Тахауи Ахтанов "Шырағың сөнбесін"

Роман БІРІНШІ БӨЛІМ 1 Жылқы кісінейді. Қара дауылда дүрліге шапқан қалың жылқының шошынып шыңғыра кісінеген даусы келеді құлағыма. Алды апан ба, ор ма, өн бойын үрей билеп алған жануарлар опыр-топыр орғып, шыңғырып кісінеп барады. Менің бойымды да қалтыратқан жаман үрей бар. Қалың тұяқтың дүрсілінен жер селкілдейді. Жылқыларды анық көре алмаймын, жүн қаптап қойғандай қою күңгірт, қара қожалақ аспанның реңкінде едірейген құлақтары мен төгіліп толқып бара жатқан жал құйрықтарының бедерін ғана аңғарамын. Таудан құлаған тасқын сияқты ұмар-жұмар толқын болып ағып барады. Ағыза шапқан айғырлардың алқына шыңғырып кісінеген айқайы шабыстарынан озып, ұзап алысқа кетіп жоғалады. Құлағымда тек тұяқ дүрсілі қалады. Мен де алқынып, шайқалып жылқы толқынының арқасында келемін. Өн бойымда үрей бар. Еміс-еміс есіме келеді, осы үрей қазір ғана лап еткен жоқ. Мына жөңкіле шапқан қалың жылқының зəреңді ұшырған тұяқ дүрсілінен бұрын тұла бойымды жайлап алған. Бірден ол үрейдің қайдан, неден келгенін ұмытып қалыппын. Қазіргісі тек ажалдан үркіп, əңгіріп жөңкіп бара жатқан көп жылқымен қоса бір жерде омақата құлаймын ба деген қорқыныш. Бірде шабыс бəсеңдеп тұяқ дүрсілі əлсірегендей болды. Бураның шудасындай бұйраланып, жердің еңсесін басып тастаған қою қара аспанды жыртып шыңғырған дауыс естіледі. Дауыс өзгеріп, анықталып келеді. Шұбалта созып, шыңғыра айқайлаған паровоз екен. Қалың жылқы көз алдымнан ғайып болды. Паровоздың айқайлағаны, жылқының шыңғыра кісінегеніне ұқсайды екен — ау. Төменгі жақтан көрінбейтін доңғалақтар дүрс-дүрс етіп вагон теңселіп келеді. Басымды желкеме қайырып тартқандай мойыным қарысып ауырып қалыпты. Сірə бірінің астында қалса керек Біреудің бөксесі бүйірімнен сығып, ішімді ауыртып жіберген. Бұрымымды босатып алып жөнделіп жаттым. Бүйірім де кішкене солқылдап ауырып барып, шым-шымдап басылып балбырап, ұйқылы-ояу тəнім балбырап тынышталып келеді. Тəніммен бірге, барлық, қорқыныш пен үрей, дүрлігіс

— дүрбелең артта қалғанын, үлкен қатерден құтылғанын сезген көңілім де жайбарақат тыныштыққа беріліп, ұйқылы-ояу манаураған күйі, арадағы үрейді аттап өтіп, алдыңғы күнгі тəтті елесті көз алдыма əкеле жатыр. * * * Онда қуанып оянып едім. Əлі до арылып болмаған тəтті түсіме алдағы келе жатқан жайдары, жақсы қуанышты, үзбей жалғастырғым келіп, бұйығып біраз жаттым. Адамның көңілі тоқ, төрт құбыласы түгел болса — ұйқы мен оянудың арасында сондай бір тəтті сəттері болады, оны бірден сілкіп тастап, ұшып тұруға дəтің бармайды. Тек мені елегізіткен бір нəрсе... оң жағым ойсырап бос жатыр. Ойбай-ау, Қасымбек менен бұрын тұрып кетіпті. Күйеуінің өзінен бұрын тұрғаны жас келіншекке жараспайтын — ақ нəрсе. Егер елде, ауылда болсам, жас келіннің əр қадамын баққан, сумаңдаған əйелдердің сүйір тіліне ілінер едім. Мұндай жағдайда мен үшін бір тəуірі біз елден алыста — Батыс Белоруссияда жүрміз. Күйеуім Қасымбек əскери адам, аға лейтенант. Ал əскер дегеннің заңы өзіне басқа болады екен, күн демейді, түн демейді, кез келген уақытта жөнеле береді. Əрине енді, жай уақытта мен бұрынырақ оянушы едім, бірақ, соңғы кезде Қасымбек менен бұрын тұратын əдет тауып алды. Мен оянып кетіп түрегелейін десем де: «Жоқ, сен жата тұр, саған қазір күтіну керек»,— деп тұрғызбайды. Бұрын дəл сондай бір əйел жанды мінезі жоқ, кəдімгідей байсалды — ақ жігіт болатын. Көрінеу көзге ерсі — елпілдеп əйелінің асты-үстіне түсіп, иіліп — созылып киіміңді əперіп жатпайтын. Орыстың еркектері сияқты су тасып, отын жарып та ұятқа қалдырмайтын. Енді қазір тіпті өзгеріп кетті. Басқасын айтпағанда — таңертең тұрып алып шай қоятынды шығарды. «Қой құрысын, ұяттағы», — десем, «Бұл жер ел іші емес, бізді ұялтатын адам жоқ»,— деп дес бермейді. Айтатыны: «саған ауыр көтеруге болмайды». Ондай ауыртпалықты əзір өз басым сезе қоймасам да, күйеуімнің айтқанына көне салған боп, оған əйелдің жұмысын істетіп қоятын бір жаман əдет тауыппын. Ондай сəттерде, үш айдан бері өлердей сағынып жүрген ел-жұртымның алыста болғанына шүкірлік етем. Денемнің толысыңқырап келе жатқаны да рас, қынама көйлектерім құрсағымды қысатынды шығарды. Ертеңгі демалыста қалаға бара қалсақ, кеңірек көйлек іздеп көрмек ойым бар.

Сырттан Қасымбек кірді. Майкішең, иығында сүлгі, жуынып келіпті. Жуынар алдында самаурынға су құйып, от тамызып жібергенін де айтпай- ақ біліп жатырмын. Кереуеттің шетіне келіп отырып салқын қолымен маңдайымнан, шашымнан сипайды. Денесінен ертеңгі салқын, таза ауаның исі келеді. Маған бір жақсылық айтқысы келе ме, əлде жай көңілі жадырап жақсы оянды ма, қалың ерні дүрдиген атжақты, құба жүзінде, быттиыңқырап тұратын кішілеу дөңгелек көзінде болашақ қуаныштың табы бар. Өзім де сергіп жақсы оянып едім, Қасымбектің көзіндегі ұшқын кеудемді жылытып рахаттанып көзімді жұмдым. Салалы ірі қолы маңдайымнан, жағымнан сипайды. Көзім жұмулы болса да, оның еміреніп, телміре қарап отырғанын білемін. Бірақ осындайда адамды бір қатты қысып, құшырланып сүйіп алуға... именшек пе, болмаса сезімге сараң ба?.. Алақаны қарынымды сипап аузымның үстіне келіп қалды. Саусағынан сүйіп алдым. Қолын бетімнен алмастан Қасымбек ақырын еңкейді де ернінің ұшымен самайымнан сүйді. Мені бір уатылып кететін шөлмек дей ме екен? Соңғы кезде Қасым тіпті сыпайы боп барады. Мен қазір оған полк командирінің үйіндегі хрустальден жасаған қымбат ваза сияқтымын, командирдің əйелі Елизавета Сергеевна онысына қол тигізбей, жібекпен ғана сүртетін, Қасым да маған қаттырақ тиіп кетуге қорқады. Енді өзі ғана емес сөзі де сыпайыланып, бұрынғы қазақылық мінезінен қалып, менің қасым мен қабағымды қапысыз танитын болып алды. Оның сезбейтіні бір-ақ нəрсе. Мен əлі де күшімдемін. О жер, бұ жерім ауырып, денем ауырлаған жоқ, жар құшағына құштарлығым да кеміген жоқ. Кеміген жоқ деймін-ау, сол құрғыр, мені масқара қылғанда, артыңқырап кетсе де өзі білсін. Қасымбекке онымды сездіруге... қысылам. Əлі күнге дейін екеуміздің бетіміз ашылмаған ба... Бір-бірімізді қанша жақсы көрсек те, арамызда аттап өте алмайтын нəрселер бар. Ал маған Қасымбектің осы именшек қалпы да ұнайды. Бір түрлі қызық... Өзі жұмыр денелі əжептəуір ірі жігіт болғанмен ұялшақ бала сияқты. Анау, кішкене пісте мұрнын одан бетер кішірейтіп тұрған, дүрдиген қалың ерні... Алғашқыда маған ұнамағаны да сол еді. Екі қалың ерін бір-біріне жуыспай ашық тұратын. Ашық ауыз... адам кейде көріп тұрып соқыр болады екен-ау, қазір қарасам содан сүйкімді ерін жоқ. Жиырма бестен асқан дырау жігітке құдды жас бала сияқты аңқау кескін беріп сүп-сүйкімді етіп тұрған сол ерін. Күлгенде тым жақсы жұқарып,

үлкен күрек тістерін жалаңаштап, екі езуіне жаңа туған ай сияқты екі нəзік сызық түседі. Көзім жұмулы болса да біліп жатырмын, Қасымбек маған дəл солай жымия қарайды, көзімді ашып алсам езуіндегі нəзік сызықтарды көрем. Төрт құбылам түгел, жақсы халде жатырмын, осы рахат сəтімді өзгертпей тəтті қиялға елігіп жата бергім келеді. Көзімді ашып алғанда Қасымбектің шар сияқты дөңес маңдайын көріп, «шашы қаша бастаған жоқ па екен?» деп ойлап қалдым. «Болашақта күйеуім қасқа бас болады — ау» деп уайымдауға — көкірегім рахат тыныштыққа толы еді, тек Қасымбекті жақсы көрдім де қойдым. - Жаңа майор Масловты көрдім, — деді Қасымбек.— Ертең семьяларымызбен Брестке барып келуге бір машина беретін болды. Meн үндемей ғана басымды изедім: қайда барсақ та маған бəрібір, əйтеуір алдымызда жайма-шуақ жақсы күн бар, жадыраңқы көңіл бар. — Жүк машинасына орындық қойғызатын болды. Отыруға жайлы болады.— Қасымбек мені қуантқысы келген адамша сөйлеп отыр.— Жетпіс-сексен шақырым жер. Ерте шығып кетсек тіпті рахат. Күні бойы қалада болып, қонаға қайтып келеміз. Сонда өзіңе керек-жарағыңды да қарарсың. — Бұрын көрмеген қалам еді, жақсы болды,— дедім Қасымбекті риза қылғым келіп. — Я, десейші, жап-жақын жерде тұрып, қанша уақыттан бері бip бapa алмап едік, — деп Қасымбек менің сөзімді іліп əкетті. Енді міне, сəті де келді. Қанша ерке келіншек болсаң да ұятты білу керек, орнымнан тұрайын деп басымды көтеріп алып едім, Қасымбек самаурынды қарағысы келді ме, сыртқа шығып кетті. Байқаймын, құрсақты болғаннан бері менің тəнімді көруге қаймығады. Шай үстінде Қасымбек маған бірдеңе айтқысы келгендей бір-екі рет қарап қойды. Ондайда бір нəрсеге екі ойлы боп қалғанын сезем де, енді қипақтап қинала бермесін деп сəл қабағымды қозғаймын. Оны өзі түсінеді. - Қалаға бapyғa мұрындық боп жүрген біздің Николай көршіміз. «Ертең 22 июньде аттай жиырма беске шығам. Ондай мерекемді атап

өтпесем масқара — тағы»,— дейді. Жеті-сегіз жолдасын қалада ресторанға апармақ. Өзі де шашылатын түрі бар. Бір айлығымды түгел жұмсаймын дейді. Əрине, өзінің тікелей бастығын ұмыта ма, бізді де шақырып отыр. Қасымбек іркіліп қалды, көмейін түсіндім. — Онда біз қандай тарту апарсақ екен?— дедім. Оның əйелімен ақылдасқысы келгені, менен күткен сұрағы да осы еді, соны айтқызып алған соң, өп-өтірік: — Ойбай-ау, мен оны ойламаппын — ау. Бəсе не апарсақ екен?— деді. —Жиған-терген тиынымызды ала барамыз ғой. Қаладан іздерміз,— дедім мен.— Бұл жерден не табамыз. Шайын ішіп болып киініп жатып Қасымбек «кі — һе» деп мырс етті. Ойына қызық, бір нəрсе түсіп кеткенде сөйтіп мұрнынан күліп алатын əдеті бар. — Николай маған шақыратын жолдастарының тізімін көрсетті. Қарап тұрсам кілең келіншегі барлар. Бойдақтан, амалы жоқ, біздің ротадағы екі жолдасын ғана шақырыпты. Светасын тіпті сорақы қызғанады. Николай Топорков Қасымбектің ротасында взвод командирі, шынашақтай ғана жігіт, кішкене гимнастеркасының жағасында қызыл эмаль жалатқан төрт бұрышты жалғыз кубигі бар — кіші лейтенант. Кішкентай адамдардың көбісі — ақ шелтеңдеген пысық болады ғой — бұ да сондай. Шекесі жұмырықтай, сопақ бет, аласа шот маңдай, су ішуге мойнын созған аттың басы сияқты иегі ілгері ұмсынып біткен. Өзінің кескіні — ақ қызық — қит етсе төбелесе кетейін деп тұрған тентек бала сияқты. Бір-екі рет саптың алдына шыққанын көргенім бар. Кішкентай кеудесін жырта керіп, екі шынтағын ширатып кейін шығарып, қаздаңдап билей басады. Тұсынан өтіп баратқан бəйгеге делбесі қозып, шыдай алмай, жер тарпып ауыздығымен алысып тұрған тай — құнан сияқты. Бірақ əйтеуір өзі бір нағыз адал жігіт, ар жағында бүкпесі жоқ, не де болса дыз етіп сыртына шыға келеді. Қасымбек оны сонысы үшін ұнататын. Оның келіншегі Света, орысша айтқанда, менің подругам Екеуміздің қаншалықты жақын дос екенімізді өзім де əлі мықтап ажыратқаным жоқ.

