Серікбай қажы Ораз "Ұлы дала төсіндегі ислам"

Ал, Жошы ұлысында Сартақ В 1258 году после смерти в улу- And in the ulus of Zhoshy, after пен Ұлақшының өлімінен соң се Джошы Сартака и Улакшы на the death of Sartak and Ulanshy in 1258 жылы Берке хан Алтын Орда престол Алтын Орды вступил Бер- 1258 Berke khan sat on the throne тағына отырады. Ол билікке кел- ке хан. После его прихода Берке of Altyn Orda. After he ascended to геннен кейін Оңтүстік Кавказдағы хан под предлогом того, что земли the throne, declaring that Azerbaijan Әзірбайжан жерлерінің Алтын Азербайджана на Южном Кавказе in the South Caucasus belongs to Ордаға тиелісі екенін алға тар- принадлежат Алтын Орде, он на- Altyn Orda, collided with the state та отырып, Елхан мемлекетімен чинает конфликт с государством of Elkhan. Berke Khan from the very текетіреске түседі. Берке хан әу Ельхан. Берке хан с самого начала beginning was against the conquest бастан-ақ Құлағудың Ислам ел- был против Кулагу, который стре- of the Islamic states by Kulagu. деріне шапқыншылық жасауына мился завоевать исламские стра- For this reason, the ruler of Egypt, қарсы болған еді. Осы себептен де, ны. По этой ричине, когда прави- Mamluk Zahir ad-din Beybaris sent Мысыр билеушісі мәмлүк Захир тель Египта мамлюк султан Захир ambassadors to the ruler of Altyn ад-дин Бейбарыс сұлтан Алтын ад-дин Бейбарыс отправил своих Orda, and when he proposed to Орда билеушісіне өз елшілерін ат- посланников к повелителю Алтын protect Muslim priorities together, тандырып, мұсылмандық мүддені Орды для того, чтобы вместе за- he agreed, together with them Berke бірге қорғауға ұсыныс білдіргенде, щитить мусульман, Берке хан со- Khan planned to conduct a holy war Берке хан Құлағуға қарсы бірлесіп гласился начать священную войну against Kulaga. қасиетті соғысты бастауға пейілді против Кулагу хана. болды. The first armed clash between Первые вооруженные столкно- Elkhan and Altyn Orda occurred in Алтын Орда мен Елхан мемле- веня между Алтын Ордой и госу- 1262-1263. In the decisive battle кетінің арасындағы алғашқы қару- дарством Ельхана произошли в near Derbent, the army of Altyn лы қақтығыс 1262-1263 жылдары 1262-1263 гг. В решающей битве Horde defeated Elkhan’s army. As a орын алды. Дербент түбінде ше- под Дербентом армия Алтын Орды result of Berke’s bloody battle, Khan шуші шайқаста Алтын Орда қолы разгромила войско Ельхана. В этой returned Derbent to Altyn Orda. Елхан әскерін тас-талқан етіп войне Берке хан потерял много во- During the reign of Abagan who жеңді. Әскер шығыны көп болған йнов, но все же присоединил Дер- came to power after the death of бұл соғыстың нәтижесінде Берке бент обратно к Алтын Орде. После Kulagu in 1265, diplomatic relations хан Дербентті Алтын Ордаға қай- смерти Кулагу в 1265 году к власти were established between the two тарып алады. Құлағу 1265 жыл қай- приходит Абаган и в это же время states and not one of the rectors тыс болғаннан соң Елхан билігінің между двумя государствами уста- showed their positions openly about басына келген Абағаның тұсында новились дипломатические от- the sensation around the land of екі мемлекет арасында әдепкіде ношения, однако ни один из пра- Azerbaijan. Berke Khan using the дипломатиялық қарым-қатынас вителей не выражал своей четкой relations between the two states, орнап, даулы Әзірбайжан жерлері позиции по вопросу о принадлеж- Abagan’s consent built mosques and үшін екі билеуші өз позициясын ности земель Адзербайжана. Берке sewing workshops in Tabriz. ашық білдірген жоқ. Берке хан екі хан, используя теплые отношения арадағы жылы қарым-қатынасты между двумя странами, с согласия пайдаланып, Абағаның келісім бе- Абагана строит мечети и текстиль- руімен Тебризде мешіт пен тоқы- ные мастерские в Тебризе. ма шеберханаларын салдырады. 51

Дегенмен, бұл империяның Однако всеобщая исламизация Nevertheless, the complete жаппай исламдануы XIV ғасыр- Алтын Орды происходит в эпоху Islamization of the empire took дың бірінші жартысындағы Өзбек правления Узбек хана Мухамме- place during the reign of Uzbek Khan хан Мұхаммедтің билеген тұсына да в первой половине XIV века. Muhammad in the first half of the тап келеді. Қазақтың «Дін Өзбек- В казахском фольклоре имеются 14th century. And the phrase on the тен қалған», «Өзбек ханның тұ- соответвующие выражения «Рели- lips of the people as «Religion has сында атамыз қазақ дін баққан, гия осталась от Узбека», «Во время remained from Uzbek», «During the Алтын Орда хандары жердің жүзін Узбека наши предки придержива- Uzbek Khan, the Kazakhs accepted шаңдатқан» деген халық аузын- лись религии, а ханы Алтын Орды Islam, the rulers of Altyn Orda дағы сөздері де осыны дәлелдейді. запылили весь мир». В 1312 году в conquered the lands» to confirm Алтын Орда тағына 1312 жылда- связи с приходом к власти в Алтын this. As soon as Uzbek khan sat on ры Өзбек ханның отыруымен Ис- Орде Узбек хана в стране усили- the throne of Altyn Orda in 1312, the лам дінінің орны барынша нығая лась роль ислама. С помощью дея- religion of Islam was established as түсті. Сол кездегі Алтын Ордалық тельных повелителей мусульман- much as possible. With the support of мұсылман қауымының көрнекті ских обществ Алтын Орды того the exemplary leaders of the Muslim басшылары Құтлық Темір әмір, времени, таких как эмир Кутлык people of Kutluq Temir Amir, his оның бауырлары Сарай Темір, Темир, его братья Сарай Темир, brothers Saray Temir, Muhammad Мұхаммед Қожа, сондай-ақ, өзге Мухаммед Ходжа, а так же, при Kazhy and other religious influential де мұсылман дінбасыларының поддержке других главных свя- people, Uzbek khan took the throne қолдауымен билікке келген Өзбек щеннослужителей, пришедшему and took the new name «Sultan хан таққа отырысымен «Сұлтан к власти Узбек хану было присвое- Muhammad». In the «Chingiznama» Мұхаммед» деген жаңа есім иеле- но новое имя «Султан Мухаммед». of Utemys Kazhy it is told that the неді. Бұл жайында Өтеміс қажы- Про это в «Чингизнаме» у Утемис members of the Tarahat of Yassawi ның «Шыңғыснамасында» Өзбек кажы написано, что Узбек хан supporters of religion, like Sadyr Ata, ханды Ислам дініне мойынсұнды- принял ислам под воздействие Said ata, Uzun Hasan ata, Batyr Ata, рған Яссауи тарихатының өкілдері представителей яссауиского та- called Uzbek Khan to the religion of Садр ата, Сайид ата, Ұзын Хасан риката ученых Садр ата, Сайид Islam. The place where they met the ата, Бадр ата атты дін ғұламала- ата, Узын Хасан ата, Бадр ата. Эти eternal rest is in South Kazakhstan. ры екендігі баяндалады. Аталған деятели похоронены в южних кра- Based on the history it can be said тұлғалардың мәңгілік дамыл та- ях Казахстана. Согласно истори- that at that time 13 mosques worked пқан жері қазіргі Оңтүстік Қа- ческим фактам в столице Алтын in the capital of Altyn Orda Saray- зақтан аумағында деп саналады. Орды того времени в Сарай Бату Batu, and the Khan read prayer five Тарихи деректерге сүйенсек, сол было 13 мечетей и сам хан пять times a day. кездегі Алтын Орда астанасы Са- раз в день читал намаз. рай-Батуда 13 мешіт қызмет етіп,  Өзбек хан салдырған ханның өзі күніне 5 уақыт намаз Қырымдағы мешіт. оқыған.  Мечеть в Крыму, построенная Узбек ханом.  The mosque in Crimea, built by the Uzbek khan. 52

Өзбек хан билікке келісімен өз После прихода к власти Узбек During his reign, the Uzbek ұлысында исламдану үдерісін тез хан старался провести в короткий khan tried to conduct the process of әрі қысқа уақыт ішінде жүргізуге срок процесс исламизации в сво- Islamization as quickly as possible. In тырысты. Билік құрған екі жыл- ем улусе. В письме султану Египта his letter to Malik an Nasir, the sultan дан кейін Мысыр сұлтаны Мәлік Малику ан-Насиру, написанному of Egypt, after two years of his rule, ән Нәсирге жазған хатында Өзбек через два года после восхождения Uzbek khan wrote that there were өзінің ұлысында кәпірлердің аз на трон, он писал о том, что в его very few unfaithful in his territory. қалғандығын айтады. Парсы жыл- улусе осталось мало кафиров (не- The Persian chronicler Muin ad-Din намашысы Муин ад-Дин Натанзи: верующих). Персидский летописец Natanzi wrote: «During the Uzbek «Өзбек хан тұсында Дешті Қыпшақ Муин ад-Дин Натанзи пишет, что: Khan, Deshti Kypchak turned into «Аллаға табынған елге айналды», – «Во время Узбек хана Дешт-и-Кип- a state worshiping Allah». Due to деп жазады. Осының нәтижесін- чак стал страной «преклоняющей- this, the process of Islamization of де ұлан-ғайыр аумақтағы түрік, ся перед Аллахом». В связи с этим ethnos groups similar to the Turks, моңғол, иран тектес этностардың на огромной территории, которую Mongols, Iranians began. After, исламдану үдерісі басталды. Кейін населяли племена тюрков, монго- on their basis the Turkic ethnos - олардың негізінде түркі этностары лов, персов начался процесс ис- Kazakhs, Uzbeks, Azerbaijanians, – қазақ, өзбек, әзірбайжан, татар, ламизации. Значит главной функ- Tatars, Nogai, Turkmens, Bashkurt ноғай, түрікмен, башқұрт, қырғыз цией Узбек хана в истории наших and Kirghizians adapted. That is, the т.б. қалыптасты. Яғни, Өзбек хан- предков было не только укрепле- heritage of Uzbek Khan was not only ның басты еңбегі Алтын Орданы ние Алтын Орды, но и широкое that he strengthened Altyn Orda, but күшейтіп қана қоймай, сондай-ақ, распространение Ислама в степях also that he influenced the spread of Ислам дінінің Еуразияның дала- Евразии и придания ему статуса the religion of Islam on the lands of лық аймақтарында кең таралып, всемирной религии. Eurasia and turning it into a world жаһандық дінге айналуына ықпал religion. жасауында жатыр. 53

 Елхандар әулеті. XIII-XIV ғғ. Ортасында кәлима үзінділері сақталған.  Династия Ельханов. Сохранившиеся отрывки надписей шахады. XIII-XIV вв.  The dynasty of Elkans. There are still fragments of kalima in the center. XIII-XIV century. XIII ғасырдың соңында Ислам діні Шыңғысхан  Жошы ұлысы. Мұхаммед Бердібек. Сарай әл-Жәдид. 759 һ.ж. империясынан бөлініп шыққан Алтын Ордада ресми дін дәрежесіне көтерілді. Оқиғаның осылай дамуы  Улус Джучи. Мухаммед Бердибек. Сарай аль-Жадид. 759 год тек қана ішкі саясаттың қиын-қыстау кезінде емес, хиджры. бірегей идеологиялық мүддені қалауда және билік басындағылар мен көшпелі көпшіліктің арасындағы  Zhoshy’s son. Mohammed Berdibek. Sarai al-Jadid. 759 hij. қарым-қатынасқа себепші болды. Ислам дінінің әлеуетін Алтын Орданың билеушілері, сыртқы саяси міндеттерге жету үшін де пайдаланды. Мысалы, діни ынтымақтастық соғыс өнері бойынша озық тұрған Мысырдағы мәмлүк сұлтандармен тізе қосып, біріге одақ ұйымдастыруға жол ашты. Ордадағылардың айтуы бойынша, «алтын кезең» дәл осы Өзбек ханның билік құрған дәуірінде болған. Ол кезде Ислам діні басымдылық жағынан көрінді, жергілікті мәдениет мұсылман таңбасына анық ие болды, ал бақсылар мен ламалар (будда дінінің сопылары) қуғынға ұшыраған. Әрбір алтынордалық хан өзінің түркіше қойылған атынан басқа, араб есімін алып жүрді. Тиындарға қарап айтсақ, Жәнібек Сұлтан – Жалал Ад-Дин Махмұд, Бердібек – Сұлтан Мұхаммед, Тоқтамыс – Сұлтан Нәсір Ад-Дин, т.б. деп аталып жүрген. Өзбек ханнан кейінгі Алтын Орданы билеген Тыны- бек хан, Жәнібек хан, Бердібек хан, Хызыр хан, Орыс хан, Тоқтамыс хан, Едіге би, Темір Құтлық, Болат хан, Шәді- бек хан, Ахмет хандар да Ханафи мәзһабын ұстанды. Алтын Орда дәуіріне қатысты тарихи деректерді қаузай келе осындай тұжырым жасауға толық негіз бар. Себебі, Алтын Орда тарихына қалам тартқан Ислам тарихшы- лары Ибн әл-Асир, Ибн әл-Уасил, Әл-Омари, Ибн Кәсир, Ибн Батута, Әл-Қалқашанди, Әл-Асқалани, Ибн Арабшах Дешті-Қыпшақ халқының Ислам дінін ұстанғанын жа- зып қалдырды. Алтын Орда дәуірінде ғұмыр кешкен бабаларымыз: Қауам ад-Дин Әл-Фараби «Ғаййа ал-байан уа надира аз-заман фи ахар ал-ауан», Мәула Мұхаммед Низам ад- Дин аш-Шаши «Усуль», Шейх Ахмет Түркістани «Шауаһид ан-Нубуууа ли-тақуйат йақин аһл ал-футууа», Шайхы Баба Сығнақи, Мұхаммед әл-Женди «Иғджаз әл-байан фи шарх бағд асрар умм әл-Куран», Молла Ахмет әл-Женди «әл-Ақиад», Хусаммаддин ас-Сығнақи «ан-Ниһаия», «Хи- дая», Мұхаммед әл-Кердери «Китаб ар-радд уа-л интисар ли-Әбу Ханифа имам Фуқаһа әл-амсар», Мұхаммад бин Мұхаммад бин Шиһаб ал-Кердери әл-Баззази «Фатауа әл-Баззази», Жамал ад-Дин Атырауи «шарх әл-Уиқаия» атты еңбектер Ханафи мәзһабының құқықтық үкімдері мен сенім негіздеріне түсіндірме ретінде жазылған. 54

К концу XIII века Исламская религия стала офи- At the end of the 13th century Islam became the циальной религией Алтын Орды. Подобное развитие official religion of Altyn Orda, which separated from the ситуации стало причиной не только улаживания вну- empire of Genghis Khan. This development has become треннего конфликта, но и построения общего идео- the reason for the relationship between people about логического интереса в отношениях между властью и the power of the common people and the reason for the простыми кочевниками. Потенциал развитии власти desire to have a single ideological value in general, and Алтын Орды в некоторых случаях использовался и not just political difficulties. The potential of religion was в достижениях целей во внешней политике. Напри- also used by the rulers of Altyn Orda to achieve the goals мер, религиозное сотрудничество позволило создать of foreign policy. For example, religious cooperation вооруженный союз между Алтын Ордой и султана- opened the way to creating an alliance with Egyptian ми-мамлюками Египта. По словам религиозных дея- sultans in the military art. According to religious «Golden телей Алтын Орды «золотой век» пришелся на время Time» was during the rule of Uzbek Khan. At that time, правления Узбек хана. В это время Исламская религия Islam suppressed the rest, culture gained the sign of доминировала, местная культура впитывала мусуль- Muslims, lamas (the righteous religion of Buddha) and манский стиль, шаманы и ламы (буддийские правед- the rest fled. Each ruler of Altyn Orda wore an Arabic ники) изгонялись. Каждый хан Алтын Орды наряду со name, except his Turkic. It can be seen from the coins своим турецкем именем имел еще и арабское имя. that Zhanibek Sultan was called Zhalau atdin Mahmud, Если обращать внимание на монеты, то увидим, что Berdibek-Sultan Mohammed, Toktamys Sultan Nasir al- Джанибек Султан был Жалал Ад-Дин Махмудом, Бер- Din. дибек – Султаном Мухаммедом, Токтамыс – Султа- ном Насир Ад-Дин и т.д. The rulers of Altyn Orda after the Uzbek Khan as Tynybek Khan, Zhanibek Khan, Berdybek Khan, Khyzir Все ханы Алтын Орды после Узбек хана: Тыныбек Khan, Orys Khan, Toktamys Khan, Yedige Be, Temir хан, Жанибек хан, Бердибек хан, Хызыр хан, Орыс Kutluk, Bolat Khan, Shadiben Khan, AhmetKhan also хан, Токтамыс хан, Едиге би, Темир Кутлык, Болат adhered to the Masahabi Khanafi. There is every reason хан, Шадибек хан, Ахмет хан придерживались хана- to draw such conclusions from the historical data фитского мазхаба. К такому выводу можно прийти concerning the era of Altyn Horde, because historians of если исследовать исторические факты эпохи Алтын Islam Ibn al-Assir, Ibn al-Wasil, al-Omari, Ibn Kasir, Ibn Орды. Потому что исламские историки Ибн аль-Асир, Batuta, al-Qalqagagdi, al-Askalani, ibn Arabshah About Ибн аль-Уасил, Аль-Омари, Ибн Касир, Ибн Батута, Altyn Orda noted that the people of Deshti Kipchak Аль-Калкашанди, Аль-Аскалани, Ибн Арабшах гово- adhered to the religion of Islam. рят о том, что народ Дешт-и-Кипчака придерживался религии Ислам. The works of thinkers who lived in the Altyn Orda as «Gaia al-Bayan ua nadira az-zaman fi ahar al-auan» Наши предки эпохи Алтын Орды оставили тру- Kauama al-Din Al-Farabi, «Usul» Maula Mohammed ды, написанные на основе толкований и религиоз- Nizam ad-Din al-Shashi, «Shahahid al- Nubuwua li- но-правовых решений мазхаба Ханафи: Кауам ад- takuyat yaqin ahl al-futuwa «Sheikh Ahmed Turkestani, Дин Аль-Фараби «Гаййа ал-байан уа надира аз-заман Shaykhy Baba Sygnaki», Iggyz al-bian phi shah bahd фи ахар ал-ауан», Маула Мухаммед Низам ад-Дин asrar umm al-Quran «Muhammad al-Zhendi, al-Akiyad аш-Шаши «Усуль», Шейх Ахмет Түркистани «Шау- Mollah Ahmet al-Zhendi Nihaya, Hidaya Husammaddin аһид ан-Нубуууа ли-такуйат йакин аһл ал-футууа», Al-Sygnaki, Kitab ar-rudd wah-intisar li-ibu Hanifa imam Шайхы Баба Сыгнаки, Мухаммед аль-Женди «Игд- Fukaha al-Amsar Muhammadallah-Kerderi, Fataouа жаз аль-байан фи шарх багд асрар умм аль-Куран», al-Bazzazi Muhammad bi Shiһaba Kerderi al-Bazzazi Молла Ахмет аль-Женди «аль-Акиад», Хусаммаддин «sharh әl-Wick», Jamal al-Din Atyraui were written as ас-Сыгнаки «ан-Ниһаия», «Хидая», Мухаммед an explanation of the аль-Кердери «Ки- legal decision and таб ар-радд уа-л conviction maskhab интисар ли-Абу of Hanafi. Ханифа имам Фу- каһа аль-амсар»,  Биік аяқты кубок. Мухаммад бин Му- Алтын Орда дәуірі. хаммад бин Шиһаб ал-Кердери аль-Баз-  Кубок на высокой зази «Фатауа аль-Базза- ножке. Эпоха Золотой зи», Жамал ад-Дин Атыра- Орды. уи «шарх аль-Уикаия».  Heighted Cup.The Golden Horde era. 55

Белгілі тарихшы Н.Нұртазина Алтын Орда Известный историк Н.Нуртазина описывает уко- және Қазақ хандығы дәуірінде Ислам дінінің Деш- ренение Ислама в Дешт-и-Кипчаке в эпоху Алтын ті-Қыпшақта нық орнағанын былайша жеткізеді: Орды и Казахского ханства так: «Из-за того, что про- «Исламдану үдерісінің ортағасырлық Қазақстанда со- цесс исламизации начался в средневековье в Казах- нау VIII ғасырдан бастау алып, X-XII ғасырларда ша- стане в VIII веке, и достиг кульминации в X-XII вв. рықтау кезеңінен өткені (Қарахандар дәуірінде), одан (эпоха Караханидов), затем во время второго рели- кейін екінші діни-мәдени өрлеу Алтын Орда кезінде гиозно-культурного развития Алтын Орды в степных Қазақстанның далалық аймақтарында толық және краях Казахстана окончательно доминировала Ис- біржолата Ислам үстемдік құрып, осы негіздер бола- ламская религия, и так как эти основы были заложе- шақта сақталып отырғаны себепті Қазақ хандығы то- ны в прошлом и сохранились в будущем, можем сме- лыққанды мұсылман мемлекеті ретінде дамығанын ло утверждать, что Казахское ханство развивалось в батыл түрде айтып дәлелдеуіміз керек». виде полноценного мусульманского государства». Алтын Орданың мұрагері Қазақ хандығы да баба- Наследник Алтын Орды Казахское ханство тоже лар салған сара жолдан қиыс кетпей, Ханафи мәзһа- придерживалось мазхаба Ханафи. Этот путь был дра- бына арқа сүйеді. Бұл сорап Қазақ халқының кешегісі гоценной опорой для казахского народа в прошлом, ғана емес, бүгінгі күнгі де ұстанған асыл бергек, ал- продолжая являться им и по сей день. тын діңгегіне айналып отыр. The well-known historian N.Nurtazin attempts to describe the adoption of the ISLAM in Deshti Kypchak during the times of Altyn Orda and the Kazakh khanate in this way: «The fact that the process of Islamization took its start in the eighth century after the tenth and twelfth centuries, it prospered (the time of the Karakhans), after the second cultural and religious prosperity At the time of Altyn Orda on the Kazakh land, finally establishing Islamic rule, and the fact that these grounds were preserved in the future, and for this reason the Kazakh Khanate has completely divorced as a Muslim state, and in turn we have us safely to prove it». Heirs of Altyn Orda Kazakh khanate did not turn from the path of their ancestors and relied on Masahab Hanafi. This path is not only the past of the Kazakh people, but also a sacred support, which is adhered to this day. 56

