. Экспедиция мүшелері. 1971 жыл.  Шақпақ Ата мешітінің ішкі көрінісі  Мечеть Караман ата. Члены экспедиции. 1971 год.  Вид мечети Шакпак ата изнутри.  Karaman Ata Mosque. Expedition members. 1971.  The interior of the mosque Shakpak Ata. 138

Подземная мечеть Шакпак ата, Каспий теңізінің Маңғыcтау расположенная недалеко от Мангыс- шығанағына жақын орналасқан тау тауского залива в Каспийском море жыныстарында қашалған Шақпақ ата и выдолбленная в горной породе, жерасты мешітінің кешені құрылы- является интересной и сложной с сы бойынша қызықты және күрделі точки зрения строительства. Здесь болып келеді. Бұл жерде Хоремнен была бухта, через которую проле- Хазарияға, Булгарияға апаратын сау- гал маршрут из Хорема в Хазарию и да жолындағы айлақ болған. Мешітке Булгарию. Главные входные ворота кіретін басты есік жел мен теңіздің мечети находятся со стороны круто- қызықты қылып өңдеген тік жартас го утеса, интересный вид которому жақтан келеді. придали ветер и море. The underground complex of the mosque Shakpak Ata is interesting and complicated, and located on the rocks of the Caspian Sea near the Mangystau Gulf. There was a harbor of the trade route leading from Horem to Hazariya and Bulgaria. The main entrance to the mosque comes from the vertical cliffs processed by the wind and sea. 139

Строительство мечети с двумя ми- наретами в городе Семей началось в 1858 году и завершилось в 1862 году. В документе-прошении, сохранившимся в государственном историческом ар- хиве города Санкт-Петербурга, жители города Семея магометане просят по- строить вместо сгоревшей деревянной мечети каменную. Строительство этой мечети не принесет вреда городу, а на- против украсит его. Семей қаласындағы қос мұнара- Construction of a double minarets mosque in Semipalatinsk лы мешіттің құрылысы 1858 жылы began in 1858 and ended in 1862.In the application contained in басталып, 1862 жылы аяқталған. the State Historical Archives of St. Petersburg, states that residents Санкт-Петербург қаласының мемле- of the city of Semey who belongs to the believe of the prophet кеттік тарихи архивінде сақталған Muhammad (s.a.w.) ask about the construction of a stone mosque өтініш құжатта Семей қаласының instead of the burned wooden mosque, which will not damage the Мұхамет дініндегі тұрғындары city and will beautify it. бұрын өртеніп кеткен ағаш мешіттің орнына тас мешіт салу туралы сұрай- тыны, бұл мешітті салу қалаға зиян келтірмейтіні, қайта оны көріктен- діре түсетіні жазылған. 140

Этнограф Завалишин: «Егер Ертіс жақтан қараса, ол (Семей) өте сұлу және құрылыстары да жақсы. Бірақ бұл нағыз азиаттық қала, онда екі шіркеу ғана бар, екеуі де тастан салынған, есесі- не жеті мешіт тұрғызылған, оның біреуі тастан салынған соборлы екі мұнаралы архитектурасы тама- ша мешіт, ол тек 1862 жылы ғана аяқталған», – деп жазады. Этнограф Завалишин пишет: «Если взглянуть со стороны Ир- тыша, то он (Семей) очень красив и имеет прекрасные строения. Однако это настоящий азиатский город. В нем есть только две церк- ви построенные из камня, зато воздвигнуто семь мечетей, одна из которых из камня, соборного типа, с двумя минаретами, мечеть имеет прекрасную архитектуру. Ее строительство закончилось только в 1862 году».  Семей қаласындағы мешіттер. ХХ ғ.  Мечети города Семея. ХХ век.  Mosques in Semey city. XX century. Ethnographer Zavalishin said: «If we look at it (Semipalatinsk) from the side of the Irtysh, it’s very beautiful and its buildings are beautiful too». But it’s a real Asian town where there are only two churches, both of which are built of stone, but at the same time, there are seven mosques are built, one of which is a magnificent mosque with two towers of stone, completed only in 1862». 141