Осыңда келгенде алғашқы араласқан адамым сол. Бөлмелеріміз көрші, оның үстіне Қасымбек пен Николайдың қызметі бір. Əрине мінезің жараспай, жұлдызың қарсы болса бұл екеуінің бірі де кісіні жақындастыра алмайды. Света екеуміздің мінезіміз жарасты ғой деймін,— жақсымыз. Света аппақ, ақсары келіншек. Шашы ақселеуден гөрі сəл сарғыштау. Атжақты, ұш жағы өткірленіңкіреп келген жұқа танау қыр мұрынды. Қабағы жұқалаң кішілеу көзі ашық көк пе, əлде жасыл ма, ажырата алмаймын. Қызғылт шалған шикіл өңі — ар жағынан күн көрінгендей нəзік бүкіл талдырмаш тұлғасында, балапанның түгіндей ақсары шашында, биязы ширақ қимылында тал жібектей есілген нəзіктік бар. Еркек тұрсын əйелдерді тартатыны да осы нəзіктігі болар. Ұрғашы болып, өмірінде түтігіп ашуланып, шаптығып біреудің бетінен алып көрмеген шығар деп ойлаймын. Өзім əзірге Светаның сабасынан шыққанын көргенім жоқ. Ренжісетін де еш нəрсеміз болған жоқ, бірақ енді, ұрысқақ əйелге сылтау жоқ жерден- ақ табылады ғой. («Есіктің алдын күнде қоқытасың, ылғи мен сыпырам ба?»,«Жолға суды кім төккен?», «Самаурынның шоғын төгіпсің, үйімізді өртемексің бе?») Светаның бір рахаты, əйел болып ондай ұсақ-түйекке бір күңк етпейді. Мақтанғаным емес, мен де ұрысқақ емеспін. Орысша ұрысуға тілім де шорқақ. Елден, қазақтың даласынан келген адам, кілең орыс əйелдерінің ішінде бөлексініп, қаймығып жүрем. Бұ жағынан Светамен екеуміз, жолымыз болып, жақсы қосылдық. Мен қазақшаға да сөзшең емес едім, орысшаға ауысқалы тіпті үндемейтін болып алдым. Света да сөзге сараң, бірақ кісі жатырқайтын тұйық емес, ажары ашық, адамға ылғи жылы шыраймен қарайды. «Жүзі игіден түңілме» деген, менің бүйрегім де Светаға қарай бұра береді. Көп сөйлеспесек те, екеуміз үйір болып алдық. Қолымыз бос болса, бірге отырамыз, баратын шаруаға бірге барамыз. Оның қасында жүргенде жайма-шуақ көктемде далада оңаша келе жатқандай, жаның да жайлы, құлағың да тыныш. Света күйеуін жақсы көреді. Əрине енді, біреудің ішіне кіріп шығу қиын, бірақ қасында жүрген менің білуімше солай сияқты. Ал Николай болса... оның Светаны жақсы көретіні соқыр адамға да көрініп тұрады. Ол əйелін сүйгенде жай емес, кəдімгідей күйіп-пісіп сүйеді. Кейде өзін

қорсынып, бұртаңдап жоқ нəрсеге өкпелеп таусылып қалса, кейде əйелін мақтаныш етіп танауы шелектей болады. Сұңғақ бойлы сұлу келіншегін қолтықтап ап, шынашақтай боп шіреніп баратқан түрін көрсең... тура «іштерің күйсе тұз жалаңдар» деген кескіннің өзі. Осында келгелі Николаймен жиі араласып, жақындасып кеттік. Байғұс жаман жігіт емес, бірақ күнəқар болсам да, шынымды айтайын: өз басын Светаға Николайды теңсінбеймін. Светаның еркек-ұрғашыны бірдей тартатын ерекше бір лебі бар. Еркектер оны көргенде өңдері жылып, көздері мұнарланып, іштей күрсініп қояды. Нағыз бір ересек, ұстамдылары тамағын кенеп, көзін тайдырып əкетіп, бірақ кімге, қайда қарарын білмей, қипақтап қалады да, аржағында сайтаны барларының, май ұрлаған мысықтай, көздері жылтырап шыға келеді. Жұрт назарын Света сезбейтін сияқты, жайма-шуақ, ақжарқын қалпынан аумайды. Əрине сезбейтін болар, егер сезе қалса... онда жайбарақат қалпын жоғалтып, мінезі өзгеріп, не іштей тіксініп, бойыма дарытпаймын деп, тəкаппарсып кетер еді, не оңай сықырмен еліктіріп, жігіттердің ындынын кептіре түсер еді ғой. Дегенмен, тереңінде жатқан, тіпті өзі де білмейтін, бір сиқыры бар шығар. Болмаса, асқан сұлу емес... əлде нəзіктігі ме?.. Бірақ осының бəрін Николай сезеді. Командирлер бас қосқан жерде ұстараның жүзінде отырады. Кейде, сыр алдырғысы келмей, қанша ақжарқын болғысы кеп бақса да, орайын тіпті келтіре алмайды. Əзіл- қалжыңы да орынсыз шығып, даусы дабырлап, өзін-өзі зорлап күлдіріп, оқыс тұйықталып қала береді. Содан сөзге араласпай, қабағының астынан жұрттың ажарын жіті бағып, əйеліне түсіп кеткен көздерді аңдып отырады. Қара торы жүзінің, шешек дағы ма, безеу ме, мен ажырата алмаған қожыры бар, əрі-беріден соң түтігіп, беті тіпті қарайып кетеді. Түрін тышқан аңдыған мысыққа ұқсатып, кішкене көзі ғана ызалы жылтырайды. Қасымбек жаңа: «Светасын тіпті сорақы қызғанады»,— дегенде, Николайдың дəл осы кескіні көз алдыма келіп тура қалды. Қайтсын енді, еріккен бойдақ командирлерді шақырса, өзінің ертеңгі қуанышты тойын азапқа айналдырмай ма? 2 Біз үлкен селоның шетінен оқшау салынған особнякта тұрамыз. Бұл өзі заманында бір мықты байдың үйі болу керек — еңсесі биік, екі қанатын кең

жайған келісті үй. Ауласының шет — шетінде шағын ғана екі-үш бөлмеден кішкентай үйлер бар — оны флигель дейді екен. Бұларда осы мықтының күтуші, қызметшілері тұрса керек. Біздің полктың семьясы бар командирлері осы особнякқа түгел сыйып кетті. Мықтырақтары ана үлкен үйдің өзінде тұрады да, біз сияқтылары бір бөлме алып флигельде тұрамыз. Ауланың іші аллеялары бар, кəдімгі парк, əр жерде скамейкалар, беседкалар. Жалпы тұрысымыз жаман болған жоқ. Осы бір рахат жерге келіп орналасқанымызға айдан асып кетті. Əйелдер: «Нағыз курорт», — деп, қуанып жүр. Тек бір ыңғайсызы күйеулеріміз таңертең қызметке кетеді, содан қара кеште бір-ақ оралады. Жаздың ұзақ күнінде өңшең əйел қаламыз. Əйел деген халық, айналып кетейін, жақсы ғой, тек өздері бірыңғай қалған жерде шаң-шұңы да көп болады екен. Бірақ біз жабайы əйелдер емес, қызыл армия командирлерінің əйелдеріміз. Біздің де өзімізге лайық бастығымыз, тəртібіміз бар. Полктың əйелдер советі — деген ұйымымыз бар. Оның бастығы полк командирінің əйелі Елизавета Сергеевна дəрежесі үлкен болғанмен, өзі кішкентай адам. Аузы, мұрны, қол-аяғы бəрі де шағын ғана келген, ып-ықшам. Кішілеу ғана шүйке бас, сопақ бет, қоңырқай жүзді кісі, ұшы шошайыңқырап көтерілгені болмаса, мұрны да пістедей. Сөйлегенде, жұқалаң ерні тісіне жабысып, аузын шымшып сөйлейді. Бұл əйел сырт адамға, бір қарағанда, қораш көрінер, бірақ біз үшін аруағы асқар таудай. Кішкентай кеудесі шошайып, аяғын нығыз басып, ол келе жатқанда, өзіміз қаймығып, етек-жеңімізді жия бастаймыз. Кісіге кейігенде, тəкаппар жүзінен ызғар тепсініп тұрады. — Сіз неге бүгін саяси сабаққа келмедіңіз? Даусын көтермесе де, əр сөзін шегелеп, нығарлап айтады. Кішілеу тарғыл көзінде сұс пен қабат ащы мысқылдың ұсқыны суық жылтырап, өзі де, шегелеп тастағандай, нығыз тұрады. — Meн бір үйдің ішінің кір-қоңын жуам деп... — Саяси сабақтан қалуға ешқандай дəлел қабылданбайды. Ал кір жуу деген тіпті де дəлел емес. Мəселеңді əйелдер советінде қараймыз.

Көбіміз — ақ Елизавета Сергеевнадан мықтап қаймығамыз, шүйкедей болғанымен, алды қатты кісі. Біздің арамызда да əскери қатал тəртіп орнатпақ ойы бар. — Біздер командир əйелдеріміз. Əскер бөлімінің жанында тұрамыз. Сондықтан бізге де əскери тəртіп керек. Салдыр-салақтықты жою керек. Тəртіпке бағынбаған əйел жолдастарға қатал шара қолданамыз,— деп талай сөйлеген. Күйеулеріміз ертеңгі асын ішіп қызметке кетіп, үй-ішін жиыстырып болған соң, сəске түсте Елизавета Сергеевна бəрімізді жинап алады. Көбіне үлкен беседкаға жиыламыз, небəрі жиырмаға тарта əйел дөңгелек кең беседкаға түгел сыямыз. Бүгін де айтқызбай жиналдық, Елизавета Сергеевнаның төрде председательдік орны бар, ол соған барып отырды. Оған жалғас оның орынбасары, полктың штаб бастығының əйелі Алевтина Павловна келіп отырды. Алевтина Павловна ақсары, сұлу келіншек, оның аты қандай құлаққа майда жұмсақ болса, кісінің көзіне өзі де сондай əсер етеді. Денесі аршыған жұмыртқадай жұп-жұмыр, сəл ғана ұрты білініп, бұғағы үлбіреген дөңгелек жүзді, үш жағы қайқайған кішілеу ғана «ерке мұрын». Мұның да шертіп тұрған əсем кеудесі мен жас баланың білегіндей тамағын, əсіресе сүйіске құштар үлбіреген ернін көргенде, талай еркек тамсанар еді, бірақ бұл маңда оған өресі жететіндер жоқ. Ол штаб бастығының, майор Масловтың əйелі. Алевтина Павловна өз бағасын жақсы білетін кербез келіншек, бəрімізге де жоғарыдан төмен сəл мүсіркей қарайды. Бірақ, сонысын өзімсінген еркелігі басып кетеді де, сенің намысыңды шабақтамайды. Басына қонған бақыты мен құдай берген ажар, көркі бірдей болса, қай келіншек бұлғақтамайды. Алевтина Павловна тек Елизавета Сергеевнаға ғана кішілік көрсетеді, оның алдына шығып сөйлемейді. Елизавета Сергеевнаны сөйлетіп қойып: «Қайтесің, айта берсін»,— дегендей, сол ғана езу тартып жымиып, өзі зерігіп үнсіз отырады. Елизавета Сергеевнаның сол жағына əйелдер советінің хатшысы инеліктей қатқан арық, сұңғақ бойлы Маруш Аршаковна келіп отырды. Мұның тұлғасы мен келбеті Алевтина Павловнаға қарама-қарсы жаратылған, бірі күн болса, бірі түн сияқты. Маруштың шашы көмірдей қара, жылтыратып ортасынан қақ айырған, биік қабақты, үлкен дөңес мұрынды қатқан қара торы келіншек. Əйелге сонша үлкен мұрынның

жарасқанын алғаш рет осы Маруштан көрдім. Егер мұрны осыдан кішілеу болды бар ғой, анау биік қабағына, тостағандай қара көзіне, мына жақ бітіміне жараспас еді. Арық болғанмен, арсиып тұрған жоқ, денесі де жинақы, сымбатты, тек бір ғана айыбы қушықтау иығына ірі жүзді бас қондырысы үлкендеу. Орыс тілін басқа бір нақышқа салып, əсем бүлдіріп сөйлейді. Оған Алевтина Павловна «Шығыс Мадоннасы» деп ат қойған. — Мен қайдан Мадонна болам. Мадонналар сен сияқты толық болады. Нағыз славян Мадоннасы өзіңсің,— деп күледі оған Маруш. Маруштың жас шамасын айыру қиын, Елизавета Сергеевна сияқты отыздан əжептəуір асып кетсе де өзі білсін. Елизавета Сергеевна столды тықылдатып тəртіпке шақырды да, сөзін бастады. — Жолдас командир əйелдері, мəжілісімізді бастаймыз. Өздерің білесіңдер, ертең күн демалыс. Бірсыпыра жолдастар Брестке барады. Қалғандары өз қалауынша дем алады. Ал, біздің көптен бері қанша талқылап, шеше алмай... Осы кезде Наташа деген келіншектің емшектегі баласы шырылдап жылап қоя берді. Өзім де неғып жыламады деп отыр едім, бұ баланың күндегі əдеті осы — Елизавета Сергеевна сөз бастарда, шырқын бұзады. Шешесі Наташа сидиған бойы болмаса, бір шайнам еті жоқ, адырақ көз, арық келіншек. Жас та болса кеудесіне жабысып, солып қалған емшектен не сүт шықсын, содан болар, баласы зар жылауық. Өкшесі қанап көрмеген Елизавета Сергеевна қоңыз жұтып қойғандай тыжырынды. — Наташа, Наташа, жұбатсаңызшы. Ылғи өстіп жиналыстың шырқын бұзасыз. Наташа еш уақытта кісінің бетіне келмейтін келіншек: «І — і — і» деп бебеу қағып, баласын əлдилейді. Бала ерегіскендей, одан сайын бақырады. — Бері əкелші маған,— деді осы кезде бір əйел. Бұл — Валя. Кеспелтек, балғадай келіншек, мұның да емшекте баласы бар. Баласының екі шекесі торсықтай.

— Бері əкел. Мен емізіп берейін,— деді Валя. Елизавета Сергеевна тағы бір қоңызды жұтып қойды. — Валя, қалай ғана ұялмайсыз. Осындай жиналыстың үстінде емізіп отырмақсыз ба?— деді Елизавета Сергеевна, жұқа танауын тыжырып. — Е, емізсе несі бар, басқа ешкім жоқ, кілең қатындар емес пе,— деп, шап ете қалды шүйкедей арық əйел. Бұл кəдімгі аты шулы ұрысқақ Муся. — Муся... э... Мария Максимовна, осы дөрекіліктің керегі не? Қатындар деп... Сіз совет командирінің əйелісіз. — Е, немене, қатын демей, «əйел» деп сызылғанда, қайтадан қыз болармын деп не ең? Сені мен біздің қыз дəуреніміз енді айналын келмейді. Қатынның аты қатын, — деп, ұрысқақ Муся бастықтың өзін тойтарып тастады.— Одан да емізсін ана Валя. Екі емшегі екі сиырдың желініндей. Жетеді. Наташа деген, жас та болса, мен сияқты кеуіп қалған қу шандыр емес пе? Бұл фəниде Елизавета Сергеевнаның жалғыз қорқатын адамы — осы ұрысқақ Муся. «Пəледен машайық қашқан» деген емес пе, өзін «полктың анасы» санайтын, бізге əмірін мықтап жүргізетін Елизавета Сергеевна осы ұрысқақ Мусяға келгенде, тайқып шыға келеді. Бастығымыз үнсіз қалды — онысы Мусяның айтқанына амалсыз көнгендігінің белгісі. Валя өз баласын Наташаға ұстатты да, оның жылауық баласын баурына салды. Ұрысқақ Муся бекерге шабалаңдамаған екен, заржақ бала Валяның кеудесіне жете бере жым болды, тіпті құлқыны кеуіп қалған екен, сораптап емгеніне дейін естіліп тұр. Бір сəт бəріміздің көзіміз ашқарақ балаға шүйілген екен, Елизавета Сергеевна есін жиып, үзіліп қалған баяндамасын қайта жалғады. — Жолдас командир əйелдері, үлкен қаладан шет тұрғандықтан, сіздердің ешқайсыларыңыз қызмет істемейсіздер. Уақыттарыңыз босқа кетіп жатыр. Əйелдер советі сіздердің сол бос уақыттарыңызды пайдалы нəрсеге жұмсау жайлы мəселе қарады. Ақылдасып келгенде, өте маңызды екі шешім қабылдадық. Біріншісі — неміс тілін үйренетін үйірме ашамыз. Күніне екі сағат сабақ өткізіледі. Светлана Андреевна,— деп Елизавета Сергеевна Светаға бұрылды,— Сабақ беруге сізді тағайындамақ болып

ұйғардық. — Бізге Света сабақ бере ме?— деп шықылықтап кеп күлді ұзын бойлы, иығы еңкіштеу, қызыл бет келіншек. — Э — э, Муся, сіз несіне күлесіз? — деп кейіді Елизавета Сергеевна. — Жоға əншейін,— деп Муся одан бетер сықылықтады,— Мен жəй... һ — е – һе — һе. Екі Мусяны шатастырып алмас үшін, жұрт бұл келіншектің атын «Күлегеш Муся» қойған — ды. Оның ерекше бір қасиеті көбіне күлетін жерде күлмейді де, нағыз бір күлмейтін жерде күледі. Бір күлсе, көпке дейін тоқтай алмайды. — Елизавета Сергеевна, менің өзім неміс тілін мардымды білмеймін. Кімге ұстаз бола алам?— деді Света қызара бөртіп. — Шырағым Света, біз əуелі сенің білгеніңді біліп алайық,— деді Маруш болар-болмас қана езу тартып. — Содан кейін ар жағына басқа мұғалім іздерміз. — Қоғамдық тапсырмадан бас тартуға болмайды, — деді Елизавета Сергеевна аузын шымшып сөйлеп,— Светлана Андреевна, сіз де, біз де əйелдер советінің шешіміне қалтқысыз бағынамыз. Сонымен бірінші мəселені қабылданды деп есептейміз ғой, əйел жолдастар? Кəне, дауысқа қоям. Құптағандарыңыз қол көтеріңіздер. Света қызарып төмен қарап отырып қалды, өзгелеріміз қол көтеріп құптап шықтық. Əйел бастығымыздың екінші мəселесі тігін үйірмесін ұйымдастыру екен. Бұл да жақсы — ақ нəрсе — екі қолың алдыңа сыймай, бос отырғанша, өнерге үйренесің, балаңның көйлек — көншегін қайысаң да, не зияны бар. Маруш Аршаковна шебер екен — сабақ жүргізеді. Əйелдер бұл ұсынысты жамырасып, жабыла қостап еді, артындағы бір кілтипанына келгенде, екпіндері қайтып қалды. Ол — тігін машинасын сатып алу, сол үшін кісі басы ақша жинау, жəне сөзбұйдаға салмай, ертең Брестке барғанда ала келу керек. Қинаған жері осы ара. Тіпті бар болса да, қапелімде қалтадан ақша суырып беру... Ойламаған, күні бұрын есепке кірмеген шығын. Есепсіз ақша кімде бар... Елизавета Сергеевна шырылдап қанша үгіттегенмен, бола қоймады. Артық ақша жоқ... Ойлану керек.