ИСЛАМ – ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚАЗЫҒЫ ИСЛАМ – ЯДРО КАЗАХСКОГО ХАНСТВА ISLAM AS THE HERITAGE OF THE KAZAKH KHANATE Қазақ даласында Ислам Враспространении ислама Dissemination of religion дінінің жайылуына қа- в казахской степи спо- Islam on the expanses зақ халқының сол кездегі собствовали тесные эко- of the Kazakh land Орта Азияны мекендеген тайпа- номические и культурные связи contributed to the close economic лармен және Еділ татарларымен казахского народа с племенами and cultural ties of the Kazakh тығыз экономикалық, мәдени Средней Азии и поволжскими people with the Tatars of the байланыстары ықпал етті. Ислам татарами того времени. На по- Volga and the tribes inhabiting діні уағыздарының біртіндеп кең степенное распространение му- Central Asia. Propagation of Islam етек жаюына Бұқара, Самарқан, сульманских проповедей оказали was influenced by preachers who Ташкент, Хиуа, Түркістаннан особое влияние исламские пропо- arrived from Bukhara, Samarkan, келген уағызшылардың ықпалы ведники, прибывшие из Туркеста- Tashkent, Hiyua, Turkestan. At this ерекше болды. Осы кезеңде Қазақ на, Бухары, Самарканда, Ташкента time and the social and social life of хандығының қоғамдық-әлеумет- и Хивы. В течение этого периода the Kazakh Khanate fell under the тік өмірінде де елеулі өзгерістер в Казахском ханстве шел процесс process of change. Since the 17th үрдісі жүрді. Нәтижесінде, XVII существенных изменений в обще- century, Kazakhs have divided into ғасырдан бастап қазақтар екі әле- ственной жизни. В результате, с two: aristocrats and commoners. уметтік санатқа: ақсүйектер мен XVII века, казахи были разделены Aristocrats are the immediate қарасүйектерге бөлінді. Ақсүйек- на две социальные категории: ари- descendants of Genghis Khan. The тер негізінен Шыңғыс ханның ті- стократы (ақсүйек) и простолю- descendants of Genghis Khan, in келей ұрпақтары болды. Шыңғыс дины (қарасүйек). Аристократами turn, were obliged to receive the titles ханның ұрпақтары міндетті түрде были в основном прямые потом- of sultans and the tores, and they шетінен сұлтан мен төре атақта- ки Чингиз хана. Они присваивали also received the right to govern ru’s, рын алып, руларды, тайпаларды, звания «султан» и «торе», имели tribes, uluses. In addition, the skin ұлыстарды басқару құқығына право контролировать племе- that was considered the descendants ие болды. Сондай-ақ, Мұхаммед на, ру, этнические группы. Кроме of the Prophet Muhammad, and who (с.ғ.с.) пайғамбардың ұрпақта- того, династия Ходжей, которые played the role of spiritual leaders ры болып саналған және халыққа являлись потомками пророка Му- by the people, also created a special рухани билікті жүзеге асырған хаммеда (мир ему и благославение social group. To say that the role of қожалар әулеті айрықша әлеумет- Аллаха) и имели духовное влияние the skin in spreading and restraining тік санатты құрады. Ислам дінін на народ, считались особой соци- religion is very important, then that таратуда және ұстануда қожалар- альной категорией. Можно утвер- they took honorable places on the дың орны маңызды болды десек, ждать, что роль ходжей в поддерж- board by the Kazakh people should қазақ қоғамында қожаларға ай- ке и распространении религии be considered as the fact that Islamic рықша үстемдік берілуі – Ислам ислама была особенной, а факт significance is highly valued. құндылықтарының жоғары баға- того, что в казахском обществе Kazakhs for centuries comple- ланғандығының белгісі ретінде соглашались с превосходством mented their ancient Turkic қарастыруға болады. ходжей, можно рассматривать как traditions under different cultural Қазақтар ғасырлар бойына знак проявления высокого уваже- influences. On the contrary, attacks әртүрлі мәдени ықпалдарды өз- ния исламским ценностям. by the Chinese, Arabs, Mongols, дерінің байырғы далалық түркілік На протяжении веков казахи Oirats did not make any changes дәстүрлеріне бейімдеп, толықты- адаптируют различные культур- after themselves. During the time рып отырды. Керісінше, қытай, ные влияния к своим коренным of Islamization, armed clashes took араб, моңғол және ойраттар ша- тюркским традициям. Между тем, place on the Kazakh land, especially пқыншылықтары айтарлықтай өз- китайские, арабские, монгольские in the southern part. There were герістер жасай алмады. Ислам діні и ойратские набеги не смогли вне- situations when weapons did not help, таралу барысында қазақ жерінде сти существенных изменений. Во and the troops resorted to treaties, де, әсіресе, қазіргі оңтүстік өңір- время распространения ислама came to an agreement to spread лерде талай қарулы қақтығыстар на казахской земле, в частности, religion peacefully. As President N.A. орын алды. Қарумен бағындыра в ее южных регионах было много Nazarbayev mentioned: «Islam is not алмаған тұста бітімге тоқтап, бей- вооруженных конфликтов. Однако only a religion, but also one of the біт дін тарату келісіміне келген были и случаи мирных соглаше- factors that shapes our culture and оқиғалар да орын алған. Елбасы- ний в распространении религии our origins». мыз Н.Ә.Назарбаев ерекше атап без применения оружия. Об Исла- көрсеткендей, «Ислам – дін ғана ме Н.А.Назарбаев сказал: «Ислам емес, ол біздің мәдениетіміз бен это не просто религия, а один из болмысымызды қалыптастырушы уникальных факторов, формирую- факторлардың бірегейі» ретінде танылды. щих нашу культуру и естество». 57

Қазақ хандығының астанасы болған ежелгі Сығанақ қаласы.  Город Сыганак - столица Казахского ханства.  Sigаnaq town, the capital of the Kazakh Khanate.  XV ғасырдың орта шенінде Қазақ хандығы құры- Қазақ әйелдері кимешек, жаулық, орамал киген. Бірақ, лар кезеңде, Орталық Азия мен Дешті-Қыпшақта ешқашан аузы-мұрнын тұмшаламайтын. Осындай Ислам дінін насихаттаған негізінен Яссауи және құқықтық қайшылықтар шариғат жүйесіне жақындай Нахшбанди тарихаттары болған. Яссауи тарихаты бастаған Әбілқайыр ханнан Керей мен Жәнібек сұл- көшпелілердің дәстүрлі кодификациясы – Шыңғыс- тандардың және оған ерген халықтың бөлінуіне әкеп ханның «Ұлы Ясасы» мен шариғат заңдарын қатар соқты. ұстанып, дәстүр мен дінді ұштастыра білсе, Нахшбан- ди қауымдастығы шариғаттың фундаментальді қағи- Үшіншіден, Қазақ хандығы құрылған шақта, бұл даларын қатаң ұстануымен ерекшеленген. Көшпелі мемлекеттің ресми діні – Ислам діні болды. Ислам Өзбек мемлекетінің негізін салушы Әбілқайыр хан дінін ұстанған түркі тайпалары Қазақ хандығына мү- алғашқыда Яссауи қауымдастығының қолдауына ие шелікке өтті. Ал, Ислам дінін әлі қабылдамаған тай- болуымен өз билігін нығайтуға кіріседі. Бірақ, Мәу- палар «Қазақ» бола алған жоқ. Мысалы, көрші ойрат, раннахр қалаларын жаулап алғаннан Әбілқайыр хан ұранқай, қырғыздың құрамында Қазақ халқын құрау- Нахшбанди шейхтарына арқа сүйей бастайды. шы Найман, Қыпшақ, Керей, Қоңырат секілді тайпа- лардың аталықтары кездеседі. Найман, Қыпшақ, Ке- Осы кезде Әбілқайыр ханның бас батыры Қобы- рей, Қоңырат тайпаларының бұл аталықтары Ислам ландының Арғын тайпасының биі әрі Яссауи тариха- дінін қабылдамағандықтан, Қазақ хандығына мү- тын қолдаушы Ақжол биді өлтіруі Керей мен Жәнібек шелікке өте алмады. Яғни, Қазақ халқын бір кеңістік- сұлтанның одан іргесін бөліп әкетуіне итермеледі. те өмір сүрген діни сенім-нанымы, салт-дәстүрі, сая- Әрине, бұл жерде Ақжол бидің қысастан қаза табуы, си мүддесі бір түркі тайпалары құрды. Керей мен Жәнібектің Әбілқайыр ханнан бөлінуіне себепші оқиға ғана еді. Қазақ хандарының Әбілқайыр- дан бөлінуінің түпкілікті себебі тым арыда жатыр. Біріншіден, Дешті-Қыпшақ ежелден Жошының үлкен ұлы Орда-Еженнің ұрпақтарына тиесілі ұлыс еді. Ал, Әбілқайыр хан Ібір-Сібірді билеген Жошының бесінші ұлы Шибанның ұрпағы болатын. Алтын Орда дәуірінде Орда Ежен ұрпақтары Дешт Қыпшақта «Ақ Орда» атты мемлекетті құрады. Қазақ хандығының негізін салған сұлтандар осы Ақ Орда хандарының ұрпақтары еді. Яғни, Көк Орданы билеген Шибан әу- летінің ұрпағы Әбілқайыр ханнан Ақ Орда хан- дарының ұрпақтары Керей мен Жәнібектің бөлектенуі заңды құбылыс еді. Ал, Әбілқай- ыр ханның күшейіп, Мәураннахрға қа- рай ойысуы, сондай-ақ, оның бас батыры Қобыландының Арғынның биі Ақжолды өлтіруі – Керей мен Жәнібек сұлтандардың көшпелі Өзбек мемлекетінен еншісін бөліп әкетуін тездете түскен еді. Екіншіден, көшпелі қазақ халқының табиғатымен шариғат- тың фундаментальді қағидалары үйлесе бермейтін. Мәселен, ша- риғаттың ағайынды адамдар- дың некелесуіне рұқсат бе- руі – жеті атаға дейін қыз алыспау дәстүрін берік ұстанатын рулық-тайпалық құрылымдағы түркі тайпа- ларының мүддесіне теріс ке- летін. Сондай-ақ, шариғат- тағы ниқаб кию дәстүрі түркі халқының дәстүріне мүлде сәйкес келмейтін. 58

В середине XV века в период создания Казахского In the middle of the XV century, during the founding ханства в Центральной Азии и Дешт-и-Кипчаке Ис- of the Kazakh Khanate, in the Central Asia and Deshti- лам популяризовали в основном тарикаты Накшбан- Kypchak, the religion of Islam was propagated by the ди и Яссауи. Тарикат Яссауи связал религию и законы, Tarihats of Yassawi and Nakhshbandi. Tarihat Yassawi придерживаясь одновременно «Великой Ясы» Чин- adhered to the Shariat laws in conjunction with the гиз хана, традиционной кодификации кочевников traditional codification of the nomadic «Ulla Iasi» и шариатских законов, а духовный путь Накшбанди Genghis Khan, and the association of Nahshbandi differed отличался строгим следованием шариатских фунда- in that it strictly adhered to the fundamental principles ментальных принципов. Основатель кочевого Узбек- of the Shariat. The founder of the nomadic state, Uzbek ского государства Абулхаир хан в начале принимает- Abilhayyr Khan, first strengthened his authority with the ся укреплять свою власть при поддержке сообщества support of the Yassawi Association. After conquering the Яссауи. Однако после завоевания городов Маверан- cities of Mawarannahr, Abilhayir began to rely on the нахра, Абулхаир хан начал опираться на шейхов Нак- sheikhs of Nakhshbandi. шбанди. At that time, the chief batyr Abilhayir Khan Kobylandy В это время главный воин Абулхаир хана Коблан- killed Biy Akzhol, a supporter of the Tarihat Yassawi and ды убил бия племени Аргын и поддерживающего the ruler of the Argyn tribe, and thereby helped the fact тарикат Яссауи – Акжол бия. Это вынудило султанов that Kerey and Zhanybek Sultans separated. Of course, Джанибека и Керея отделиться от Абулхаир хана. the death of Akjol’s biy from hostility, became a causal Конечно, внезапная смерть Акжол би стала только action to the separation of Kerey and Zhanibek from внешней причиной ухода Керея и Джанибека. Основ- Abilkhayir Khan. But the true reason for the departure of ной повод для отделения казахских ханов лежит да- the Kazakh khans from Abilhayir Khan in another. леко в глубине. Firstly, Deshti-Kypchak land belonged to the Во-первых, Дешт-и-Кипчак был улусом, принад- descendants of the eldest son Zhoshy Orda-Ezhen. And лежавший с древних времен потомкам Орда-Еджена, Abilhayir Khan is a descendant of the fifth son of Zhoshy, старшего сына Джучи. А Абулхаир хан потомок пято- ruler of Ibir-Sibir Shiban. During the Altyn Orda, the го сына Джучи Шибана, который правил Сибирью. Во streams of the Orda-Ezhen founded the state «Ak Oda» время Алтын Орды потомки Орды-Еджена основали on the land of Deshti-Kypchak. The Sultans who founded государство Ак Орда. Султаны, основавшие казахское the Kazakh khandyk are the descendants of the Khans of ханство, были потомками этих ханов. То есть, отде- the Ak Orda. That is, the departure of the descendants ление потомков ханов Ак Орды Керея и Джанибека of the khans of Ak Orda Kerey and Zhanibek from the от Абулхаир хана, потомка династии Шибан, правив- descendant of the rulers of Kok Orda Shiban Abilhayir is a шей Кок Ордой, было закономерным. Усиление вла- common occurrence. And the growing power of Abilhayir, сти Абулхаир хана и его виды на Мавераннахр, а так- and the fact that he laid eyes on Mavarannakhr and the же убийство бия Аргынов Акжола главным батыром fact that Kobylandy batyr killed Argyn’s Biy Akzhol-only Абулхаир хана Кобланды, ускорили процесс отделе- accelerated the process of leaving Kerey and Zhanibek ния султанов Керея и Джанибека от кочевого Узбек- from the Uzbek Khanate. ского государства. 59

Во-вторых, фундаментальные принципы шариата не очень гармонировали с натурой кочевного казах- ского народа. Например, разрешение в шариате же- нитьбы родственников друг на друге противоречит интересам родо-племенной структуры и тюркских племен, которые крепко придерживались обычая, запрещавшего жениться родственникам до семи ко- лен. Кроме того, шариатский обычай ношения ника- ба не присутствовал и не соотетствовал традициям тюркских народов. Женщины казахов одевали киме- шек, жаулык, платок, но никогда не закрывали лицо и нос полностью. Такие религиозно-правовые проти- воречия привели к отделению султанов Керея и Джа- нибека от Абулхаир хана, который стремился к шари- атской системе. В третьих, во время основания Казахского ханства официальной религией этого государства был Ислам. Тюркские племена, придерживающиеся Ислама всту- пали в ряды Казахского ханства, а племена, еще не принявшие мусульманскую религию не могли стано- виться «казахами». Например, в составе соседних ой- ратов, уранкаев, киргизов встречаются одноименные имена родов, составляющих костяк казахского народа - Найман, Кипчак, Керей, Конырат и другие. Они не смогли вступить в ряды Казахского ханства потому что не приняли религию Ислам. То есть, казахский на- род сформировали однокоренные тюркские племена, живущие в одном пространстве единого религиозно- го верования, традиций и политических интересов.  Сығанақ қаласында соғылған Орыс ханның күміс тиындары, х.ж. 775. Secondly, the nature of the nomadic Kazakh people did not coincide with the fundamental principles of  Серебряные монеты Орыс хана, отчеканенные в городе Сыганак. 775 the Shariat. For example, the fact that the marriage of год хиджры. brothers-sisters in the Shariat was allowed is opposed to the interests of the Turkic tribes, who strictly adhere  Silver coins of the Russian khan, which was built in Sigаnaq town. Hij 775. to the tradition of not taking the girls to 7 wives. In addition, the process of marrying in the Shariat was not consistent with the process of marrying the Turkic people. Kazakh women wore kimeshek, zhulyk, shawls (Kazakh headdresses for women), but they never covered their faces. Also, legal disagreements led to the fact that Zhanibek and Kerey separated from Abilkhayir Khan who came to the Sharia system. Thirdly, when the Kazakh Khanate was founded, the religion of Islam became the official religion of the state. Turkic tribes adhering to Islam, became members of the Kazakh Khanate. And those who did not accept Islam could not join and become «Kazakhs». For example, the ancestors of the Kazakh people, the ancestors of the Kerey tribes, the Kypchak, the Naiman, the Konyrat in the Oirats, Urankai, Kirghiz, did not accept Islam and could not become parts of the Kazakh Khanate. That is, the Kazakh people consisted of Turkic tribes who lived in the same space, with the same religious convictions, traditions and political interest. 60

Қазақ хандығы туралы нақты Если обратить внимание на Based on reliable information мәліметтер беретін Мұхаммед восточные произведения, дающие about the Kazakh Khanate, «Tarih- Хайдар Дулатидың «Тарих-и-Ра- точную информацию о Казахском i-Rashidi» by Mohammed Khaydar шиди», Қадырғали Жалайырдың ханстве: Тарих-и-Рашиди» Му- Dulati, «Collection of Chronicles» «Жылнамалар жинағы», Махмуд хаммеда Хайдара Дулати, «Сбор- by Kadyrgali Zalayiri, «Bahr al-asrar бен Уәлидің «Бахр ал-асрар фи ник летописей» Кадыргали Жа- fi mananib al-ahiar» Mahmud ben манакиб ал-ахиар», Әбілғазы- лаири, «Бахр ал-асрар фи манакиб Ouali, «Shezhire-i Turk» Abilgazi ның «Шежіре-и Түрк» және басқа ал-ахиар» Махмуда бен Уали, «Ро- and others Eastern information, we да шығыс деректеріне назар ау- дословная тюрок» Абулгази и дру- note that Khan Mogolstan Yesenbug дарсақ, Әбілқайырға қарсы өзіне гих, то в них будет видно, что хан seeking his supporters against одақтас іздеген Моғолстан ханы Могулистана Эсен буга, искавший Abilhayir Khan, met Kereya and Есенбұға Шу өңіріне көшіп келген себе союзников против Абулхаи- Zhanibek and allocated land in the Керей мен Жәнібекті қарсы алып, ра, встречает Керея и Джанибека, area of the Shu River for settlement. қоныстанатын жер береді. Осы перекочевавших в Чуйский край и About this story, Muhammad оқиға жөнінде тарихшы Мұхаммед дает им землю для расположения. Haydar Dulati wrote in his work Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» Об этом историк Мухаммад Хай- «Tarih-i Rashidi» as follows: «At that атты еңбегінде былай дейді: «Ол дар Дулати пишет: «В то время над time Abishayir reigned in Deshti- кезде Дешті Қыпшақты Әбілқай- Дешт-и-Кипчаком правил Абулха- Kypchak. He did not let live quietly ыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен ир хан. Он не дал покоя султанам by the Sultan of the Zhoshy dynasty. шыққан сұлтандарға күн көрсет- вышедших из династии Джучи. As a result, Zhanibek Khan and Kerey педі. Нәтижесінде, Жәнібек хан В результате Керей и Джанибек Khan moved to Mogulstan. Esenbuga мен Керей Моғолстанға көшіп ханы перекочевали в Могулистан. met them with open arms, gave барды. Есенбұға хан оларды құшақ Эсен буга хан встретил их, распах- them the lands of Kozybas and Shu». жая қарсы алып, Моғолстанның нув свои объятия и дал западные According to this information, Kerey батыс шегіндегі Шу мен Қозыбас края Могулистана Чу и Козыба- Khan sat first on the throne (1458- аймақтарын берді...». Осы дерек- сы...» 1473), after which he was replaced терге назар аударсақ, Қазақ хан- by Zhanibek Khan (1473-1486). At дығының тағына алғашқы болып Если учесть эту информацию, first, the boundaries of the Kazakh Керей отырса (1458-1473 жж.), кей- первым на трон взошел Керей Khanate were the areas of the rivers ін оны Жәнібек хан алмастырады (1458-1473гг.), а после него власть Shu and Talas to the west of Zhetysu, (1473-1480 жж.). Бастапқыда Қазақ перешла к Джанибек хану (1473- and the tribes inhabiting these areas хандығының аумағы Шу өзені мен 1480 гг.). В начале Казахское хан- began to build relationships with the Талас өзенінің алқабы және батыс ство занимало земли Западного Deshty-Kypchak tribes. In this way, Жетісумен шектеліп, онда мекен- Жетысу, поймы рек Чу и Талас. in 1465 the khanate, which played деген тайпалар Дешті Қыпшақтан Населявшие с давних времен Же- қоныс аударған тайпаларымен тысу племена жили в полном a role in the history етене араласып кетеді. Осылай- согласии и мире с другими ка- of the Fatherland, ша, 1465 жылы негізі қаланған захскими племенами, переко- was founded and Қазақ хандығының құрылуы Отан чевавшими из Дешт-и-Кыпчака. contributed to тарихындағы төтенше маңыз- Таким образом, формирование the formation of ды оқиғаға айналып, Орталық Казахского ханства, основан- a single ethnic Азияның ұлан-байтақ өңірін ме- ного в 1465 году, стало group of nomads кендеген көшпенді тайпалардың чрезвычайно важным who lived the бірыңғай этникалық топ – қазақ событием в отече- broad lands of халқының қалыптасуына жағдай ственной истории, и Central Asia-the жасады. создала условия для Kazakh people. создания единой эт- нической группы из проживавших на об- ширных территориях Центральной Азии пле- мен - казахского народа.  Керамикалық құмыра. Алтын Орда дәуірі.  Керамический кувшин. Эпоха Золотой Орды.  Ceramic jug. The Golden Horde era. 61