Дінге дұрыс көзқарас тек Объективный взгляд на рели- The right attitude towards 80-жылдардың аяғынан бастап өз- гию наступил с конца 80 годов. religion began to change from the гере бастады. Бертін келе «Қазақ Со временем по решению Ми- late 80’s. Lately, the resolution «On КСР мәдениет министрлігінің та- нистерства по делам культуры restoration and use of historical and рих және мәдениет ескерткіштерін КазССР «Об открытии и реставра- cultural monuments of the Ministry қалпына келтіру және пайдала- ции памятников истории и куль- of Culture of the Kazakh SSR» was ну туралы» қарары қабылданып, туры» началось восстановление adopted and many old mosques were көптеген ескі мешіттер жөнделе мечетей. В 1989 году под охрану repaired. In 1989, 724 historical and бастады. 1989 жылы 724 тарихи, государства было взято 724 исто- cultural buildings were listed and мәдени ғимараттар тізімделіп, рических и культурных памятни- taken over by the state. мемлекет қарамағына алынды. ка.  Көпес М. Давлеткильдеевтің қаржысына 1870 № 4 жылы (қазіргі Киров ат. зауыттың аумағында) № 4 мешіт салынды.  За счёт купца М. Давлеткильдеева в 1870 году (на территории современного завода им. Кирова) была построена мечеть № 4.  A mosque № 4 was built (on the territory of the modern plant named after Kirov) with the help of the merchant M. Davletkildeev in 1870.  1860 жылы көпес А. Мусатаевтың ақшасына алғашқы 2 қабатты №1 мешіт салынды (қазіргі нан зауытының аумағында).  С 1860 года на деньги купца А. Мусатаева была построена первая (№ 1) и единственная 2-х этажная мечеть (на территории современного хлебокомбината).  Since 1860, the first (№ 1) and the only two-storied mosque (on the territory of the modern bakery) were built with the money of the merchant A. Musataev. №1 142

1938 жылы Петропавл қаласын- К 1938 году в Петропавловске By 1938 all mosques were closed дағы барлық мешіттер жабылып были закрыты все мечети. Здания тынды. Құлшылық ордаларының мечетей приспосабливали под хо- in Petropavlovsk. The buildings of ғимараттары басқа мақсатқа пай- зяйственные нужды, а некоторые далынып, кейбірі түгелімен жой- вовсе были уничтожены. Мечеть mosques were adapted for economic ылып кеткен. № 6 мешіт алғашын- № 6 была передана пионерскому да пионерлер клубына берілсе, клубу, затем — детско-юношеской needs, and some were completely кейіннен жастар спорт мектебіне спортивной школе. Мечети № 2 и айналдырылған. № 2 және № 4 № 4 стали в дальнейшем подсоб- destroyed. The mosque № 6 was мешіттер өндірістік қойма ретінде ными помещениями промыш- given to the pioneer club, then to пайдаланылған. Ал, № 3 мешіт пен ленных предприятий. На месте жанындағы мұсылмандар зираты разобранной мечети № 3 и при- the children’s and youth sports орнына Облыстық партия коми- легающего к нему мусульманско- теті салынған. Сүріліп тасталған го кладбища располагался обком school. The mosques № 2 and № 4 № 1 мешіттің қазіргі орнында нан партии, на месте разрушенной ме- became later auxiliary premises of комбинаты орналасқан. чети № 1 — хлебокомбинат. industrial enterprises. On the site of the disassembled mosque № 3 and the adjacent Muslim cemetery, was located the regional committee of the party, on the site of the destroyed mosque № 1 - the bakery.  Көпес Бичуриннің қаржысына салынған № 5 «Дин- Мухамет» мешіті Советский мен С. Мұқанов көшелерінің қиылысында орналасқан. Қайта жөндеуден өткен ғимарат мешіттің қызметін атқарып келеді әрі сәулет ескерткіші болып табылады.  Мечеть № 5 «Дин-Мухамет» построена на деньги купца Бичурина, находится на пересечении улиц Советской и С. Муканова. Она восстановлена и является действующей мечетью и памятником архитектуры.  The mosque № 5 «Din-Mukhamet» is built on the money of the merchant Bichurin and located at the intersection of Sovetskaya and S.Mukanov streets.It is restored and is an active mosque and a monument of architecture.  Жартылай қираған Касымовская мешіті – жекеменшік саунаға айналған.  Полуразрушенная Касымовская мечеть – частная сауна.  The dilapidated Kasymov mosque is used as a private sauna.  1882 жылы көпес Халит Янгуразовтың қаржысына салынған № 6 мешіт ел арасында Халитовской деп аталып кеткен.  Мечеть № 6 построена в 1882 году на средства купца Халита Янгуразова, в народе называлась Халитовской.  The mosque № 6 was built in 1882 by the means of merchant Khalit Yangurazov, popularly called Khalitovskoy. 143