Əрине ақша жинау керек қой, бірақ қапелімде... Кешке күйеуіміз келсін... Қанша айтқанмен, ақша табатын солар ғой... Ақылдасайық... Ертеңнен басқа да жексенбі бар ғой. Брест те қашық емес... Келесі жұмада барса да... Бұл мəселе осылай жіңішкеріп барып сиырқұйымшақтанып бітіп еді... 3 Елде менің Қамқа деген əжем бар. Жақсылық пен жамандықты күні ілгері сезетін «көріпкелі» бар адам. Оң көзі тартса, қуанады; сол көзі тартса, ренжиді, болашақ көп нəрсені түсінде көреді де, соларын айнытпай жориды. Үйге ақша түсе қалса: «Е, бəсе, кеше уысым қышып еді»,— деп; алыстан сағынған адамы келсе: «Алдыңғы күні түсімде бір табақтан ас ішіп отыр едім-ау», — деп, бəрінің үстінен түсетін. Жасым он тоғызға қараған дырдай келіншек болсам да, Қамқа əжемнің сол «көріпкелі» маған қонбапты. Қырық бірінші жылдың жиырма бірінші июнь күні маған жамандық емес, жақсылық əкеле жатқандай көрініп, жағам жайлау, жайбарақат жайсаң күн болды да, бар оқиғасы бадырайып көз алдымда тұрып қалды. Сол күннің өзі де толысып піскен жемістей толықсып тұрған — ды. Шаңқай түске қарай көтерілген күн, ыстық аптабымен күйдірмей, қалың ағашқа, жайқалған көк шалғынға, құйқалы топыраққа мол қызуын сіңіріп балқытып келеді. Шуақ қою ауа жұмсақ жылуын бүкіл тəніңе дарытып, өн бойыңды ұяң тартқызып, көңіліңді тыныштыққа, бейбіт рахатқа бөлейді. Жасыл көк шөптің, қызып келе жатқан дымқыл жердің исі аздап мас қылғандай басыңды айналдырады. Кенет мұрныма еміс қана саумалдың исі келгендей болды — ол қай шөптің исі екенін ажырата алмадым. Адам ертеңгі күнінің не боларын білмейді. Бірақ ақыл — ойдың болжамы жетпеген нəрсені кейде тəнің сезетін сияқты. Бірнеше жылға созылмыш азап пен мехнат алдында дүниенің бар жылуы мен тыныштығын, аз ғана рақатын əр клеткасына сіңіріп алғысы келгендей, бар денем балбырап, болашақ қауіп пен қатер, жан ұшырған үрей алдында — тынығып алғысы келгендей, көңілім де жай тауып, жадырап келеді. Аллеядағы скамейкада Света екеуміз отырмыз. Үндемейміз. Светаның барлық төмен етектіден артықшылығы да осы. Құлағың тыныш. Қасыңда бір жақсы адам барын біліп, бүйірің жылып отыра бересің.

Света бір кезде маған қарай қисайды да, белімнен құшақтап алды. — Надя, — деді содан соң. Мұндағы орыс əйелдері менің Нəзира атымды «Надяға» айналдырып алған... — Meн əйелдерден естіп сенбей жүрсем. Рас екен ғой. Ол жұмсақ алақанымен менің құрсағымды майда сыпырып өтті. — Рас,— дедім мен. — Мен де аңқаумын. Сенің қасыңда жүріп, жұрттың ең соңынан біліппін.— Света кішкене қабағын шытып отырды да.— Япыр — ай, бекер болған екен мұның,— деді. — Неге? — Сен немене, еш нəрсені сезбейсің бе?— деп Света қабағын көтеріп таңырқай қарады. — Шекарада тұрмыз. Ертең не боп кетерін қайдан білесің? О жағын мен ойламаппын. Рас, шет жерде, бір қиырда жүргенде аяғым ауырлағанына көңілім күпті болатын. Əйтсе де, жалғыз емеспін. Арқа сүйер азаматым бар. — Не қылар дейсің. Күнім жақындағанда елге қайтам ғой,— дедім. — Əйтсе де, сақтануың керек еді,— деді Света. — Ay, қалай сақтанам?— деп таңырқадым. Шынында да осы күнге дейін біздің халықта баладан сақтанды дегенді естіген жоқ едім. — Өзің сақ боласың да, — деді Света мойнымнан құшақтап...— Еркек шыдамсыз болады ғой, — Света менің мойнымды босатып, туфлиінің тұмсығымен дымқыл жерді түрткіледі.— Біздің Николай да бала сүйгісі келеді. Бірақ мына жағдайда... Білмеймін, Өзім секемшілмін бе, əйтеуір қобалжи берем. Мен де қобалжи берем, бірақ менің қобалжуым басқа. Əуелі əйел болып бір үйдің тұтқасын ұстағаныма сене алмай бір түрлі боп жүрдім, жəне үй

дейтін қайбір үйің бар, айналдырған екеусің. Оның үстіне адам сияқты елде — ағайын — туғанның арасында түтін түтетіп отырған жоқсың. Жел айдаған қаңбақтай, қос чемоданыңды қолыңа алып... Əскердегі жігіттің қанжығасында... Өз жағдайымды өзім онша түсіне бермеуші едім. Енді аяғым ауырлап мынадай халге ұшырадым. Осы мен шынымен ана болып, бала сүйем бе? Амандық болса, солай болуға тиіс қой. Бірақ... тағы да бір түрлі... қобалжи берем. Əлде Светаның айтқаны дұрыс па? Ол бұдан бұрын да бір жолы сақтанып жүргенін айтып еді, онда мен елеген жоқпын — ды, қазір ойлап қарасам... қашан орнығып, бір ыңғайланып алғанша... оның сөзінің жаны бар сияқты. Қайтеміз енді, əркім бұйырғанын көреді де. Əнекей бір топ бала ойнап жүр. Олар да осы командир балалары. Төрт жасар, сары шашты бала: — Стой! Смилно!— деп айқай салады. Ол штаб бастығы, майор Масловтың баласы. Түр келбеті шешесі Алевтина Павловнаға тартқан — бөртіп піскен нандай топ-томпақ, ойнап жүрген балалардың ішіндегі ең кішкенесі сол болса да, өзгелеріне өктемдік жасап команда беріп жүр. Балалардың ойынында ылғи командирі сол болады. Сондықтан ба, əйтеуір оны үлкен-кішісі бірдей «Вовка командир» атап кетті. Баласының осы лауазымы ата-анасына да ұнайтын болу керек, өйткені «Вовка командир» деген атты балалардан гөрі үлкендер көбірек айтады, əсіресе майор Маслов пен Алевтина Павловнаның құлағына жетеді-ау деген жерде: — Вовка командир, сенің əскерің қайда? Кəне, сапқа тұрғызшы. — Өзі аумаған майор Маслов. Түбі мықты командир болады. Нағыз жаугер. — Болатын бала қаршадайынан — ақ көрініп тұрады. Өзінде нағыз командирдің тегеуріні бар,— деп қошеметтей еркелетіп жатады. Алевтина Павловна жақынырақ жерде болса: — Көп мақтай бермеңіздер. Бала дандайсып кетеді,— дейді назданып.

Бұл Алевтина Павловнаның бер жағы, ар жағында баласының жұртты тамсандырған қасиетіне деген мақтаныш жатыр, даусының назды шығатыны да содан. Жалпы Алевтина Павловна көбірек назданады. Басқа біреу сөйтсе ерсі көрінер еді, ал толықсыған сұлу келіншекке бəрі жарасады. Бала атаулы соғыс ойнағанда командир балалары қайтіп қалсын, бұлар да əскер болып ойнайды, үлкендерден көргенін істейді. Вовка командир сынық сүйем бойымен шіреніп тұра қалып, бір қолын шолтаң еткізіп, созып: — Стлойся! Становись! — деп айқайлайды. Балалар соны қызық көріп, жапа-тармағай жүгіріп келіп сапқа тұрып жатыр. Баланың аты бала емес пе, шарт та шұрт ұрысып, таласып қалады. — Мен алға тұрам. — Жоқ мен алға тұрам. Менің бойым ұзын. — Жоқ, жоқ, қарашы. Міне менің бойым ұзын. Төбем артық тұрған жоқ па? — Мə, сен аяғыңды ұшынан баспа. Кəне, қарсы тұрып мұрнымызды тақастырайықшы. Бұлардың ішінде бізбен бір флигельде тұратын көршіміз Ираида Ивановнаның алты жасар Шуригі мен бес жасар Борисі да жүр. Ол екеуі басқа балалардай ілгері тұруға таласпайды да, көп шуламайды, аналарына тартқан салмақты, момақан ғана. Вовка командирдің айтқанын істеп, көрсеткен жеріне тұра береді. Тек «мен Борядан ұзынмын, мен мұнда тұрам», деп араларына басқа бала кіріп кетсе, оған көнбейді. Екеуі егіз қозыдай, жұбы жазылмайды. Бірақ бұлар ата-анадан екеу ғана емес, Ираида Ивановнаның төрт баласы бар, Ең үлкені Ваня жетіден сегізге қараған, кішісі емшекте. Ванясы ертерек есейген, ойыннан гөрі шаруаға үйір — көбіне кішкентай інісін бағады, су əкеледі, үй шаруасында шешесінің нағыз қолқанаты. Ағалары шешесінің қасында болған соң, Шурик пен Боря жұбын жазбай бір жүреді де, бірге ойнайды. Ираида Ивановнаның балалары алтын асықтай. Орта бойлыдан төмен, толықша келген шешелері мінезге бай, жайсаң адам болғанға ма, балалары да орнықты, шыр еткен

даусын естімейсің. Еркек балалармен бірге ұрысқақ Мусяның қызы Люся да соғыс ойнап жүр. Ол жеті жаста. Сорайып балалардың ең алдына тұрып алған, шешесіндей емес, бойшаң болатын түрі бар. — Вова, Вовочка, мен саған орынбасар болайын. Қазір мен команда беріп, саған баяндайын,— деп жалынады Люся. Кіп-кішкентай боп шіреніп тұрған Вовка — командир оны менсінетін емес. — Қыздар командир болмайды,— дейді ол. — Мен орынбасар болам. — Жоқ, мен болам,— деп балалар тағы да жамырай шулап кетеді. Мен балалардың ойынын қызықтан отырғанмын. Света үндемей отыра беруге іші пысты ма: — Июнь айы да бітіп қалыпты — ау, апырай-ə?— деді есінеп. — Иə, бүгін жиырма бірі. Ертең Брестке барамыз. Қалаға барған соң, сендерге қонақ боламыз ба? — Николай туған күнімді мейрамдаймын дейді,— деді Света сол бұйығы қалпынан серпілмей. — Мейлі. Қарсы болғаным жоқ. Кісі жиырма беске күнде келмейді.— Ол жұп — жұмсақ білегін менің мойныма артты. — Сен ғой, əлі жиырмаға келген жоқсың, Надя. Қандай жассың. Туған күнің қашан? Туған күніңді білмеген шынында да ұят екен, жауап бере алмай қысылып қалдым. Менің білетінім доңыз жылы туыппын, ол жиырма үшінші жыл, дəлірек айтқанда көктемге қарсы — наурыздың іші болса керек, — оның бəрін Светаға қалай түсіндірем. Көп сөзден үндемей құтылатын əдетім бар еді, оның үстіне Светаның бір рахаты жауап бермесең қазбалап сұрамайды. Жаңа ғана берген сауалын əп-сəтте ұмытып кеткен адамдай, қысылмайсың.

— Meн күзде жиырма екіге шығам,— деді Света.— Сөйтіп жыл дегенің өте береді. Өте береді. Бір күні қартайғаныңды да білмей қаласың. Светаның ойына кəріліктің қайдан келгенін білмеймін, өз басым осы аз жасымда кəрілікті ойлап көрген емеспін, ол əзірге менің қолым жетпейтін алыс дүние. Тезірек үлкендер санатына қосылу, ұл болсын, қыз болсын, бар баланың асыға күтетін арманы емес пе, мен қайта ер жетуге асығушы едім. Кішілеу кезіңде кейбір үлкендер сені баласынып, кішірейте сөйлесе — дүниеде қор қылатын нəрсе сол болушы еді. Бірақ қазекеңнің бір жақсы жері қыз баланы онша кішірейте бермейді, қайта ертерек есейтеді. Он төрт, он бестен былай қарап — ақ, болашағыңды ойлатады. Өйткені он сегізден асса — ақ өтпей отырған кəрі қыз деген жаман атақ бар. Ондай атақтан қыздың өзі ғана емес, ата-анасы, аға-жеңгесі, төңірегі түгел қорқады. — Қасымбекке қалай ғашық болғаныңды айтшы, — деді Света кенет менің иығымда жатқан жұмсақ білегімен мойнымнан құшақтап, дауысында əлденені аңсаған арман бар. Дауысында ғана емес, бүкіл өн бойында бір аңсау бар сияқты. Мен үндей қоймақ едім. — Айтсайшы, нең кетеді, — деп жармасты. Кісіге ондай қадалмаушы еді. — Білмеймін,— дедім мен. — Білмегені қалай? — Əйтеуір ұнатқан болуым керек. Ал былай өліп — талып... Қойшы, одан да Николайға ғашық болғаныңды айт өзің,— деп мен де жармаса кеттім. Света кішкене үндемей ойланып қалды да, күліп жіберді. — Мен де білмеймін. Ақ көңіл елпілдеген жақсы жігіт екен. Бір көргеннен есі кетіп бəйек болды да қалды. Тіпті жанын беруге бар. Менің бетімді бері қаратқан сол ықыласы болу керек. Əйел қанша асқақтағанмен еркектің ықыласына түсіп қалады ғой.

— Сонда қалай?.. Əйелдер ғашық бола білмей ме? Тек еркектердің дегеніне көне бере ме?— дедім. — Əрине,— деп күлді Света. Алдымен көзі түсіп айналдыратын еркектер емес пе. Ендеше біз солардың жетегінде кетеміз де, ғашық болдық деп өзімізді алдарқатамыз. Ойланып қарасам мына сөзінің жаны бар сияқты. Əрине енді, көңілі қаламаса кісі қырындаған еркекке көнбейді ғой, бірақ... Менің түсініп те, түсіне алмай, көзім жыпылықтап қиналып отырғанымды байқады ма, Света бетіме қарап жымиып қойды. Содан, маған ықыласы түсіп кетті ме, əлде ішкі қатпарын ақтарып тазарып алғысы келді ме, кейде адамда ондай да болады, иығымнан қаусыра құшақтап: — Менің қалай ғашық болғанымды білгің келіп бара ма?— деп күле сұрады. — Иə, білгім келеді. — Шынында мен де ғашық болғанмын. Тіпті есім кеткен кездері болды. — Николайға ма? — деппін мен де қарап отырмай. Света ыңғайсызданды ма, сəл іркіліп барып: — Жоқ,— деді.— Сен оған таңырқамай-ақ қой. Жұрттың бəрі алғашқы сүйген адамына тие бермейді. Оның үстіне, о кезде, мен əлі ақыл тоқтатпаған жас едім. Əкем Ленинградта үлкен қызметкер еді, бір үйдің ерке өскен жалғыз қызы. Тіл де үйретті, музыканы да үйретті. Он жетіге келмей жатқанымда — ақ қырындаған жігіттер де көп болды.— Света мырс етіп күліп қойды. — Мен өтімді қыз болдым, Надя. Бірақ менің көңілім бір балаға ғана ауды. Саша, аты Александр болатын, менен бірер жас үлкендігі бар. Жалғыз шешесі ғана бар, өздері тым жұпыны тұратын. Бірақ өз талабымен оқуға түскен студент еді. Өзі сымбатты, сұлу жігіт болатын. Көрдің бе, Надя, менің сұлу жігіттерім де болған,— деп Света иығымнан қағып қойды. Бəсе Николайды бұған өзгелер ғана емес, өзі де қомсынады екен ғой. Өйтпегенде қайтсын, көрініп тұрған нəрсе емес пе.