1462 жылы Моғолстан ханы Смерть хана Эсен буги способ- The death of the Khan of Есенбұғаның қайтыс болуы Қазақ ствовала еще большему усилению Mogulstan Yesenbuga in 1462 хандығының одан әрі күшеюіне Казахского ханства. В Могулистане contributed to the strengthening of жол ашты. Өйткені, Моғолстан началась внутрифеодальная меж- the Kazakh khandyk. Because, the ханының өлімі мемлекеттегі ішкі доусобица, а нападение ойратов death of Khan Mogolstan led to an феодалдық қырқыс пен Амасан- во главе с Амасанджи Тайши при- internal quarrel and attack of Oirats жы Тайшы бастаған ойраттардың вело к ослаблению государства. under the leadership of Amasanzhy шабуылына алып келіп, мемле- Кроме того, смерть Абулхаир хана Taisha and affected the peaceful кеттің шаңырағын шайқалтты. в ходе похода в 1468 с целью нака- life of the state. In addition, the Сондай-ақ, 1468 жылы Әбілқай- зать откочевавших казахов, укре- campaign of Abilkhayir, which began ырдың өз алдына бөлініп кеткен пило основы новообразовавше- in 1468 to punish the Kazakhs who қазақтарды жазалау мақсатында гося Казахского ханства, усилило dared to secede, and their losses жорыққа шығып, жол үстінде қаза авторитет и его военно-полити- (Uzbeks) along the way, influenced табуы да жаңадан құрылған Қазақ ческую силу. Особенно борьба за the rationale for the borders of the хандығының іргесін нығайтып, престол между потомками Абулха- newly created state of the Kazakh оның беделі мен әскери-саяси ира привела к ослаблению власти khandyk, and it also increased күш-қуатын арттыра түсті. Әсіре- и способствовала полному присо- their authority and influence and се, Әбілқайыр ұрпақтарының единению племен к Казахскому multiplied the strength of the билік үшін өзара талас-тартысы ханству. По этому поводу Мухам- army. In particular, the battle of биліктің әлсіреуіне әкеп соғып, мад Хайдар Дулати писал: «После the descendants of Abilhayir for мемлекеттегі тайпалардың жап- смерти Абулхаир хана в Узбек- the throne, weakened the power of пай Қазақ хандығына қосылуына ском улусе был разлад; обстанов- the state and influenced the fact ықпал жасады. Бұл туралы Мұ- ка получила крупное обострение. that many tribes began to join the хаммед Хайдар Дулати былай деп Большая часть (ему подчиненных) Kazakh Khanate. About this wrote жазады: «... Әбілқайыр хан дүние перешли к ханам Керею и Джани- Muhammad Haydar Dulati: «After салғаннан кейін Өзбек ұлысының беку, и численность (собравшихся the death of Abilhayir, the power of шаңырағы шайқалды; ірі-ірі ши- людей) возле них достигла двести the ulus of the Uzbeks was shaken, еленістер басталды. Үлкен бөлігі тысяч. Их называли «узбеками-ка- major disagreements began. The (оның қол астындағылардың) Ке- захами». greater part (under his authority) рей хан мен Жәнібек ханға көшіп passed to Kerey and Zhanibek Khans. кетті, сөйтіп олардың төңірегіне Великий историк, живший в And thanks to them (collected (жиналған адамдардың) саны екі ХІV веке, Муин ад-Дин Натанзи people), the number reached 200 жүз мыңға жетті. Оларды «өзбек- в своем произведении «Аноним thousand people and they were тер – қазақтар» деп атады». Искандера» с восхищением писал called Uzbeks-Kazakhs. про Джанибек хана: «Его справед- ХІV ғасырда өмір сүрген ұлы ливость не уступает справедливо- The great historian Mugin ad- тарихшы Муғин ад-дин Натанзи сти Ануширвана. Весь улус Узбека din Natanzi, who lived in the XIV «Ескендір анонимі» атты еңбе- он обратил в ислам, разрушил все century in his work «Anonymous гінде Жәнібек хан туралы: «Оның капища идолов, воздвиг и устроил of Alexander» wrote about Janibek әділдігі Ануширван (атақты парсы много мечетей и медресе. Все свое Khan: «His justice was not inferior to патшасы) әділдігінен бір де кем внимание он обратил на благопо- the justice of Anushirvan (the famous соқпайды. Ол Өзбек Ұлысын тұтас лучие людей, придерживающих- Persian king). He subordinated the Исламға бағындырды, пұтқа та- ся Ислама. Из разных исламских Uzbek state to Islam, destroyed the бынушылардың храмдарын түгел государств к его двору съежалось temples of idolaters, built mosques қиратып, көптеген мешіт, медресе множество ученых и деятелей. and madrassas, paid attention to салдырды. Ислам дінін ұстанған Сыновья эмиров Дешта в его вре- the fact that the affairs of people адамдардың жағдайларының жақ- мя почувствовали потребность в adhering to Islam went well. And сы болуына басты назар аударды. приобретении знаний и изучении many scholars of religion from Жан-жақтағы Ислам елдерінен наук, каждый из них стал выда- different countries came to this barn. неше түрлі оқымысты, ғалымдар ющимся ученым своего времени Sons of many managers trained and осы сарайға қарай ағылды. Елде- так, что их мысли и идеи до сих followed the knowledge, turned into гі әмірлердің ұлдары білімдерін пор передаются на многих собра- the great thinkers of their times, жан-жақты жетілдіріп ғылымға ниях. Он внедрил в своем государ- many of their thoughts and opinions мойын бұрды, олар заманының стве обычаи и традиции по кото- are marked to this day. And this he озық ойлы азаматтарына ай- рым жили исламские страны». introduced to the state of tradition, налды, күні бүгінге дейін олар- customs and beliefs of other 62

 Қазақ жері белгіленген ортағасырлық карта. 1562 жылы Антонио Дженкинсон құрастырған, 1579 жылы. Антверпенде (Бельгия) басылған.  Средневековая карта, описывающая казахские владения. Составлена в 1562 году Антонио Дженкинсоном и издана в 1579 году в Антверпене.  Medieval map depicting the Kazakh land. It was compiled in 1562 by Antonio Jenkinson, published in Antwerp in 1579. дың айтқан пікірлері, қорытқан Такие мнения содержатся в countries adhering to Islam». Such ойлары жиын-тойда ескеріліп средневековых тюркских источ- opinions are also found in medieval тұрады. Исламның басқа елдерде никах, в том числе в историческом Turkic information, for example the ұстанатын әдет-ғұрып, салт-жо- произведении Утемиса кажы гово- Utemis kazhy in the historical work раларын бұл мемлекетке енгізген рится: «Известный хазрет Джани- «Genghisnama» wrote: «The great сол», – деп сүйсіне жазады. Мұн- бек хан, пусть Аллах будет дово- ruler of Zhanibek Khan - may Allah дай пікірлерді ортағасырлық түр- лен им, став ханом, прославился bless him, the whole country knew кі деректемелері, соның ішінде справедливостью, святостью, ще- about his justice, holiness and mind. Өтеміс қажының «Шыңғыснама» дростью, достойно правил госу- He was an honest and strong ruler тарихи шығармасын да: «Даңқты дарством своего предка». Автор who did not take Deshti-Kypchak әзірет Жәнібек хан – оған Алла- «Таварих-и гузида-йи нусрат-на- off the white road and extolled the ның рақымы жаусын, хан болған- ме (Избранные истории Книги order of his ancestors over the state». да оның әділдігі, әулиелігі мен побед) описывает его: «Джанибек The author of «Tavarikh-i gusida-yi 63

дарқандылығы елге мәлім бол- «Сығанақ грамоталары» ды, Дешті Қыпшақ уәлаятында ақ «Сыганакские грамоты» жолдан таймайтын, адал да қуат- «Siganaq Certificates» ты, теңдесі жоқ патша болып, ата- сының бүкіл мемлекетіне әмірін  Бұл грамотада Әмір Темір Сирадж-ад-Дин-шайхты Сығанақ жүргізді», – деп қуаттай түседі. Ал, қаласының жаңа ислам шайхы деп тағайындалып,оның иелігіне «Таварих-и гузида-йи нусрат-на- тархандық беріп, Чихил-Тоғай өңірінде оған Ордакент, Қызыл-Тал менің («Жеңістер кітабының жерлерін бергені айтылады. таңдамалы тарихы») авторы ол туралы: «Жәнібек Дешті Қыпшақ 1400–1401жж елінің ханы болды. Халық оған  Данная грамота подтверждает объявления Амиром Тимуром дене болса, ол халықтың жаны Сирадж-ад-Дина в должности нового исламского шейха в городе болды», – деп суреттеген екен. Сыганак, назначение его тарханом и выделение ему в управление земли Ордакента и Кызыл-Тала в окрестностях Чихил-Тогай. стал ханом народа Дешт-и-Кип- чак. Народ его - тело, а он был ду- 1400-1401 гг. шой народа».  In this letter, Amir Timur Sirjah-ad-Din-sheikh was appointed as a new Islamic sheikh of the Sighnaq city, giving him the title of tarhan, giving him В освоении религии ислама в the Ordokent and Kyzyl-Tal in the Chikhil-Togay region. Дешт-и-Кипчаке вложено очень много труда местных религиоз- 1400–1401 years. ных деятелей, умевшие связыть законы шариата с народными тра- дициями и обычаями. Казахский народ не смог содержать мечети и медресе в связи с образом коче- вой жизни. Но он познакомился с исламом благодаря мирным и со- зидательным проповедям. Пропа- ганда религии велась через песни, сказания и искусство с учетом ми- ровозрения народа. nusrat-namu (Selected History of the Book of Victories)» wrote: «Janibek was the khan of Deshty-Kypchak. If the people were his body, then he was the soul of the people».  Екінші грамота Абулғази Абд ар-Рахим- бахадур-султанның тархандық қызметтік жарлығы жайында. 1543–1544 жж.  Вторая грамота об указе о назначении тарханом Абдулгази Абд ар-Рахим-бахадур султана. 1543-1544 годы.  The second letter is about the Abdulgazi Abd ar-Rahim-bakhadur-sultan’s decree about the tarkhans duty. 1543–1544 years. 64

Ислам дінінің Дешті Қыпшаққа Истинные исламские знания, One can not fail to note the жерсінуіне шариғат заңдары мен берущие свое начало со времени work of local religious figures who салт-дәстүрді сабақтастыра білген караханидов, продолжали пере- were able to combine Shariat law жергілікті дін қайраткерлерінің доваться певцами-жырау и благо- and tradition in mastering the еңбегі зор еді. Қазақ халқы көшпелі даря это казахский народ глубоко religion of Islam in Deshti-Kypchak. ғұмыр кешкеннен кейін мешіт- проникся Исламом как религией. В Because of the fact that the Kazakh медресе ұстай алмады. Бірақ, қа- этой сфере большую роль сыграли people roamed, they could not build зақ халқы Исламмен бейбіт уағы- усилия и труды певцов-жырау та- mosques and madrassas. But the зшылардың насихаты арқылы ких как Сайф Сарай, Сыпыра жы- Kazakh people got acquainted with танысты. Дін уағызшылары Ис- рау, Асан Кайгы, Доспанбет, Казту- Islam thanks to the preachers of ламды халықтың таным-түйсігі- ган, Шалкииз, Актамберды, Бухар religion. Preachers, corresponding не қарай жырмен, өнермен наси- и другие. Между тем ходжи-муллы to the acceptance of the people, хаттады. Қарахан дәуірінде негізі учили казахов тому, как исполнять propagated Islam through jihr салынған хикмет ілімі жыраулар нормы Ислама в быту. Институт (songs, tales) and art. The teaching дәуіріне ұласып, олардың насиха- ходжей внес огромный вклад в of wisdom, founded in the era of тымен қазақ халқы Исламға шын принятие ислама кочевниками, the Karahans, gradually evolved мәнінде мойынсұна бастады. такой же вклад внесли и религиоз- into an era of storytellers. And with Осы тұрғыда Сайф Сарай, Сыпы- ные наставники в деле религиоз- their preaching, the Kazakh people ра жырау, Асан қайғы, Доспанбет, ного воспитания казахских ханов. began to obey Islam. On this way, Қазтуған, Шалкиіз, Ақтамберді, Потому что в ханские времена в the storytellers worked like Sayf Бұқар т.б жыраулардың сіңірген каждом роду казахов были свои Saray, zhyrau Sypyr, Asan Kaygy, еңбегі ерен еді. Ал, қожа-молдалар ходжи и духовные наставники и Dospanbet, Kaztugan, Shalkyiz, қазақ халқының тұрмыс-салтта священные покровители. Распрос- Aktamberdi, zhirau bukhar and Исламды қалай ұстану керектігіне транители религии обращались не others. And the mullahs taught the баулыды. Қазақ хандарының діни к обществу в целом как раньше, а к Kazakhs to use Islam in everyday life. тәрбие алуына аталықтар (діни каждому роду и племени в отдель- As the institution of atalyk (religious ұстаздар) институты қаншалықты ности. Таким образом Ислам сы- teachers) influenced the religious әсер етсе, көшпелілердің Исламды грал важную роль при основании upbringing of the Kazakh Khans, so қабылдауына қожалар институ- Казахского государства. the Institute of Leather influenced ты соншалықты ұшаң-теңіз еңбек the adoption of Islam by nomads. сіңірді. Себебі, хандық дәуірде Since, in the Khan’s time, each ru қазақ халқының әрбір руының өз of the Kazakh people had their own қожасы болды. Дін таратушылар skin, or a patron saint. And the бұрынғыдай жалпы халықты емес, әрбір ру мен әулетті нысанаға distributors of religion took алғандықтан, Ислам шын мәнінде into account each and every Қазақ мемлекетінің қалыптасуына family, and not as a common елеулі ықпал етті. people before, Islam really influenced the development of the Kazakh khandyk. «Мәңгі Тәңірінің күші-дүр  Өзбек ханның жарлықты Ұлы сұсты, еркін халыққа алтын пайзысы. Өзбек ханның жарлығы кім еш табынбаса,  Золотая пайза с указом хана (сол) кісі жойылсын, өлтірілсін» Узбека. «Суров и могущественен, вечен  The golden order paiza of the Всевышний. Указ Узбек хана Uzbek Khan. свободному народу. Кто не подчи- нится, тот пусть будет уничтожен, казнен». Those, will not obey the Uzbek Khan’s decree, will be destroyed and killed. 65

Қазақ хандығы дәуіріндегі Если сосредоточиться на исто- Based on historical information тарихи деректерге зер салатын рических данных времен Казах- of the era of the Kazakh Khanate, it болсақ, Алтын Орда империя- ского ханства, можно понять, что is fashionable to note that the flag of сының қара шаңырағы саналған знамя Ислама было высоко под- Islam waved high above the land of Қазақ жерінде Ислам дінінің туы нято на казахской земле, которая the Kazakh Khanate, considered Kara асқақтай желбірегенін аңғарамыз. считалась родиной Алтын Орды. Shanyrak (Father’s House) of Altyn Рузбеханның «Мехман-наме-и В произведениях «Мехман-на- Orda. In works like «Rahbehan’s Бухара», Мұхаммед Хайдар Дула- ме-и Бухара» Рузбихана, «Тари- Mehman-name-and-Bukhara», тидың «Тарихи-Рашиди», Захир хи-Рашиди» Мухаммада Хайдар «Tarihi-Rashidi» by Mohammed ад-Дин Бабырдың «Бабырнама- Дулати, «Бабур-наме» Бабура, Khaydar Dulati, «Babyrnama» Zahir сында», Хафиз Таныш әл-Бұхари- «Абдулла-наме» Хафиз Таныш ad-Din Babyr, «Abdullah-name» дың «Абдулла-наме», Шайбанид- аль-Бухари, «Таварих-и гузида-йи Hafiz Tanish al-Bukhari, «Tavarikh-i тер туралы жазылған «Таварих-и нусрат-наме», написанном про gusida-yi nusrat-name «written гузида-йи нусрат-наме», Қадырға- Шайбанидах, «Жами ат-таварих» about Shaibanids», «Zhamiat- ли Жалайридің «Жамиат-тауарих» Кадыргали Жалаири говорилось, tauarih» by Kadyrgali Jalairy tells атты еңбектерінде Қазақ халқы- что казахский народ придержи- that the Kazakh people adhered to ның Ислам дінін ұстанатындығы вался религии Ислама. В частно- the religion of Islam. баяндалған. сти, в «Мехман-наме-и Бухара» Рузбихана Мухаммед сопротив- It can be noted that in «Mehman- Атап айтар болсақ, Рузбехан ляется тому, что Шайбани хотел nyum-i Bukhara» Ruzbekhan was «Мехман-наме-и Бухарасында» вести священную войну против against the holy war of Mohammed Мұхаммед Шайбанидің қазақтарға казахов. Потому что казахи были Shaibani against the Kazakhs. қарсы қасиетті соғыс жүргізбек- истинными мусульманами. А Ба- Because the Kazakhs were true ші болғанына қарсы тұрады. Се- бур в своем произведении указы- Muslims. And Babyr wrote «Muslims бебі, қазақтар шынайы мұсылман вает, что «самой важной книгой of Central Asia adhere to the Matidi болатын. Ал, Бабыр өз шығар- своего времени является Хидая» akid» noted: «Hudai» is the most масында «Орталық Азия мұсыл- и говорит, что «мусульмане Сред- important book of our time. «And мандарының Матуриди ақидасын ней Азии придерживаются акиды others like the English traveler ұстанатынын» айта келіп: «Біздің Матуриди». Кроме этого в запи- Anthony Jennikson, John Kastil, заманымыздағы ең маңызды сях английских путешественников A.I.Lepshin in his notes wrote that кітап – «Хидая», – деп көрсетеді. Энтони Дженкинсона, Джона Кэ- the Kazakh people adhere to the Бұдан өзге ағылшын саяхатшысы стля, а также А.И. Лепшина гово- religion of Islam. For example, John Энтони Дженниксон, Джон Кэст- рится о том, что казахский народ Kastl during the reign of Abilkayir ль, А.И. Лепшиннің жазбаларында придерживается Ислама. Khan spent 6 months in the land да Қазақ халқының Ислам дінін of Madhu Zhuz and wrote that the ұстанатындығы айтылады. Мы- Например, Джон Кэстль во вре- religion of Kazakhs is Islam, and салы, Джон Кэстль Әбілхайыр хан мя Абулхаир хана был шесть меся- that every Kazakh does not miss one кезінде Кіші жүз жерінде алты ай цев на террритории Среднего Жуза of the five Namazes. Also, Andreev уақыт болып, қазақтардың Ислам и оставил запись о том, что казахи in his work «Description of the дінін берік ұстанатынын, әрбір крепко придерживаются ислам- Middle Horde of the Kyrgyz-Kaisaks» қазақтың бес уақыт намазын қаза ской религии, что каждый казах wrote: «The laws of the Kazakhs қылмайтынын жазып қалдырды. не пропускал пятикратный на- are based on Muhammad’s religion. Сондай-ақ, Г.Андреев «Описание маз. Кроме того, Г.Андреев в своем They came to the religion through Средней орды киргиз-кайсаков» труде под названием «Описание Bukhara during Zhanibek Khan, and атты еңбегінде: «Қазақтардың Средней Орды киргиз-кайсаков» noted that the ruler of Altyn Orda заңы Мұхаммедтің дініне негіз- пишет, что «Законы казахов осно- during the period of 1342-1357, Az- делген. Олар дінді Бұқара арқылы вывались на религии пророка Му- Zhanibek was a true Muslim». Жәнібек хан дәуірінде қабыл- хаммеда. Они приняли религию во даған» деп, Алтын Орданы 1342- время Жанибек хана через Бухару» 1357 жылдар аралығында билеген и подчеркивал, что Жанибек, пра- Әз-Жәнібек ханнан бермен мұ- вивший Алтын Ордой в 1342-1357 сылман екенін жазады. гг., являлся мусульманином. 66

 Қазақтар. XV ғасыр. М.В.Гореликтің қалпына келтірген киім үлгісі.  Казахи. XVвек. Вид одежды восстановленный М.В.Гореликом.  Kazakhs. XV century. The sample of the clothing restored by M.V. Gorelick. 67

Қазақ хандығы дәуіріндегі Институт «аталыка» в эпоху The Atalyks Institute contributed «аталық» институты Ислам дінінің Казахского ханства внес особый to the development of Islam during дамуына өлшеусіз үлес қосты. вклад в развитие Исламской рели- the times of the Kazakh Khanate. Әрбір Шыңғыс ұрпағы өздеріне гии. Каждый потомок Чингиз хана Each descendant of Genghis Khan діни тәлім-тәрбие беретін ұстаз- держал при себе учителей, даю- had a teacher who gave religious дар ұстайтын. Ол ұстаздар тек щих религиозное воспитание. Эти food. They not only brought up but діни тәлім-тәрбие ғана беріп қой- наставники учили детей султанов also taught horse riding, martial май, бекзадаға ат спортын, соғыс и ханов не только религии, но и arts, hunting for wild animals, and өнерін, аң аулауды, шешендікті конному спорту, искусству войны, oratory. Atalyk also influenced the үйрететін. Қазақ хан-сұлтандары- охоте, ораторскому мастерству. fact that the names of the Kazakh ның көпшілігінің есімдерінің діни Аталычество в значительной мере sultan khans had a religious shade. сипатта болып келуіне де осы ата- повлияло на избрание многими лықтардың тигізген әсері мол. ханами и султанами мусульман- Russian researchers who studied ских имен. Kazakhs from all sides reported that Қазақ мәдениетін жан-жақты not only aristocrats, but also the зерделеген орыс зерттеушілері Русские исследователи, под- common people adhered to Sunni ақсүйектердің ғана емес, қара ха- робно изучившие казахскую куль- Islam. For example, M. Mikhailov лықтың да сунниттік исламды туру, сообщают, что суннитского in the article «Kirghiz» wrote: «The ұстанатынын хабарлайды. Мы- ислама придерживалась не только Kirghiz (Kazakhs) say that they салы, М.Михайлов «Киргизы» казахская аристократия, но и про- accepted the Sunni direction of атты мақаласында: «Қырғыздар стой народ. Например, М.Михай- Muhammad’s religion.» And the (қазақтар) өздерін Мұхаммедтің лов в своей статье под названием ethnographer V.V Radlov said: «The дінінің сунниттік бағытын ұста- «Киргизы» пишет: «Киргизы (каза- Kirghiz (Kazakhs) differ from the намыз деп біледі», – деп жазса, хи) считают, что придерживаются Altai Turks in their everyday life этнограф В.В.Радлов: «Қырғы- суннитского направления религии and high intellect. This is because здар (қазақтар) өздерінің өмір Мухаммеда», а этнограф В.В.Рад- they have been following Islam for a сүру салттарымен және биік лов, говоря о том, что казахи креп- hundred years. ой-өрісімен Алтайдың көшпелі ко придерживались Исламской түріктерінен айырмашылықта- религии, отмечал: «Киргизы (ка- ры бірден байқалады. Бұл – сөзсіз захи) резко отличаются от кочевых Исламды жүздеген жылдар бойы Алтайских тюрков своим образом ұстанғандығынан», – деп, Қазақ бытия и высоким интеллектом и халқының Ислам дінін берік ұста- сознанием. Это безусловно от того, натынын айтып өтеді. что они придерживались Ислама в течение сотни лет».  Ортағасырлық шағатай тілінде жазылған «Хандар шежіресі».  «Родословная ханов» написанная на средневековом чагатайском языке.  The «Geneology of the Khans» written in Chagatai language in medieval period. 68

ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ АСЫЛ ДІҢГЕГІ ИСЛАМ – ОПОРА ПОЭЗИИ ЖЫРАУ THE PRECIOUS SUPPORT BY THE POETRY OF THE STORYTELLERS XV-XVIII ғасырлар аралығында өмір сүрген терінің» дәстүрін, сазын, сарынын жырауларымыз жыраулар қазақ қоғамының қалыптасу ке- өз туындыларында жалғастырып әкетті. Тіпті, ХV ға- зеңі мен оның даму сатысындағы бай ру- сырда ғұмыр кешкен Асан қайғыдан бастап, Шәкәрім хани мұра қалдырды, олар өздерінің жырларында Құдайбердіұлына дейін бұл сарын бірде-бір рет үзіл- қоғамдық өмірдің әлеуметтік саяси жағдайы мен мей жалғасып келген. Ел қамын жеген Асан қайғы: халықтың ой-санасын бейнеледі. Жыраулар адам «Мұнан соң қилы-қилы заман болар, Заман азып, заң өмірінің мәні неде, өмір мен өлім мәселесі, адам мен тозып жаман болар. Қарағайдан шайыр кетер, Ханнан дүние арақатынасының сырын ашу туралы сұрақтарға күш, қарындастан қайыр кетер», – десе, Қожа Ахмет жауап іздеді. Сол уақыттағы ішкі және сыртқы саяси Яссауи: «Білгейсің бұ дүние барша елден өтер, Малға жағдайының шиеленісуі жыраулардың дүниетаны- да сенбе қолдан кетер. Ата-ана, қарындас қайда кет- мына үлкен әсерін тигізді. Олардың көзқарастарын- ті ойлап көр, Төрт аяқты шабан ат бір күні саған же- да жалпы адамзаттық ойға ортақ белгілермен қатар, тер», – дейді. Екі ақынның айтайын деген ойы, ішкі өзіне тән ұлттық ерекшелігі болды. Сонымен қатар, сыры түсінікті, өмірде тұрақты еш нәрсе жоқ, бәрі жыраулардың дүниетанымдағы өзіндік ерекшелік- өтпелі, тек бір Алла ғана мәңгілік екенін білдіріп терінің бірі – аз сөзге көп мағына беру, яғни жырау- тұр. Сондай-ақ, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жи- лар поэзиясының өн бойынан қуатты әрі көркем сөз- ембет жыраулардың толғауларынан да Қожа Ахмет дермен құралған шеберлік байқалып тұрады. Екінші Яссауи хикметтерінің сарынын, сазын, ықпал-әсерін жағынан, үлкенді сыйлау, достық, кішіпейіл болу, табуға болады. Мәселен, Шалкиіз жырауды алайық. инабаттылық, адамгершілік және т.б. категориялар- Ол – Ислам дінін ұстанған, оның тәңірісі көк емес, дан тұратын адамгершілік туралы ойлары болды. Бұл Алла екенін жырлаған, төменде берілген оның толға- көзқарастар діни-философиялық сарында көрінді. уларынан үзінділер келтірейік: «Тәңірінің үйі кебені, Меңдібай Әбілұлы жыраулар поэзиясы (ХV-ХVІІІ Ибраһим-Халил Алла жасапты, Ғазірейіл жан алмаға ғасырлар) туралы былай деп жазады: «Ислам дәуірі қасап-ты» немесе «Әбсінде ғалым жидырып, Ақ кіта- әдебиетінің көрнекті өкілдері Махмұд Қашғар, Жүсіп бын жайдырып...». Біз бұл үзінділерден Шалкиіздің Баласағұн, Ахмет Иүгінекилердің шығармалары түр- Құранға, Ислам дінің қағидаларына қаншалық жетік кі халықтарының әдеби мұрасына айналды. Әрине, болғаны бізге мәлімсіз, алайда оның оның сауат- осындай әдебиетші-ғұламалардың поэзиялық шығар- тылығы күмән туғызбайды. малары қазақ жыраулық поэзиясының өкілдеріне әсер етпей қойған жоқ. Асан қайғы жырау мен Сы-  Асан қайғы кесенесі. пыра жырау, Қотан жырау, Шалкиіз жырау мен Бұқар жыраулар өздерінің поэзиялық шығармаларында  Мавзолей Асан Кайгы. діни дәстүрді қалыптастырды. Бірақ кешегі Кеңес за- манында жыраулық поэзия өкілдерінің шығармала-  Mausoleum of Asan Kaigy. рындағы діни ағым жөнінде ғылыми тұрғыдан пікір өрбітуге кеңестік идеология кедергі келтірді...». ХV-ХVІІІ ғасырларды қамтитын Қазақ хандығы дәуірі әдебиетіндегі жыраулар поэзиясындағы ді- ни-философиялық сарынның пайда болуы заңды құбылыс еді. Араб шапқыншылығы- ның нәтижесінде көне түркі жазуы ұмыт болды. Енді түркілер, соның ішінде қа- зақтар енді білімін, жазу-сызуын араб таңбасына ауыстырды. Ислам дәуірі әде- биетінің өкілдері тарапынан шығарылған әдеби-мәдени еңбектер қазақ даласына ұрпақтан ұрпаққа ауызша жетіп келген еді. Сондықтан Ахмет Яссауи, Ахмет Иүгінеки, Жүсіп Баласағұн шығармалары қазақ жыра- улары мен ақындарының нәр алатын бұлағы болды. Әсіресе, бастан-аяқ бір саз- бен, терең оймен, үлкен тебіреніспен, шабытпен жазылған «Яссауи хикмет- 69

ИСЛАМ - ОПОРА Кайгы опечаленный судьбой своего народа писал: ПОЭЗИИ ЖЫРАУ «Мұнан соң қилы-қилы заман болар, Заман азып, заң тозып жаман болар. Қарағайдан шайыр кетер, Ханнан Поэты-жырау, жившие в XV-XVIII века в пе- күш, қарындастан қайыр кетер», то Ходжа Ахмед Яс- риод становления и развития казахского сауи отмечал: «Білгейсің бұ дүние барша елден өтер, общества, оставили огромное духовное на- Малға да сенбе қолдан кетер. Ата-ана, қарындас қай- следие. В своих произведениях они отобразили соци- да кетті ойлап көр, Төрт аяқты шабан ат бір күні саған ально-политическую сторону общественной жизни, а жетер». также общественное сознание народа. Поэты-жырау искали ответы на вопросы о смысле жизни человека, Понятна основная идея, внутренняя суть выска- о жизни и смерти, о соотношении мира и человека. зывании этих двух поэтов – все в этом мире бренно Обострение внутренней и внешнеполитической си- и преходяще, только один Аллах вечно существует. туации того времени оказало большое влияние на Также можно найти в толгау, то есть в стихотворени- мировоззрение жырау. Наряду с общечеловеческими ях-размышлениях Казтуган жырау, Доспамбет жырау, идеями их взглядам были присущи и национальные Шалкииз жырау, Жиембет жырау сходство, созвучие, особенности. Одна из специфических особенностей а также влияние хикмет Ходжи Ахмета Яссауи. На- мировоззрения жырау - смысловая многозначность пример, Шалкииз жырау был приверженцем ислам- используемых слов, то есть во всей поэтической на- ской религии, его божество не Кок Тенгри, а Аллах: следии жырау проявляется мастерство применения «Тәңірінің үйі кебені, Ибраһим-Халил Алла жасапты, художественного слова. С другой стороны, присут- Ғазірейіл жан алмаға қасапты» или «Әбсінде ғалым ствуют идеи человечности, гуманизма, состоящие из жидырып, Ақ кітабын жайдырып...» Из этих отрыв- категории милосердия, порядочности, дружелюбия, ков невозможно установить, насколько Шалкииз жы- почтительности, учтивости, уважения старших и т.д. рау хорошо знал Коран, каноны исламской религии, Эти взгляды выражены в религиозно-философском однако его религиозная грамотность не вызывает со- духе. мнения. О поэзии жырау (ХV-ХVІІІ вв.) Мендибай Абилу- лы пишет следующее: «Произведения выдающихся А знаменитый жырау Казтуган в своих стихах, представителей литературы исламской эпохи Мах- воспевающих доблесть и героизм, мужество и отва- муда Кашгари, Жусупа Баласагуни, Ахмета Югнаки гу, не забывал о Создателе, глубоко чувствовал его стали литературным наследием тюркских народов. сверхъестественную силу. Он в своем произведении Разумеется, поэтические произведения таких уче- «Мадақ» пишет: «Бұлыт болған айды ашқан, Мұнар ных-литераторов безусловно повлияли на представи- болған күнді ашқан, Мұсылман мен кәпірдің, Арасын телей казахской поэзии жырау. Асан Кайгы жырау и бұзып дінді ашқан, Сүйіншіұлы Қазтуған!» Одно его Сыпыра жырау, Котан жырау, Шалкииз жырау и Бухар слово дает нам представление о том, какое значение жырау в своих поэтических произведениях сформи- поэты-жырау придавали религии. Если вдуматься ровали религиозную традицию. Однако, в Советское в содержание этого произведения жырау, то мож- время советская идеология препятствовала высказы- но увидеть, что он готов не страшась ничего, отдать ванию научного суждения о религиозном составля- жизнь за свою веру, за Ислам. Кажется, поэт Казтуган ющем в произведениях представителей поэзии жы- считает, что его долг – следуя наставлениям Ходжи рау...». Ахмеда Яссауи служить стране, совершать благие дела Присутствие религиозно-философского состав- во имя народа. Даже то, что в конце стихотворения ляющего в поэзии жырау эпохи Казахского ханства, он произносит свое имя делает его намного ближе к охватывающая ХV-ХVІІІ века, - закономерное явле- поэту-суфию. ние. В результате арабского нашествия была забыта древнетюркская письменность. В связи с этим, тюр- ки, в том числе и казахи, поменяли свою письмен- ность на арабскую. Различные труды представителей литературы исламской эпохи в казахской степи пе- редавались из поколения в поколение в устном виде. Поэтому произведения Ахмеда Яссауи, Ахмеда Югна- ки, Юсуфа Баласагуни являлись источником вдох- новения для казахских поэтов и жырау. В частности, в своих произведениях поэты-жырау продолжили традицию, дух произведения «Хикметы Яссауи», на- писанных с глубоким смыслом, большим трепетом, творческим вдохновением. Начиная с Асан Кайгы и заканчивая поэзией Шакарима Кудайбердыулы эта традиция продолжалась не прерываясь. Если Асан 70

THE PRECIOUS SUPPORT BY THE POETRY OF THE STORYTELLERS Zhyraus lived in the XV-XVII centuries, left a was led to an apple» or «There was a scientist once, he huge legacy on the steps of development and opened the book White». It is not known only how close social formation of the Kazakhs, they described his poetry came to the Koran, to the religion of Islam, but in their stories the socio-political state of society and precisely that he was a clever man. the people’s thoughts. The senators sought answers to questions about the meaning of life, about life and death, Known zhyrau in his poetry filled with courage about man and the world. The confusion in foreign and and strength, patience and power, he did not forget domestic politics influenced the outlook of the Zhyrau. to mention Allah, and his authority over everything Their views contained general features of interest to in the poetry of «Madan» he said: «The moon opened humanity and were their peculiar feature. Along with beyond the clouds, The sun opened the moon, Muslims this, the peculiarity of the worldview of narrators is and atheists, For I discovered religion by opening, I - giving many meanings to one word, that is, the poetry Suyinshiuly Kaztugan!». One word of the zhyrau shows of Zhyraus consists of eloquence appearing in their wise how much they respected religion. You can look carefully, thoughts. On the other hand, human values are seen that then in this work zhyrau you can see that he does not sit come from categories like respect for elders, friendship, idly by the way of Islam, that he is ready to sacrifice his modesty, decency, humanity, and others. These views life for the sake of religion. Kaztugan considered it proper were poured out in the religious-philosophical motif. to follow the path of the Kozha Ahmet Yassawi and serve Mendibai Abiluly writes about the poetry of Zhyraus the people, for the people. Even the fact that he said his in this way: «The works of representatives of the name at the end says thathe took a step closer to Yassawi. literature of the era of Islam, Mahmud Qashqari, Zhusip Balasaguni, Ahmed Iugineki have become the property Let us dwell on Bukhara’s view of the religion of Islam. of the Turkic peoples. Of course, the works of literary «She, the narrator, speaks about Allah, Speak the words scholars inherent in poetry influenced representatives of of Allah, she speaks about the scientist who discovered the poetry of legends. Asan Kaigy zhyrau, zhyrau Sypyr, Mustafa and Muskapa, with the permission of the Lord Zhyrau Kotan, zhyrau Shalkyiz, zyrau Bukhar in their speak about Allah, speaks to Kalim Allah-Quran, talks poetry formed a religion. But the poetry of the Zhyrauov about a friend of the present pro-am». This line shows of Soviet times was hampered by Soviet ideology, in order how zhyrau was close to religion. Bukhar is undoubtedly to develop their views on religious knowledge from the religious. His first desire from his well-known 11 is not to point of view of science ...». do the deeds which the Lord wants: «Make the first wish, Natural is the fact that in the poetry of Zhyrau do not go against Allah!» And the religiousness of Bukhara literature of the Kazakh khanate of the XV-XVII centuries, is righteous. He wholeheartedly believed that «God is religious-philosophical themes are raised. As a result of one, the prophet is his messenger». I believed that the Arab attacks, the ancient Turkic script was forgotten. Now mercy of Allah is great to those who adhered to religion, the Turks, namely the Kazakhs changed their knowledge and not only worshiped Allah. All Zhyrasu believed in and writing in Arabic. Cultural and literary works of one God, served for their people with the sweat of their representatives of the literature of the Islamic era were brow. One distinguishing side of the legends is that they transmitted from generation to generation in the Kazakh have a religious-sophistical direction. Zhyraus studied in land in oral form. Therefore, the works of Ahmet Yassaui, religious schools and evolved. Therefore, in their stories, Ahmet Iugineki, Zhusip Balasagun were sources of poets there is a religious - sophistical tone. We will say that all and poets. Especially the traditional meaning of the Zhyraus supported the religion of Islam, and contributed «Hikmet» of Yassawi, written from beginning to end to preserving the people’s religious unity. Religion is in one pace, with one thought, with great trepidation, absolute truth, and Sufism is the basis of knowledge with desire, was continued by the Zhyrau in his poetry. created for the wide spread of religion among the nomadic It began with Asan Kaigi, who lived in the 15th century people. Thus, using sophistic theology in their stories, and reached Shakarim Kudaiberdiyev. Asan Kaygy thinks the Zhyrau were the distributors of religion among the about the people: «After this, hard times will come, time people. In particular, the idea that one should love Allah, will fade, run out, Will not stay greentrees, will not be and did not doubt that he exists, turned into the main khan forces, lose Honor sisters», Kozha Ahmet Yassawi leitmotif of sophistic poetry, and Zhyraus explained this said: «Know everything will go away, Do not believe the in an accessible way to the people. For example, Bukhar wealth it also Will leave. Think about where the parents Zhyrau said: «There is no conscience like Allah, there is and sisters have gone. One day you will be overtaken by no black and white strip», Dulat akyn said: «The error of everything». What the two great people wanted to say one who supports polytheism, and not only Allah». is that nothing eternal is permanent in life, only Allah is eternal. And in the poetry of Kaztugan, Dospanbet, It is undoubted that the legends of representatives Shalkiyiz, Jiembet, you can find the reports of the Kozha of sophistic literature based on the worldview of the Ahmet Yassawi. Take for example Shalkiyiz. He is the nomadic people are much more pleasant than the person who adheres to Islam, sang about the fact that his preaching of the mullah. Using the deep meanings in Creator is Allah, and not the sky. Let’s give examples: «In the philosophy of Islam, as the humanity, gratitude, the hearth of the Creator, was Ibrahim-Hal ilalla, Jebrail justice, caring in their poetry, the proponents received the support of the people. Each of their words penetrated into the consciousness of each person with complete certainty. 71

Ал, атақты жырау Қазтуған өзінің ерлік пен өр- шығуға таңдайынан жар, маңдайынан терін төккен. лікке, қажыр мен қайратқа толы жырларында Ал- Толғаулардың өзекті қырларының бір саласы ондағы ланы естен шығармаған, оның құдіретін барынша діни-сопылық танымдардың жырлануында жатыр. сезінген, ол «Мадақ» жырында былай: «Бұлыт болған Жыраулар діни мектептерде білім алған, діни сауат- айды ашқан, Мұнар болған күнді ашқан, Мұсыл- ты адамдар болды. Сондықтан олардың мұраларын- ман мен кәпірдің, Арасын бұзып дінді ашқан, Сүй- да діни-ұғымдар мен сопылық бағыттар анық сезіліп іншіұлы Қазтуған!» – деп толғаған. Бір ауыз сөзінің тұрады. Жыраулардың барлығы дерлік Ислам дінін өзі жыраулардың дінді қаншалықты құрмет тұтқаны қолдап, дінді халық арасындағы бірліктің сақталуына жайлы мағлұмат береді. Жыраудың осы туындысына мұрындық еткені анық. Дін – абсолюттік шындық. Ал, зер сала қарасақ, оның Ислам жолында еш тайын- сопылық – Ислам дінін көшпенді халық арасында кең байтынын, өз діні үшін ғазиз өмірін де арнайтынын уағыздауға құрылған ілімдердің негізі. Олай болса, көреміз. Қазтуған ақын Қожа Ахмет Яссауи жолымен қайбір жыраудың осы тақырыпқа орай арнаған жыр жүріп, көпке қызмет етуді, ел үшін игілікті іс атқару- өрнектерінде сопылық ілімнің түйдек-түйдек көрініс ды борышым деп санайтын сияқты. Тіпті, өлеңінің алуы – Ислам дінін қазақ арасында уағыздауда әде- соңында өз аты-жөнін айтуы да сопы ақынға бір та- биеттің алар орнын анықтаса керек. Әсіресе, Алланы бан жақындай түскендей әсер қалдырады. шексіз сүю, оның бар екеніне шек келтірмеу идеясы сопылық поэзияның негізгі лейтмотивіне айналса, Бұқардың Ислам дініне көзқарасына тоқтала ке- ал жырау мұраларында бұл идея халықтық түсінік- тейік. «Ей, айтушы, Алланы айт, Тәңірім сөзі бұрқан- ке сай жырланып отырған. Мысалы, Бұқар жырауда: ды айт, Төрт шадияр Мұстафа, Мұсқап ашқан ғалам- «Алла деген ар болмас, Ақтың жолы тар болмас». Ду- ды айт, Тәңірім салса аузыңа Аты жақсы құдайды лат ақында: «Бір «Алладан басқаның, Көпті қылған айт, Кәлима Алла – Құранды айт, Жан жолдасың ғайыбы». иманды айт!». Бұл жолдардан жыраудың Ислам дінің жай-жапсарына қаншалықты қанық болғандығы Көшпенді халық дүние танымына негізделген көрінеді. Бұқар, сөз жоқ, діншіл. Оның атақты он бір сопылық әдебиет өкілдерінің мұралары күнделік- тілегінің ең біріншісі – құдай қаламайтын іске аяқ ті уағыз айтушы молдалардың сөзіне қарағанда баспау: «Бірінші тілек тілеңіз, Бір Аллаға жазбасқа!». анағұрлым жұғымды болғандығы сөзсіз. Сопылар- Және Бұқардың діншілдігі жай тақуалық емес. Ол – дың адамгершілік, қанағат, әділет, қайырымдылық «Құдайдың – бір, пайғамбардың – хақ» екендігіне шын сияқты ислам философиясындағы терең ұғымдар- көңілімен сенген жан. Құдайға құлшылық етіп отыру дың ақын-жыраулар поэзиясында кең жырлануы ха- парыз ғана емес, дінді берік ұстанған адамға Алланың лық тарапынан қолдауға ие болды. Осы бағыттағы рахматы көп екеніне сенген. Кешегі өткен жыраула- олардың әр сөзі құмған сіңген судай халық санасына рымыздың қай-қайсысы да Алланы бір деп таныған, жұтылып жатты. ел-жұртына адал қызмет істеуге, көптің көңілінен 72

Рассмотрим суждения Бухар жырау об ислам- ской религии. «Ей, айтушы, Алланы айт, Тәңірім сөзі бұрқанды айт, Төрт шадияр Мұстафа, Мұсқап ашқан ғаламды айт, Тәңірім салса аузыңа Аты жақсы құдай- ды айт, Кәлима Алла – құранды айт, Жан жолдасың иманды айт!» Из этих строк можно понять, насколь- ко жырау был сведущ в исламе. Несомненно, Бухар жырау верующий человек. Первое из его одиннадца- ти пожеланий – не совершать не богоугодное дело: «Скажите первое пожелание, Будьте верным Богу». Вместе с тем, религиозность Бухар жырау не про- сто набожность. Он глубоко и искренне верит в то, что «Всевышний – един, пророк – истинен». Он верит, что поклонение Богу не только обяза- тельное требование, что Аллах всегда милостив глубоко верующему человеку. Все поэты-жырау, жившие в былые времена, признавали единого и единственного Бога – Аллаха, служили верой и правдой своему народу. Актуальная сторона толгау – воспевание ре- лигиозно-суфийского познания. Поэты-жырау были религиозно грамотными людьми, получив- шие знание в религиозных школах. Поэтому в их наследии ясно прослеживаются религиозные по- нятия и суфийское направление. Все поэты-жырау поддерживали ислам, религию считали основой сохранения единства народа. Религия – абсолют- ная истина. А суфизм - основа учений, созданные для проповедования исламской религии среди ко- чевого народа. В таком случае, весьма наглядные проявления суфийского учения в стихах некото- рых жырау, повсященных этой теме, определяют значение литературы в проповедовании ислам- ской религии среди казахов. Если в поэзии су- фийского направления безмерная любовь к Богу, несомненная вера в его существования являются ее лейтмотивом, то в наследии жырау это идея воспевается в соответствии с народным пони- манием. Например у Бухар жырау есть такие строки: «Алла деген ар болмас, Ақтың жолы тар болмас». Дулат акын отмечает, что: «Бір «Алла- дан басқаның, Көпті қылған ғайыбы». Безусловно, по сравнению с ежедневными проповедями мулл наследие представителей суфийской литературы, основанное на мировоз- зрении кочевого народа, было более постигае- мое. Широкое воспевание в поэзии поэтов-жы- рау таких основопологающих понятий исламской философии как нравственность, справедливость, милосердие, удовлетворенность суфийев получило одобрение со стороны народа. Каждое их слово в этом направлении словно вода впитываемая песком пол- ностью усваивалось в сознании народа. 73