КҮРТ ЖЫЛЫНҒАН КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕ РЕЗКАЯ ОТТЕПЕЛЬ В СОВЕТСКОЙ СИСТЕМЕ THE SUDDEN CHANGE IN SOVIET SYSTEM Қарамағындағы халықтың ВСоветской системе, которая In 1943, the Soviet system, діни сеніміне тұсау са- душила религиозные верова- which were trying to лып, қаншама жылдар ния находящихся под ее вла- confuse religious belief бойы «Құдай жоқ» дегенді са- стью народов, и твердившая в течение of the people under their наға сіңіруге тырысқан Кеңестік нескольких лет «Бога нет», пытаясь department, forcing them to жүйе 1943-жылы кенеттен жылы- укоренить это в сознаниях людей, в believe that «God doesn’t exist», нып сала бергендей болады. 1943 году неожиданно наступила отте- seem changing their opinion. Қылышынан қан тамған Кеңес пель. Причиной негаданной доброты One of the main reasons of the үкіметінің аяқастынан мұсылман- к мусульманам Советского правитель- Soviet government’s sympathy дарға мейірімділік таныта қалуы- ства, с чьего меча сочилась кровь, было for Muslims was the frequent ның басты себебі – соғыс дала- зачастившее поражение в поле брани defeats in the battlefield. сындағы жиілеп кеткен жеңілістер войны. Вражеские войска приблизи- The giant army of troops that болатын. Баса-көктеген жау әскері лись к Сталинграду, не давая возмож- suddenly break in, came close to Сталинград түбіне дейін келіп, ности поднять голову и на других май- Stalingrad, and did not yield on басқа майдан алаңдарында да бас данах. Иосиф Виссарионович Сталин the other front of the battlefield көтертпей тұрған еді. Тығырыққа был в тупике и, отринув коммунисти- too.The Joseph Vissarionovich тірелген Иосиф Виссарионович ческую идеалогию того времени, реша- Stalin at a dead end makes a Сталин сол кездегі коммунистік ет правильным обратиться к помощи decision to leave his communist идеологияны ысырып қойып, мусульманского общества, которое до ideology and rely on the help of қит еткен қылығы үшін қынадай этого пытался искоренить. По этой же Muslim community, whom they қырып келген мұсылман қауы- причине в 1943 году призвали в Кремль were torturing for many years. мының көмегіне жүгінуді жөн са- известного ученого выходца из узбек- That is why, in 1943, well-known найды. Осы себепті де 1943-жылы ского народа Эшона Бабахана на лич- Uzbek scholar Eshon Babakhan өзбек халқынан шыққан белгілі ный прием у главы Союза. Во время was summoned to the Kremlin, ғұлама Эшон Бабахан Кремльге приема Сталин приказывает Эшону Ба- and was in a personal reception шақырылып, Одақ басшысының бахану провести курылтай мусульман в of the Head of the Union. During жеке қабылдауында болады. Қа- городе Ташкент и создать религиозное the reception, Stalin gave the былдау барысында Сталин Эшон управление. Первый глава «Безбожного order to Eshon Babakhan to Бабаханға Ташкент қаласында мұ- organize a Muslim congress сылмандар құрылтайын өткізіп, общества» ценой свое- in Tashkent and establish діни басқарма құру жайында бұй- го «великодушия» с a religious administration. рық береді. «Құдайсыз қоғамның» особым ударени- The first head of the «godless бірінші басшысы бұл «жомарт- ем объявил ве- society» emphasizes that the тығының» ақысы ретінде мұсыл- сомую помощь honorary for this «generosity» мандар тарапынан соғыс дала- со стороны will be the help given by Muslims сына салмақты көмек көрсетілуі мусульман на in the battlefield. тиіс екендігін ерекше екпінмен поле войны. жеткізеді.  Иосиф Виссарионович Сталин.  Иосиф Виссарионович Сталин.  Joseph Vissarionovich Stalin. 144