- Жас адамның алғашқы махаббаты деген қатты болады ғой. Мен де қатты құладым. Бір күн көрмесем, дүниеде мен үшін ондай азап болмайтын. Адам деген қызық — ay, біреуді жақсы көрсең, оның өзі ғана емес, бүкіл төңірегі, киген киімі, ұстаған мүлкіне дейін ыстық болады екен. Айттым ғой, жұпыны тұратын адамдар еді, маған солардың кішкентай бөлмесі, үй ішіндегі тозығы жеткен мүлік жабдықтары түгел ұнайтын. Сол жігіттің шешесі де маған қатты ұнаған. Жасы елуге жақындағанмен бір ерінбейтін іскер адам еді, жоқты бар қылып, үй ішін де тап — тұйнақтай таза ұстайтын. Саша шешесін жақсы көретін де, бір сөзін екі етпейтін. Содан ба, оның шешесін мен де жақсы көріп кеттім. Бірақ Раиса Семеновнаның өзі де жақсы көрмесіңе қоймайтын адам болатын. Білмеймін, өзге жұртқа ер мінезділеу, қаталдау да көрінетін, шығар, бірақ маған деген ықылас, ниеті өзгеше еді. Үйіне мен кіріп келсем, көптен көрмей қатты сағынып қалған адамдай жадырап қоя беретін. Шайын ба, кофесін бе, несін берерге білмей, асты-үстіме түсіп бəйек боп қалатын. Кейде Саша жоқ болса, екеуміз отырып алып қатар — құрбыша əңгіме соғатынбыз. Кəдімгі сырлас қатындарша еш нəрсемізді бүкпей барымызды ақтарып салатынбыз. Əлі түк көрмеген кішкентай қыз балаға көп білетін, көпті көрген кексе əйелмен сырлас болудың өзі мəртебе екен. Өзің де көпті көрген, көп нəрсенің сырын білетін адамдай марқайып қаласың. Раиса Семеновна өте ескерімпаз да кісі болатын, Саша үйде болса, көп айналсоқтамай, бір сенімді сылтауы табылып, бізді оңаша қалдырып кететін. Саша былай сымбатты, мықты жігіт болғанмен, мені шын жақсы көргендіктен бе, білмеймін, əдептен асып көрген емес. Жалпы өзінің мінезі сыпайы, сынық болатын. Сондай ер жүзді, қауқарлы жігіттің өктем, дөкірлігі жоқ, мінезінің биязылығы да маған қатты ұнаушы еді. Ғашықтық деген де ішпей-жемей есіңді алатын мастықтың бір түрі ғой деймін, маған өзім өскен ұям, кең сарайдай төрт бөлмелі, жиһазды пəтерімнен, аналардың кішкентай тар бөлмесі ыстық болып бара жатты. Кино, театр, кештерге бармағанда көбіне сол үйде кездесеміз, өйткені біздің үйге келгенде Саша өзінен өзі қысылып ебедейсізденіп қалады. Тіпті үй оңаша болса да, еркінсіп кете алмай аяғын еппен басады. Біздің үй жалпы кең болғанмен маған да тарлық ете бастады. Сашаны ата-анама таныстырғанмын, бірақ Раиса Семеновнаның маған берген пейілін, олар Сашаға бере қойған жоқ. Сынай қарап, сыпайы ғана сөйлеседі. Содан, қанша ерке өссем де, қысылатынды шығардым. Оның үстіне Раиса Семеновна да маған шешемнен бетер сырлас болып алды, кейбір мамама айтпайтын сырымды да со кісіге айтатын əдет таптым ғой. Қалай айтпассың, Раиса Семеновнаның бар

арманы Саша екеуміздің бақытты болуымыз, екеуміздің қызығымызды көру. Менің бір байқағаным, Надя, кісі ғашық болғанда көкірегіндегі бар қуанышын сүйгеніне айтып тауыса алмай, тағы да бір соны бөлісетін жақын адам іздейді екен. Менің сондай адамым Раиса Семеновна болды. «Жаңа жылды біздің үйде қарсы алайық» — деді Саша. Мен өзім кішкентайымнан онша сауықшыл қыз емес едім, Көбіне үйде пианино ойнап, кітап оқып отыра беретінмін, ал ғашық болғасын, өзге топқа қосылмай оңашада Сашаның бетіне қарап отыра бергенді көп қызықтан артық көретінді шығарғанмын, содан да Сашаның бұл сөзіне қуана көндім. «Мен жаңа жылды құрбы қыздарыммен бір компанияда қарсы алатын болдым», деп өмірімде бірінші peт ата-анамды алдап кеттім. Раиса Семеновна да дастарханды келістіріп жасаған екен. Былай ағыл-тегіл болғанмен азғантай адамға керек — жарақтың бəрі бар. Тіпті стол үстіне бір шоқ гүл де қойыпты. Қыстың көзі қырауда, жəне жаңа жыл алдында Ленинградтан гүл табу да оңай емес. Мен де мамамнан алған азғана ақшаға бір шампан мен бір коробка конфет əкелгенмін. Солай оңаша, мəз-мəйрам болып жаңа жылды қарсы алуға отырдық. Жасым он сегізге келсе де бұрын шарап ішіп көрген жоқ едім, шампан аузыма тиген соң бір түрлі көңілім көтеріліп, бұрыннан да мол қуанышым кеудеме сыймай керемет болдым. Раиса Семеновна азғана отырып, сосын бізге «жаңа жылда жаңа үлкен бақыт» тілеп, тост көтеріп, жаңа жылды бірге қарсы алуға өзін күтіп отырған құрбысы бар екен, кешірім сұрап соған кетіп қалды. Шараптың əсері ме, мен сол күні айтусыз көңілді болдым. Қуанышым қойныма сыймай сықылықтап күле бердім. Неге күлетінімді, неге қуанатынымды өзім де білмеймін. Əйтеуір мəзбін. Сашаның бетіне қараймын — ол бұрынғысынан да сұлу, ажарлы, сондай жақсы... Мен оны одан бетер жақсы көріп кетем. Саша да мені əдеттегісінен .əлдеқайда артық жақсы көретін сияқты. Əншейіндегісіндей именшек те емес құшырланып қатты — қатты сүйіп, бойымды балқытып барады. Сол кеш менің өмірімдегі ең бақытты кешім болған сияқты еді. Бірақ ертеңгісін оянғанда көңіл — күйім өзгеріп кетті. Бір нəрсені бүлдіріп алғандай, я бір ұятты іс істеп қойғандай, көкірегімді тырнап жатқан бір нəрсе бар. Сашаның бетіне қарауға да қаймығам. Өмірі жатып көрмеген жат төсектен де... Сол түні мен тұңғыш рет еркек көргенмін. Сүйгеніңмен қосылу бақыт дейді ғой, бірақ сол алғашқы түн таң ата мені бейберекет

мазасыздыққа ұшыратқан. Тезірек киініп кетейін деп жатқанымда, Саша да түндегі батылдығынан айрылып, мені тоқтата алмай міңгірлей берген-ді, Раиса Семеновна қайтып оралды. Өңі жайдары, сондай көңілді, «оу, ерте тұрыпсыңдар ғой» деп келе жатып, менің кетуге оңтайланып тұрғанымды байқап: «қой, таң атпай қайда барасың, қазір завтрак ішеміз, отыр» деп құшақтап алып екі бетімнен кезек сүйді. «Менің жарығым, жалғызым, ішімнен шыққан жақыным» деп көзіне жас алып сүйгенде мен де еріп кеттім. Өзім де үйге баруға бетімнен басып тұр едім, столға отырып, шампан ішіп, іштегі қыжылым тарап қайтадан мəре-сəре болдық. Əсіресе Раиса Семеновнаның күндей жайнаған жүзі, асып төгілген ықыласы іштегі бар кикілжіңімді ұмыттырып, ерітіп əкетті. — Я- а, ол кісі о жағынан мықты еді,— деп тоқтады Света. Дауысында демімен қоса шыққан күрсініс бар ма, көңілді əңгімесінің соңында бір көңілсіздік барын ішім сезіп, мен де іркіліп қалдым. Бірақ затым əйел емес пе, шыдай алмай ар жағын сұрадым. — Ар жағында қиын оқиғалар болды ғой — деді Света əңгімесін бұрынғыдай емес, жадау жалғастырып.- Үш күннен кейін менің папамды ұстап əкетті. Төбемізден жай түскендей болды. Мамам, мендей былжырақ емес, қайратты адам еді, жылағанын маған көрсетпей, бір жағынан мені жұбатып, бір жағынан тиісті жерлерге жүгірді. «Адал адам нақақтан күймейді., ақталады, қайтсе де ақталады» деп маған жұбаныш айтады. Бірақ онысынан əзір еш нəрсе шыға қоймады, тіпті, папама жолыға да алмапты. Содан үшінші күні, «баласымын ғой, мүмкін мені жолықтырар» деп передача түйіп алып, жатқан жеріне мен бардым. Мені де жібермеді. Бар айтқандары: «Кейін белгілі болады, кейін келерсіз», — деді. Ол «кейіннің» қашан екенін жəне айтпады. Содан қайтып келе жатып Сашаның үйіне соққым келді. Екі-үш күннен бері есімнен танып жүріп, оны да ұмытып кетіппін, телефон соға қоятын үйінде телефон жоқ. Мамамнан кейінгі ендігі қалған тірегім Саша мен Раиса Семеновна еді. Енді соларға соғып ішімдегі бар қасіретімді шығарып, шерімді тарқатқым келді. Есікті Раиса Семеновнаның өзі ашты. Оны көрісімен «Раиса Семеновна!» деп дауыстап жіберіп, кеудесіне құлап еңкілдеп жылай бердім. Не айтып, не қойғанымды да білмеймін, əйтеуір жылағаным есімде. Қанша жылағанымды да білмеймін, бір кезде барып «Саша үйде ме» деп сұрадым. Раиса Семеновна мені кеудесінен бөліп

тікейтіп қойды да, «Саша үйде жоқ» деді. Даусы құлағым үйренген əуенінен бөлек шықты ма, осы сөзден селт етіп, бетіне қарасам Раиса Семеновнаның жүзі де сап — салқын екен. Coдан бір түрлі суынып қалдым да: «Саша... Саша қашан келеді?» деп сұрадым. Осы кезде кухня жақтан бір орындық сықыр-сықыр ете қалды. Бұлардың ас пісіретін титтей ғана бөлмесі болатын, онда бір тозығы жеткен сықырлауық орындық бар — тын. «Саша бүгін үйге келе алмаймын деген, институт оларды бір жаққа жіберетін көрінеді» деп Раиса Семеновна орындықтың сықырымен жарыса жауап берді маған. «Ана жақта біреу бар ғой? Ол Саша емес пе? Саша...» деп дауыстап жібердім. Раиса Семеновна бір түрлі сасып қалғандай болды, тіпті кухня жақ есікке көлденеңдей тұра қалып: «жоқ, жоқ, ол менің подругам. Мен саған қашан өтірік айтып едім. Саша жоқ дедім ғой. Неге сенбейсің» деп өзіме тұңғыш рет кейіп тастады. Осы кезде «подругасы» орындықты тағы бір сықыр еткізді. Кейи алмайтын адамыңа бір кейіп бастап алсаң ар жағын айту оңай болады ғой, Раиса Семеновна да бастырмалатып маған ұрса бастады: «неге айтқанға сенбейсің, Сашаны тауып бер деп есімді тандырғаны несі. Жап-жас болып жігіттің артынан жүгіріп... Сашаға жармасып...» не айтып жатқанын шала түсініп, рас па, өтірік пе деп таңырқап Раиса Семеновнаның бетіне қарасам... Света қатты шіміркеніп, оқыс іркіліп қалды да: Ондай нəрсені құдай саған көрсетпесін, Надя,— деп ауыр күрсінді. Мен де үнсіз отырмын. Ашылмаған адамның өзі кісіге жұмбақ болады екен — ay, баяғыдан бері бірге жүріп басында осынша қасірет барын білсемші. Света бір бастап кеткен соң сырын түгел айтып түгескісі келді ғой деймін, сөзін қайта жалғады. - Сол жолы мен қатты түңілдім. Адамнан да, өмірден де түңілдім. Мамама да еш нəрсе айтпадым. Оның өзі жанын қоярға жер таппай жүргенде папамның қайғысының үстіне қайғы жамап... Бірақ ана жүрегінің сезбейтіні болмайды екен. Мені папамның қайғысынан жүдеп кетті деп ойлауына болар еді ғой, бірақ ішімде сыры бөлек, өзгеше бір қасірет жатқанын сезіпті. Сұрады. Бəрін айтып бердім. Менің мамам мендей емес, ақылды адам. Дүниеден түңіліп кеткен жерімнен мені қайта тірілтіп алған да сол. «Əкең екеуіміз «жұмыс — жұмыс» деп жүгіріп жүріп, сенен көз жазып қалған екенбіз ғой, балам» деді. «Өміріңнің

басында бір сүрінген екенсің,. өмір болған соң əлі де сүрінетін жерлерің болар. Бірақ əйтеуір өзіңді жоғалтпа. Адамшылығыңнан айрылма. Қатенің үлкені сен Сашамен қосылып өмір сүргеніңде болар еді. Олардың бетінің ертерек ашылып қалғанына да шүкір. Сен əлі кісі танымайсың, жассың ғой, қате менен болған. Сашамен де, оның шешесімен де күн ілгері жақсылап танысуым керек еді. Сенің Раиса Семеновнаңның сырын оп — оңай түсінуге болатын еді ғой маған. Ондай əйелдерді көріп те жүрмін. Күйеуінен ерте ажырасып кетеді, қайтып күйеуге шыға алмайды, алаң болып беріліп істейтін қызмет қарекеті де жоқ, кісіні мезі қылатын ұсақ- түйек қызмет атқарып күн көрісін жасайды. Содан кейін қолындағы бары да, орындалмаған арманының орнын толтырары да жалғыз баласы болады. Ол баласын өзгеден бөлтірігін қорғаған бөріден бетер қорғайды. Кейде, қызым, аналық өзімшілдік қараулықтың да шегі болмайды. Ондайлар баламның қамын ойладым деп, жəне сол ойына имандай сеніп жүріп, өз қамын ойлайды, өз дегенін істетеді. Meн енді байқап отырмын, қызым, баласының «болашағын ойлап» Сашаны сенің соңыңа салып қойған да Раиса Семеновнаның өзі. Егер қосыла қалған күнде де ол Сашаны сенімен бөліспейтін еді. Жоқ, ондай əйелдер қолындағы барынан өлсе айрылмайды. Өзге тұрмақ баласының өзін өзіне бермейді. Ах, залым, сенің басыңды мықтап байлап алу үшін жаңа жыл кешін де өзі əдейі ұйымдастырған екен ғой. Өз баласына жеңгетай болған — сводница!..» — Мамамның аузынан тұңғыш шыққан, мен естіген қатты сөз осы болды. Мен сол кезде мамамның осы сөзіне шалалау сеніп, біріне иланып, біріне иланбай отырғанмын. Қанша көңілім қалғанмен Раиса Семеновнаның атынан жарылып мені жақсы көрген көп күндері көз алдыма елестеп, «соның жалған болуы мүмкін емес қой, Жалған болса сезер едім ғой» деп таласып едім, мамам маған оны да оп — оңай түсіндіріп берді. «Неге жақсы көрмесін, əуел баста Раиса Семеновна сені шынымен-ақ жақсы көрді. Өйткені сен Сашаны шешесінің мегзеген биігіне алып шығатын күш болатынсың. Енді келіп күтпеген жерден оның аяғына байланатын қара тас болып қалдың. Сосын ол сені шынымен жек көріп қалды. Эти люди по своему очень даже искренни11. Мен «Сашаға не болған. Саша мені шын жақсы көруші еді ғой» деп шырылдап едім, шешем қайырып тастады. «Сашаң сырт көзге дүрдей болғанмен нағыз тряпка! Өмір бойы шешесінің қолындағы сулы шүберек болып өтеді». — Солай, Надя. Сөйтіп мен өмірдің алғашқы мектебін өткенмін. Түсіндің бе?— деп Света иығыма қолын салды.