ШАРИҒАТҚА СҮЙЕНГЕН ДАЛА ЗАҢ ДАРЫ СТЕПНЫЕ ЗАКОНЫ, ОСНОВАННЫЕ НА ШАРИАТЕ LAWS OF THE STEPPE RELIED ON SHARIAT Әбілқайыр хандығынан Керей и Жанибек, собрав- Having collected a solid көшіп келген тайпа- шие преимущественно army of tribes who left лардан едәуір әскери большое количество пле- the Khanate of Abilhayir, күш жинаған Керей мен Жәнібек мен по военной силе, чем у хан- Kerey and Janibek, taking advantage Әбілқайыр хандығы мен Моғол- ства Абулхаира, воспользовавшись of the dissolution of the Khanates as станның құлдырауын пайдалана моментом падения ханства Абул- Uzbek and Mogulstan, embarked on отырып, Шығыс Дешті Қыпшақ хаира и Могулистана, стали свое- the battle path in order to unite the пен Жетісуді мекендеген көшпелі вольно вмешиваться в воссоеди- tribes inhabited in Zhetis and Deshti тайпаларды біріктіру жолындағы нение племён Дешти-и-Кипчаков Kypchak. Nevertheless, the Kazakh күреске емін-еркін араласып ке- и племён, населявших территорию khandyk became more powerful as теді. Дегенмен, Қазақ хандығының Семиречья. Тем не менее, увеличе- a state during the reign of Kasim қуаты артып, күшейе түскен кезеңі ние мощности казахского ханства Khan. At the time of Kasim Khan, the Қасым ханның билікке отырған пришло на время правления в number of people reached the figure шағына тура келеді. Қасым хан- период власти Касым хана. Чис- of one million. During his reign, the ның тұсында қазақтардың саны ло казахов под его руководством Kazakh khandyk was heard even миллион адамға жеткен. Оның составила 1.000.000 человек. Во on the western edges. Kasim Khan билігі кезінде Қазақ мемлекеті ту- время его правления о казахском established diplomatic relations ралы Батыс елдері де білді. Қасым ханстве слышали и западные стра- with the Great Moscow State to хан Ұлы князь Василий ІІІ (1505- ны. Касым хан во время правления Prince Vasily III (1505-1533) and 1533 жж.) кезіндегі Мәскеу мемле- князя Василия III (1505 – 1533 гг.) visited Moscow several times (1517- кетімен дипломатиялық қатынас установил государственно–дипло- 1526). Diplomat of Austria Segmund орнатып, Мәскеуге бірнеше рет матические отношения с Москвой. Gerberstein in his diplomatic records (1517 ж., 1526 ж.) сапар шеккен. Кроме того, о Казахском ханстве left information about the Kazakh Австрия дипломаты Сегизмунд упоминает в своих дипломатиче- khandyk. Герберштейн де өзінің диплома- ских записях австрийский дипло- Under Kasim Khan, the honor of тиялық жазбаларында Қазақ хан- мат Сегизмунд Герберштейн. religion Islam rose and rose to a new дығы туралы деректер қалдырған. Во время правления Касым stage of development. Here we can Қасым хан кезінде Қазақ хан- хана в Казахском ханстве ислам note the role of the first collection дығындағы Ислам дінінің де мәр- приобрёл высокий статус и до- of laws created to streamline the тебесі жоғарылап, дамудың жаңа стиг нового этапа развития. Кроме legal norms in the social life of сатысына көтеріле түсті. Бұл орай- этого, в период правления Касым the Kazakhs, and reached the next да кейінгі ұрпаққа «Қасым ханның хана был написан свод законов generation called «The Valiant Road қасқа жолы» деген атаумен жет- «Жеты жаргы», который представ- of Kasim Khan.» This law came out кен қазақ қоғамындағы құқықтық лял очень важную ценность для on the basis of the rules of being нормаларды реттеу мақсатымен следующих поколений. Этот свод and traditions formed in the early алғашқы қазақ заңдар жинағы- законов был построен на основе times among the Kazakhs differed ның рөлін ерекше айтуға болады. кочевого образа жизни, сопостав- slightly from the laws (Sharia) of the Қазақ рулары арасында бұрыннан ляя все обычаи и традиции с ис- religion of Islam, which was used by қалыптасқан әдеп-ғұрып ереже- ламом. С помощью советов ста- all Muslim countries of the time, and лері негізінде жасалған бұл заң сол рейшин в закон вносились («путь the ancient law became a life under кезде мұсылман елдерінде жап- предков», «правила старейшин», the Kazakh nomadic people’s life. пай қолданылып жүрген Ислам «обряды–традиции») различные On the advice of the biys, having дінінің (шариғат) заңынан өзгеше, изменения. Народ, приветствуя consulted with all, changes were көшпелі қазақ өміріне үйлесімді такое новшество своего предво- made in the «Rules of Jarga» («Rules байырғы заң болды. Билердің дителя, определил название как of ancestors», «the way of ancestors», кеңесінде көппен ақылдасып, «правильный путь Касым хана». «the path and the conductor». The «Жарғы ережелеріне («ақсақал- people who liked the fact that the дар ережесі», «ата-баба жолы», council of the bays of Kasym Khan «жөн-жосықтар») мәнді өзгерістер was renewed by the Jargy formed енгізіледі. Қалың бұқара Қасым from ancient times and Gave him ханның ежелден қалыптасқан би- the name «Valiant way of Kasin лер заңы – Жарғыны жаңадан кө- Khan». Kasym khan decided to issue тергенін ұнатып, оны «Қасым хан- a law demanding from people iron ның қасқа жолы» деп атап кетеді. discipline. This law was approved and promulgated. 74

Бұрынғы заң-қағидаларға ен- Правила и уставы, внесённые в The law consist of five chapters: гізген ережелері мынау: свод законов: 1 chapter (Property law) the 1. Мүлік заңы (мал-мүлік, жер- 1. Закон о власти (имущество, problems of lawsuits, land, clan, су, қоныс дауларын шешу ереже- земельно-водные ресурсы, реше- family relations, as well as payment лері). ние проблем кочевых террито- of redemption and taxation are рий). examined. 2. Қылмыс заңы (кісі өлімі, ел шабу, мал ұрлау, ұрлық т.б. қолда- 2. Закон о преступлениях (на- 2 chapter- the terms of нылатын жазалар). закание за убийство человека, за punishment for specific crimes are нападение, за кражу скота, кражу defined (The criminal law). 3. Әскери заң (қосын құру, ала- имущества и другие). ман міндеті, қара қазан, тұлпар ат, 3 chapter covers the issues of ердің құны т.б.). 3. Военные законы (образова- military service and discipline. Any ние полков, обязанность защиты, violation is punished without fail 4. Елшілік жоралары (шешен- чёрный казан, скакуны, ценность depending on the gravity of the дік, әдептілік, халықаралық қа- мужчины и др.) crime (The Military law). тынастардағы сыпайлық, сөйлеу мәнері). 4. Качество посла (красноре- 4 chapter is devoted to the issues чие, воспитанность, вежливость в of the diplomatic service and its 5. Жұртшылық заңы (шүлен международных отношениях, ис- ethics. (The ambassador’s law in тарту, ас-той, мерекелер мен кусство речи). custom). жиындардағы ережелер, жылу, асар т.б.). 5. Законы для народа (свадь- 5 chapter to the holding of бы-похороны, правила организа- holidays, funereal, etc. (Law of the ции праздников и собраний, по- Public). мощь и т.д.). Ереже заңдары өзгеріссіз XVІІ Правила и свод законов без The rules of the law came to the ғасырға жетіп, Есімнің кезінде изменений дошли до XVIII века и XVIII century unchanged, in the time (1598-1645) «Есім ханның ескі при правлении хана Есима (1598- of Yesim Khan (1598-1645 became жолы» деп аталып, Әз Тәукенің 1645) законы именовались «ста- known as «The old way of Yesim «Жеті жарғысына» жалғасты. Әри- рый путь Есим хана», таким обра- Khan», then continued as «Zheti не, қазақы далалық демократия- зом дополняя свод законов Тауке Zhargy» («Seven ordinances») Az ның құқықтық негізіне айналған хана «Жети жаргы». Tauke. Naturally, «Zheti Zhargy» The «Жеті жарғы» дәл қазіргі кездегі basis of the democracy rights of the Конституция сияқты жалпы мем- Конечно, основанные на прин- Kazakh steppe was not in accordance лекеттік кешенді сипатта болған ципах демократии законы коче- with the format of state standards жоқ, ол өзінің дәуіріндегі көшпелі вого народа нельзя сравнивать с of the current Constitution, it was a қоғамның жалпы және ерекше нынешней Конституцией незави- legal norm fully consistent with the құрылысына толық сәйкес келетін симой страны. Эти законы в свое general and peculiar structure of the құқықтық норма еді. время функционировали для коче- nomadic society of that time. вого народа и полностью соответ- «Жеті жарғы» бір жағынан Қа- ствовали их быту. «Жети жаргы» «Seven ordinances» complied сым ханның «Қасқа жолы» мен дополняло и вводило новшества with the requirements of the law Есім ханның «Ескі жолы» заңда- в законы с одной стороны в «Пра- «The Valiant Way Kasim Khan» рының заман талабына сай қайта вильный путь» Касым хана, а с and «The Old Way of Yesim Khan», толықтырылған, елеулі өзгерістер другой стороны такие же измене- but he made changes and he was a енгізіліп, дамытылған туындысы ния вводило в «Старый путь» Есим more advanced work. And two new іспетті. Ал, жаңадан қосылған екі хана. В те времена земли Казах- chapters were about the problem of тарау жесір дауы мен құн дауына ского ханства с восточной стороны widows paying the problem. We had қатысты болды. Бұл кезде Қазақ завладели феодалы ойрат-жонга- to introduce a separate chapter on хандығының шығыс жағындағы ры. Многие пастбища тех краев пе- the problem of payment separately жайылымдарды ойрат-жоңғар решли в их руки и по этой причине from the law of crime, as the killings феодалдарының басып алуы- на востоке уменшились отгонные increased because of problems на байланысты жердің тарылуы, территории, а борьба за эти зем- with pastures, in turn, because the мал жайлылымдарына таласқан ли приносила много убытков и feudal lords of the Oirat-Zhungars жанжалдардан адам өлімінің жиі смертей людей. В связи с этим в took lands in the east of the Kazakh болуы себепті жер дауын мүлік сводах закона «Жети жаргы» при- khandyk. The basis of the rights of заңынан, құн дауын жалпы қыл- шлось отделить земельный закон the new state - «Jeti Jargy» turned 75

мыс заңынан бөліп алып, жеке-же- от имущественного закона, закон into «Ata Zan» corresponding to the ке тарау енгізуге тура келді. Жаңа об убийстве человека отделить от spirit of democracy of the Kazakh мемлекеттің құқықтық негізіне закона нанесения ущерба. «Жеты steppe. This law became the legal айналған «Жеті жарғы» далалық жаргы» приобрел статус основно- basis of political ideology on the демократияның рухына сай Ата го закона степной демократии и path of unity and interrelations заң болды. Бұл қазақ халқына стал Конституцией для всех каза- of the people, and not only by тән дәстүр сабақтастығын бас- хов. Эти своды законов являлись legislation that adapts the country’s шылыққа алған, елдің саяси өмірі не только основными законами, political life and simple people, мен бұқара халықтың тұрмыс-тір- определяющими быт, традиции taking as a basis a chain link between шілігінің ерекшеліктеріне сай бей- и политику народа, но и опреде- the traditions peculiar to the Kazakh імделген салиқалы заңнама ғана ляли единство и дружбу, являясь people. The document, which was емес, ел ынтымағы мен бірлігін политической идеологией. Они such an important writing of the көздейтін саяси идеологияның служили важным документом, ко- Kazakh people, was recognized by құқықтық негізі еді. Қазақ хан- торый сплотил под одной идейной the whole people, and it was used дығы үшін зор маңызы бар осы крышей лучших представителей led by the consent of all people. It тарихи құжаттың астына ұлттың народа, принявшего эти своды в is important to say that the picture барлық игі жақсылары топтасты, качестве путеводителя. Таким об- is legitimate of the golden law of барша халық мойындап, бірауы- разом «Жеты жаргы» признал весь democracy, which is used in everyday здан басшылыққа алынды. Бұл народ, используя его в повседнев- life after the recognition of «Seven тұрғыда «Жеті жарғыны» бүкіл ел ной жизни, что является демокра- ordinances». болып мойындап, күнделікті өмір- тичным и демонстрирует леги- де кеңінен қолдануын демокра- тимность закона. тияның алтын заңына айналған легитимділіктің жарқын көрінісі десек те болады.  Қоқан билеушісі Абдурахимханның Тәуке ханға жазған хаты.  Письмо правителя Хоканда Абдурахимхана Тауке хану.  A letter from Kokan’s governor Abdurahim, to Tauke Khan. 76

 Қазақ даласындағы билер соты.  Суды биев в казахской степи.  The court of judges of the Kazakh steppe. 77

ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙ КЕЗЕҢІНДЕГІ ИСЛАМ ИСЛАМ В ПЕРИОД ЦАРИЗМА В РОССИИ ISLAM AT THE TIME OF IMPERIAL RUSSIA ХVІІІ-ХІХ ғасырларда Қазақстан жерін отар- Изменения обычаев быта казахов приве- лай бастаған Ресей империясының Ислам ло к ограничению религиозных традиций дініне деген қарым-қатынасы да қазақтар- и формированию атейстического миро- дың исламдану үрдісінде шешуші рөл атқарды. Отар- возрения среди большинства населения. Не смотря шылдықтың алғашқы жылдары, яғни ХVІІ ғасырда на это заглушенные на семейно-бытовом уровне ре- Ресей өкіметі көшпелі халық арасына христиан дінін лигиозная вера и обычаи нашли свое продолжение в тарата бастады. Алайда, кейіннен нәтиже бермеген- казахском обществе. діктен, Ислам дінін өздеріне сенімді болып көрінген Советская власть, торжественно объявляя своим татар-башқұрт молдалары арқылы бақылауға алады. гражданам о свободе вероисповедания и совести, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қа- вместе с этим проводила непримиримую атейсти- зақтар мұсылманша оқудың негізімен таныс болған ческую политику, она показала пример крайнего әрі осы кезеңдегі шариғат негізінде балаларын мұ- варварства в борьбе с религией, все нормы морали и сылман мектептеріне беріп, өздері мешіттерге ба- права были в открытую растоптаны. Были разгромле- рып тұрған. Бұл өз кезегінде қазақ халқының даму ны мечети и церкви, сожжены кораны и религиозные тарихында «ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас книги. кезінде ислам үстірт, яғни мазмұны тұрғысынан ете- не бойлай алмады» деген пікірді теріске шығарады. Патша өкіметінің қазақтарға христиандықты күштеп ендіру саясаты осы кезеңде Ислам ұстанымдарының керісінше беки түсуіне айтарлықтай әсер етті.  Патшалық Ресей тұсындағы миссионерлік саясаттың жүзеге асырылуы.  Осуществление миссионерской политики при царской России.  Implementation of the missionary policy during the reign of the Royal Russia. 78

 1868 жылы Ресей императоры Александр ІІ қол қойған құжаттан үзінді сурет. Орыс шаруаларын қоныстандыру саясаты.  Отрывок снимка документа с подписью Российского императора Александра II в 1868 году. Политика заселения русских крестьян.  An extract from the document signed by the Russian emperor Alexander II in 1868. Policy of Russian peoples’ resettlement. Патша үкіметінің әкімшілігі өзінің отаршылдық Царская власть, проводя свою политику по коло- саясатын жүргізе отырып, қазақ халқын шоқынды- низации, придавала большое значение крещению и рып, христиан дініне көшіруге зор көңіл бөліп, Қа- обращению казахского народа в христианскую рели- зақстанның байырғы халықтарын Ресей империясы- гию с намерением сделать коренные народы Казах- на шын берілген жандар етіп шығаруды ойластырды. стана преданными подданными Российской импе- Ал, XIX ғасырдың бас кезіне қарай қазақ даласын- рии. Социально-политические перемены в казахской дағы әлеуметтік-саяси өзгерістер патша үкіметінің степи начала XIX века создали благоприятные усло- қазақтарды шоқындырып, христиан дініне көшіру вия для претворения в жизнь новой политики цар- жөніндегі жаңа саясатын жүзеге асыру үшін өте қо- ской власти о крещении и обращения казахов в хри- лайлы жағдай туғызды. Осы кезде Қазақстанның стианство. Ресеймен шектес аудандарында ашаршылық күшей- ген еді. Патша үкіметінің әкімшілігі қазақтардың В это время в приграничных с Россией районах балаларын көптеп сатып алып, оларды православие Казахстана усиливался голод. Администрация цар- дініне кіргізуге кірісті. XIX ғасырдағы белгілі орыс ской власти принялась выкупать казахских детей и зерттеушісі А.Добросмысловтың хабарлағанындай, обращать их в православную веру. Как сообщает из- «Қазақтардың балаларын шенеуніктер, помещиктер, вестный русский исследователь XIX века А.Доброс- казактар, офицерлер, көпестер, тіпті дін қызметкер- мыслов: «Казахских детей начали покупать чинов- лерінің өздері де сатып ала бастады». ники, помещики, казаки, офицеры, купцы и даже священнослужители». 79

Алайда, қазақ даласында христиан дінін қабыл- Тем не менее, в казахской степи желающих при- дағысы келетіндер іс жүзінде мүлде жоқтың қасы еді. нять христианство, в реальности, было ничтожно Мұның өзіндік себептері де болатын. Біріншіден, Қа- мало. Этому были свои причины. Во-первых, в степ- зақстанның далалық бөлігінде тұратындар негізінен ной части Казахстана жили в основном сами казахи. қазақтар еді. Екіншіден, қазақ халқының тарапынан Во-вторых, сопротивление казахского народа против православиелік дін таратушы миссионерлердің қы- деятельности православных миссионеров было мощ- зметіне қарсылық, тіпті, күшті болды. Үшіншіден, ным. В-третьих, к этому времени благодаря деятель- Бұл кезде қожалар мен татар молдаларының қызметі ности ходжей и татарских мулл авторитет Исламской арқылы Ислам дінінің мәртебесі едәуір нығайған еді. религии значительно укрепился. Поэтому христиа- Сондықтан да қазақтарды шоқындырып, христиан низация казахов до середины XIX века не возымела дініне көшірудің нәтижесі XIX ғасырдың ортасына должного эффекта. Например, на территории Омско- дейін тіпті де мардымды болған жоқ. Мәселен, аса го края было крещено всего 25 казахов, в Томской гу- ауқымды Омбы өлкесінде небары 25 қазақ, Томск гу- бернии – 4, в Тобольской губернии - 66. берниясында – 4, ал Тобыл губерниясында – 66 қазақ қана шоқынған екен. Все казахи, принявшие христианство, были выход- цами из бедного, низкого социального сословия ка- Христиан дінін қабылдаған қазақтардың барлығы захского общества. Безусловно, они в первую очередь да әдетте қазақ қоғамының әлеуметтік төменгі кедей стремились улучшить свое материальное положение. тобының өкілдері еді. Олардың ең алдымен өздерінің Это ситуация ясно прослеживается из сведений со- материалдық жағдайын жақсартуды көздегені сөзсіз. брания всеобластного ведомства об управлении Си- Бұл жағдайды Сібір қырғыздарын басқару жөніндегі бирскими Киргизами от 20 февраля 1868 года. Там жалпы облыстық басқарма кеңесінің 1868 жылғы 20 открыто говорится: «Хорошо известно, что все ка- ақпандағы деректерінен айқын көруге болады. Онда захи, до сих пор принявшие православие, являются былай деп ашық айтылған: «... бұған дейін правосла- бедняками, кочующими неподалеку от пригранич- вие дінін қабылдаған қазақтардың бәрінің де шекара ных районов… Несомненно, причина смены веры шебіне жақын жерлерде көшіп-қонып жүрген сіңірі ими кроется не в том, что они убедились, что рели- шыққан кедейлерге жататыны жақсы мәлім... Сон- гия, которой они придерживались, была никчемной, дықтан да мына жағдайга күмән келтіруге болмайды: а в большинстве случаев причина кроется в матери- олардың өз дінін ауыстыру себебі өздері ұстанып кел- альной выгоде…». Это подтверждают записи мисси- ген діннің түкке тұрғысыз екендігіне кәміл көз жет- онера Филарета Синьковского: «… Как можно видеть кізгендігінде емес, көпшілік жағдайда материалдық из наблюдения за новокрещенными, они халатно от- есепте жатыр...». Мұны дін таратушы миссионер Фи- носятся к принятой ими религии и не имеют желания ларет Синьковскийдің жазбалары да дәлелдей түседі: глубже освоить ее». «... Жаңа шоқындырылғандардың өмірін бақылаудан көрініп отырғанындай, олар өздері қабылдаған дінге Обычно крещенные казахи не могли оставаться барынша немқұрайлы қарайды және оны тереңірек в своем прежнем окружении. Казахов, принявших игеруге мүлде құлықсыз». христианство, обвиняли в «отречении от веры», под- вергали жестокому гонению и даже убивали. Под на- Шоқындырылған қазақтар әдетте өзінің бұрынғы чалом бывшего ага-султана Кунанбая Оскенбайулы в қауымында қала алмайтын. Христиан дінін қабыл- 1869 году в местечке Карамола Семипалатинской об- даған қазақтар «діннен безгендер» деп айыпталып, ласти на территории Каркаралинского уезда был про- өте қатаң қуғын-сүргінге ұшырайтын, тіпті оларды веден съезд казахских биев. На нем казахские аристо- өлтіріп те жіберетін. 1869 жылы бұрынғы аға сұлтан краты приняли решение о принятии всевозможных Құнанбай Өскенбайұлының бастамасы бойынша Қа- мер необходимых для оказания препятствия деятель- рамола деген жерде Семей облысы Қарқаралы уезі ности христианских миссионеров. В частности, было аумағындағы қазақ билерінің съезі өткізіледі. Онда объявлено, что казахские законы более не защищают қазақ ақсүйектері христиан дінін таратушы миссио- права крещёных казахов. Никто не будет нести ответ- нерлердің қызметіне жол бермеу үщін қолдан келген ственность за ограбление и убийство тех, кто предал шаралардың барлығын да қабылдау керектігі тура- свою религию. лы шешім қабылдады. Атап айтқанда, қазақтың әдет заңының шоқынған қазақтарды ешқандай да қорға- майтыны жарияланды. Өз дініне опасыздық еткен- дерді тонап кеткені, өлтіріп кеткені үшін ешкім де жауапты болмайтыны айтылады. 80

