«Тіл және мәдениетаралық коммуникация»

5. Жалқы есімдер: 1992 (салыстыру шін) 1995 1. Moscow [М скеу]. 1. Red Square [ ызыл ала ]. 2. The Kremlin [Кремль]. 2. Moscow [М скеу]. 3. Red Square [ ызыл ала ]. 3. Kremlin [Кремль]. 4. Moscow State University [М скеу мемлекеттік университеті]. 4. MSU [MМУ (М скеу мемлекеттік университеті)]. 5. Ivan [Иван], Leningrad [Ленинград], Tchaikovsky [Чайковский], Dostoevsky 5. Boris Yeltsin [Борис Ельцин], Lenin [Ленин]. [Достоевский], Siberia [Сібір], Yeltsin [Ельцин], Gorbachev [Горбачев]. 6. St. Petersburg [Санкт-Петербург], Arbat [Арбат], Bolshoi Theatre [ лкен 6. Saint Petersburg [Санкт-Петербург]. театр], St. Basil’s Cathedral [Василий Блаженный соборы]. 7. The Volga [Волга], Pushkin [Пушкин], Lenin [Ленин]. 7. Siberia [Сібір], Pushkin [Пушкин]. 8. Suvorov [Суворов], Dmitry Donskoy [Дмитрий Донской], Moscow suburbs 8. Stalin [Сталин], Arbat [Арбат], Dostoevsky [Достоевский], the [М скеу т бі, М скеу ма ы]. Bolshoi Theatre [ лкен театр], Peter the First [Бірінші Петр]. 9. Moscow [М скеу], Alexander Nevsky [Александр Невский], Dmitry Donskoy [Дмитрий Донской]. 10. Tolstoy [Толстой], GUM [ГУМ], «Zhiguli» (a car) [«Жигули» (машина)], USSR [КСРО], Chechnya [Шешенстан]. 1998 жылы ж ргізілген сауалнама н тижелері: 1. Қолданылу жиілігі бойынша алғашқы он орынды Америка мен америкалықтар туралы мынадай с здер алды: 1. New York [Нью-Йорк] (35 ). 2. The Statue of Liberty [Бостанды ескерткіші] (33 ). 3. Bill Clinton [Билл Клинтон] (27 ). 4. Smile [улыбка], Hollywood [Голливуд] (22 ). 5. McDonalds [Макдональдс] (19 ). 6. Freedom [Бостанды ] (18 ). 7. Washington D.C. [Вашингтон ( ала)] (11 ). 8. Skyscrapers [к кпен талас ан биік йлер/к к тіреген к п абатты йлер], business [бизнес] (10 ). 9. George Washington [Джордж Вашингтон], friendly [досты ], dollars [доллар], hamburgers [гамбургер], Coca-Cola [кока-кола] (8,5 ). 10. White House [А й], baseball [бейсбол], basketball [баскетбол], Disney and Disneyland [Дисней мен «Диснейленд»] (6,5 ). 1998 жылы та ырыпты топтар бойынша ж ргізілген сауалнама н тижелері: 2. Америкалықтардың мінез-құлқы: 1. Smiling [к лім а ан]. 2. Friendly [ашы -жар ын]. 3. Democra c [демократияшыл], proud [т каппар], self-con dent [ з- зіне сенімді], patrio c [отанс йгіш]. 4. Funny [к ілді], happy [ уанышты], stupid [а ыма ], healthy [дені сау], long [ зын], noisy [дауры па]. 5. Proud [т каппар], self-important [ма аз\\д кей], greedy [сара ], fussy [даукес], communica ve [тез тіл табысатын]. 6. Warm [ і жылы], rude [д рекі], quick [шапша ]. 7. Unfriendly [теріс пи ылды], cheerful [к ілді], good-natured [жайлы мінезді]. 8. Hypocrisy [ ятсыз], racism [н сілшілдік]. 9. Militant [жауж рек], overworking [ те к п ж мыс істейтін адам], borrowing brains [біреуді е бегін пайдаланушы], angry [ашулы]. 3. АҚШ-тың бүгінгі мірі: 1. Freedom [бостанды ].