— Мен өзі түсініп те, кей жерін түсіне де алмай отырмын,— деп шынымды айттым. — Мен де кейбір шындықтарды кейінірек түсінгенмін, — деді Света. Содан аз іркіліп, бетіме қарап мырс етті. — Əйелдің аты əйел емес пе, кейде бір іште жатқан шеріңді сыртқа шығарып алғың келеді. Білесің ғой, біздің əйелдерге айтсаң неше саққа жүгіртіп ала жөнеледі. Сен тұйықсың. Байқаймын, ішіңде жатқан бір сыр сандығың бар. Естігеніңді шашау шығармай, сонда жинай бересің,— деп Света көңілсіз əңгімесін күлкімен бітірді. Света серпілгесін мен де сергіп қалдым, тек сондайда бір орынсыз сөзді қойып қалатыным бар. — Осыны Николай біле ме?— деппін. Құдай оңдап Света бұл сұрағыма қысылған жоқ. — Е, неге білмесін, біледі,— деді.— Көңілсіз əңгіме айтып сені біраз шаршатып тастадым ба, қалай? — Ендеше көңілдісін айт, — деп тағы да қойып қалғаным. — Қанша мақтағаныммен сен де əйелсің ғой, бəрін білгің келеді, ə,— деп күліп алды, — Ойыңды түсіндім. Николай ғой?— Күлкісі тез өшіп, қайтадан байсалды, жадау қалпына түсті.— Шешемнің сол көзімді ашқаны да маған оңай тиген жоқ. Мамам «түңілме» десе де көп нəрседен, əсіресе, адамдардан түңіліп кеттім. Жұрттың бəрінің сыры маған мəлім сияқты. Енді менің жағдайыма қызықпайды ғой, бірақ еркектердің қызығатыны жалғыз ол ғана ма. Жігіттер қырындаса — ақ ар жағында бір арамдығы тұрғанын сезе қоятын секемшіл болып алдым. Арада екі-үш жыл өткен соң осы Николай кездесті. Мұның бір жақсы жері ар жақ бер жағының бəрі ап — анық көрініп тұрады екен. Оның мені сатпайтынына, сатпақ түгіл, қандай от болса да мен үшін қойып кететініне күмəнім болмады. Оның үстіне ықыласы жеңіп кетті де... айттым ғой еркектің ықыласы құласа əйелді жеңбей қоймайды деп... — Ал, Надя, менің бар сырымды біліп алдың. Енді мен сенің уысыңдамын,— деп Света өз хикаясын күлкімен тəмамдады.

4 Мен өзі, сірə, зерек емеспін — ау деймін, бір əңгіме естісем, соны бірден түбіне жетіп түсіне қоймай, ойыммен оқтын-оқтын қайтып оралып, күйіс қайырған түйедей талмап барып жұтатын əдетім бар. Светаның бұл əңгімесінің де бар мəні маған кейінірек жетті. Саша туралы сараң сөйлегені... соншалық көңілін қалдырған адам туралы кісі ыстық сөз айта ала ма, бірақ кезінде тым ыстық болған сияқты. Жұрт біткеннен түңіліп кетуі де тегін емес қой. Үлкен бір сезімге беріліп, содан күйреп, ауыр күйзеліске ұшыраған түрі бар. Менен жасы мен білімі ғана артық десем өмірдің де біраз сырын ұғып қалған болды-ау бұл əйел. Қатты ауырып, өлім аузынан қайтқан, еңсесін енді ғана көтеріп келе жатқан адам сияқты көрінді ол маған. Орыс деген халықпен араласқаныма үш — ақ ай, бұрын сыртынан естуім болмаса сырын білмеуші едім. Олардың қыздары, əсіресе қала қыздары еркін болады деуші еді, рас екен — ау. Қысылып — қымтырылмай жүріп көңілі кеткен жігіттерін таңдайды, сырын біліп сынайды. Біздің қазақта да бұрынғыдай атастыру қалды ғой, қыздар көбіне көңілі кеткен жігіттеріне барады, бірақ əйел жолы əлі де жіңішке жатыр — ау. Əке- шешең қатал болмаған күннің өзінде сынай қараған сырт көздер — ақ аяғына тұсау салып қояды. Аудандағы ең жоғарғы тоғызыншы класқа дейін оқып, білімді саналған, көзге түскен кердең қыздың бірі мен едім. Өзгеше түрімен кішкентай аудан орталығын елең еткізіп алыстан келген қызыл командирге күйеуге шықтым. Бүкіл бойжеткендердің ішінде жалғыз жүлдені өзім алғандай болдым. Света ғашықтық жайынан сөз қозғады. Осы мен Қасымбекке шын ғашық болдым ба? Əр жағдаймен алаң болып, көңілім алып-ұшып жүріп сол арасын ойламағанмын ба қалай? «Ғашықтық» деген сөз бала кезімде ертегі, жырларда құлағыма шалынды. Бірақ ертегі, жырлардағы өмір де, адамдар да бізден бөлек, биік көрінетін де, олардың бойындағы алапат от сезімдер де біздің кішкентай бойымызға сыймайтын, қысқасы, қол жетпейтін нəрсе болатын. Бүгінгі жабайы адамдар жырды тыңдап қанша тамсанғанмен «өз басымнан ондай сезім кешемін» деп ойлай қоймайтын. Ертегі, жырдан ауысып азғана қазақ жазушыларының аз ғана кітабын оқығаннан кейін де «ғашықтық» деген сөз мен үшін аспаннан жерге түспей — ақ қойды. Мұнда да қыз бен жігіттер

өліп – талып, күйіп — жанып жатады. Жəне біздей жабайы емес, кілең бір «асыл жандар». (Қайта осы орыстың «любовь» деген сөзі оңайлау ма дедім. Ол өзі көп айтылады, жəне əркімнің — ақ көңілінде бола беретін нəрсе тəрізді). Осы бір əсерден болар, анандай ғашық болуды мен өзімнен дəметкенім жоқ. Бірақ көңілімде көмескі, бұлдыр арманым болғаны рас. Ол кейде тəтті қиялға айналып, əжептəуір жерге алып та кететін. Ондайда керемет сұлу, көрікті ер жігіт... Басқа халықты білмеймін, қазақта қыз баласының сезімін оятатын тек жыр мен кітап қана емес, көбіне жеңгелері.Олар жай адамның қолы жетпейтін алыстағы ғашықтықты айтып əуре қылмайды, жас денедегі оянып келе жатқан сезімге жақын, ұрымтал тұстан дəл басып, нағыз қызықты жерден түртеді. «Күйеу деген жақсы болады. Қу тізеңді құшақтап, дөңбекшігеннен, беу, ойбай – ау, жас жігіттің ыстық құшағына не жетсін», — деп бастап — түк білмейтін шығарсың əбден — ақ. Бой жетіп қалдың, ішің бəрін біледі ғой», — деп онсыз да мазаңды алып, денеңді қыздыра бастаған табиғаттың отына май құяды. Одан əрі тұрмысқа шығудың, бір үйдің қазан – ошағына ие болудың артықшылығын құлағыңа құйып, «о бастан пешенеңе жазылған» болашақ тірлігіңе баулиды. Ай, айналайын қазақтың жеңгелері – ай, табиғат оята бастаған нəпсіні қатал ана қанша тұншықтырып тастаса да, сендер оп – оңай тірілтіп аласыңдар – ау. Кейде қыздың ардақтысын бір көйлекке сатып та жіберетін кездерің болады, бірақ əйтеуір не де болса өмірге бастайсыңдар, өздерің татқан лəззатты аяғы тұсаулы, жолы тар қыз балаға татырғанша, тағат етпеуші едіңдер – ау... Менің Дариға деген жеңгем бар. Күйеуі бізге үш атадан қосылатын , бірақ əкем атадан жалғыз болған соң, олардың үй іші бізге жақын араласып кеткен. Денесі тығыршықтай, бойы сұңғақ болса да жұдырықтай шүйке бас, бет — бітімі де қуыршақтай кішкене ғана бір қарағанда əжептəуір əйел денесіне кішкентай ғана қыз баланың басын қондырып қойған сияқты. Аузы оймақтай, кішкене ғана пісте мұрын, сызылған қысық көзі моншақтай жылтырайды. Күйеуге шыққанына бес – алты жыл болса да көзі күлімдей жылтырап тұратын томпақ бетінен балалық табы кетпей – ақ қойды. Балалық кезіндегі мінезі де өзгермеді. Содан болар, оның менен алты — жеті жас үлкендігіне қарамастан,екеуміз қатар өскен құрбыдай — сырымыз ашық болды. Дариға қазақтың салты бойынша менің атымды атамайды, бірақ меншіктеп ен салып, ат та қоймайды, жəй қыз — ау» дейді. Ішіне сыймай

баратқан жаңалығы, не өсегі болса, қасыма жүгіріп келіп, шымыр білегімен мойнымнан құшақтап алып: «қыз — ау, сен естідің бе?» деп ыстық лебімен құлағымды шарпып сыбырлай жөнеледі. Оның демінен құлағым буланып, дымқыл тартып қалады. Кісі отырсын, мейлі оңаша болсын, маған айтатын əңгімесін сыбырлап бастайтын Дариғаның əдеті, бірақ сəлден кейін күбірге ауысып, одан қыза келе бөгде кісі отырса да елемей, дауыстап кетеді. Мен бүйірінен шымшып алғанда бейкүнə кескінмен бетіме үрпие қарап, таңырқап қалады да содан кейін өз қылығы есіне түсіп, сыртқа сүйрей жөнеледі. Дариға қанша бала мінезді, аңқау көрінгенмен, біраз жыл оң жақта болған əйел емес пе, əжептəуір кекселігі де бар. Əсіресе жігіт — желеңді жақсы таниды. Менімен қатар жүрген оқушы балаларды ол адам санатына қоспайды. Ал, сырттан қырындап көз тастаған ересек жастардың ешқайсысын қапы жібермейді. «Қыз — ау, ана cap жалақтың ойы да тегін емес. Жоқты сылтауратып осы үйге екі-үш келді. Көзі жыпылықтап саған қарай береді. О, түсіп қалғыр, МТС-тың шатөботы болғанға өзін əжептəуір əкім болдым деп шелтеңдеп жүр ғой. Дəмесін қарай гөр шіріктің». «Бүгін дүкенге бара қалсам, əлгі үрпек бас кішкентай қара бар ғой, Бекберген деген, сол алдымнан шыға келгені. Өзің бері қарашы, қыз — ау, қайрылмасам да қалар емес, дүкеннен ере шықты. «Жеңге — ей» деп мияулап сызылады келіп. «Е, немене» дедім. «Жібектің түйіні бір, жас — жастың тілегі бір» деген, сізден бір қолқам бар еді» деп суыртпақтап келе жатыр. Оның да көкейіндегісі сен екенсің. О, түсіп қалғыр, ол талайдың соңынан жүгірген, енді саған қарап əукесінің салбырауын қарашы. Ойбай- ау, бетім — ау, ол Қадырбай шалдың сарықарын боп қалған тоқалына да қол салыпты дейді. Құрсын, аулақ жүр дедім». Дариғаның мұндай əңгімелері көп болатын. Оның сөзіне сенсем дүниеде қыз құрып қалғандай маған көз салмайтын жігіт жоқ. Дариға солардың біреуін де маған тең көрмей, сыртымнан қызғыштай қорып жүреді. Əлде, «ит қорыған жерге өш» деп, жас жеңгем қорғаштаған сайын олар да маған ынтыға түсе ме екен? Ал, жігіттерді қайдам, бірақ Дариға жеңгем мені жігіттерден қорып, сақтандырып жүріп — ақ сызаттап жаңа тепсініп келе жатқан сезімімді қоздырып, табиғатымды ертерек оятты. Əрине, қыз балаға «ана жігіт, мына жігіт» деп құлағының құрышын жей берсе... түнде төңбекшисің. Мен өзім сырт көзге тұйық, сабырлы бала саналғанмен ішімде талай пəле жатты. Он алтыға қарағасын — ақ қабағымның астынан жігіттерді сынап отыратын əдет шығардым. Дариға айтып жүрген жігіттерге де өз

көзқарасым болды. Олардың пейілін көзі жіті жеңгемнен бұрын — ақ аңғарып қалатынмын. Бірақ сыртыма шығарып сыр білдірмесем де іштей əрқайсысын өзіме өлшеп көрем. Қайсы біреуіне«кет əрі» де емес сияқтымын, əйтсе де əзірге көңілім жыға құлаған біреу жоқ. Басқа, өзге біреуді күтем. Кімді күтетінімді анықтап білмесем де, əйтеуір бір аңсайтын адамым бар. Менің күткен адамым тап бір күтпеген жағымнан кездесті. Жалпақ, былғары белбеу буынған əскери қоңыр көйлегінің жағасында қызыл сырлы төрт бұрышты екі кубигі бар командир жігітті көріп жүргенмін. Шыққан негізі осы өзіміздің ауданның Ақкиізі, елге демалысқа келіп жүр дегенді естігем. Келсе қайтейін. Өзі орта бойлыдан жоғары, былай тұлғасы сымбатты. Сопақшалау келген бет – бітімі де тым жақсы, быттиыңқырап тұрғаны болмаса дөңгелек қой көзі де сүйкімді, бірақ кішілеу пісте мұрнының астындағы дүрдиген ерні...күлгенде күрек тістері көрінеді. Өзге қандай қасиеті барын кім білсін, бірақ қалай мақтасаң да сұлу жігіт деп айта алмайсың. Менің онымен ісім де болған жоқ еді. Былай енді тосын кісі болған соң... көз астымен сынап қарағаным бар. Сөйткенше бір үйде жүзбе — жүз кездесіп қалдық. Зəуреш деген өзіммен бірге оқитын құрбымның үйіне барғанмын. Əлгі командир сол үйдің жақын жиендері екен, сəлем беруге келіпті. Бəзбен жылы амандасып, Зəурешті біледі ғой, менің жөнімді сұрады. Пəлендей еш нəрсесі жоқ, мен де қысылмай еркін сөйлестім. Сонымен тарап кетіп едік... кешке кинода тағы кездестік. Енді тіпті ескі танысша еркін келіп қасымызға отырды. Əуелде менің ойым алаңсыз болатын. Бар пəлені бастаған Дариға жеңгем болды. Ол əдетінше айтам деген жаңалығы кеудесіне сыймай, мойнымнан құшақтап алып: — Қыз — ау əлгі демалысқа келген кəмəндірді көрдің бе? – деді. — Көрдім. — Көрсең жаным – ау не бітіріп жүрсің? Жұрт деген тағы гу – гу етеді. Өзі əлі үйленбепті. Тұқымы да Ақкиіздің ішіндегі дырауы көрінеді. Осы жолы құр кетпейді деседі. Я – я жай келіс емес, қалыңдық іздеп келіпті дейді. — Іздесе қайтейін?