Берілген тапсырма негізінде Эшон Баба-  Ишан Бабахан ибн Абдулмажидхан – Орта Азия мен Қазақстан ханның ұйымдастыруымен Қазақстан, Өзбек- мұсылмандарының Діни басқармасының бірінші төрағасы. стан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түркмен- стан елдерінің беделді дін ғұламаларынан  Эшон Бабахан ибн Абдулмажидхан – первый председатель жасақталған дайындық комитеті құрылып, Духовного управления мусульман Средней Азии и Казахстана. дереу іске кірісіп кетеді. Ұйымдастыру жұ- мыстарына сол кездегі Ресейдегі беделді дін  The first chairman of the Spiritual Administration of Muslims of қайраткерлері – Мұсылмандардың Орталық Central Asia and Kazakhstan-Eshon Babakhan ibn Abdulmajidhan. Діни Басқармасының төрағасы Абдуррахман Расули, Мәскеу Орталық мешітінің имамы Халил-Рахман Насретдинов, Қазан қаласын- дағы «Марджания» мешітінің имамы Қи- яметдин Қадыров секілді білікті мамандар жұмылдырылады. Осы жылдың тамыз-қы- ркүйек айларында комитет мүшелері бес республика бойынша ел аралап, алғашқы мұсылмандар құрылтайы мен құрылғалы жатқан діни басқарма туралы насихат жұ- мыстарын жүргізеді. «Алла» деген сөзі үшін атылып кеткендерді көзімен көрген халықты бұл жаңалыққа сендірудің өзі оңайға соқпай- ды. Дегенмен, түсіндірме жұмыстары бес ре- спублика бойынша облыс, аудан орталықта- рында толығымен өткізіліп, құрылтайға қатысатын делегаттар тізімі де түзіледі.  1943 жылы 15-20 қазанда Ташкенттегі Ишан Бабаханның үйінде Мұсылман ғұламаларының бірінші құрылтайы өтті.  Первый Курултай мусульманских улемов проходил 15–20 октября 1943 года в Ташкенте в доме Эшона Бабахана.  The first Kurultai of Muslim Ulema was held on October 15-20, 1943 in Tashkent in the house of Eshon Babakhan. 145

 Қазақ делегациясын бастап барған Абдул Ғаффар Шамсутдинов.  Казахская делегация во главе с Абдул Гаффар Шамсутдинов.  The person who led the Kazakh delegation-Abdul Gaffar Shamsutdinov.  Мұсылмандардың діни басқармасы мен ревизиялық комиссияның мүшелері САДУМ пленумының отырысында. Ташкент, 1943 жыл.  Члены Духовного управления мусульман и ревизионной комиссии во время заседания Пленума САДУМ. Ташкент, 1943 год.  Members of the Spiritual Board of Muslims and the Audit Commission during the meeting of the SADUM Plenum.Tashkent, 1943. Основываясь на данной задаче, под организацией On the basis of this assignment, a preparatory Эшона Бабахана создали подготовительный комитет, committee of prestigious religious scholars from состоящий из известных религиозных ученых Казах- Kazakhstan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Tajikistan and стана, Киргизстана, Таджикистана и Туркменистана, Turkmenistan will be established by Eshon Babakhan and комитет быстро приступает к работе. В организаци- will start their work immediately. The organizers of the онные работы были вовлечены такие высокопостав- event were the well-known specialists of Russia’s leading ленные религиозные деятели как – председатель religious figures - Abdurrahman Rasuli the Chairman of Центрального Религиозного Управления Мусульман the Central Religious Board of Muslims, Khalil Rahman Абдуррахман Расули, имам Центральной Москов- Nasretdinov the Imam of the Moscow Central Mosque, ской мечети Халил-Рахман Насретдинов, имам ме- and Kiymetdin Kadyrov, the Imam of the mosque чети «Марджания» в Казани Кияметдин Кадыров. В «Mardzhaniya» in the Kazan.In August-September of месяцах август-сентябрь члены комитета, посещая this year, members of the Committee traveled through пять республик, ведут пропагандную работу о первом five countries and gave an information about holding the курылтае мусульман и о создающемся религиозном first Muslim congress and the establishment of religious управлении. Народ видевший тех, кого за сказанное administration. It was not easy to convince the people «Алла» расстреливали, не поддавался с такой уж лег- thatsaw those, who were killed because of saying the костью пропаганде. И все же, объяснительные работы word «Allah». However, the explanatory work was held in ведутся в областях и районах по пяти республикам, five regional and district centers, and a list of delegates даже создается список делегатов в курылтай. participating in the congress was composed. 146