2. Business [бизнес]. 3. Coca-Cola [кока-кола], hamburgers [гамбургер], dollars [доллар]. 4. Basketball [баскетбол], baseball [бейсбол], cowboys [ковбойлар]. 5. Fast food [(фаст-фуд) д мханалары], football [футбол], jeans [джинсы], cars [машиналар], hot dogs [хот- дог]. 6. President [президент], money [а ша], popcorn [поп-корн], music [музыка], states [штаттар], Independence Day [Т уелсіздік к ні]. 7. Pop culture [поп-м дениет], NBA (Na onal Basketball Associa on) [НБА ( лтты Баскетбол ассоциациясы)], lms [кинофильмдер], lm stars [кино ж лдыздар], di erent na ons [ рт рлі лттар], American dream [америкалы арман], independence [т уелсіздік], black people [ ара н сілділер], fat people [семіздер]. 8. Junk food [сапасыз, тез дайындалатын тама ], Indians [ ндістер], bikers [байкерлер], teenagers [тинейджерлер (жас спірім)], green card [«жасыл карта»], divorce [ажырасу], industry [ нерк сіп], lack of culture [м дениетті жо ты ы], educa on [білім]. 9. Supermarkets [супермаркеттер], pizza [пицца], drugs [есірткі], very expensive medicines [ те ымбат д рі], drugs [есірткі], bank [банк], tra c [жол оз алысы], universi es [университеттер]. 10. Beer [сыра], turkey [к ркетауы еті], cheeseburgers [чизбургер], chewing gum [са ыз], mess [бейберекетсіздік], prosperity [г лдену], sex [секс], discrimina on [дискриминация], a possibility to earn money honestly [адал а ша табу м мкіндігі], farmers [фермерлер], t-shirts [футболкалар], free style of clothes [еркін киім стилі]. 4. Табиғат, пейзаж: 1. Skyscrapers [к кпен талас ан биік йлер/к к тіреген к п абатты йлер]. 2. Ocean [м хит]. 3. Highways [шоссе]. 4. Tornado [торнадо]. 5. Big avenues [ лкен авеню], large streets [ лкен к шелер]. 6. Green grass [к к ш п]. 7. Na onal parks [ лтты саяба тар]. 5. Жалқы есімдер: 1. New York [Нью-Йорк]. 2. Statue of Liberty [Бостанды ескерткіші]. 3. Bill Clinton [Билл Клинтон]. 4. Hollywood [Голливуд]. 5. McDonalds [Макдональдс]. 6. Washington [Вашингтон]. 7. George Washington [Джордж Вашингтон]. 8. White House [А й], Disney and Disneyland [Дисней мен «Диснейленд»]. 9. Columbus [Колумб], Abraham Lincoln [Авраам Линкольн], John Kennedy [Джон Кеннеди], Michael Jackson [Майкл Джексон], California [Калифорния]. 10. Elvis Presley [Элвис Пресли], Madonna [Мадонна], Los Angeles [Лос-Анжелес]. 11. Alaska [Аляска], Chicago [Чикаго], Stealth F-117 A [Стелс Ф-117 А], Ronald Reagan [Рональд Рейган], Yale University [Йель университеті], Mar n Luther King [Мартин Лютер Кинг], Broadway [Бродвей], Vietnam [Вьетнам], Pentagon [Пентагон], Michael Jordan [Майкл Джордан], Jack London [Джек Лондон], Julia Roberts [Джулия Робертс], Mickey Mouse [Микки Маус], Budweiser [«Будвайзер»]. 12. Theodor Roosevelt [Теодор Рузвельт], Hilary Clinton [Хилари Клинтон], Uncle Sam [Сэм а ай], Theodor Dreiser [Теодор Драйзер], Hemingway [Хемингуэй], J. F. Cooper [Дж. Ф. Купер], «May ower» [«Мейфлауэр» (те із кемесі)], Forrest Gump [Форрест Гамп], Kevin Kostner [Кевин Костнер], Texas [Техас], Niagara Falls [Ниагара сар ырамасы], Miamy Beach [Майами Бич], Las Vegas [Лас-Вегас], Manha an [Манхэттен]. 1998 жылы М скеу мемлекеттік университеті студенттеріні тіл мен м дениет ар ылы лемді бейнелеуіндегі Ресей мен орыстар к рінісі:

1. Жиі қолданылатын он с з: 1. Poverty [кедейлік] (35 ). 2. Moscow [М скеу] (32 ). 3. Soul [жан], vodka [ара ] (20 ). 4. Birch-trees [ айы ] (18 ). 5. Kremlin [Кремль], Pushkin [Пушкин] (16 ). 6. Rouble [рубль], caviar [уылдыры ], crisis [да дарыс] (15 ). 7. Winter [ ыс], snow [ ар] (14 ). 8. Motherland [отан], culture [м дениет] (12 ). 9. Ma a [мафия], no good roads [жолсызды ], songs [ ндер], puzzling [ж мба ], unpredictable [т рлаусыз] (10 ). 10. Villages [деревнялар], chastushkas [частушкалар] (8 ). 2. Орыстардың мінез-құлқы: 1. The na onal spirit [ лтты рух], russian soul [орыс жан д ниесі]. 2. Love for Motherland [отан а деген махаббат]. 3. Emo nal [эмоционалды], sen mental [н зікжанды]. 4. Pa ent [шыдамды], generous [жомарт], hospitable [ она жай]. 5. Talka ve [с зше ], open [ашы ], kind [ айырымды]. 6. Puzzling [ж мба ], unpredictable [т рлаусыз]. 7. Fools [а ыма тар], wicked [ызалы], narrow-minded [шектеулі]. 8. Gloomy [т нерген], fussy [к йгелек], the mentality of a mob [хайуанды инстинкт]. 9. Unaggressive [ а -со ы жо ], kind [ айырымды]. 10. Melancholy [сары уайым а салын ыш], inaccurate [жайбара ат], light-minded [же ілтек]. 3. Ресейдің бүгінгі мірі: 1. Poverty [кедейлік]. 2. Vodka [ара ]. 3. Rouble [рубль], caviar [уылдыры ], crisis [да дарыс]. 4. Culture [м дениет], museums [музейлер]. 5. Ma a [мафия], no good roads [жолсызды ], songs [ ндер]. 6. Chastushkas [частушкалар], no laws [за ны жо ты ы]. 7. A great poten al [ леуеті лкен], communists [коммунистер], hope [ міт], friends [достар], homeland na ve culture [елді лтты м дениеті], arts [ нер], history [тарих], roots [тек]. 8. Dirt [кір], mess [бейберекетсіздік], family [отбасы], hopelessness [ мітсіздік], uncertain future [т сініксіз болаша ], fear [ ор ыныш], poli cs [саясат]. 9. Misery [ ай ы], darkness [ ара ылы ], humour [ зіл], books [кітаптар], parliament [парламент]. 10. Balalaika [балалайка], dustbins [ о ыс салатын ж шіктер], unemployment [ж мыссызды ], ruins [ ирандылар], dirty shoes [кір ая киім], matryoshka [матрешка]. 4. Табиғат, пейзаж: 1. Birch-trees [ айы дар]. 2. Vastness [ке -байта жер]. 3. Snow [ ар], cold [суы ], winter [ ыс], frost [аяз]. 4. Greenery [к к]. 5. Rich [бай], beau ful nature [с лу таби ат]. 6. Villages [деревнялар], elds [егістік].

5. Жалқы есімдер: 1. Moscow [М скеу]. 2. Pushkin [Пушкин], Kremlin [Кремль]. 3. Siberia [Сібір]. 4. Ivan the Fool [Иван-а ыма ]. 5. Christ the Saviour Cathedral [ т арушы Христос храмы]. 6. Zagorsk [Загорск]. 7. «Zhiguli» (a car) [«Жигули» (машина)]. 8. «The Siberian Barber» (a lm) [«Сібір шаштаразы» (фильм)]. 9. Kiev [Киев]. 10. Sakharov [Сахаров]. 1992–1998 жылдар аралы ында жиі олданыл ан с здер тізімін салыстырайы . АҚШ: 1992 1995 1998 1.Smile [жымиыс] (27 ). 1. Hollywood [Голливуд] (26 ). 1. New York [Нью-Йорк] (35 ). 2. Freedom [бостанды ] (20 ). 2. Statue of Liberty [Бостанды статуясы] (21 ). 2. The Statue of Liberty [Бостанды ескерткіші] (33 ). 3. Rich [бай], money [а ша] (13 ). 3. Smile [жымиыс] (19 ). 3. Bill Clinton [Билл Клинтон] (27 ). 4. Skyscrapers [к кпен талас ан биік йлер/к к 4. New York [Нью-Йорк] (16 ). 4. Smile [жымиыс], Hollywood [Голливуд] тіреген к п абатты йлер] (12 ). (22 ). 5. Business [бизнес], Hollywood [Голливуд], 5. Dollar [доллар], McDonalds [Макдональдс] 5. McDonalds [Макдональдс] (19 ). Statue of Liberty [Бостанды ескерткіші]. (13 ). 