Дариға жеңгем: «денің сау ма»? дегендей бетіме үрпие қарады. — Қыз — ау, не дейсің сен? Бүкіл аудан аузын ашып отырған жалғыз жігітті... — Қойшы, Дариға — ай, ерні көнтиген, көзі быттиған біреуді соншама... — Қыз — ау, есің дұрыс па? Қазақ айтқан емес пе «ат ерінді, ер мұрынды келсін» деп. - Мұның мұрны кішкентай, ерні үлкен ғой. -Е, болса ше?— деп өз екпінімен кете берді де, кенет сөз мағынасын түсініп, өз ағаттығына күліп жіберді. — Түһ, сен де... Оның ернін қайтесің. Құдай беріп қолыңа түссе, əлі-ақ ерттеп мініп аласың ғой. Осыдан-ақ Дариға жеңгемнің тағаты таусылды. Ауданға демалысқа келген командир туралы күніне бір емес екі — үш хабар əкеледі. Жəне бір нəрсе естіп келген сайын жерден жеті қоян тапқандай қуанып, маған айтқанша шыдай алмай жарылып кете жаздайды. Сөйтіп Дариға жеңгем оның туған — туысқанын, нағашы — жекжатын түгендеп берді. Содан соң қай күні қайда болғаны, не айтқаны, кімдердің оған қай қызды лайықтап жүргені — оны да түгел анықтап берді. Жəне сөз аяғында ылғи: «өзін жеңіл жүріске қимаймын, сабырлы көрінеді. Уақытың келді, бағың жанса сенің теңің сол ғой» деп күрсініп, арман қылып алдымнан көлденең тартып қояды. Байқаймын, жалғыз Дариға емес, ауданға тосыннан келген жас командирге көп-ақ жұрт қызыға қарайды. Көз үйренген көптің бірі емес, дырдай командир, алыстан, тіпті қиырдан келген. Басқа қасиетін қойғанда осынысының өзі-ақ талай əңгімеге азық. Бойдақтығы жəне бар. Онысы да көп ықыласын қоздыра түседі. Сондай адаммен қатар жүрудің өзі кісіге əжептəуір мəртебе. Содан болар Қасымбекпен ойламаған жерден кездесе бергенімді, оның қасында жиірек болғанымды ерсі көргенім жоқ. Жəне өзінің мінезі де жайлы екен — кісіні ұялтатын қытықты сөздерге бармайды, кейбір жігіттер сияқты «қарындас» деп сызылып бастап, «жас — жастың тілегі бір, жібектің түйіні бір» деп суыртпақтамайды, мен көрмеген алыс жердің, тілі, əдеті басқа елдердің əңгімесін шертеді. Көргені көп, кісіні

жалықтырмайды. Адам алғашқыда кісінің көп жақсылығын байқамайды екен. Бір қарағанда кей кісінің сырт кескіні сонша оғаш көрінетіні бар, бірақ жақын араласып үйренісе келе байқасаң пəлендей түгі де жоқ. Қайта... Қасымбек те алғашқыда дүрдиген ерні бір-біріне жуыспайтын аңқиған ашық ауыз сияқты көрініп еді, сөйтсем тіпті де олай емес, түріліңкіреп тұрған қалың ерні сақа жігітке аңқау баланың əлпетін беріп, сондай бір сүйкімді көрсетеді, кішілеу дөңгелек көзі быттиыңқырап тұрғанмен нұры жұмсақ, кісіге мейрімді. Алғашқыда түсі суық əскер киімінің өзі-ақ жатырқатып тұрған осы жігітке аз күнде қалай бойым үйреніп, жақын тартып кеткенімді білмей қалдым. Дариға жеңгем айтқандай «бүкіл аудан аузын ашып отырған жалғыз жігіт» менің қасымда көбірек жүргеніне мақтандым. Сөйтіп алаңсыз, əлденеге мəз болып жүргенімде бас — аяғы он күннің ішінде ауданның өсегі гу ете қалды. Алақандай ауданның орталығында жүрген — тұрғанның бəрі алақанда. Бір жігітпен екі рет сөйлесіп тұрғаныңды көрсе (обалына не керек біріншісіне онша мəн бермейді) сөзге ілігіп жүре бересің. Ал мен болсам Қасымбекпен талай кездестім. Қасымбек жəне орыс арасында көп болған жігіт, именуді білмейді, мен де тартыншақтауды ұмытып кетіп, тапа — тал түсте көшеде талай сөйлесіп тұрдық. Өткен – кеткеннің көрмегені жоқ. Осыны көрмесін нағыз бір өсек айтпайтын əйел болса да шыдай ма. «Құдай — ау, (ойбай — ау), əлгі Қамқа кемпірдің немересі Нəзира бар ғой...» Ар жағын қалай жалғап əкетуін əр əйелдің қиялының ұшқырлығы біледі. Сөйткенше Қасымбек қызметіне қайтып кетті. Кетерде маған еш нəрсе айтқан жоқ, тек хат салып тұруға рұқсат сұрады. Мен не дейін... «мейліңіз» дедім. Осылай қалың өсектің ортасында қалдым да қойдым. Жəне менің жаныма ауыр тиетінін ескермей, сол өсектің көбін сырттан Дариға жеңгем əкеледі. Өсек негізінен екі ұдай, екеуі де жорамал. Бірі «Қасымбек Нəзираны алатын бопты, екеуі сөз байласыпты» саяды, екіншісі... екіншісі құрсын, оның айтары жоқ. Қасымбек кеткен соң көшеге шығуымның өзі қиындап кетті. Жұрттың сұқ көзі ылғи маған қадалатын сияқты, кейбір əйелдердің соңымнан сыбырласып қалып жатқандарын көріп, кірерге тесік таппай, жүрісімнен жаңылам. Бұрын сызылып тұратын жігіттер де енді еркінсіп, ащы мысқылмен сөйлейтінді шығарыпты. «Кіммен қара болсаң

сонымен ақ бол» деп Дариға жеңгем де дегбірімді алып барады. «Ақ болғанда» қайтейін? Енді амалым жоқ, Қасымбектің хатын жеңгеміз екеуміз асыға күтетін болдық. Асыға күткен алғашқы хаттан амандық, саулықтан артық ешнəрсе табылмады. Дариға менің қолымнан алып,күбірлеп екінші қайыра оқып шықты. — Апыр — ай, тым болмаса «сағындым» деп те айтпаған екен, — деп күңк етті де, іле есін жиып мені жұбата сөйледі. — Сабырлы жігіт қой. Бірден «күйдім, жандым» дей ме. Əп дегеннен əукесі салбырағандар тұрлаусыз болады. Айтатынын кейінге сақтаған ғой. Келесі хатында жазады ғой. Бұл хатына жауап бермей тұра тұр. Келесі хатында да бірінші хатынан көп ілгерілемеді. Қараптан-қарап менің жағдайым ғажап болды. Қасымбекке ақтарыла құлап, ғашық болған еш нəрсем жоқ сияқты еді, былай жақсы таныстық, бөтен көрмедім, ол кетерден бұрын сөз салғанда ойланатын да едім, енді біреу айдағандай... оның сөз салғанын сарғая тосқаныма қайранмын. Егер Қасымбек олай істемесе масқара болып... бірақ арамызда масқара қыларлықтай еш нəрсе болған емес, тіпті құшақтан сүйген де жоқ. Əйтеуір не де болса мазасыз халге түстім. Қасымбекті шын сүйем бе? Жоқ па? Анық білмеймін. Бірақ соның сөзін күтем. Мен күткен хабар почтадан емес, басқа жақтап келді. Зылиқа деген орта жастағы əйелді бұрыннан танушы едім. Араласымыз жоқ, жəй, былай... Ол жайлы кейінірек білгенім — Қасымбектің апасы боп шықты. Туған апасы ма, əлде немере ме, анығын Дариға біледі, сол Зылиқа бір күні көшеде кездесіп қалып, əншейінде бас изеп, өте беретін адам, үйіріліп тұрып сөйлесті. Үй-ішінің амандығын егжей-тегжейлеп, «құдай қаласа енді бір айда оқуың да бітеді ғой» деп үйіріп алып барады. Содан «Бүгін бір үй оңаша еді. Жалғыз адам сопайып отырып шай іше алмайды екен» деп үйіне ертіп апарды. Шай үстінде Қасымбекті аузына алды. Оның бала кезіндегі қылықтары есіне түсті, інісінің оқып жүрген кезін де ұмытпапты. Содан біртіндеп ағытыла берді де, менің бөлмей, төмен қарап тыңдап отырғанымды көріп, сөзінің артын жырға айналдырып жіберді. Арасында ұмытпай мені де мақтап қояды. Зылиқаның бұл мінезінен түк түсінбедім, десем шылғи өтірік болар еді,

бой жетіп қалған қыз залым болады, бастапқы үйіріле кеткенінен-ақ, тегін емес екенін сезгенмін, бірақ бұл жолы Зылиқа жақсылықтың нышанын білдіріп, баурына тартты да, дəйекті еш нəрсе айтпай жіберді. Əйтсе де қоштасарда: — Именбей келін тұр, айналайын. Бөтен адам емеспіз ғой. Кейде бір адамның іші пысады,- деді. Əрине, ол үйге мен өз бетіммен именбей барып тұра алмадым, бірақ оның есесіне Зылиқаның өзі менімен жиі кездесіп қала береді. Кездескен сайын, ең жақын адамындай мені айналып — толғанып, өзіне жақындатып, іш тартып барады. Сөзінің дені — ақ сол баяғы Қасымбек жайлы. Енді қазір Қасымбек екеумізге бірдей жақын ортақ адамымыз болып алды. — Қасымбек хатында ылғи сені сұрайды. Сірə сағынады – ау деймін өзіңді — деп Зылиқа сыр тартып күлімсірей қарап қояды. –Өзің хат жазып па едің. Болмаса сен үшін мен жауап берумен келем. Өзіңнен несін жасырайын, «орнықты, көргенді бала» деп сыртыңнан біраз мақтап жібердім. Үйде Дариға, түзде Зылиқа маған Қасымбекті ұмыттырмады. Өзімен аз ғана күн кездесіп жүргенде көңілім құлап, жақсы көріп үлгермеген жігітке енді сырттай ынтығатын халге ұшырадым. Байқаймын, күн асқан сайын Қасымбекті жақсы көріп барам, ішімнен сол жігіттің жары болуға дайындалам. Егер де осы бір тұста арамыз үзіліп кетсе – некелі жарынан ажырасқан əйелдей күйреп қалатын түрім бар. Сол күдік қамшылап, дегбірім қашып, Қасымбектің əр хатын тағатым таусылып, ынтыға күтетін болдым. Ойын-күлкіден тыйылып,төңіректегі тіршілікті ұмытып, жүрегім алып-ұшып қияли өмір кештім. Ақыры, алты айдан кейін мені əкетуге Қасымбек қайтып оралғанда мен оны əлдеқашан берілген, көп жыл сарылып күткен некелі жарындай қарсы алдым. Санап тұрсам Қасымбекпен кинодағысы бар, көшедегісі бар, тоғыз рет кездесіппін, егер менің шешемнің заманы болса, бұл тоғыз қызға күйеуге шығуға жететін кездесу, ал менің бағыма бұл аздау болды. Той үстінде ойлап қарасам, Қасымбектің өзінен гөрі қиялымда жасап алған бейнесін жақсырақ біледі екем. Қиялымда Қасымбек бұдан көріктірек те, əсіресе, бір тəуірі маған жақынырақ еді.

Той тарқап, көңіл қызуы басылған соң қиялымдағы ғашығым ғайып болды да, қасымда шала таныс жігіт қалды. Оған əлі бойым да үйренбеген, кəдімгідей жатырқаймын. Үйренген ортамнан, жылы ұямнан суырылып шығып, сол шала таныс жігіттің етегінен ұстап бейтаныс, қиян шетке аттандым. Поезд вокзалдан ұзай бергенде — ақ бойымды азынатып əкеткен жалғыздық сезімін болашақ жұбайымнан жасыра алмай қалдым. Көзімнен жасым ыршып кетті. 5 Осында келгелі бері құлағыма шалынып жүр «жамандықтың да бір жақсылығы болады» деген орыстың мəтелі бар екен. осы мəтел айнымай менің алдыма келді. Дүниедегі ең жаман нəрсе жалғыздық қой, ал мен болсам тура жападан-жалғыз... ауыл-аймағым, өскен ұям, оқыған мектебім... Қамқа əжем, əкем, Дариға жеңгем, Зəуреш, барша жақын, туған, қатар-құрбым... бəрі кейін қалды. Кіндік кескен, туып өскен жерім... о да кейін қалды. Бұрын ауылдан аттап шықпаған қыз бала сыр мінез болып, етің үйренбеген жігітпен көз көрмеген қиырға аттансаң... Менің осы хəлімді үзіліп түскен жапыраққа теңейсің бе, əлде көшкен елдің жұртында адасып қалған соқыр күшікке теңейсің бе, əйтеуір кісі қызығатын хал емес. Кеше осылай келе жатқан сапарда менің бұл күйімді Қасымбек мықтап сезді ғой деймін. Мен өзімді бір бүйірден көргенім жоқ, айнаға да қарағаным жоқ, бірақ кескінімнің қандай болғаны көз алдыма ап-анық елестейді: сірə қара жауынның астында қалған панасыз балапандай болсам керек. Өйткені күйеуімнің көзінен ылғи үрей мен аяныш көрдім. Осы панасыздық пен жалғыздық сезімі мені Қасымбектің бауырына өзі-ақ апарып тықты. Менің бірден үңірейіп қалған өмірімді Қасымбек жалғыз өзі толтыра алды ма, ол арасын ойлаған да жоқпын, бірақ əйтеуір ол қойнымдағы жарым ғана емес, көп, көп адамның орнын басты. Менің ендігі ата-анам да, ағайын — туған, қатар — құрбы да сол болып, мол төңірегім тарылып келіп бір Қасымбекке тірелді. Содан шығар менің бар ықыласым Қасымбектің үстінде — одан ауытқып көңілім басқа жаққа бөлінсе — ақ сағыныш пен елегізу деген пəле басталады. Мен бейне бір терең суда малтығып жүрген адам сияқтымын — жағалаудан алыс кетіп, жерге табаным тимеген соң, жармасқан жалғыз талымнан, қолым қарысқанша қысып алып, айрылмаймын.

Біздің осы бір тосын жағдайымыз жаңа басталған жұбайлық өмірімізді ерекше арнаға салды. Жаңа қосылған жастардың арасындағы ыстық құштарлықтан гөрі Қасымбекте ағалық қамқорлық сезімі басым болды да, менде өзімнен үлкенге деген құрмет, ізет көбірек болды. Əлі бетіміз ашылып болмаған сияқты, төсекте де бір-бірімізге еркін емеспіз. Менің қатар шешінуге қаймығатынымды сезеді — ау деймін, Қасымбек жатар алдында сыртқа шығып кетеді де ішке мен көрпе жамылып жатып қалған соң барып кіреді. Гимнастеркасын басынан сыпыра бере шамды сөндіреді де қараңғыда шешінеді. Қасыма жатқан соң да бірден құшақтауға именіп, иығымнан, шашымнан сипайды. Соңғы үш-төрт күннен бері жайлап қана құрсағымнан сипайтынды шығарды, тіпті сипамайды да, бейне қолымен тың тыңдағысы келгендей алақанын бүйіріме басады.осы сəтте екеуміз де демімізді ішке тартып, тына қаламыз. Бүгін кешке қарай тұла бойым ауырлап, бүйіріме бір нəрсе батқандай болып жүр еді, Қасымбек дəл бүйірімнің сол ауырған жерін басты. ІІІаншу ма, əлде... бүйірім аздап солқылдағандай болды. — Қимылдайды — деді Қасымбек бір түрлі қуана күбірлеп. –Қимылдап жатыр. Бүйірімді солқылдатқан шаншу емес, СОЛ екенін енді менде білдім. Көңілім қобалжып, əлденеге елегізи бастадым. Тұла бойымда басқа бір өмірдің өсіп келе жатқанына түсіне алмадым да, бір түрлі өзімді өзім жатырқадым. Əрине, əйелдің екіқабат болуы өмір заңы екенін бала жасыңнан білсең де, өз басыңа түскенде ойың он саққа жүгіреді екен. Қасымбек төсектен басын көтеріп алып бір шынтағына сүйеніп сəл тұрды да, қайта қисайды. Ақырын ғана менің иығымнан сипады. Қуанышына қобалжу араласып, не қыларын білмей, қипақтай берді, менікі мен — ау оның сасқанына жол болсын. Менің жауап бермей жатқаныма ыңғайсызданып, тағы да қозғалақтап: — Сезесің бе? А? – Қимылдайды кəдімгідей, — деді маған жалынғандай болып. — Иə, сезіп жатырмын. Осыдан кейін Қасымбектің қолтық астына кіріңкіреп, біраз уақыт үнсіз жаттым. Кейде адам бір – біріне жақындығын сезіну үшін де осындай үнсіз жатқанының өзі жақсы. Қасымбекте енді үндемей, шашымнан иіскеп,

бауырына қыса түседі: менің жақындығымды сүйсіне сезеді, бірақ көңілін алаң қылған басқа бір ойы бар. — Біраз ойланып көріп едім. Сірə, сенің елге қайтқаның дұрыс болар, — деді Қасымбек. — Неге? — Аяғың ауыр. Күнің жақындағанда жалғыз өзіңе қиын болады ғой. Оның үстіне... — Қайда əлі. Күнім жақындағанда көре жатармыз, — дедім мен қашыртқылатып. Қасымбекті тастан кеткім келмейді, бірақ елді де мықтап сағынып жүрмін. — Қазір білмеймін... Жағдайдың өзі де... — Қасымбек бір нəрсені күмілжітіп келеді. — Жағдайдың несі бар? Арғы бетте немістер əскер топтан жатыр деген сыбыс бар. Не боп кетерін кім біледі. Сені елге апарып тастасам ба деп ойлап ем. Биылғы демалысты да алып қойдық. Осы сыбыс бұрын да менің құлағыма шалынып еді, бірақ жастық бейқамдықпен елей қоймап едім, қазір де онша мəн бермедім. Елді сағынсам да, ажырасқан əйелдей шошаң етіп қайтып баруым... я, бір түрлі елден — жұрттан ыңғайсыз. - Қойшы, əншейін сыбыс шығар,- дедім Қасымбекке.- Кішкене сабыр етіп күте тұрайық. Ұзатылмай жатып қайтып келсем Қамқа əжем не дейді? Қасымбек мырс етіп күліп жіберді. -О — ой, ол кісі қатал кісі, — деп маған қарай аударылып түсті.- Сен оның жүрердегі маған айтқан сөзін білесің бе? «Əй, солдат күйеу, бері кел» деп мені оңаша шақырып алды. Сосын біраз уақыт үндемей сұстана қарап тұла бойымды бастан-аяқ шолып өтті. Өзінің өңі қандай қатал. Шынымды айтсам тура генералдың алдында тұрғаннан бетер қысылдым, — деп