 1854 жыл 19 мамыр «Империяның жалпы заңын қазақтарға тарату туралы» ереже. Үзінді сурет.  19 мая 1854 года. Правило «О распространении общих законов империи среди казахов».  May 19, 1854. «The Provision on Dissolution of the Imperial Law to Kazakhs. Патша үкіметі христиан дінін тықпалаумен қатар, Наряду с пропагандой христианской религии цар- Ислам дінін әлсірету саясатын да ұстанды. Қазақтар- ская власть придерживалась политики по ослаблению дың Шығыс елдерінде, мәселен, Түркияда оқуына Ислама. Казахам было запрещено учиться в восточ- тыйым салынды. Молдалардың қызметіне үкімет ных странах, таких как Турция. Был установлен стро- әкімшілігі тарапынан қатаң бақылау орнатылды. гий контроль администрацией власти за деятельно- 1867-1968 жылдары қазақтардың дінге байланысты стью мулл. В 1867-1968 годах проблемы относительно мәселелері Ішкі істер министрінің қарауына беріл- веры казахов были переданы министру внутренних ді. Әр болыста бір ғана молда ұстауға рұқсат етілді. дел. Көшпелілер арасындағы молда Ресей империясына шын берілген қазақ болуы тиіс делінді. Молдаларды В каждой волости разрешалось иметь лишь одного әскери губернатор ғана тағайындайтын және жұмы- муллу. Было сказано, что мулла из числа кочевников сынан босататын болып белгіленді. Мешіт салу үшін должен был быть преданным Российской империи генерал-губернатордың рұқсатын алу қажет бол- казахом. Мулл назначал и снимал с должности только ды. Молдалардың жергілікті тұрғындардың сауатын военный губернатор. Для постройки мечети было не- ашып, оқытуы және оның мешіт жанында жұмысқа обходимо разрешение генерал-губернатора. Для обу- жайғасуы үшін уезд бастығының рұқсаты керек еді. чения местного населения и устройства на работу при Мешіттер мен олардың жанындағы медреселерді мечети мулле было нужно разрешение начальника қазақ қоғамдарының өз есебінен ұстау керек деп уезда. Имелось решение, что казахи будут содержать шешілді. Вакуфтердің, яғни мешіттердің жылжымай- мечети и медресе при них за свой счет. Содержание тын мүлкін ұстауға үзілді-кесілді тыйым салынды. вакуфов, то есть недвижимость мечетей было строго запрещено. 81

Дегенмен, қоғамдағы дін ықпалының қанша- Тем не менее, учитывая, что основным показате- лықты күшті екенінің негізгі көрсеткіші ғибадатха- лем влияния религии в обществе являются храмы и налар мен діни білім беру жүйелері екендігін ескер- религиозные образовательные системы, удивляют сек, тыңнан табылған тарихи деректер таң қалдыра найденные исторические данные. Например, в 60 түседі. Мысалға, ХІХ ғасырдың 60 жылдары Түркістан года XIX века в городе Туркестан было около 20 мече- қаласында 20-ға жуық мешіт, 2 медресе болған. Ал, тей, 2 медресе. До Октябрьской революции 1917 года 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін Ақтөбе аймағын- на территории Актобе было около 200, в Семиречье да 200-дей, Жетісу өлкесінде 269, Бөкей ордасында 78, 269, в Букейской орде 78, в городе Аулиеата 15 мече- ฀улие Ата қаласында 15 мешіт болған. тей. Зерттеулер орыс отарлауына дейін Түркістан өл- Исследования показывают, что до русской коло- кесінде берудің негізгі түрі дәстүрлі мектептер мен низации на территории Туркестана основным видом медреселер болғандығын көрсетеді. Тіпті, кейбір образования были традиционные школы и медресе. зерттеулерде ХХ ғасырдың басында өлкеде 5892 мек- В некоторых исследованиях сообщается, что в начале теп пен 353 медресе болғандығын мәлімдейді. Осы XIX века в этом краю было 5892 школы и 353 медресе. жерде көңіл аударарлық жайт – бұл білім беру орын- Стоит отметить, что большинство этих учебных заве- дарының басым бөлігі «заңнан тыс», яғни орыс отар- дений были открыты «незаконно», то есть без разре- шыл үкіметінің рұқсатынсыз ашылғандар еді. Бұл шения русской колониальной власти. Вот что пишет жайында тарихшы К.Рысбай ХХ ғасырдың басында историк К.Рысбай о развитии образования казахской қазақ даласындағы білімнің дамуы туралы жаза келе: степи начала XIX века: «В 1913 году в казахской степи «1913 жылы кең байтақ қазақ даласында не бары было всего 157 русско-казахских школ. В большинстве 157 орыс-қазақ мектебі бар еді, олардың көпшілігін- из них число учеников не превышало 50 человек. Зато де оқушылар саны 50-ден аспайтын. Оның есесіне, в разных местах «незаконно» (по инструкции требо- жер-жерде бастауыш діни оқу орындары «заңсыз» валась письменное разрешение представителей коло- (нұсқау бойынша отарлық өкімет орындарының жаз- ниальной власти) работали начальные религиозные баша рұқсаты талап етілетін) жұмыс істеді. Олардың учебные заведения. Их количество невозможно было саны дәл есептеуге келмейтін, өкіметтен жасырыла- точно определить, так как они скрывались от властей. тын. Толық емес мәліметтерге қарағанда, Сырдария По неполным данным, в одном только Туркестанском облысының Шымкент оязындағы бір ғана Түркістан участке Шымкентского уезда Сырдарьинской области учаскесінде мыңнан астам осындай мектеп болған», было более тысячи таких школ». – деп жазады.  Сол замандағы мұсылман мектептері.  Мусульманские школы того периода.  Muslim schools of the same period. 82

 1911 жылы Оралда 59 мешіт, Жетісуда 288 мешіт болып, онда тиісінше 50 ден 189-ға дейін молда қызмет етсе, 1930 жылдардың соңында ол жерлерде бірде-бір мешітте, молда да қалмаған.  В 1911 году в Уральске насчитывалось 59 мечетей, в Семиречье 288 мечетей, там служило от 50 до 189 имамов, в конце 1930-х годов не осталось ни одной мечети и ни одного муллы.  There were 59 mosques in Uralsk in 1911 and 288 mosques in Zhetysu where there were 50 to 189 males, respectively, and in the late 1930’s there were no mosques and mullahs. Түркістан өлкесінде жергілікті халықты ұлттық Лишая народ, проживающий в Туркестанском ерекшеліктерінен, тілі мен дінен айыра отырып, сол краю, национальных особенностей, языка и религии, арқылы қазақтарды этностық тұрғыдан ыдыратып жі- и этим самым стремясь ликвидировать казахов как беруге тырысқан патша әкімшілігі 1868 жылы өлкеде этнос, в 1868 году царская администрация принима- Ислам діні қызметкерлерінің құқықтарын шектейтін ет «Временное положение», ограничивающее права «Уақытша ереже» қабылдайды. Ереже бойынша енді Исламских священнослужителей в краю. Положение сұраусыз мешіт салуға, жаңа медреселер ашуға тый- запрещало без разрешения строить мечети и откры- ым салынады. Керісінше, осы «Ережеге» Қазақстанда вать медресе. К этому «Положению» добавляют еще христиан дінін таратуға бағытталған бірнеше тармақ несколько глав, которые направлены на распростра- енгізіледі. Христиан дініне кіріп, қандай да болсын нение христианства в Казахстане. Казахам, приняв- бір селолық қоғамға жазылған қазақтарға жеңілдік шим христианскую веру и вступившим в любое сель- берілді. Христиан дініне кіргендігі үшін қазақ өл- ское сообщество, предоставлялись льготы. Если казах тірілсе, оның ісі әскери сотта қаралды. принявший христианство был убит, его дело рассма- тривалось на военном суде. Өлкедегі түркі-мұсылман халықтарының саяси және рухани өміріне жасалған басқыншылық шабуыл Политическая и духовная интервенция тюрко-му- жергілікті халықтың отарлыққа қарсы бірігуіне алып сульманских народов привела к объединению мест- келетін жағдайларды қалыптастырды. Олар патша ного народа против колонизации. Они объединились үкіметінің отарлық саясатына қарсы күреске бірігіп в борьбе против колониальной политики царской шықты. Ал, Ислам діні бұл күрестің идеологиялық власти. Исламская вера стала идеологическим знаме- туына айналды. Бұл күрес тарихқа «мұсылмандық нем борьбы, которая вошла в историю под названи- қозғалыс» деген атпен енді. Этнографиялық құрамы ем «мусульманское движение». Единственной силой күрделі Түркістан халқын патша үкіметінің отарла- объединившей сложный по этнографическому соста- ушы саясатына қарсы біріктірген бірден-бір күш – ву Туркестанский народ было мусульманство. мұсылманшылдық болды. 83

ISLAM AT THE TIME OF IMPERIAL RUSSIA DChanging the lifestyle of the Kazakhs has led Christianization of the Kazakhs took new turns in to the restriction of religious traditions and 1881. Since the mission of the Kirghiz was created. Prior the formation of atheistic outlook among the to this, the mission of the Kirghiz, based on the mission majority of the population. In spite of this the depressed of the Altai religion, which led to the religion of the religion-concepts, traditions and customs found their Kalmyks of Biysk district in Tomsk province, began the continuation in the Kazakh society on family-household baptism of Kazakhs on the spacious land in the Semey level. region. The reason for creating a mission in this locality The soviet authorities apart from solemnly is that in the 19th century the housing of the poor was proclaiming their citizens freedom of conscience and multiplied. The society of the nomadic Kazakh people religion, it underpinned uncompromising atheistic resisted the Kyrgyz mission. The Kazakhs began a search policies, which demonstrated an example of excessive and a relative of their godson who went to the villages barbarity in the fight against religion, and all norms of and cities to work. In their report of 1886, missionary morality and law were openly exposed. Mosques and distributors wrote: «The environment of Muhammad» churches were damaged; holy Koran and religious books does absolutely everything so that their relatives are were burned. not baptized, even resorted to various tricks, resorted The only and reliable way for the Kazakhs to relocate to violence, and to revenge. «To be good at teaching the to the inner provinces of the provinces on the border religion of the new baptized were sent to missionary with Russia was the adoption of the Orthodox religion. camps. They learned Russian, and learned the basics of In addition, in this case, they were exempt from passport a new religion». fees. Newly-baptized Christians in search of work could move around the cities and villages of western Siberia, Despite the intensive service of missionaries, there without any problems. Thus, the idea of colonial were very few who accepted Orthodoxy. In addition, government to give discounts and benefits to those who among the baptized were those who converted back to converted to Christianity, that is, the baptized came to Islam. Therefore, it is not surprising that, according to the success. Since the «baptized» were exempted from state material of the All-Russian People of 1870, the number of taxes and from the execution of recurrent duties. In baptized in Kazakhstan reached only 660. addition, they had the right to borrow a huge amount. Among the Kazakhs, Orthodoxy was taken by people The government instead of strengthening the religion from socially low groups, the poor. First of all, they of Christians, also engaged in politics, to weaken Islam. wanted to improve their material condition. This can be They forbade Kazakhs to study in Eastern countries, for seen in the information of the general regional governing example, in Turkey. The mullahs were strictly supervised. council of the Siberian Kirghiz on January 20, 1868. There Problems of the Kazakhs concerning religion in 1867- it is openly written: «... everyone knows that the Kazakhs 1968, he gave to the Ministry of Internal Affairs. The who became Orthodox were those who moved on the service of only one mullah in each region was allowed. borders and were poor ... so there can be no doubt about Mullah among the nomads, was to be a Kazakh devotee of this situation: they accepted Orthodoxy not because the Russian Empire. To build a mosque, it was necessary they thought their religion was useless, but rather from to take the permission of the governor-general. It was For material calculations. « This will prove the writings necessary to permit the head of the county to Mulla was of the missionary of the distributor of religion, Filaret able to train local residents and that they could work next Sinkovsky: «Newly baptized godchildren, as we saw, treat to the mosque. religion inappropriately and have absolutely no interest in studying it». It was decided that madrassas and mosques will Baptized Kazakhs usually did not stay in their old be kept out of the pocket of the Kazakh society. It was environment. The Kazakhs who converted to Christianity forbidden to have property of mosques, waqfs. were accused of «refugees from religion» and were exiled, some even killed. In 1869, under the leadership of the Nevertheless, we were surprised by the historical former Sultan of Kunanbai Usbekayuly in Karamol, a information found in virgin lands, considering the congress of the Kazakhs of the Karkaraly county of the systems of religious instruction and prayer places, the Semey region was held. There they made a decision that main indicators of how powerful religious influence the Kazakh nobility should not allow the missionaries’ over society is. For example, in Turkestan there were 20 service in spreading the Orthodox religion and take all mosques and 2 madrassas in the 60s of the 19th century. measures for this. More precisely, they announced that Before the Kazan uprising in 1917, 200 mosques were the Kazakhs who accepted Christianity will not defend. counted in Aktobe, 269 in Zhetis, 78 in the area of Bokeja, No one is responsible for the murders and the theft of 15 in the town of Aulie ata. those who betrayed their religion Studies have shown that before the Russian colonization, in Turkestan, training took place in traditional schools and madrassas. In some studies, there is even evidence that at the beginning of the 20th century there were about 5,892 schools and 353 84

madrasahs in the country. It is necessary to pay attention Islam became the ideological flag of this struggle. This to the fact that all these educational institutions worked struggle has remained in history under the name, as «out of the law», that is, they were opened without the the «Muslim movement». One of the forces that serves permission of the Russian authorities. K. Rysbai wrote as a uniting of the ethnographic composition of the about the development of learning in the XX century: population of Turkestan against the policy of the tsarist «In 1913 there were about 157 Russian-Kazakh schools government has become - Islam. in the Kazakh steppe and in each of them there were no more than 50 pupils. In addition, the primary religious Since the Kazakh became a Kazakh, Turkestan is schools worked «outside the law» (the law on obtaining known to be a religious, spiritual capital. But the tsarist written permission in the government). Their number is government, on the basis of its religious policy, opened unknown, they tried to work without the knowledge of the Government of Islam in Orenburg in order to attract the authorities. According to incomplete information, the the religious affairs of the Middle and Younger Zhuz. section of Turkistan oyaz Shymkent, the Syrdarya region However, under the opening of the Orenburg Mufti was more than a thousand such schools». created by the tsar’s charter in 1789, there was a big policy. The tsarist government knew that the very first obstacle Trying to alienate local residents in the region to penetration into Central Asia would be religion. They of Turkestan, from their custom and traditions, from made a shield that supposedly we are not against the national values, language and religion, the Russian religion of Islam, having created a mufti in Orenburg, government in 1868 adopted the «Provisional Law» financing it from the state treasury and used the clergy of which limited the rights of religious ministers. By law, the the Tatars for the occupation service. The main goal was structure of mosques and madrassas without permission to scare off the Kazakhs from the religious leaven and is prohibited. On the contrary, «the law» was made with take religious authority. As a result, Kazakhs, who lost chapters on the adoption of Christianity in Kazakhstan khan and religious power, became slaves. But the Kazakhs and became one of the society of a village, and discounts did not agree. And for five Kazakh genera Syban-Naiman were given. If a Kazakh was killed because he became a in 1824. Will put forward the following requirements: «... Christian, then his case was examined in a military court. all the cases, except for the murder with which our people face to provide the Muslim Sharia». After the historian In the course of the struggle against Islam in the report Yermukhan Bekmakhanov expressed his opinion on this of 1899, the Turkestan Governor-General Dukhovsky said matter: «... when the Kazakhs gathered under the banner that the main necessary measures that the State must of the Kenesary, fought heroically, they thought about solve are the problems of Islam and the fight against this this availability of the demand». epidemic. He explains this by saying that «Islam is a hostile code not only for our religion, but for our entire culture. To eliminate the focus of Islam within the Empire, Turkestan and the spiritual, military-civilian life of his people were taken under special control. The attack, on the political and spiritual life in the region of the Turkic-Muslim peoples, led the people to unite against the occupation. They entered into a struggle against the policy of the tsarist government.  Орынбор муфтилігі.  Муфтият Оренбурга.  Orenburg mufti. 85

ХАН КЕНЕНІҢ ҒАЗАУАТЫ ГАЗАВАТ ХАНА КЕНЕ GAZAWAT OF KENE KHAN Қазақ тарихында Кенесары хан (1802-1847) Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы бұқаралық сипат алған күрестің жетекшісі ретінде сомдалады. Хан Кене Ре- сей патшалығының басқыншылығына қарсы күресумен қатар, Орта Азиядағы Қоқан хандығымен Сыр бойындағы Қазақ жер- лері үшін де күрес жүргізді. Сыртқы жауларға қарсы Қытай, Хиуа және Бұқар хандықтарымен дипломатиялық байланыс орнатты. Хақназар, Есім, Әз-Тәуке хандардың кезіндегі қа- зақ-қырғыз бірлестігін жаңғыртпақ болды. Кенесары хан мемлекеттік басқару реформасында өзі жоғары билеуші болғанымен, «Хан Кеңесі» органы жұмыс істеді. Осы кеңеске дін адамдары да енді. Мысалы, Кенеса- рының бас уәзірі Сайдақ қожа Оспанов Самарқан мен Бұхарада діни білім алған. Сондай-ақ, ханның кеңесшісі әрі дипломат татар Әлім Ягудиннің де архивтік деректерде дін адамы екені айтылады. Зекет жинаушы қызметін атқарған Ғабдулсаттар да молда еді. Вказахской истории Кенесары хан (1802-1847) известен как предводитель народной борьбы против ко- лониальной политики России. Хан Кене на ряду с борьбой против захватничества царской России, вел борьбу с Хокандским ханством в Средней Азии за казахские земли на побережье Сырдарьи. Он установил дипломатические отношения с Китаем, Хивинским и Бухарским ханствами против внешнего врага. Хотел возоб- новить казахско-киргизкий союз времен Хакназар, Есим, Аз-Тауке ханов. Хотя Кенесары хан сам являлся высшим правителем в государственной реформе управления, работал орган «Ханский совет». В этот совет входили и богословы. Например, старший визирь Кенесары хана Сайдак ходжа Оспа- нов получил религиозное образование в Самарканде и Бухаре. Так же в архивных сведениях говорится, что совет- ник хана и дипломат Алим Ягудин был богословом. Занимавший должность сборщика закята Габдулсаттар так же был муллой. In the history of the Kazakhs Kenesary (1802-1847) was the leader of the mass struggle against the colonial policy of Russia. Khan Keesary, in addition to fighting against the Russian kingdom, also fought for the Kazakh land in Central Asia with the Khanate Kukan. Also against external enemies, he established diplomatic relations with China, Khanate Bukhar and Khiva. He wanted to modernize the Kazakh-Kyrgyz association with the Khans like Haknazar, Yesim and Az-Tauk. One of the problems, of which he was silent, was the insurrection of the Gazavat character. And in truth, «Kenesary did not propagate Gazavat appeal against the Central Asian khans and religious heads» - said historians who wrote about him, they showed the revolts of Kenesary only as a national liberation uprising. Although Kenesary was the head of the government reform, then the organ «Council of Khans» worked. This council included believers. For example, the chief ambassador of Kenesary Saidak, Ospanovkozhas, received religious knowledge in Samarkand and Bukhara. And also, as they say in the archival data, counselor Khan and diplomat Alim Khan was also a man of religion. The zakat collector Gabdulsattar also worked as a mullah. 86

Қазақ тарихында Кенесарыға В казахской истории имеют Before Kenesary Khan against дейін отаршылыққа қарсы Сы- место войны против колонизации, рым Датұлы (1782-1797), Тіленші которые до Кенесары возглавили colonialism, there was the war of Жоламанов (1822-24), Исатай-Ма- Сырым Датулы (1782-1797), Ти- хамбет (1836-1847) бастаған және ленши Жоламанов (1822-1824), the Syrym Datulu (1782-1797), т.б. соғыстар болып өтті. Бұл соғы- Исатай-Махамбет (1836-1847) и стардың әрбірі қазақтың бүгінгі др. Каждая из этих воин была свя- Tilenshi Zholamanov (1822-24), мемлекеттілігі мен ұлттық болмы- щенной кровопролитной войной сының қайтадан тарих сахнасы- ради сегодняшней государствен- Isatay-Makhambet (1836-1847). на шығуы үшін берілген қасиетті ности казахов и национального қантөгіс болатын. Ұлтымыздың возрождения на исторической Each of the wars was a feed, a sacred еркіндігі жолындағы күрескерлік сцене. Само собой, важно рассма- тарихын тұтастай қарастырудың тривать историю борьбы нашей bloodshed for the emergence of the маңыздылығы өз алдына, әрбір нации на пути к свободе в целом, киелі тарих беттерін жеке-жеке та- в первую очередь мы должны изу- current national and state nature нып, түстей білгеніміз абзал. чить каждую страницу священной истории. of the Kazakh people in history. On Хан Кенесары қазақ ұлтының еркіндігі, қазақ мәдениеті мен Хан Кенесары объявил свя- the way of freedom of the Kazakh қазақ мемлекеттілігінің сақта- щенную войну против русской луы үшін орыс отаршылдығына колонизации ради свободы ка- people, historical struggle is of prime қарсы қасиетті соғыс жариялады. захской нации, ради сохранения Хан Кенесары соғысымен қатар казахской культуры и казахской importance. Each page of sacred 1830-1850 жылдары Патшалы Ре- государственности. Вместе с вой- сей отарлығына қарсы Кавказда ной хана Кенесары в 1830-1850 го- history deserves a special approach. Имам Шәміл бастаған жиһад ор- дах против колонизации царской таға шықты. Хан Кенесарының қа- России на Кавказе начал джихад Khan Kenesary declared a holy сиетті соғысының мұраты - Қазақ Имам Шамиль. Целью священ- елін ежелден өсіп-өнген жерінде ной войны хана Кенесары было – war against Russian colonization for бейбіт, азат өмір кешуіне, тар- мирное, вольное существование тып алынған жерлерін - қазақтың казахского народа на своей зем- the security of the Kazakh people, отанын қайтарып алуына, қазақ ле, возвращение отнятых земель, жеріндегі отарлық билікті жойып, возвращение казахам родины, milking the freedom of the Kazakh қазақты бірлігі мен баянды тір- уничтожение колониальной вла- шілігіне қауыштыру. Осы жолда сти на казахской земле, вернуть culture of the people and nationality. саяси әрі әскери тәжірибеден өтіп, казахам целостность и стабильное шыңдалды. Хан Кенесарының существование. На этом пути он Together with the war of Kenesary алғаш қасиетті соғысы ХІХ ғасыр- получил политический и военный дың 20-30 жылдары болған ағасы опыт и закалку. Khan in 1830-1850, against the Саржан мен Жоламан Тіленши- евтің әрекетінен басталғаны бел- Известно, что впервые свя- colonization of the Russian empire, гілі. Саржан Ташкент құсбегімен щенная война хана Кенесары бірге тез арада біршама көп мөл- началась с действий его брата a Zhihad under the leadership of шерде әскер жинап, қазақтарды Саржана и Жоламана Тленшиева қасиетті соғысқа шақыратын хат в 20-30 годах XIX века. Саржан с Imam Shamil in the Caucasus came (рисалат) пен үндеулер (дағуат) Ташкентским кушбеком собрал таратып, патша өкіметіне қарсы довольно большое войско за out. The legacy of the holy war of ғазауат жариялаған. Хан Кенеса- короткий срок, распро- рының қасиетті соғысы да ұлттық странил письмо-при- Kenesary Khan was to focus on болмыс үшін отарлыққа қарсы жа- глашение казахам рияланған ғазауат болатын. на священную войну ensuring that the Kazakh people (рисалят) и призывы  Кенесары ханның қылышы. (дауат), объявил газават peacefully lived in the ancient land of  Меч хана Кенесары. против царской власти.  Kenesary khan’s sword. Священная война хана Ке- their ancestors to return the country несары тоже была объявлением газаватом за национальную иден- that was colonized, destroying the тичность против колонизаторства. colonial system on Kazakh land, and to restore unity and a long life to the people. On this road they passed political and military practice. The first holy war of Kenesary Khan was carried out under the actions of the brother of Sarzhan and Zholaman Tileshev in the 20-30s of the XIX century. Sarzhan assembled a small army in a short time with the falconer Tashkent, distributed letters (rusalaty) and appeals (daguats) to the Kazakhs calling for a holy war, and declared gazavat against the empire. And the war of Kenesary Khan was a gibbet against colonization on national existence.  Кенесары ханның мөрі.  Печать хана Кенесары.  Seal of Kenesary Khan. 87