 Эшон Бабахан және Абдул Гаффар Шамсуддинов.  Эшон Бабахан и Абдул Гаффар Шамсутдинов.  Eshon Babakhan and Abdul Gaffar Shamsutdinov. 1943-жылдың 15-20 қазан ара- В 15-20 октября 1943 года в On October 15-20, 1943, the first лығында Ташкент қаласындағы Ташкенте в доме Эшона Бабаха- congress with the participation of Эшон Бабаханұлының үйінде на проводится первый Курылтай 160 delegates from five republics аталмыш бес республика бойынша с участием 160 делегатов из пяти will take place in Tashkent in 160 делегат қатысуымен алғашқы республик. В результате Курылтая Eshon Babakhanuly’s house. At the Құрылтай өтеді. Құрылтай нәти- основывается религиозное управ- end of the congress, the religious жесінде Орта Азия және Қазақстан ление мусульман Средней Азии authorities of Central Asia and мұсылмандарының діни басқар- и Казахстана, председателем на- Kazakhstan were established and масы құрылып, Эшон Бабахан Аб- значается Эшон Бабахан Абдул- Eshon Babakhan Abdulmajidkhanuly дулмажидханұлы төраға болып мажидханулы. А также ему при- was elected chairman. At the сайланады. Сондай-ақ, оған бір- суждают звание главного муфтия same time, he was awarded the ден бес республиканың мүфтиі сразу пяти республик. Участники title of Mufti of five republics. деген атақ беріледі. Құрылтайға Курылтая выбрали заместителем The participants of the congress қатысушылардың таңдауы бой- председателя Мухамоджа Салихо- appointed Muradkhoja Salihov as ынша Мурадходжа Салихов төраға ва, а на должность ответственно- the Deputy Chairman and Eshon орынбасары, ал Эшон Бабаханұлы го секретаря – Эшона Бабаханулы Babakhanovich Ziyauddinhan was Зияуддинхан жауапты хатшы қыз- Зияуддинхана. Так же обсужда- appointed as the Executive Secretary. метіне тағайындалады. Сондай-ақ, лись работы нового религиозного In addition, the working system жаңа құрылған діни басқарма- управления, решением Курылтая of the newly established religious ның жұмыс жүйесі талқыланып, управление состоит из 11 чело- administration will be discussed and Құрылтай шешімімен 11 адамнан век и 5 человек ревизионной ко- the Constituent Decision will consist тұратын басқарма және 5 адам- миссии. В каждой республике в of a Board consisting of 11 persons нан тұратын ревизиялық комис- качестве отделения управления and an Audit Commission consisting сия құрылады. Әр республика открылись казияты, были выбра- of 5members. As a division of бойынша діни басқарма бөлімі ны их главы. Решением Курылтая religious authority in each republic, ретінде қазият ашылып, олардың первым кази республики Казах- kaziyat was opened and their heads басшылары сайланды. Құрылтай стан стал Абд аль-Гаффар Шам- were elected. According to the шешімімен Қазақстан республи- сутдинов, в Узбекистане – Эшон decision made by congress, Abd al- касының қазиы болып Абд әл-Ғаф- Бабахан, в Таджикистане –Салех Gaffar Shamsutdinov was appointed фар Шамсутдинов, Өзбекстанға – Бабакалан, в Киргизстане – Олим- the first kazi of the Republic of Эшон Бабахан, Тәжістанға – Салех хан Тура Шакир, в Түркменстане – Kazakhstan and Eshon Babakhan Бабакалан, Қырғызстанға – Олим- Анна Ишан. in Uzbekistan, Saleh Babakalan in хан Тура Шакир, Түркменстанға – Tajikistan, Olimkhan Tura Shakir Анна Ишан тағайындалады. in Kyrgyzstan and Anna Ishan in Turkmenistan. 147