6. Cars [машиналар], pragma sm [прагматизм] 6. Bill Clinton [Билл Клинтон] (11 ). 6. Freedom [бостанды ] (18 ). (10 ). 7. Dollar [доллар], President [президент], riendly 7. Freedom [бостанды ], Washington [Вашингтон], 7. Washington D.C. [Вашингтон (город)] [ашы -жар ын], cheerful [сергек] (9 ). rich [бай] (10 ). (11 ). 8. New York [Нью-Йорк], uninhibited [тыйыммен 8. Skyscrapers [к кпен талас ан биік йлер/к к 8. Skyscrapers [к кпен талас ан биік йлер/ к к тіреген к п абатты йлер], business шектелмеген], great/large [ лы/ лкен], loud тіреген к п абатты йлер], business [бизнес], [бизнес] (10 ). [ атты (дыбыс)] (8 ). uninhibited [тыйыммен шектелмеген], baseball [бейсбол] (9 ). 9. Kind [ айырымды], domineering [ стем] (7 ). 9. White House [А й], cowboys [ковбойлар], 9. George Washington [Джордж Вашингтон], Disneyland [«Дисней-ленд»] (8 ). Friendly [ашы -жар ын ], dollars [доллар], hamburgers [гамбургер], Coca-Cola [кока- кола] (8,5 ). 10. White House [А й], independence 10. Talka ve [ гімешіл], drugs [есірткі] (6 ). 10. White House [А й], baseball [бейсбол], [т уелсіздік], comfort [жайлылы ], basketball [баскетбол], Disney and supermarket [супермаркет], health Disneyland [Дисней мен «Дисней-ленд»] [денсаулы ], hospitable [ она жай] (6 ). (6,5 ). Ресей: 1992 1995 1998 1. Poverty [кедейлік] (35 ). 1. Great [ лы], vast [ те лкен], huge [орасан зор], 1. Red Square [ ызыл ала ] (31 ). 2. Moscow [М скеу] (32 ). large [ лкен] (26 ). 3. Soul [жан], vodka [ара ] (20 ). 2. Motherland [отан],patrio sm [патриотизм] 2. Moscow [М скеу] (29 ). 4. Birch-trees [ айы дар] (18 ). (24 ). 5. Kremlin [Кремль], Pushkin [Пушкин] (16 ). 6. Rouble [рубль], caviar [уылдыры ], crisis 3. Culture [м дениет], history [тарих], mess 3. Kremlin [Кремль] (27 ). [бейберекетсіздік], chaos [хаос], vodka [ара ] (23 ). 4. Mysterious [ж мба ], strange [ ызы ], soul [жан] 4. Vodka [ара ] (20 ). (18 ). 5. Home [ й], mother [ана], friends [достар] (15 ). 5. Hospitable [ она жай] (16 ). 6. Moscow [М скеу], Orthodox Church

[православты шіркеу] (13 ). 6. Winter [ ыс] (14 ). [да дарыс] (15 ). 7. Dirty [грязный], grey [серый] (12 ). 7. Churches [шіркеулер], beau ful nature 7. Winter [ ыс], snow [ ар] (14 ). 8. Kremlin [Кремль] (10 ). [с лу таби ат] (10 ). 9. Poor [кедей], hope [ міт], poten als [ леуеті лкен], great future [болаша ы зор] (9 ). 8. MSU (Moscow State и University) [МГУ 8. Motherland [отан], culture [м дениет] (12 ). 10. Red Square [ ызыл ала ], entle [ж мса ], kind [ айырымды], crisis [да дарыс], fools (М скеу мемлекеттік университеті] (9 ). [да дарыс], stupid [а ыма тар] (7 ). 9. Boris Yeltsin [Борис Ельцин], forests 9. Ma a [мафия], no good roads [жолсызды ], [ормандар], Lenin [Ленин] (7 ). songs [ ндер], puzzling [ж мба ], unpredictable [т рлаусыз] (10 ). 10. New Russians [жа а орыстар], home [ й], great persons [ лы адамдар], dirty 10. Villages [деревнялар], chastushkas [частушкалар] (8 ). streets [кір к шелер] (6 ). 1992–1998 жылдар аралы ында жиі олданыста бол ан с здер тізімін салыстырайы . ММУ студенттеріні Америка рама Штаттарын м дени, тілдік бейнелеуінде жиі олдан ан с здері атарына smile [жымиыс], New York [Нью-Йорк], State of Liberty [Бостанды ескерткіші], Hollywood [Голливуд], freedom [бостанды ], skyscrapers [к кпен талас ан биік йлер/к к тіреген к п абатты йлер], dollar [доллар], White House [А й] кірген. 