Қасымбек кішкене күліп алды.- «Сенің өзің шайма жігіт емес пе едің?» дегені, бетіме тіке қарап. Не дерімді білмей сасып қалдым. Дəл ондай сəтте кімнің болса бір тері шығады. «Шынымды айтайын, ата-бабаңмен араласып, өзім таңдап құрық салған күйеу емессің. Бұрын қалыңдық пен күйеуді ата-аналары қалаушы еді. Көпті көрген көнелер балаларын құтты жеріне қондырарда барар ұясының бапты болу жағын ойлайтын. Бүгінде билік жастардың өзіне тиді ғой. Оның атын не деуші едіңдер, сүйіспендік дейсіңдер ме? Бұрын ата — анасы ақылы толыспаған жастың алды-артын түгел ойлайтын. Жастықтың буына мас болып, көңіліне желік кірген жас нені ойлайды? Сүйіспендік дейсіңдер ғой. Сонда қашанғы жаласып сүйісе бересіңдер? Сиыр да бұзауын бір маусым ғана жалайды. Соның ар жағында отбасының өмірі мен тірлігі бар. Соны ойладыңдар ма?» деп тура алқымнан алды. Мен үндей алмай қалдым. Кемпір де, ойлансын деген болар, төмен қарап біраз үнсіз отырды. Біз осы «ғашықтық, махаббат» дейміз — ау, бақсам жас адам сезімге мас болып жүріп көп нəрсені ойламайды екен. Қамқа əженің сөзі маған көп ой салды. Бұрын «бір- бірімізді жақсы көрдік қой, одан артық не керек», деп жүре беруші едім. Осы жайлы кейін де біраз толғандым. Енді қарап тұрсам өмір деген оңай нəрсе емес сияқты.- Қамқа əжемнің сол сөзі бүгін де көңілін тебіренткендей Қасымбек аз уақыт үнсіз жатты. Бұрын өзі мұндай əңгіме айтпаушы еді. Əжемнің сөзін көптен бері бүгіп келіп, енді айтқаны... Содан ойлана жүріп ой түйді ме екен, əлде бүгінгі менің мына жағдайым... екеуімізге ортақ, жан біткен нəресте түрткі болды ма екен, не де болса жəй ұйқы ашар əңгіме емес, күйеуімнің ар жағын ашып келеді. — Байқаймын, Қамқа əжең анау-мынау кемпір емес. Салмақты сөзі артында екен. «Қызымды құлақ естімеген қиырға алып бара жатырсың. Кəрі қойдың жасындай жасым қалды. Көзімнің тірісінде қызымды қайтып əкеп көрсетесің бе, əлде осы бастан күдерімді үзіп бақұлдасып қалайын ба?» деп бұлтартпай тура түп етектен алғаны. Сасқанымнан «уайымдамаңыз демалыс алған сайын келіп тұрамыз, сізді сағындырып, сарғайтпаспыз» деп жалпылдай бастап едім, жекіп тастады: «жə, ондай ықыласың болса кезінде көрерміз. Асатпай жатып құлдық деп, əзір жалпылдатпа. Əскерде жүрген адамның бас билігі өзінде болмайтын көрінеді ғой, рұқсат бермей қойса қайтесің?» деп бір тұқыртып алды да, содан кейін барып əрең жібіді.

«Қиын жерде жүрген көрінесің, шырағым, жаман айтпай жақсы жоқ. Ер басына іс түсетін де кез болады. Шетте жүрген жалғыздың жұбайынан басқа серігі бар ма, қызым мені жерге қаратпайды, серігіңе жарайды, шырағым. Қарның ашса, қуырып же, шөлдесең қайнатып іш, бəріне шыдайды. Тек қорлық көрсетуші болма» деді. Адам деген қызық — ау сондай өр мінезді өктем кемпір соңғы сөзін мұңайып қалып айтты.Кici нашар адамның осалдығын көргенде онша елей қоймайды, ал мықты адамның босағанын көргенде өзің де бір түрлі боп кетесің. Қамқа əжеңнің сол кескіні көз алдымнан кетпей қойды. Сенің қабағыңды кішкене кірбің шалса əжеңнің сол бір мұңайған түрі көз алдыма келе қояды. ... Қамқа əжем. Мен өз анамнан жеті жасымда жетім қалдым да, есімді білгелі Қамқа əжемнің қолында өстім. Қамқа əжем тура туған анамдай болды, шешемді жоқтатқан жоқ деп айтсам, мүмкін рас та болар. Бірақ ...туған шешенің қандай болатынын көрмеген адам оның орнын басқан адамды кіммен теңейді? Қамқа əжем елпілдеп көрген жоқ, ең ықыласы түсіп кеткенде басымнан сипап, бауырына қысады да, кейде маңдайымнан иіскеп «бара ғой қалқам», деп қоя беретін. Сонда да оның мені жақсы көретінін кішкентайымнан — ақ білуші едім. Бала деген сезімтал ғой, кейде үлкенді алдап кететін жерден баланы алдай алмайсың. Қамқа əжемнің сырты қанша салқын болғанмен оның ішінде термосқа құйған астай суымайтын бір ыстығы барын сəби кезімнен сезсем керек. Əйтеуір осы кемпірді өгейсінген кезім болған жоқ, бірақ əжеме еркінсіп, еркелік жасаған кезім де, əй, болмаған шығар. Қанша жақсы көрсем де өзінен кəдімгідей қаймығатынмын. Жалғыз мен емес, Қамқа əжемнен біздің үйдің іші түгел қаймығатын. Үйдің іші деймін-ау, бүкіл ауылда ол кісінің бетіне келген адам жоқ. Əжем кең сүйекті, бет бітімі де кесек, ажарлы кісі. Менің бір байқағаным біздің қазақта неше түрлі, бір-біріне ұқсамайтын ұлттардың бет бедері бар. Дариға жеңешем бітік көз, нағыз корей тəрізді болса, биік қабақты, құс мұрын, ақсары Қамқа əжем Европа елінің əйелдеріне ұқсас. Ірі жүзді өңінің жылитын кезі сирек, əманда қатқыл. Анау-мынау адамды ықтырып тастайтын тəкаппарлығы да бар. Кейде біреудің орынсыз айтылған сөзіне, немесе оғаш мінезіне тіл қатып сөзін шығын қылмай-ақ тəкаппар кескініне мысқыл жүгіріп бір қарағанда əлгі бүлдіріп алған адам кішірейіп шөгіп қалатын да, ал өзгелері бойын жинап ала қоятын. Əдетте ауылдың үлкен-

кішісі болсын, əйел-еркегі болсын «алды қатты кісі» деп қаймығып, Қамқа əжемнің алдында мұнтаздай болатын. Мен аттанар кезде Қамқа əжемнің осы мінезі күрт өзгергені сонша тіпті өзім танымай қалғандай болдым. Оңаша бөлмеде ол — пұл затымды жиыстырып жатыр едім, үстіме əжем кіріп келді. Ол кіргеннен — ақ көңілім əлденені секем алғандай болып еді; бұрынғы байсалды паң қимылы жоқ, келісінде бойына бітпеген бір асығыстық бар. Қасыма тақап келді де, кенет неге келгенін ұмытып қалғандай, қипақтап сəл бөгелді. Дəл осы сəтте тұңғыш рет əжемнің бетінен бір дəрменсіздік нышанын көріп, жүрегім дыз ете түсті. Содан мені оқыс құшақтап алды да, сүйекті ірі кеудесіне қатты қысып, самайымнан жабысып сүйіп, кенет өксіп — өксіп жылап қоя берді. Даусын шығармай, тістеніп алып солқ — солқ етеді. Мұндайда мен қалай шыдайын, егіліп жүре бердім. Қамқа əжем көңілінің босағаны қандай төтен болса, бойын да сондай оқыс тежеп, кимешегінің шетімен көзін сүртіп алды. Содан кейін мені бір қадам аулақтатып бетіме тіке қарады. Осы бір қарасы менің де жасымды тыйып тастады. «Біздің көзіміз көріп, құлағымыз естімеген жат жұрттың арасына кетіп барасың. Қайтейін, өзің ғой, қалап алған. Пешенеңе жазылғаны сол шығар. Көрмеген жердің ой — шұқыры көп болады, алдыңда не барын қайдан білесің. Тек, қиын-қыстау күн туса осалдық көрсетіп азаматыңның сағын сындырма. Оған да тапсыратын сөзімді айттым» — деді де шығып кетіп еді. Айналайын, ақ əже, сондағы айтқан сөзің осы екен ғой. Сампылдап сөйлеген дауыстар, асыға басқан аяқ дүрсілі. Қасымбек ояу жатыр екен, менің шошып оянғанымды көріп, елегізіп басын көтеріп алды. — Шошып оянған жоқсың ба, Нəзираш? – деп сұрады үрпиіп. «Үрпиіп» дейтінім, қараңғы болса да, оның даусынан үрпие қарағанын сездім. Біреу асыға басып келіп есік қақты. — Жолдас лейтенант, жолдас лейтенант, тревога! – Николай даусы... Қасымбек орнынан ұшып тұрып киімін іздей бастады. Мен шам жағайын деп едім, қараңғыда шырпы таба алмай састым. Қасымбектің кейбір түндерде осындай тревогамен асығыс кетіп қала беретіні болушы еді, оған да үйренетін кезім болған, бүгін не жамандыққа көрінгенін , тұла

бойым қалтырап, буыным кетіп қалды. Шырпы таба алмай столдың үстін сипалай берем. Мен сөйтіп қараңғыда босқа қарманып тұрғанымда Қасымбек киініп те алды. — Сен... сен жата бер, Нəзираш... əншейін жаттығу тревогасы шығар, — деді Қасымбек. Бірақ мұның дауысында қобалжу бар, əдеттегісіндей сенімді айта алмады. Осы бір үрейдің қайдан тарағанын білмеймін. жаңағы есік қаққан Николай даусы... көңіліме үрей салып кеткен соның дауысындағы діріл ме? Дүрсілдеген қадам тықыры ұлғайып барады. Əр тұстан асығыс дауыстар естіледі. Нe де болса, шырт ұйқыға кетіп баратқан жұрттың басын төсектен жұлып алған бір қарбалас бар. Қасымбек үйден асығыс шығып кетті. Қараңғы бөлмеде жалғыз өзім селтиіп тұрып қалыппын. Сəлден кейін есімді жиып, столдың үстінен шырпы тауып алып шам жақтым. Кетер Қасымбек кетіп қалды, енді неге шам жаққанымды білмеймін, шамасы, жалғыз өзім оңаша бөлмеде қараңғылықтан сескенген болармын. Бірақ шам жаққанмен де жаңағы бір көңіліме кірген жиренішті үрей тарамай қойды. Қасымбек есік ашқанда селк ете қалдым. — Сен не ғып жатпай отырсың?—деді Қасымбек. - Жəй... ұйқым ашылып кетті. Иə, жайша ма екен? — І — і... пəлендей еш нəрсе жоқ. Командирлер орнында болсын, əскер дайын тұрсын депті, Мүмкін жоғарғы жақтан тексеру келетін шығар. Байқаймын, Қасымбек өзі де анығын білмей қатты қобалжып тұр. Ар жағында үлкен бір күдігі бар сияқты, соны айтуға бата алмай, айтпауға жəне шыдамай тұрған жайы бар. — Шыныңды айтшы, жаманат хабар жоқ па? — Білмеймін, Нəзираш. Əскерге оқ-дəрі жеткізуге əмір беріпті. Мүмкін сақтық шығар. Əзір ешкім анығын білмейді. Сен қобалжи берме. Бүгін ештеңе бола қоймас. Жатып ұйықта, — деп Қасымбек иығыма қолын салды. Жүрегім бір сұмдықты сезді ме, білмеймін, əйтеуір тұлда бойым

тітіркеніп, Қасымбекті жабысып құшақтай алдым. Содан солқылдап жылап тұрғанымды бір-ақ білдім. Қасымбек те мені бауырына қысып, бетімнен, көзімнен сүйеді. Ерні босап кеткендей «қой, Нəзираш, оның не?», «Қой, ештеңе болмас... Күн демалыс қой...» «Саған жылауға болмайды...» деп жұбатпақ болады. Даусы жалынышты, бүкіл тұлғасында үлкен күйзеліс бар, мен жылағанға менен бетер қиналады. Осы сəтте: «Қиын-қыстау күн туса осалдық көрсетіп азаматтың сағын сындырма» деген Қамқа əжемнің қатқыл кескіні көз алдыма келді де, көз жасым оқыс тыйылды. Қасымбектің құшағынан өзім босанып: — Бара ғой. Жолдастарың күтіп қалар, — дедім. Қасымбек менің тез жұбанғаныма қуанып, иығымды кеудесіне қаттырақ қысты да шығып кетті, бірақ менің көңілім орнына түспеді. Командирлер кетіп қалды. Аяқ тықыры саябырсығанмен əйелдердің бір-бірімен алыстан тілдескен дауыстары естіледі. Қараңғыдан қорқатын сияқтымын. Өзімді қанша тежедім десем де елегізген көңіл басылатын емес. Үйде керосин аз болса да шам жарығымен ұйықтап кетпек болып төсегіме қайта жаттым. Үркіп кеткен ұйқы тез арада қайтып оралмады. Үйдің іші қара көлеңке, терезе алдында жетілік шамның бармақтай жалыны жылтырайды. Өз жүрегімнің дүрсілін естігендей болам. Бүйірім солқылдайды. Жəй ғана солқылдамай бір түрлі суырып ауырғандай болады, жаңағы алас-қапаста есімнен шығып та кетіпті – ау, қимылдайды. СОЛ. Өз тіршілігінен хабар беріп жатқан ішімдегі жан иесінің қазір аты жоқ. «Бала... нəресте... бұл атаулар оған əзірге қонбайтын сияқты, бар тапқаным «СОЛ» деймін. Қасымбек кеткенмен мына қара көлеңке бөлмеде «екеуміз» қалыппыз. Мен енді «оны» анығырақ сездім. Менің бойымда екінші бір өмір өсіп келе жатыр. Ғажап... Осы тұста бұрын басымнан кешпеген тосын хəліме үйрене алмай дөңбекши бердім. Ұйықтайын деп көзімді жұмам, бірақ көзім ілінбейді. Кірпігім айқасқанда қараңғылық қиялынан, шамның бармақтай жарығы бұлдырап алыстап кетеді. Мен айсыз түнде далада келе жатқан сияқтымын. Қарауытқан сауыры кең қырат пен жұлдызы сирек қара күңгірт аспанның арасы жалғасып кеткен, бар дүние қарауыта толқып теңселіп тұрғандай. Тек алыста бармақтай шырақ, əлсіз шырақ жылтырайды. Жеті жасар қыз

бала сол титімдей сəулеге үрейлене, үрпие қарайды. Кішкентай қыз моладан қорқады, артына үрпие қарайтыны содан. Ал, қарамайын десе... Ол арада əлі топырағы суымаған анасы жатыр.Моладан қанша қорықса да, сол жаққа барғысы келіп тұрады. Сол күні кешке Қамқа əжем мені шақырып алды. Біз ондайда «неге шақырдың»деп сұрамайтынбыз, үнсіз ғана үлкеннің əмірін тосамыз. Əжем ескі шүберектен пілте өріп алды да, оны тостағандағы қойдың тоң майына батырды. Содан кейін жайнамазын бүктеп қолтығына қысып, тостағанды маған ұстатты да: — Жүре ғой, балақайым, апаңның басына барып келейік, — деді. Күн батып баратқанда екеуміз ауылдың сыртындағы зиратқа келдік. Шымнан қалаған, мүжіліп шөгіп қалған ескі молалардың бергі шетінде топырағы басылмаған жас қабір. Сол жас топырақтың астында менің апам жатыр. Дəл осы араға жерлегенін өз көзіммен көргенмін. Содан бері: «мүмкін апам тіріліп кетіп, топырақтың астында тұншығып, қиналып жатқан жоқ па екен?» деген ой тұла бойымды түршіктірумен болған. Қазір де топырақ астынан тың тыңдап құлағымды тосам. Қамқа əжем шарт жүгініп құран оқып отыр. Мен оның бір сөзін түсінбеймін, оның үстіне Қамқа əжем, молдалардай əуенге салып созбай, көбіне іштей күбірлеп, ақырын оқиды. Қамқа əжем құранды ұзақ оқыды. Қанша айтқанмен бала емеспін бе, мен алаң болып кетіп едім, бір кезде үнсіз етегімнен тартып қалды. Сөйтсем қолын жайып бата қылып жатыр екен, мен де қолымды жайдым. Бата қасиетті нəрсе. Батада айтылған тілекті құдай береді. Мен де іштей күбірлеп құдайдан апама бар жақсы тілек тілеп жатырмын. Қамқа əжем бетін сипап, қатты бір күрсініп қойды. — Апаңа жақсы тілек тіледің бе, қалқам? Сен періштесің ғой. Сенің тілегің қабыл болады, — деді менің маңдайымнан сипап. Содан соң майға батырған пілтені тұтатып қабірдің басына қойды да: — Артыңда қалған шырағың сөнбесін, жарқыным, — деді.