ҚАЗАҚТЫҢ ДІНИ АҒАРТУШЫЛАРЫ КАЗАХСКИЕ РЕЛИГИОЗНЫЕ ПРОСВЕТИТЕЛИ KAZAKH RELIGIOUS ENLIGHTENERS Ресей империясы ғазауат- Чтобы ограничить появ- To limit the emergence of тардың алдын алу үшін ление газаватов Россий- gazawa, or holy wars, the өзіне бағынышты мұсыл- ская империя открыто Russian Empire did not ман халықтарының діни сеніміне не запрещала подвластным ей openly forbid the Muslims under their ашық тиым сала алмады. Ислам- мусульманским народам придер- power to adhere to their religion. The нан бас тартқызу саясатын астар- живаться своей религии. Поли- policy of alienation from Islam was лы түрде жүргізді. 1864-68 жыл- тика отчуждения от Ислама ве- conducted secretly. In 1864-1868, дарғы әкімшілік реформасында лась скрытно. В 1864-1868 годы the system of distribution of mullahs молдаларды тағайындау жүйесін в результате административной was introduced as a result of the енгізді. Нәтижесінде Ресейдің реформы была внедрена система administrative reform. Consequently, отаршылдық саясатын қолдай- распределения муллов. В итоге во the head of the Muslim community тын немесе соған қызмет ететін главу мусульманской общины на- appointed fake spiritual leaders who дүмше молдалар дінбасылық қы- значены липовые духовные руко- served in the interests of the colonial змет атқарды. Десе де, отаршыл- водители, которые служили в ин- policy of the Russian Empire. дық саясатқа жем болмас үшін тересах колониальной политики At that time Ybirai Altynsarin, қазақ қоғамын ілім-біліммен қа- российской империи. Abay Kunanbaev, Shakarim руландыру керектігін ұғып, діни В это время появились Алтын- Kudaiberdyuly, S. Zhangiruly and ағартушылық жолмен халықты сарин Ы., Кунанбаев А., Кудайбер- other outstanding representatives of бұғаудан алып шыққысы келген дыулы Ш., Жангирулы Ш. и другие the national intelligentsia appeared. Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнан- выдающиеся представители на- They understood that the way of баев, Шәкәрім Құдайбердиев, Шәді циональной интеллигенции. Они saving Kazakh people from the Жәңгірұлы және т.б ұлт зиялыла- понимали – чтобы избавить казах- shackles of colonial policy could ры ортаға шықты. ский народ от оков колониальной only be paved through arming them политики, его необходимо воору- with the knowledge maintained by жить знанием посредством духов- spiritual education. ного образования. Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) 1841 жылы қазіргі Қостанай облысының аумағында дүниеге келген. Әкесінен ерте айырылған ол атасы Балқожа бидің қолында тәрбиеленді. Ыбырай бала кезінен бастап білімге және өз бетінше оқып білуге бейім екенін байқатты. Көп оқыды, өзге халықтардың қол жеткен табыстарын неғұрлым көбірек біле түссем деп армандады. Алған білімін өз халқының пайдасына асыруға талпынды. Торғайда 1864 жылы алғаш қазақ мектебін ашты. Ыбырай 1879 жылы Торғай облысы мектептерінің инспекторы қы- зметіне тағайындалды. Ол 1879-1883 жылдар аралығында Торғай облысы- ның төрт уезінде (Торғай, Ырғыз, Троицк, Ақтөбе) жаңа мектептер аша- ды. Осы мектептерге арнап «Бір Аллаға сыйынып, Кел балалар оқылық» деп басталатын «Қазақ хрестоматиясын» және негізгі діни мағлұматтар қамтылған «Мұсылмандық тұтқасы» атты еңбегін жазып шықты. 88

Родился в 1841 году в Костанайской области. Рано Was born in 1841 in the Kostanay region. He lost his потерял отца. Получил воспитание в семье свое- father in his early age. He was educated in the family of го деда Балгожи бия. С малых лет Ыбырай тянулся к his grandfather Balgozha biy. From his childhood years знаниям. Много читал и стремился познать больше Ybiray was eager to attain knowledge - he read a lot and о достижениях других народов. Полученные знания tried to learn more about the achievements of other старался применить во благо процветания своего на- nations. He tried to apply the received knowledge for рода. Открыл в 1867 году в Тургае первую казахскую the prosperity of his people. He opened the first Kazakh школу. В 1878 году назначен школьным инспектором school in Turgay in 1867. In 1878, he was appointed a в Тургайской области. В 1879-1883 годы в четырех school inspector in the Turgay region. In 1879-1883, уездах Тургайской области (Тургайский, Иргизский, he initiated opening of new schools in four districts of Троицкий, Актюбинский) открыл новые школы. Для the Turgay region (Turgay, Irgiz, Troitsk and Aktobe). них Алтынсарин написал «Казахскую хрестоматию», Altynsarin wrote the “Kazakh anthology” which begins которая начинается со стихотворения «Только на Ал- with the poem “ Calling Upon Allah, Let’s Begin Learning, лаха уповая, давайте, дети начнем учиться», а также Children”, as well as “The Support of Islam” the book that «Опору мусульманства» - книга содержит сведения об contains information about the fundamentals of religion. основах религии. 89

Абай Құнанбаев (1845-1905) 1845 жылы қазіргі Семей облысының Шыңғыс тауларында Қарқаралы- ның аға сұлтаны Құнанбайдың отбасында дүниеге келді. Абай бала күнінде әжесі Зеренің аңыз ертегілерін естіп өсті. Ол әуелі ауылдағы Ғабитхан мол- дадан сауатын ашады да, 10 жасқа толған соң 3 жыл Семейдегі Ахмет Риза медресесінде оқиды. Бұл медреседе араб, парсы тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілді. Құрбыларынан анағұрлым зейінді бала оқуға бар ықы- ласымен беріліп, үздік шәкірт атанады. Ол енді дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге ұмтылады. Шығыстың Низами, Науаи, Сәғди, Қожа Хафиз, Фузули сияқты ұлы ғұлама, классик ақындарына бауыр баса- ды. Медресенің үшінші жылында Семей қаласындағы “Приходская шко- лаға” да қосымша түсіп, орысша сауатын ашады. Құнанбай сұлтан басқа ба- лаларынан қарағанда Абайдың алымдылығын аңғарып, оны елге шақырып алып, әкімшілдік-билік жұмыстарына араластырады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел билеу ісіне араласады. Бірнеше рет болыс болып сайланады. Кейін билікке араласуды қойып, шығармашылықпен айналысады. Ол діни жанр- да өлеңдер мен дастандар және «Қара сөздерден» тұратын діни-философи- ялық трактат жазды. Әсіресе, «Тасдиқ» атты ғақлиясында терең діни док- триналық мәселелерді көтерді. Абай Кунанбаев родился в Чингизских междугорьях Семипалатинской области в 1845 году в семье крупного бая Кунанбая Оскенбаева. В воспитании Абая большую роль сыграла его бабушка Зере. Он вырос под впечатле- нием от ее сказок. В детстве Абая обучал мулла Габитхан, а когда мальчику исполнилось 10 лет, его отправили на три года в медресе к мулле Ахмет-Ризы в Семипалатинск. Здесь преподавали арабский, персидский языки и что самое главное, основы религии. Значительно отличавшийся по уму от своих сверстников, Абай учился с большим усердием и в итоге стал лучшим воспитанником медресе. Он уже не просто довольствуется изучением религии, но и стремится совершенствовать и расширить свои знания самостоятельно. Абай глубоко интересуется Низа- ми, Навои, Саади, Ширази, Физули и другими выдающимися поэтами Востока. На третий год обучения в медресе Абай одновременно посещает русскую «Приходскую школу». Увидев в сыне потенциал, Кунанбай привлекает его к административно-производственным делам рода. Таким образом, Абай с 13 лет начинается заниматься управ- ленческими делами. Он неоднократно избирается волостным, но со временем отходит от управленческих дел и целиком предается творчеству. Абай пишет религиозные стихи и поэмы. Из-под его пера выходит знаменитый философско-религиозный трактат «Слова назидания». Особенно в гаклия «Тасдик» мыслитель поднимает глубо- кие религиозные доктринальные проблемы. 90

Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931) Құнанбай сұлтанның Құдайберді атты ұлының баласы, Абайдың туыс інісі әрі ізбасары. Шәкәрім бес жасында ауыл молдасына оқуға беріледі де онда жеті жасына дейін оқиды. Жеті жасында әкесінен жетім қалған ол бұдан былайғы кезде Абайдың тікелей тәрбиесінде болады. Абай ағасының жетекшілігімен жан сарайын байытқан Құдай- бердіұлы заманында қазақ арасындағы аса білімдар адамдардың бірі болды. Ол араб, парсы, түрік, орыс тілдерін жетік меңгерді. Құнанбай сұлтанның бел ұрпағы болғандықтан, Шәкәрім билікке араласып, болыс болып та сайланады. Бірақ, қырықтан асқаннан кейін дінге біржолата бет қойып, екі рет Меккеге қажылыққа барып қайтады. Ол «Иманым», «Мұтылғанның өмірі», «Үш анық», «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» және «Қалқаман-Мамыр», «Нартайлық-Айсұлу», «Еңлік-Ке- бек» атты дастандарды жазды. 1917 жылы Алаш Орда үкіметі құрылған- да, алаштықтардың батагөй ақсақалы болды. Кеңес үкіметінің тұсында биліктен шетқақпай көріп, соңында жазықсыз жазаланды. Шакарим племянник Абая. Его отец Кудайберды старший сын султана Кунанбая. С пяти до семи лет Шакарим обучается у аульного муллы. В семь лет теряет отца и воспитывается непосредственно у Абая. Шакарим познает от великого дяди знания, которыми обогащает свой внутренний мир и становится одним из видных деятелей казахского общества того времени. В совершенстве владел арабским, персидским, турецким и русским языками. Являясь потомком султана Кунанбая, Шакарим начинает заниматься управленческими делами, избирается во- лостным. После сорока лет начал серьезно заниматься творчеством и религией. Два раза совершил хадж в Мекку. Автор произведений «Моя вера», «Жизнь забытого», «Три истины», «Родословная тюрков, киргизов, казахов и хан- ских династий», поэм «Калкаман-Мамыр», «Нартайлак и Айсулу», «Енлик-Кебек». В 1917 году Шакарим был избран почетным аксакалом сформировавшегося в то время правительства Алаш. При советской власти подвергался при- теснениям и в итоге невинно погиб.  Жидебайдағы Абай мен Шәкәрім кесенесі.  Мавзолей Абая и Шакарима в Жидебай.  The mausoleum of Abay and Shakarim. 91

Was born in the valleys among Chingiz mountains Is Abay’s nephew. His father Kudaiberdy is the eldest of the Semipalatinsk region in the family of rich feudal son of Sultan Kunanbay. Shakarim was educated by the Kunanbay Oskenbayev. His grandmother Zere played a local mullah wen he was 5-7 years old. At the age of seven, great role in the upbringing of young Abay. He grew up he lost his father and was brought up directly by Abay. under the impression of her fairy tales. As a child, Abai Shakarim’s study under his wise uncle’s supervision was taught by Mullah Gabithan and when the boy was enriches his inner world and he becomes one of the 10 years old he was sent to the Ahmet-Riza Madrassah prominent figures of the Kazakh society of that time. He in Semipalatinsk. Here he obtained the fundamental perfectly mastered Arabic, Persian, Turkish and Russian knowledge of Arabic, and Persian languages and, most languages. Being a descendant of Sultan Kunanbay, importantly, the foundations of religion. Abay, who Shakarim begins to engage in managerial affairs, and differed in his mind from his peers, studied with great zeal later on was elected bolys, the governor. In his forties, and eventually became the best pupil of the madrassah. Shakarim seriously started to engage in poetry and He no longer simply satisfied with the study of religion, theology. He made a hajj to Mecca two times. The author but also seeked to improve and expand his knowledge on of the works «My Faith», «The Life of the Forgotten», his own. Abay is deeply interested in Nizami, Navoi, Saadi, «Three Truths», «The Pedigree of Turks, Kirghiz, Kazakhs Shirazi, Fizuli and other prominent poets of the East. At and Khan Dynasties», poems «Kalkaman-Mamyr», the same time, Abay attends the Russian Parish School «Nartaylak and Aisulu», «Enlik-Kebek». In 1917, Shakarim in the third year of study at the madrasah. Noticing his was elected an honorary aksakal of the then formed son’s potential capasities, Kunanbay attracts him to the government of Alash. Under Soviet rule, he was subjected administrative and business affairs of the family. Thus, to oppression and, as a result, innocently died. from the age of 13, Abay begins to engage in managerial affairs. He is repeatedly elected as bolys, or governor, but  Абай Құнанбайұлы 1855-1859 жылдар аралығында білім алған eventually departs from managerial affairs and is entirely Семей қаласындағы «Ахмет Риза» медресесі. devoted to creativity. Abay writes religious poems. Such famous philosophical and religious treatise as “Book  Медресе «Ахмет Риза» в городе Семипалатинске в котором учился of Words”are the product of Abay’s genius. The thinker Абай Кунанбаев в 1855-1859 годах. raises profound religious doctrinal problems in the chapter “Tasdiq  Medrese «Ahmet Riza», in the city of Semipalatinsk, where he studied Abay Kunanbaevich in the years 1855-1859. 92

Мәшһүр Жүсіп Көпеев (1858-1931) 1858 жылы Баянауылдың Қызылтау деген жерінде дүниеге келген. Тоғыз жасында қисса-дастандарды айтып, ел көзіне түскен кезде бала Жүсіпті Мұса Шорманұлы ұнатып, тақиясына үкі таққызып: «Өз заманында халқы- на Мәшһүр болатын бала екен», - деп лепес қылуымен Мәшһүр Жүсіп ата- нып кетеді. 1861 жылы әкесі Көпейдің малы жұтқа ұшырап, «ақ сирақ» болып шыға- ды. Сонда Көпей Сермұхаммедұлы: «Адамға мал жолдас болмас, ғылым жолдас», - деп, ұлы Адам Жүсіпті Баянауыл медресесінде Қамар (Хамарид- дин) хазыреттен білім алуға жібереді. Жүсіп сол медреседе алғаш тіл сын- дырып, 1872-1874 жылы Бұхарадағы «Көкілташ» медресесінде ортағасыр- лық араб, парсы, шағатай тілдерін еркін меңгереді. Еліне оралған соң екі жылдай (1833-1835) өз ауылында балаларды оқытып, табыс табады. Тұрмы- сы түзелген Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы 1887, 1885, 1907 жылдары үш мәрте Түркістан, Ташкент, Бұхара, Самарқанд қалаларына сапар шегіп, шығыстың мұсылмандық білімін молайтады. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы патша манифесінің арқасында үш бірдей кіта- бын ( «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз», «Хал-ахуал», «Сарыарқаның кімдікі екендігі?» ) 1907 жылы жарық бетке шығарып үл- герді. Родился в 1858 году в Кызылтау, что в Баянаульском районе. Муса Шорманулы, заметив девятилетнего мальчи- ка, слава о стихотворном таланте которого разнеслась далеко за пределы родного края, вручил ему свой головной убор такия со словами: «Этот мальчик станет махшуром (знаменитостью) для своего народа». С тех пор казахский народ прозвал его Машхур Жусуп. В 1861 году скотина, которой владел отец Жусупа, ужасно исхудала от жута. Ко- пей Сермухаммедулы тогда, сказав сыну: «Не скотина товарищ человеку, а знания», отправил его учиться в медре- се хазрета Камара (Хамариддин). После приобретения начальных знаний в 1872-1874 Жусуп обучается в медресе Кокильдаш в Бухаре, где постигает арабский, персидский и чагатайский языки. После возвращения на родину около двух лет работает учителем. Собрав средства Машхур Жусуп три раза - в 1885, 1887 и 1907 году посещает Туркестан, Ташкент, Бухару и Самарканд, где знакомится с жизнью и культурой мусульман Востока. Благодаря царскому манифесту Копееву удалось опубликовать в 1907 году сразу три книги «Увиденное за долгую жизнь», «Положение» и «Кому принадлежит Сарыарка». Was born in 1858 in Kyzyltau, in the Bayanaul region. Musa Shormanuly, noticing a nine-year-old boy, whose fame about the verse talent spread far beyond the borders of his native land, handed him his headdress taqiya with the words: “This boy will become a mahshur (celebrity) for his people.” Since then, the Kazakh people nicknamed him Mashhur Zhusup. In 1861, the cattle, which was owned by Jusup’s father, was terribly thin from the jut-deficiency of forage . Kopey Sermukhammeduly then, saying to his son: «Not cattle is a friend to man, but knowledge,” sent him to study in the madrasah of Khazrat Khamrat (Hamariddin). After acquiring the initial knowledge in 1872-1874 Zhusup studied at the Kokildash Madrassah in Bukhara, where he comprehended the Arabic, Persian and Chagatai languages. After returning home for about two years working as a teacher. Gathering funds Mashhur Zhusup three times - in 1885, 1887 and 1907 visited Turkestan, Tashkent, Bukhara and Samarkand, where he became acquainted with the life and culture of the Muslims of the East. Thanks to the tsar’s manifesto Kopeev managed to publish in 1907 three books «Seen for a long life», «Regulations» and «Who owns Saryarka». 93

АЛАШ АРЫСТАРЫНЫҢ АРПАЛЫСЫ БОРЬБА ДВИЖЕНИЯ «АЛАШ АРЫСТАРЫ» THE STRUGGLE OF THE KAZAKH NATIONAL INTELLIGENTSIA «ALASH» Отаршыл жүйенің басқыншылығына қарсы Пройдет больше полувека с восстания Кене- шығып, басын бәйгеге тіккен Кенесары кө- сары, который рисковал своей головой, вы- терілісінен жарты ғасырдан астам уақыт ступая против агрессивной колониальной өткенде барып, 1897 жылы Өзбекстандағы Әндіжан системы, когда в 1897 году священнослужители горо- қаласының дін қызметкерлері «кәпірлерге қарсы да Андижан в Узбекистане объявят «газават – священ- қасиетті соғыс – ғазауат» жариялайды. Мұсылман- ную войну против неверующих». Несмотря на то, что дардың елді отаршылдардан азат етуін мақсат еткен в восстании мусульман, целью которого было осво- көтеріліске Түркістан өлкесінің байырғы тұрғындары бождение страны от колонизаторов, давние жители (қазақ, қырғыз, өзбек, т.б.) бас қосып атсалысқанмен, региона Туркестана (казахи, киргизы, узбеки, и др.) көтеріліс бұқаралық сипат ала алмай, тез арада қаты- участвовали вместе как один, восстание, не имевшее гездікпен басып-жаншылады. Бұл жағдай дінбасы- широкого распространения, быстро и жестко пода- ларға да, көкірегі ояу барша оқығанға да ғазауаттың вляется. Это был политический урок, как для главных бостандыққа жету жолы бола алмайтынын көр- сеткен көрнекі саяси сабақ болған еді. Содан религиозных священнослужителей, так и для барып зиялылардың саяси тұрғыда өрке- просвещенных, наглядно показывавший, ниетке сәйкестене ояну кезеңі басталды. что газават не может привести к свободе. ХХ ғасырдың бас кезінде отаршыл- В начале ХХ века вовлечение народа, дардың озбыр зорлық-зомбылығы пострадавшего от жестокости колони- қалжыратып, шарасыздықтан ма- заторов и ослабевшего от безысход- ужыраған халықты саясатқа сер- ности способы политической борьбы гіту, саяси күрес амалдарын түр- велись активнее. В этих действиях лендіру әрекеттері белсендірек отличились религиозные служите- жүргізілді. Солардың ішінде ли мечети в Кокшетау, а именно Көкшетау мешітінің діни қыз- – главенствующий Наурызбай Та- меткерлері, атап айтқанда, дін- ласов и учитель медресе Шаймер- басы Наурызбай Таласов пен ден Косшыгулов. В 1903 году они медресе мұғалімі Шәймерден взывали к собранию известных Қосшығұлов айрықша дарала- казахских интеллигентов для об- нады. Олар 1903 жылы қазақтың суждения нужд страны. Тогда же белгілі зиялыларын ел мұқтажын подготовили письмо-обращение талқылайтын басқосуға шақы- (прокламацию) со сформулиро- рды. Сол орайда өзекті сая- ванными политически-правовыми си-құқықтық идеялар мен ойлар идеями и мыслями. Размножив их с тұжырымдалған үндеу-хат (прокла- помощью гектографа, они начинают мация) әзірледі. Оны гектографпен тайно распространять их среди народа. көбейтіп, халық арасына жасырын тара бастайды. Шәймерден Қосшығұлов (1874-1932) Coming out against the seizure of the colonial system, risking their own lives half a century after the rebellion of Kenesary, in 1897 in Uzbekistan the priests of the city of Andijan declared «a war against the Gentiles (non- Muslims) - gazavat (holy war for the sake of religion)». Despite all the efforts of the Muslims and long-established residents of Turkestan (Kazakhs, Kyrgyzs, Uzbeks, etc.) to make their homeland independent of the colonialists, the insurrection was not widespread and was soon put down with particular cruelty. This case was a clear political lesson, both for the religious head, and for all educated people that this can not be the way to freedom of gaswat. After that, the intelligentsia began the stage of bringing civilization in accordance with the political point of view. At the beginning of the 20th century, the violence on the part of the colonialists was weakened, the slumbering people encouraged the politicians from hopelessness, actions were more actively taken to transform the methods of political struggle. Including the staff of the Kokchetav mosque confession, namely, the head of the blessings Nauryzbai Talasov and the teacher of the madrasah (the highest Muslim spiritual school) Shaimerden Koshygulov were especially highlighted. In 1903 they invited famous intellectuals of the Kazakh people to a meeting to discuss the needs of their homeland. In connection with this, a proclamation was prepared on current political and legal ideas and thoughts. It began secretly spreading among the people, multiplying (making copies) with the help of a hectograph. 94