1998 жылы екі тізімге де енген (1992 ж не 1995 жылдарда ы) мына с здер: rich [бай], uninhibited [тыйымдармен шектелмеген], business [бизнес] немесе тек бір тізімде ана кездескен с здер: cowboys [ковбойлар], talka ve [ гімешіл], cars [машиналар], pragma sm [прагматизм], cheerful [сергек], great/large [ лы/ лкен], loud [ атты (дауыс)], supermarket [супермаркет], comfort [жайлылы ], independence [т уелсіздік], health [денсаулы ], hospitable [ она жай] олданылу жиілігін жо алт ан. 1998 жыл ы сауалнама н тижелеріне ара анда, аса жиі олданылатын с здер атарына ал аш рет Coca- Cola [кока-кола], hamburgers [гамбургер], basketball [баскетбол] с здері енген. Д л сол студенттерді з елі, з хал ы туралы т сініктері м лде бас аша к рініс тап ан. ш тізімдегі аса жиі олданылатын с здер атарына да Moscow [М скеу], Kremlin [Кремль], vodka [ара ] с здері кірген. 1992, 1995 жылдарда ы тізімдерде Red Square [ ызыл ала ], home [ й] с здері айталан ан. 1995, 1998 жылдарда ы тізімдерде winter [ ыс] с зі жиі кездескен. 1992, 1998 жылдарда ы тізімдерде soul [жан], motherland [отан], culture [м дениет], poor/poverty [кедей/кедейлік], crisis [да дарыс] деген с здерді жиі шырату а болады. 1998 жыл ы Ресейді бейнелейтін с здер ішінен жиілігі жа ынан е басым т скен с з poverty [кедейлік] с зі бол ан екен (салыс.: 1992 жылы poor [кедей] с зі со ы орында т р ан болатын). 1998 жылы ал аш рет аса жиі олданылатын с здер атарына birch-trees [ айы ], Pushkin [Пушкин], rouble [рубль], caviar [уылдыры ], ma a [мафия], no good roads [жолсызды ], songs [ ндер], puzzling [ж мба ], unpredictable [т рлаусыз], villages [деревнялар], chastushkas [частушкалар] деген с здер осылды. 1995, 1998 жылдарда ы екі тізімнен бірдей с з ретінде winter [ ыс] с зіні шырасатынын бай ау иын емес, ал 1992, 1998 жылдарда ы с здер атарынан (Ке ес кіметінен кейінгі ж не азіргі кезе дегі Ресей) жиі олданыста ы, елді жа дайын сипаттайтын (poor/poverty [кедей/кедейлік], crisis [да дарыс]) ж не халы ты адалды ы мен м ртебесін танытатын: motherland [отан], culture [м дениет], soul [жан] с здерін к руге болады. М.В. Ломоносов атында ы М скеу мемлекеттік университетіні Шет тілдері ж не айма тану факультетіні 1 курс студенттері арасында ткізілген сауалнама 20 жылдан со , 2017 жылды со ында айталап ол а алынды. О ан автор кін лі емес. Осы уа ыт аралы ында б кіл лемні ж не сол лемні ма ызды бір б лігі Ресейді о амды мірінде айтарлы тай згерістер болды. Оны басты себептері т мендегідей: 1. лемдік жа андану процесіні толастамауы; 2. Жа анды процестер туындат ан геосаяси апаттарды миллионда ан мигрантты к шіп- онуына алып келуі; 3. Бізді мірімізге сыналап енген жа а технологияларды дамуы мен халы аралы б аралы арым- атынасты еркін м мкіндіктерін ашу а м рынды бол ан, я ни осы кітап а ар ау болып отыр ан м дениетаралы коммуникация а жол аш ан – аса м ртебелі Интернетті жой ын сері. Б л м селелерді барлы ын білімні зге салаларыны кілдері здіксіз сипаттап, зерттеумен айналысып келеді. Ал коммуникация проблемаларын зерттеушілерді б л м селеге ы ыласы м лдем ерекше. Демек, адамзат баласыны е басты атынас ралы, адам міріні айнары – Аса м ртебелі