Қамқа əжем ұсақ-түйек күйбеңді білмейтін адам, көбіне ірі сөйлейді, мына сөзі де маған аруақты естіліп, төбе құйқам шымырлап кетті. Қараңғы түнде ауылға қайтып келе жатып артыма қайрылып қарай бергенім де сол. Қамқа əжеме қанша сенсем де көңілімде бір күдігім бар: əжем «шырағың сөнбесін» деп еді, біз тұтатып кеткен ана шырақ, майы таусылып, қазір — ақ сөніп қалмай ма? Ақыры шыдай алмай осы күдігімді сұрадым. — Əй, балам — ай, əлі баласың ғой, — деп əжем басын шайқады. — Сенсің ғой оның шырағы. Сенің тілеуіңді тілеп кеткен жоқ па, бейшара. Қамқа əжемнің осы сөзі менің сəби көңіліме өшпестей əсер етті. Сонау қараңғыда жылтыраған кішкентай шырақ... Сол шырақ тура менің сəби көкірегімде жылтырап жанып тұрғанын ап-анық көзіммен көргендей болдым... Тағы да бүйірім солқылдайды. Қимылдап жатыр. Жаңа ғана тұла бойымды тітіренткен үрейден кейін... өн бойыма жайлы, рахат жылу тарап келеді. Мына қараңғы түнде, қара көлеңке бөлмеде тағы да бір əлсіз шырақ тұтанып, жылтырап жанып келеді. 6 Қанша ұйықтағанымды білмеймін. Тағы да шошып ояндым. Көзімді ашып алсам құлан иектеніп таң атқан екен, біреу дүрсілдетіп есік қағады. — Надя! Надя! Не ғып жатырсың? Түр тезірек! Светаның даусы. Бір жаманат болып қалған сияқты...даусы ышқынып шығады. Буыным қалтырап төсектен əзер көтеріліп, тəлтіректеп барып есік аштым. — Бол, Надя, тез жинал. — Не боп қалды? — Соғыс! Немістер соғыс бастапты. Бізді вокзалға жөнелтейін деп жатыр. Бол тезірек! Қапелімде ешнəрсенің байыбына жете алғаным жоқ. Қайдағы соғыс? Не соғыс? Əйтеуір бір жамандықтың болғанын сезіп, бойыма діріл еніп

келеді. — Ау, болсайшы енді. Тез киін. Қасымбек... Николай... олар қайда? Света осы кезде буыны босағандай орындыққа отыра кетті. — Мен қайдан білейін. Олар əскер емес пе. Соғысқа кеткен шығар, — деді бір түрлі даусы солғын тартып, өзі де солып қалғандай кішірейіп кетті. Менің миыма бip оқиға енді ғана жетті. Соғыс басталып кетті... Мен оны енді қайтып көремін бе, жоқ па? Түнде адам сияқты қоштаса да алмай қалдым — ау. — Асықтырып жатыр ғой, — деді Света жайымен. Жаңағы кірген кездегі аптығы басылып, орнынан ақырып көтеріліп, қолыңа ілінген затыңды ал да тезірек шықсайшы. Адам баласының жаратылысы қызық — ау: өз өміріңдегі нəрсенің үлкені қайсы, елеусіз ұсағы қайсы, көбіне соны ажырата алмай шатасасың. «Жолға жинал» деген соң, тас төбемнен жай боп түскен соғысты да бір сəтке ұмытып, дүние — мүлкімді жиыстырып əуре боп жатырмын. Қазақ «кедеймін десең көшіп көр» деуші еді, сыбай — сылтаң жүрген екі жас қанша дүниеміз жоқ десе де, ол — пұл жиналып қалыпты. Төсек-орын ,ыдыс-аяқ, көр-жер... əрқайсысына бір жармасам. Бəрі керек сияқты. Мен сыртқа шыққанда, таң сарғайып атқан екен, қораның ішінде сапырылысқан əйелдер – бір кіріп, бір шығып, аз ғана дүниелерін сыртқа тасып əлек. Ираида Ивановнаның күйеуі сидиған арық, ұзын тұра лейтенант, еркектерден əзірге көзіме көрінгені сол ғана бір қолында ыдыс- аяқ салған шелек, бір қолында түйіншегі бар, алақтап бала көтерген əйеліне қарай береді. — Апырай — ай, Раечка, сен қайтер екенсің? Саған қиын болады — ау, Раечка, — дейді жалтақтап. Қиын болса қайтер дейсің. Жолыңнан қалма енді, — деді Ираида Ивановна. — Көппен бірге амалдармыз. Бар енді, бастығың кейіп қалар.

Ираида Ивановна балаларын ертіп, түйіншектерін есік алдына жинап жатыр. Əдеттегідей сабырлы, асып — сасуды білмейді. Күйеуі əлі де қипалақтап қасынан кетер емес. — Апыр-ай, қап ə... Таң атпай соғыс бастағанын қарашы құрғырлардың. Мен сені машинаға мінгізіп салайын,— дейді. — Қол-аяғым бүтін. Өзім де мінем ғой. Сені іздеп жатқан шығар, Ваня. Бастықтар кейіп қалар. Аға лейтенанттың дөңгеленіп кеткен көзі жаутаңдап балаларына қарайды. — Ваня, Ваня қайда? Шурик. Боренька, бері кел,— деп балаларын шақырып алып, шетінен сүйіп жатыр. Балаларын сүйіп болып əйеліне жармасты.— Ал, сау бол, Раечка. Балаларыңа сақ бол. — Ваня, өзіңе сақ бол. Сақтанып жүр, — дегенде Ираида Ивановнаның даусы да тарғылданып кетті, қанша сабырлы əйел болғанмен қоштасар жерде қалай шыдасын. Meн Қасымбекпен адам сияқты қоштаса да алмай қалдым. Біздің бəрімізге бір-ақ машина беріпті, əйелдер топырлап соған заттарын тиеп жатыр, көбісі кузовқа тиеліп отырып алған, содырақ келген Света екеуміздің тұмсығымыз батар емес.

Елизавета Сергеевнаның заттарын күйеуінің ординареці тиеп жүр. Өзі хрусталь вазасын шүберекке орап, кеудесіне қысып алған, қай жерге қоярға білмей сасып тұр. — Миша, Миша, мына вазаны сынбайтын жерге қойшы, — дейді ординарецке. — Елизавета Сергеевна, бұл машинадан сынбайтын жер табу қиын ғой. Өзіңіз кабинаға мініп, қолыңызға алып отырыңыз, — дейді ординарец. Ираида Ивановна балаларын машинаға мінгізе алмай əлек. Үш бала жаутаңдап шешесіне қарайды. Үлкен Ванясы жөргектегісін көтерген, Шурик пен Боря шешесіне жəрдемдесіп ұсақ-түйек түйіншектерін арқалап алған. Дабырлаған қалың əйелдерден береке қашып бара жатыр еді, бізге арнайы бөлінген, мен шала танитын лейтенант, əйелдердің шаңқылдаған шуылын басып, айқайлай сөйлеп тəртіп берді. Ол алдымен машинадағы əйелдерді түсіріп, жұрттың жүгін түгел тиетті де, сосын балалы əйелдерді ғана мінгізді. — Қалғандарың бес шақырым станцияға жаяу барасыңдар. Тек тезірек жетіңдер. Эшелон күтпейді, — деп əмір берді. Біз затымызды тиеп жиналғанша таң да əбден ағарып атып, шығыстан қызыл жалқын сəулесін шашып күннің құлағы көрінді. Біз шұбатылып усадьбадан шыққанда жаңағы əлем сасқан əбігер де толастап, енді ентелей басып, үнсіз келеміз. Орманы мен көк шалғынды далаңқайы аралас алқап сарғыш мөлдір сəулемен реңі жұмсарып, əлі ұйқысы ашылмағандай маужырап тыныш жатыр. Құс ұйқысынан оянып бірен-саран сергек торғайлар ғана шырылдайды. Ертеңгі салқын тұла бойымды құрыстырып, тітіркеніп келем. Мына маужыраған бейбіт шақта осы дүрлігу... маған бір түрлі жат көрінеді. Жылы төсектен үркітіп тұрғызған жылы ұямды бұзған сұмдықтың бар салмағы əзір менің миыма жетіп болған жоқ. Сол алғашқы күні,одан келесі күндері де мен басыма төнген қауіп – қатерді дұрыстап сезгенім жоқ. Алдымда не барын білсем... бірақ адамның алдында тұрған зауалды білмейтіні де бақыты шығар. Төбемізге келіп қалған жаудың самолетін де білгенім жоқ. Біз екі-үш шақырымдай жер жүріп, станцияға жақындап қалғанбыз, төбесі шошайып

станцияның су тартатын мұнарасы да көрінген. «Қашан жетеміз» деп, менің екі көзім сол жақта еді, кенет құлағыма алыстан талып шыққан бір гүріл естілді. Əуелгіде оны елеген де жоқ едім, шыққан сол булыққан гүріл бірте-бірте үдей берді. Осы бір бұрын естілмеген тосын дауыстан көңілім елегізіп, жан — жағыма қарап едім, көзіме еш нəрсе көрінген жоқ. Сөйткенше: — Воздух! Неміс самолеттері! — деген ащы айқай құлақ шекеме қылқандай қадалды. Əйелдердің көбісі не қыларын білмей аңырып тұрғанда əлгі гүріл тіпті үдеп кетті. Жақындап қалған жау самолетінің гүрілі бүкіл ауаны қалтыратып, адамның буынын алып барады. Бұғып баратқан басымды зорға көтеріп, аспанға қарап, қайтқан қаздай тізіліп келе жатқан қарасұр самолеттерді көрдім; жаңа шыққан күнге шағылып бауырлары жарқ-жұрқ етеді — алмастың жүзіндей қара жарқыл тура ажалдың өз сəулесі сияқты. Зəре — құтым ұшып, Светаның шынтағынан ұстап алып, жолдың шетіне қарай жүгіре беріппін. Оның да тұла бойы дір-дір етеді. Екеуміз есімізден танып, өкпемізді қолға алып зытып бара жатыр едік: — Жат! Жатыңдар!— деген айқай шықты. Света екеуміз қатар құладық. Иін тіресіп бір-бірімізге тығыла түсеміз. Əуеден төніп келе жатқан ажалдан сескеніп, саз топырақты жасыл жерге батып кеткіміз келіп, төбеден түсетін бомбаны тосып бар денеміз бір уыс болып жиырылып қалған. — Өтіп кетті. — Иə, өтіп кетті. — Тұрыңдар, қатындар. Станцияға жетейік. Бұл сөздердің мағынасы бізге дұрыстап жеткен де жоқ. «Бізге» дейтінім Света екеуміз жүрегіміз дүрсілдеп бірге coғып, жанымыз бірге ышқынып, осы үрейлі сəтте екеуміз бір денедегі екі қол сияқты болып кеттік. Светаны білмеймін, менің өз басым дəл солай сезіндім. Есін ертерек жиған əйелдер етектерін қағып, ұзап баратқан самолеттерге қарап тұр; олардың əлі де бір

нəрсені көруге, сөйлесуге шамалары келгені ғажап. — Станцияны бомбаламайды. Əрі кетті. — Қайтып оралып соғып жүрмесін. — Біздің зенитчиктер қайда? Истребительдер қайда кетті? Бұл сөздер менің құлағымды жанап, миыма соқпай кетіп жатыр. Іштен тітіренткен жиіркенішті дірілді баса алатын емеспін. Аспанда ажал ұшып өтті. Енді мына тыныш төңіректі түгел соның салқыны шалып, ажалдың суық лебі ауаға таралып, кісінің тұла бойын жайлап барады. Светаның қаны қашын кеткен, өңі шүберектей аппақ. Оның қуарған өңінде ажалдың салқыны бар. Мен соны ап-анық сездім. Енді байқасам анау сөйлесіп тұрған, шашылған заттарын жиыстырып жүрген əйелдер де сондай. Бұлардың бəрін де ажалдың демі шалып етті. Бəрі де қазір өлі дене болып сұлап жатуы мүмкін еді. Осы жүргендердің ендігі өмірлері бұрынғыдай баянды, бекем емес, неғайбіл, ешкім де енді өз тірлігіне сене алмайды. Анау, біздің зенитчиктер мен летчиктерге кейіп тұрған ұрысқақ Муся да жаңағы самолеттер енді бір айналып соқса жағы қарысып жер құшып жатуы мүмкін. Осы бір ауыр əсер жаншып тастады ма, сүлесоқ қалпымнан ұзақ уақыт арыла алмай, əйтеуір көппен бірге жүре бердім... Біз станцияға екі өкпемізді қолымызға алып асығып жеткенімізбен, бізді жөнелтуге асыққан адам көрінбеді. Бізді алып келген лейтенант пен бір-екі жауынгер өз бөлімін қуып жетуге кетіп қалды. Басқа бөлімдердегі командир əйелдері де ағып-тамып келіп жатты. Бəріміз жабылып станцияның бастығын іздедік. О, ғажап, осы аласапыранның арасында балалар ойнап жүр. Кəдімгі балалар, ұрысқақ Мусяның қызы Люся Шурикке: — Енді сен жасырын. Боря екеуміз іздейміз,— дейді. Боря екеуі көздерін басып теріс айналып тұрғанда Шурик жүгіріп барып біреудің үлкен бір бума жүгінің тасасына жасырынды да «ізде» деп дауыстады. Люся мен Боря қалың жүктің арасынан Шурикті іздеп таба алмай жүр еді, осы кезде құдды қуыршақ сияқты көзі дөп-дөңгелек, беті

томпиған төрт жасар қыз: — Ол мұнда! Мұнда! Мен көрдім,— деп айқай салды. Шурик жүктің тасасынан оған жұдырығын түйіп еді, кішкентай қыз қағу көрмеген ерке болса керек, оған тынған жоқ. — Meн көрдім. Бəрібір айтам, — деп, қолын шапаттап секіреді келіп. Кішкентай, тəмпіш «тентек» мұрын, жүзі күлімдеп тұратын керемет сүйкімді қыз екен. Ана балалар кейіген сайын мəз болады. Балалардың ойыны үдеп барады. Бес-алты жастағы сыған тəріздес бұйра шаш, бадырақ көз қара бала пальтосын сыпырып, бір жеңін қарына іліп алып, өзі шамалас сары баланы қуып жүр; жете беріп пальтомен ұрмақ болады, анау дарытпайды. Əлгі «қуыршақ» қыз оған да мəз. — Ұр! Ұр!— деп екі қолын шапаттап айқай салады. Кейбір əйелдер балаларын жоғалтып, айқайлап жүгіріп жүр. Бірақ балалар уайым-қайғыны ұмытқан: күліп, айқайлап, жұрт сапырылысқан перронда асыр салады, буып — түйіп қойған жүктің үстіне шығып, төмен қарай секіреді, жұрттың осы дүрліге көшуінің өзі оларға қызық думан сияқты. Томпаң-томпаң етіп, қызықтары басылар емес. Қазақ баланы «періште» дейді, баланың аузынан жақсы сөз шықса, оны аузына «құдай салды» деп қуанады, сəбидің тілегі қабыл болатынына ешкім шек келтірмейді. Менің өзім орта білім алсам да қазақша тəрбиелендім, құдайға сенбесем де, қазақтың көп ырымына сенемін, əсіресе бала туралы айтылғандарына күмəнім жоқ. 7 Біз станциядан аттанар кезде ызы — қиқы шу болғанмен поезд жүрісін түзеп шығысқа қарай бет алған соң жұрт тез тынышталды. Вагон ішінің əлгінде ғана алқынған аптығы басылып, жұлынған түйме, жыртылған өңірге кінəлі белгісіз жандарға арналған қарғыстар айтылып, сонымен бірге буыншақ-түйіншектер де тəртіпке келтіріліп жатты. Əйел затының аузы мен қолы қатар қимылдайтын əдеті емес пе.