Бес күн ішінде барлық жұмыс В течение пяти дней все си- The announcement of the call жүйесін талқылап, бес республи- стема работы проходит через об- for the Muslims of the Soviet Union ка ғұламаларының басын қосқан суждение, главным решенным во- wasone of the most important issues Құрылтайда атқарылған басты ша- просов в Курылтае, объеденившем that bring together scientists from руалардың бірі – Кеңес үкіметі мұ- религиозных ученых пяти респу- five republics and and from behind сылмандарына арналған Үндеудің блик, это – объявление Обращения which theymake discussion about жариялануы еді. Сталин жүктеген мусульманам Советского прави- the entire system of work in five негізгі тапсырма да осы болатын. тельства. Это и было основной за- days. The main task of the Stalin was дачей данной Сталиным. also the same. «Біздің қадірлі бауырларымыз бен ұлдарымыз! Біз, мұсылман «Наши почетные братья и The appeal with the writing ғұламалары және Өзбекстан, Қы- сыны! Мы, мусульманские ученые «Our dear brothers and sons! We, рғызстан, Тәжікстан, Түркменстан и от имени мусульман Узбекиста- Muslim scholars on behalf of all және Қазақстан мұсылмандары- на, Киргизстана, Таджикистана, Muslims of Kazakhstan, Uzbekistan, ның атынан сіздерге Үндеу жа- Туркменистана и Казахстана шлем Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan риялаймыз! Зұлым басқыншы- вам свое Обращение! Сражайтесь announcing an appeal! Fight like the ларға қарсы айбатты арыстандай бесстрашно против нечестивых lion against the enemy! The sons of шайқасыңдар! Барша халықтың завоевателей! Сыны всех народов, all the nations should fight side by ұлдары бір сапқа тұрып, жауыз встаньте все в один строй, сотрите side, and to put the end to the terrible фашисттерді жер бетінен жойып с лица земли зло – фашистов! Не fascists! Do not let to trample every жіберіңдер! Туған жеріміздің әр- дайте им растоптать и пяди род- inch of our earth and strengthen бір сүйемін жау аяғына таптатпай, ной земли, держите строй крепко! your ranks! We ask all believers to қатарларыңды қатаң тәртіппен Всех верующих призываем молит- pray to Allah, asking for help and шыңдаңдар! Барлық иман кел- ся Аллаху, просить о победе!» Этот victory!» was distributed throughout тіргендерді Аллаға жалбарынып, текст Обращения через несколько the entire front and throughout the әскерімізге жар болып, жеңіске дней облетит фронты и тылы по country. жетуімізді сұрап, дұға етуге шақы- стране. рамыз!» деген мәтіндегі Үндеу аз- The main work of the Religious даған күннен соң майдан алаңы В годы войны главной работой Administration during the war was мен тылдағы ел арасын шарлап отделений Религиозного управле- the organization of assistance on кетті. ния была организационная рабо- the battlefield. The fundraising та оказанию помощи на фронте. works for the warm clothing and Соғыс жылдарындағы Діни Стабильно велись работы по снаб- the weapon for the battlefieldswere басқарма бөлімдерінің негізгі жұ- жению теплой одеждой находив- regularly collected. Also, members мысы майдан даласына көмек шихся на поле битвы и по сбору of the kaziyat have worked hard to жұмыстарын ұйымдастыру болып необходимых финансов для про- help the families of those killed in табылды. Соғыс даласындағылар дукции оружия. Помощь оказыва- the frontier and to encourage the үшін жылы киімдер мен қару-жа- лась и семьям, погибших на войне, local people to win. Thus, the Soviet рақ жасауға қажетті қаржы жи- члены казията вели активные ра- system was forced to change its нақтау жұмыстары тұрақты түрде боты по подбадриванию местного communist views on the backdrop жүргізіліп отырды. Сондай-ақ, населения. Таким образом, резко of the Muslims’ support in difficult майданда қаза тапқандардың от- потеплевшая Советская система, times. басыларына да жәрдем көрсетіп, опираясь в эти трудные дни на жергілікті халықты жеңіске жігер- поддержку мусульман, вынужде- лендіру жолында қазият мүшелері на была изменить коммунистиче- қарқынды жұмыс атқарды. Осы- скую точку зрения. лайша, күрт жылынған Кеңестік жүйе қиын-қыстау күндерде мұ- сылмандар қолдауына сүйене отырып, коммунистік көзқарасын өзгертуге мәжбүр болған еді. 148

 Зияуддин Бабаханов (1957—1982).  Шамсиддин Бабаханов (1982—1989).  Зияуддин Бабаханов (1957—1982).  Шамсиддин Бабаханов (1982—1989).  Ziyauddin Babakhanov (1957—1982).  Shamsiddin Babakhanov (1982—1989).  Мухаммед Садық Мухаммед Юсуф (1989—1993).  Мухаммед Садык Мухаммед Юсуф (1989—1993).  Muhammed Sadyk Mohammed Yusuf (1989—1993). 149