тіл зерттеушілерді басты назарын аударуда. Жа анды деревняны ( азіргі леуметтік мірімізді йреншікті атауы) біры ай жа анды тілсіз к ні ара : зірге а ылшын тілі б л р лді к м нсіз рі еш андай б секелессіз ат арып келеді. Ол б л рметке с зсіз объективті ж не тарихи себептермен ие болып отыр. А ылшын тіліні артында а ылшынтілді ш империя т р: 1. XVI-XVIII асырда б кіл континентті жарты лемін жаулап, XX асырды ортасына дейін билік р ан Британ империясы. Осыны н тижесінде оны боданында бол ан елдерді б рі а ылшынша с йлеп кетті. 2. Британияны б рын ы колониясы, Екінші д ниеж зілік со ыстан кейін XX асырды ортасына арай супердержава статусын ал ан – А Ш. 3. А Ш-та ту ан, аса уатты рі пайдаланушылар саны жа ынан е к п Интернет империясы. А Ш-та ту анды тан, оны да халы аралы атынас тілі – а ылшын тілі. М селе, пайдаланушыларды санында да емес, (сан жа ынан ытайлы тармен ешкім те есе алмайды), айталап айтамын, объективті рі тарихи себептерге орай, а ылшын тілі халы аралы тілге айналып отыр. Б л жа дай а ылшын тілді емес халы тарды лтты тілдері мен м дениетіне рі лтты біртектілігіне ауіп т ндіріп, к птеген проблеманы туындауына алып келді. Осы м селе а ылшын тілді емес халы тарды к н т ртібіне шы ты. Біра б л б лімде гіме ол жайында болмайды. гіме ресейлік 1 курс студенттеріні тілінде (17– 22 жас аралы ында ы жас буынны ) лемні , супердержава А Ш-ты , сондай-а оларды з отаны Ресейді о амды ж не м дени міріндегі орасан зор згерістер алай к рініс тап аны жайында болма . Біз ж ргізген ал аш ы сауалнамадан бергі 25 жыл ішінде ту ан «интернет азынасымен» ауыздан ан жа а буын сіп алыптасты. Жалпы ЖОО студенттері, соны ішінде М скеу университетіні студенттері – елді о амды міріне белсене араласатын топ кілдері. Сол себепті де Ресейді ж не оны басты б секелесіні бірі – А Ш-ты азіргі жа дайы туралы оларды пікірін білу ма ызды. Ресей студенттеріні пікірінше, 2017 жыл ы А Ш-ты м дени-тілдік картинасы т мендегідей: Америка ж не америкалықтар жайлы ең жиі қолданылатын 10 с з: 1. Fas ood [фастфуд] (28 ). 2. Donald Trump [Дональд Трамп] (18 ). 3. Hollywood [Голливуд] (17 ). 4. New York [Нью-Йорк], Statue of Liberty [Бостанды статуясы] (13 ). 5. Democracy [демократия] (12 ). 6. Burgers [бургер], skyscrapers [к к тіреген м наралар] (11 ). 7. Cinema industry [кинематограф], freedom [бостанды ] (10 ). 8. White House [А й], modern technologies [заманауи технологиялар] (9 ). 9. Obama [Обама] (8 ). 10. Entertainment industry [к іл к теру индустриясы], music [музыка] (6 ). Сауалнаманы та ырыпты топтар а атысты м ліметтері: Америкалықтардың мінез-құлқындағы ерекшеліктер: 1. Open [ашы ]. 2. Posi ve [позитивті], amiable [а жар ын]. 3. Sassy [ашы -шашы ], tolerant [толерант]. 4. Arrogant [астамшылды сезімі]. 5. Spiritless [рахымсыз], careless [ нтсыз, ыпсыз], easy going [ амсыз]. 6. Benevolent [ айырымды], friendly [дос-жар], simulated cheerfulness [к ілді болып к ріну]. 7. Angry [ыза ор, ашуша ], impulsive [импульсивті], indi erent [ згеше]. 8. Hypocri cal [екіж зді], decei ul [ тірікші], confusing [т сініксіз]. 9. Considerate [ы ыласты], simple [ арапайым], happy [ба ытты]. 10. Unsociable [т йы ], freedom loving [еркіндікке мар], snobbish [снобизм], racism [расизм]. АҚШ-тағы қазіргі мір: 1. Fas ood [фастфуд]. 2. Burgers [бургер]. 3. Cinema industry [кинематограф], freedom [еркіндік]. 4. Modern technologies [заманауи технологиялар].