 Солдан оңға қарай отырғандар: бірінші Ахмет Бірімжанов, үшінші Шәймерден Қосшығұлұлы, бесінші Темірғали Нұрекенов (1907 жылғы Екінші Дума депутаттары, бұл үшеуі Мұсылман фракциясының мүшелері).  Слева направо: первый Ахмет Биримжанов, третий Шаймерден Косшыгулулы, пятый Темиргали Нурекенов. (1907 год, депутаты второй Думы, все трое члены мусульманской фракции).  Left to right: first Ahmet Birimzhanov, third from Shaimer Kosshygululy, fifth Temirgali Nurekenov.(The second Duma deputies of 1907, the three members of the Muslim Faction).  Солдан оңға қарай отырғандар: бірінші Бақытжан Қаратаев, төртінші Тілеулі Аллабергенов (1907 жылғы Екінші Дума депутаттары, бұл екеуі Мұсылман фракциясының мүшелері болған).  Слева направо: первый Бахытжан Каратаев, четвертый Тлеули Аллабергенов. (Депутаты второй Думы 1907 года, члены мусульманской фракции).  Left to right: first Bakhytzhan Karataev, fourth Tleule Allabergenov. (The second Duma deputies of 1907, both of whom were members of the Muslim Faction).  Екінші Дума депутаттары думаның анкетасын толтырып отыр. Солдан оңға қарай Қаратаев, ортада М.Шахтахтинский, оң жақта Нұрекенов.  Момент заполнения анкет депутатами второй Думы. Слева направо: Каратаев, в центре М.Шахтинский, справа Нурекенов.  The second round of the poll was filled by deputies of the Duma. Left to right, Karataev, in the center M. Shakhtinsky, on the right Nurekenov. 95

Патша әкімшілігінен құпия түрде әзірленіп, өлкедегі көзі ашық азаматтарға жолдаған үндеу хатта патша үкіметінің қазақ жерінде зымиян мақсат көздеген ағарту ісі талданған болатын. Онда қазақ балаларына арнап ашылған ресми ауыл мектептеріндегі залалды бағыт сыналды. Ғасырлар бойы қолданылып келген араб әліпбиін оқытуға тыйым салып, оны, тіпті, ұмытқызуға тырысқан әрекет әшкереленді. Балаларды тек орыс әріптерімен оқып-жазуға үйрету шараларының астары ашылды. Билік тарапынан мұсылмандық ілімді оқытуға рұқсат беріл- мей отырғаны, қазақтардың өз тілінде жазған өтініштерін әкімшілік буындарының ешбірі қабылдамауы да нақты мысалдармен талданды. 1902 жылы Ақмола облысында «шаруа (крестьян) бастықтары» атты жаңа лауазымды ше- неуніктер тағайындалғаны, осы шаруа бастықтары институтының өмірге енгізілуіне орай қазаққа қатысты белең алған қатерлі іс-дағды ашып айтылды. Шаруа бастықтары әміршілдігінің салдарынан қазақтардың дәстүрлі қо- жалықтары жаңа күйзеліске ұшырағаны көрсетілді. Аталған келеңсіздіктің бәрі үкімет тарапынан саналы түрде жүргізілуде деп қорытылды. Прокламация авторлары бұларды үкіметтің қазақтарды орыстандыру, Ислам дінінен айырып, шоқындыру, тұрмысына кәдімгі орыс тіршілігін таңып, мұжықтандыру бағытына бет алған арамза са- ясатының салдары деген ой айтты. Осыларды баяндай келе, елін де, жерін де алған отаршылдардың жымысқы пиғылына қарсы тұруға барша жұртшылықты шақырды. В прокламации, подготовленной в тайне от цар- Preparation was a secret from the authorities. It was ской администрации и обращенной к просвещенным sent to the educated people of this region, in which it гражданам, рассматривалась просвещенческая де- was written about the enlightenment of the insidious ятельность царского правительства, что имела злые goals of the tsarist government in the Kazakh land. намерения. В нем критиковалась ущербное направ- It criticized the flawed direction for official village ление официальных аульских школ, открывшихся schools, specially open for Kazakhs. It was forbidden to специально для детей казахов. Разоблачались дей- learn the Arabic alphabet used for centuries, even the ствия, направленные на запрет и даже забвение араб- action on the desire to make him forget was revealed. ского алфавита, что использовался в течение веков. The aspects of teaching children to write and read only Раскрылись намеренья приучения к письму и чтению Russian letters were revealed. The ban on teaching of детей лишь русскими буквами. Так же подвергалось Islam by the government, and even that no one from the разбору то, что со стороны власти не давались разре- administration accepted the requests of the Kazakhs, шения на мусульманские учения и непринятие адми- all this was disassembled by precise examples. In 1902 нистративных отделениями заявлений, написанных на родном языке казахами. Открыто говорилось и о in the Akmola region were appointed new posts of том, что в Акмолинской области в 1902 году назна- the «peasant», in connection with the institution чались должностные чиновники, именовавшиеся introduced by the peasant leader in relation to «крестьянскими начальниками», и о плачевных по- the Kazakhs, the case that broke out at that time следствиях для казахов касательно претворения в was opened. Later, the traditional farming of the жизнь института этих крестьянских начальников. В письме раскрывалось - из-за власти крестьянских на- Kazakhs fell into a new decline. It was summed чальников традиционные хозяйства казахов подвер- up that all the inappropriate statements are глись новому кризису. Обращение заключалось тем, held by the government on a conscious level. что вышеупомянутые возмутительства выполнялись властью осознанно. Авторы прокламации размыш- The authors of the proclamation expressed the ляли об этом как о последствиях недобросовестной opinion that this russification of the Kazakhs политики власти: русификация казахов, лишение on the part of the government, separation их религии Ислама, их крещение, from the Islamic religion and the adoption of принятие ими русского быта. the Christian faith, involvement in the life of Излагая все это, они при- Russian life, is the consequence of a dishonest зывали весь народ проти- policy aimed at pressure of the Kazakh people. востоять коварным замыслам ко- In stating this, the whole public is called upon лонизаторов, to stand up against the cunning plans of the что захватили и colonialists, who have taken home and страну, и землю. land. 96

Әрине, империя әкімшілігін Разумеется, администрация Of course, the empire was прокламацияның саяси идеясы империи ужасалась политической frightened by the political idea of шошытты. Қазақ даласына лез- идеи прокламации. Жандармерия the proclamation. In a moment, a де тарап кеткен астыртын үндеу бросилась искать письма-обраще- widespread proclamation among хатты жандармерия шарқ ұрып ния, подпольно и мигом распро- the Kazakh people forced the іздестіріп, соған байланысты елге странившиеся в казахской степи, в gendarmerie to rush about in search сыйлы әлденеше ондаған зиялы- связи с этим в домах десятков ува- of houses of people respected for лардың үйлеріне тінту жүргізілді. жаемых народу интеллигентов ве- the people. Libraries, personal Кітапханаларын, жеке бастары- лись обыски. Их библиотеки, лич- records, saved letters, all this were ның жазбаларын, сақталған хат- ные записи, сохраненные письма confiscated, and they themselves тарын тәркіледі, өздерін тергеуге конфисковались, самих брали were taken into custody. Many were алды. Көпшілігін түрлі әкімшілік под следствие. Многих подвергли brought to various administrative жазаға тартты. Бірқатарын өзге административным наказани- punishments. Some were exiled to өлкелерге жер аударды. Басты ям. Некоторых изгнали в другие other regions. The religious servants айыпкерлер деп табылған діни регионы. Объявивших главными who were the main culprits were қызметшілер Наурызбай Таласов виновниками религиозных служи- expelled: Nauryzbai Talasov - to the – Сібір өлкесіндегі Енисей губер- телей Наурызбая Таласова и Шай- province of the Yenisei of the Siberian ниясына, Шәймерден Қосшығұлов мердена Косшыгулова изгнали в region, Shaimerden Koshygulov to Якут облысына айдалды. Міне, осы Енисейскую губернию в Сибири и the Yakutsk region. Thus, we can say оқиға жаңа тұрпатты Алаш қозға- в Якутскую область, соответствен- that this story was the beginning of лысының бастауына айналды деу- но. Таким образом, это событие, the Alash uprising. ге болады. можно сказать, явилось началом нового типа движения «Алаш».  Көкшетау қаласындағы «Науан хазірет» мешіті шамамен 1903  В 1903 году началось строительство мечети «Науан хазрет» в салына бастаған. Шаһардағы Шаяхмет, Баязит есімді байлардың Кокшетау. В 1920 году мечеть, построенная на пожертвования қаржысымен тұрғызылған құлшылық ордасы 1920 жылы жабылып, баев Шаяхмета, Баязита была закрыта, при Советской власти Кеңес үкіметі тұсында қойма, мұражай, көрме залы сияқты использовалась в качестве склада, музея, выставочного зала. В годы қызметтерге пайдаланылған. Ал, Ұлы Отан соғысы жылдарында Великой Отечественной Войны в ней размещалась военная часть. онда әскери бөлім орналастырылды. Ал, 1947 жылдан 1974 жылға С 1947 годы по 1974 год использовалась в качестве Кокшетауского дейін Көкшетау облыстық тарихи өлкетану мұражайы, 1975 жылдан областного историко-краеведческого музея. С 1975 года – являлась республикалық көркем сурет дирекциясының Көкшетаудағы көрме выставочным залом дирекции республиканской художественной залы болып келген. галереи в Кокшетау. 1989 жылы мешіт мұсылмандар иелігіне қайтарылып, 1991 жылы В 1989 году мечеть перешла в ведение мусульман, в 1991 году күрделі жөндеуден өткізіледі. Ғимараттың мешітке қайтарылуына подверглась реконструкции. Большой вклад в возвращение мечети қазақ елінде қазият төрағасы қызметін атқарып, кейін Көкшетау внес председатель казията казахской земли, а после главный имам қаласының бас имамы болған Жақия қажы Бейсембайұлының города Кокшетау Жакия кажы Бейсембайулы. В связи с этим в апреле сіңірген еңбегі зор. Осыған орай, 2016 жылы сәуір айында мешітке 2016 года мечеть была названа в честь Жакия кажы. Жақия қажының есімі берілді.  The mosque «Nauan Hazret» in Kokshetau began to be built in 1903.The Shaykhmet mosque, built by wealthy Bayazit, was closed in 1920 and used for services such as a warehouse, museum, and exhibition hall during the Soviet era.And during the Great Patriotic War there was a military unit. And from 1947 to 1974 it was the regional historical museum of Kokshetau, and since 1975 has become an exhibition hall of Kokshetau, the republican department of art painting. In 1989, the Mosque was returned to the Muslims and was renovated in 1991.The chief imam of Kokshetau, Zhakiya hajji Beysembaiuli, who was the chairman of Kazakh kaziyat, had a great influence in return of the building to the mosque. Because of this, in April 2016, the Mosque was given the name of Zhakiya hajji. 97

 Науан хазірет есімі 2015 жылы Көкшетау қаласында ашылған жаңа мешітке беріліп, тарихи тұлғаның Көкше өңіріне сіңірген өлшеусіз еңбегі ел жадында қайта жаңғырды.  В 2015 году, открывшейся в городе Кокшетау мечети, дано имя Науан хазрета. Тем самым имя исторической личности, внесшего неоценимый вклад в регион Кокше возродилось в памяти народа.  The name of Nauan Hazret was given to a new mosque in Kokshetau in 2015, and the historic personality of the Kokshe region has been reborn in the memory of the country. 98

Көкшетаудағы ел-жұртқа аса Высокопочитаемого жителями Very respectable in Kokchetau қадірді дінбасы Наурызбай Тала- Кокшетау религиозного главу На- religious chapter of Nauryzbay совты халық айрықша құрметтеп, урызбая Таласова народ с особым Talasov people respected in a «Науан хазірет» деп атап кеткен-ді. уважением прозвал «Науан хазре- special way. He was nicknamed Ол ХІХ ғасырдың 60–70-жылдары том». В 60-70 годах ХІХ века он, «Nauhan Khazret (Prophet)». In шамасында, жас кезінде, басына будучи молодым и не согнувшись the 60-70s of the 19th century, as a түскен үлкен қиыншылықтарға под обрушившимися трудностями, young man, he went to Bukhara for мойымай, Бұқараға оқуға барған. отправился учиться в Бухару. Бла- education, despite all the difficulties. Өзінің қабілеттілігі мен дарыны- годаря своим способностям и та- Thanks to his talent and abilities, ның арқасында сол жақта 15 жылға ланту в течение проведенных там he stayed there for about 15 years, жуық уақытын жұмсап, мектеп, 15 лет оканчивает школу, медресе. finishing school and madrasah. медресе тәмамдаған. Діни ілімді Глубоко изучив религиозные уче- Deeply mastering the knowledge of терең игеріп, жоғары мектепте ния, вел лекции в высшей школе. religion, he lectured in high school. дәріс беріп жүрген. Сол шақта, В ту пору земляки Кокшетау, про- At that time, having heard about Түркістан өлкесінде ғұлама ғалым слышавшие о его известности в his achievements in Turkestan, ретінде шыққан атақ-даңқынан Туркестане в качестве выдающего- Kokchetav’s compatriots sent him a хабардар көкшетаулық жерлестері ся ученого, снова и снова отправ- messenger again and again, inviting оған қайта-қайта арнайы елші ат- ляли к нему посла, приглашая на him to his homeland. Accepting their тандырып, елге шақыртады. Ол родину. Он принимает приглаше- invitation, on arrival in the vicinity шақыруды қабыл алады да, Көк- ние и по возвращении в Кокшетау of Kokshe, he immediately began to ше өңіріне оралған бетте халықты принимается просвещать людей teach the people in a Muslim way. мұсылманша сауаттандыру ісіне мусульманству. Открывает мечеть, Opening mosques and madrassas, кіріседі. Мешіт, медресе ашып, медресе, учит детей. Шаймерден he taught children. Having acquired бала оқытады. Науан хазіреттен Косшыгулов являлся тем, кто слу- knowledge from Nauan Khazret, he дәріс алып, оның лайықты ізбаса- шал лекции Науан хазрета, был его was able to be his worthy successor, ры бола білген, білімін Бұқарада последователем, улучшив знания having improved his knowledge жетілдіріп келген діни қызметші в Бухаре, он вернулся религиоз- in Bukhara and being one of the және медресе мұғалімдердің бірі ным служителем и стал одним из teachers of the madrasah was – Шәймерден Қосшығұлов еді. учителей медресе. То, что эти двое Shaimerden Koshygulov. Here, these Міне, осы екі зиялының – Көкше- – имевший большой жизненный two educated people worked in the тау мешітінде қызмет ететін асқан опыт высокообразованный слу- mosque of Kokchetau, the religious білімді, өмір тәжірибесі мол дін- житель в мечети Кокшетау и его leader who had a huge life experience басы мен оның отыздардағы жі- тридцатилетний активный ученик and his 30-year-old energetic герлі шәкіртінің аталған үндеуді – явились теми, кто написал вы- student who wrote the appeal, being жазушы, негізгі саяси ойды тұжы- шеупомянутое письмо-обращение the founders of the political idea, рымдаушы тұлғалар болуы мүлдем и сформировал основную полити- became a natural phenomenon. табиғи жайт еді. ческую мысль, было естественно. Shaimerden Koshygulov, in his Шәймерден Қосшығұлов үнде- Шаймерден Косшыгулов в об- address, exposed the hypocritical уде патшалық биліктің сұрқия сая- ращении изобличал лицемерную policy of the tsarist government, сатын әшкереледі, соған байланы- политику царской власти, каса- and in this connection he summed сты алға тартылған саяси идеяны тельно этого сформулировал вы- up the political idea advanced. Also, тұжырымдады. Сондай-ақ, өзіндік двигаемую политическую идею. to discuss the actual problem, he пікірі бар зиялы азаматтарды күн К тому же, организовывал и вел brought together all people who тәртібіндегі зәру де өзекті мәселе- собрания в связи со срочными для have their own opinion. In this ге орай бас қосып кеңесуге шақы- рассмотрения проблемами, при- situation, the outstanding akyn руды тікелей ұйымдастырып, жүр- глашая интеллигентных граждан, and enlightener personally wrote a гізді. Толғандырған жәйт бойынша имеющих собственное мнение. special letter to Abay Kunanbayev. ол өз қолымен кемеңгер ақын және По волнующим вопросам он соб- Without any embarrassment the ағартушы Абай Құнанбаевқа ар- ственной рукой написал письмо gendarmes searched the village of найы хат жазды. Қосшығұловтың гениальному поэту и просветите- the great thinker Abai and the people сол хатын жандармдар ұлы ойшыл лю Абаю Кунанбаеву. То письмо who were nearby, in search of a letter Абайдың ауылын, хәкім Абайдың Косшыгулова было найдено жан- written by Koszgygulov, was later өзі мен қасындағы адамдардың дармами, которые без стеснения found. қойын-қоныштарын еш қысыл- обыскали хакима Абая и его при- мастан тінткілеп, тауып алған. ближенных в ауыле поэта. 99

Бірінші орыс революциясының Известно, что первая русская It is known that the first wave тегеуіріні императорды біршама революция заставила императора of the Russian revolution forced the шегіністерге мәжбүрлегені бел- несколько отступиться. В частно- emperor to step back a little. More гілі. Атап айтқанда, 1905 жылғы сти, 18 февраля 1905 года отправив precisely, on 18 February 1905 a 18-ақпанда ішкі істер министрі- рескрипт министру внутренних rescript was sent to the Minister не рескрипт жолдап, халық өкіл- дел, поручил подготовить закон о of the Interior. It was entrusted to дері қатысатын Мемлекеттік создании Государственной думы, prepare a law on the establishment дума құру жайында заң дайын- в которой будут участвовать пред- of the State Duma with the partici- дауды тапсырды, халықтың өз ставители из народа, через сенат pation of representatives of peoples. мұң-мұқтаждықтары, талап-тілегі разрешил присылать на имя главы Through the Senate, the people жөніндегі өтініш хаттарын үкімет правительства письма с просьба- were allowed to send a letter about басшысы атына жолдауына биле- ми о нуждах и желаниях народа, their needs and wishes to the head уші сенат арқылы рұқсат берді, ал а рескриптом 21 апреля объявил of government, and a rescript of 21-сәуірдегі рескриптімен ар-ож- о личной свободе. Операясь на April 21st was announced on the дан бостандығын жария етті. Осы эти документы, казахские деятели freedom of conscience. Relying on құжаттарды арқа тұтқан қазақ приняли активное участие в кам- these documents, Kazakh figures қайраткерлері петиция науқаны- пании петиции. Была организо- participated in the petition. The на белсене атсалысты. Жер-жер- вана отправка писем с желаниями sending of letters from governments ден билікке жұрт тілегі жазылған народа из разных регионов, наби- written with wishes was organized, хаттар жолдау ұйымдастырылып, рали обороты освободительные and a new form of insurrection жаңа сипатты азаттық қозғалы- движения нового типа. Например, for freedom gained wide scope. сын өрістей түсті. Мәселен, 1905 в июне 1905 года народ, пришед- For example, in June 1905, at the жылдың маусымында Қоянды ший на ярмарку Коянды, подписал Koyandy fair, a large number of жәрмеңкесіне келген қалың ха- петицию Каркаралы написанную people came to sign the Karkaraly лық Әлихан Бөкейханов пен Ахмет под руководством Алихана Бо- petition written under the direction Байтұрсыновтың басшылығымен кейханова и Ахмета Байтурсынова. of Alikhan Bokeikhanov and Ahmet жазылған Қарқаралы петици- Там говорилось о злоупотребле- Baitursynov. It was written about the ясында қол қойған еді. Онда ниях власти в религиозных делах harm done by the Kazakh government үкіметтің қазаққа дін істерінде казахов, об изгнании религиозных in religious affairs and the expulsion жасап отырған қиянаты, Көкшетау служителей Науана хазрета и учи- of the Kokchetav religious servants діни қызметшілері Науан хазірет теля медресе Шаймердена Косшы- Nauan Khazret and the teacher of the пен медресе мұғалімі Шәймерден гулова. В числе основных требо- madrassah Shaimerden Koshygulov. Қосшығұловтың айдалып кеткені ваний правительству в петиции One of the main demands put to the атап айтылды. Ар-ождан еркін- были сформулированы вопросы government, written in the petition, дігі, діни істерге кедергі келтір- личной свободы, не препятство- were: freedom of conscience, not меу, ұлттық мектеп-медреселер вания делам религии и открытия to interfere in religious affairs, not ашуға шектеу қоймау мәселелері национальных школ-медресе. В to limit the opening of national петицияда үкіметке қойылған та- петиции главе правительства, от- schools-madrassas. The question лаптардың негізгілері қатарында правленной из западного региона, of restoring moral tasks self-muted тұжырымдалды. Отаршыл күш так же просилось решить вопросы by colonial power was also sent to озбырлықпен тұншықтырып оты- по восстановлению духовных цен- the government in a petition from рған рухани мәселелерді қалпына ностей, что были удушены жесто- the western region. In the summer келтіру мәселесі Үкімет басына кой колониальной силой. Летом of 1905 a delegation consisting of батыс өлкеден жолданған пети- 1905 года в Санкт-Петербург во district religious heads and special цияда да сұралды. Өлкенің дінба- главе с общественным деятелем people was sent to St. Petersburg сылары мен бас адамдары енген Бахытжаном Каратаевым отпра- under the leadership of a public қазақ делегациясын қоғам қай- вилась казахская делегация, в figure Bakytzhan Karataev. With раткері Бақытжан Қаратаев 1905 числе которой были религиозные the help of General Gubaydol жылғы жазда Санкт-Петербургке главы и другие главные личности Zhangirkhanov, the delegation бастап барды. Делегация гене- региона. Делегация при помощи visited a reception with Tsar Nicolas рал Ғұбайдолла Жәңгірхановтың генерала Губайдоллы Жангирха- II and reported on problems related көмегімен ІІ Николай патшаның нова были на приеме у Николая ІІ to the religious situation. In that trip, қабылдауында болып, діни аху- и донесли ему свои жалобы отно- Kazakh defenders tried to achieve алға қатысты мұңдарын жеткізді. сительно религиозной ситуации. В the possibility of electing Kazakh Сол сапарларында қазақ жоқшы- этой поездке казахские просители representatives to the State Duma. лары Мемлекеттік думаға қазақ пытались достигнуть возможно- өкілдерін де сайлау мүмкіндігі сти участия в выборах казахских ескерілуіне қол жеткізуге тыры- представителей в Государствен- сты. ную думу. 100