Сұм соғыстың әлегі саясатын Война вынудила пересмотреть Because of the war, Soviet өзгертуге мәжбүрлеген Кеңес үкі- политику и тогда Советское пра- government was forced to change меті Орта Азия және Қазақстан вительство разрешило религи- their policy, and therefore, they мұсылмандарының діни басқар- озному управлению мусульман allowed the Central Asian and масына сол кездегі бес республи- Средней Азии и Казахстана вновь Muslim Religious Administration ка аумағында 200-ден астам құл- открыть более 200 центров покло- of Kazakhstan to reopen more than шылық ордаларын қайта ашуға нения в пределах пяти республик. 200 mosques in the five republics да рұқсат берген еді. Дегенмен, Однако, множество из открыв- of that time. Nevertheless, many ашылған мешіттердің көбісі өз жұ- шихся мечетей начали стабильно mosques start their jobs only after мыстарын тек Ұлы Отан соғысын- функционировать лишь после по- the victory in the Great Patriotic дағы жеңістен кейін ғана тұрақты беды в Великой Войне. Опираясь War. According to the law, based on түрде жүргізе бастайды. Қасиетті на Священный Коран и на сунны the Sunnah of the Holy Quran and Құран мен Мұхаммед (с.ғ.с.) пай- пророка Мухаммеда, издали Указ the Prophet Muhammad (s.a.w), the ғамбарымыздың сүннетіне сүйене с нижеперечисленными задачами following five tasks were included in отырып жасалған Жарғы бойынша для казиятов того ремени в пяти the Decree of the five kaziyat of the сол кездегі бес руспублика қазия- республиках: Republic. тына төмендегідей тапсырмалар жүктелген болатын. – Қазақстан, Өзбекстан, Қы- – Выполнение религиозных – Performing religious activities рғызстан, Тәжістан, Түркмен- мероприятий и церемоний в стра- and ceremonies in the country стан республикаларындағы діни не через религиозные сотрудни- through religious associations in бірлестіктер арқылы елдегі діни чества в республиках Казахстан, Kazakhstan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, іс-шаралар мен рәсімдерді атқару; Узбекистан, Киргизстан, Таджики- Tajikistan and Turkmenistan; стан, Туркменистан; – Халық арасындағы дін наси- – Strengthening of religious хатын күшейту; – Усилить пропаганду религии propaganda among the population; среди народа; – Діни рәсімдерге қаты- – The solution of the disputes сты туындаған даулы мәселелер – Спорные вопросы в ходе ре- arising in relation to religious шешімін қазият құрамындағы лигиозных церемоний решают со- ceremonies involves the participation имамдардың қолға алуы; стоящие в казиятах имамы; of the imams in the court; – Қоғам мүшелерін адалдыққа, – Призывать членов общества – To appeal the members of әділетті болуға, еңбекқорлыққа к верности, справедливости, тру- society to be honest, fair, call for үндеу және заңға бағынып, құр- долюбию, подчинению и уваже- hard work and to follow the law and меттеуге шақыру; нию закона; respect it; – Дін насихатына теріс – Вести борьбу с противниками – Fighting against religious пиғылдылармен күрес жүр- религиозной пропаганды, отвести intolerance and devastating the гізіп, шариғатқа қайшы келетін народ от традиций, противореча- people from the traditions that салт-дәстүрлерден халықты жи- щих шариату; conflict with Sharia; рендіру; – По вышеперечисленным во- – To make a conclusion of the – Жоғарыда айтылған мәселелр просам прийти к консенсусу; above mentioned issues; бойынша пәтуалар шығару; – Сформировать религиозную – Formation and dissemination – Діни әдебиет қорын қалыпта- литературу и распространить; of religious literature; стыру және елге тарату; – Установить связь с зару- Establishing contacts with – Шетелдік мұсылман ұйымда- бежными мусульманами и озна- foreign Muslim organizations and рымен байланыс орнату және комить их с жизнью мусульман presenting them with the life of оларға Орта Азия мұсылмандары- Средней Азии. Central Asian Muslims. ның өмірін таныстыру. 150