5. Entertainment industry [к іл к теру индустриясы], music [музыка]. 6. Dollars [доллар], celebri es [ лемдік ж лдыздар], low level of educa on [білім де гейіні т мендігі], metropolitan ci es [мегаполистер], sanc ons [санкциялар]. 7. Money [а ша], LGBT [ЛГБТ], independence [т уелсіздік], poli cs [саясат], progress [даму]. 8. American dream [Америка арманы], the English language [а ылшын тілі], business [бизнес], war [со ыс], yellow bus [сары автобус], cons tu on [конституция], liberalism [либерализм], overweight [арты салма , семіздік], mul na onality [к п лтты ], Russophobia [русофобия], cars [машиналар]. 9. Patrio sm [патриотизм], freedom of speech [с з бостанды ы], power [к ш], tolerance [толеранттылы ], mercenary army [жалдамалы армия], TV show [телешоу], corpora ons [корпорациялар], adver sing [жарнама]. 10. Highways [жо ары жылдамды та ы к режолдар], yellow taxi [сары такси], peanut bu er [арахис пастасы], nuclear bomb [атом бомбасы], baseball [бейсбол], bald eagle [а бас б ркіт], opportuni es [м мкіндіктер], future [болаша ], pace [асы ысты ], globaliza on [жа андану], cheap goods [арзан тауарлар], expensive life [ ымбатшылы ], capitalism [капитализм], cybera acks [киберсо ылар], cowboy [ковбой], Coca-Cola [кока-кола], co ee [кофе], amusement parks [к іл к теру саяба тары], hot dog [хотдог], Chris anity [христианды ], school lockers [мектеп шкафтары], coloniza on [колонизация, бас ыншылы ]. Табиғат, пейзаж: 1. Skyscrapers [к к тіреген м наралар]. 2. Ocean [м хит]. 3. Palms [пальма]. 4. Natural disasters [таби и апаттар], hurricanes [дауыл]. 5. Big territory [алып территория]. 6. Beaches [жа ажайлар]. 7. Heat [ысты , апыры ], warm climate [жылы климат]. 8. Na onal reserves [ оры ]. 9. Developed outskirts дамы ан лке]. 10. Twin houses [біртипті йлер]. Жеке тұлғалар: 1. Donald Trump [Дональд Трамп]. 2. Hollywood [Голливуд]. 3. New York [Нью-Йорк], the Statue of Liberty [Бостанды статуясы]. 4. The White House [А й]. 5. Obama [Обама]. 6. The Ivy League [Лига Плюща], Los Angeles [Лос-Анжелес], McDonald’s Washington [Макдональдс], Apple [Эппл]. 7. Washington [Вашингтон], the West [Батыс], California [Калифорния], Texas [Техас], Miami [Майами]. 8. NATO [НАТО], Grand Canyon [Гранд-каньон], Disneyland [Диснейленд], Uncle Sam [ Сэм а ай], Kennedy [Кеннеди], Lincoln [Линкольн], Manha an [Манхэттен]. 9. Niagara Falls [Ниагар сар ырамасы], Pentagon [Пентагон], Roosevelt [Рузвельт], North South [Солт сік- О т стік], FBI [ФБР, Федеральды тергеу бюросы]. 10. Ray Bradbury [Рэй Бредбери], Stephen King [Стивен Кинг], Sea le [Сиэтл], Mount Rushmore [Рашмор таулары]. К ткеніміздей, жиырма жыл ішінде Ресей студенттеріні санасында ы А Ш-ты м дени-тілдік картинасы айтарлы тай згерген. сіресе с здерді олданылу жиілігіні к бірек згеріске шыра анын а арамыз. Бірінші сенсация – 1992 ж не 1998 жылдары ж ргізілген сауалнама н тижесінде бірінші, 1995 жыл ы сараптамада – шінші орын а табан тіреген smile с зі жиі олданылатын с здер атарынан т сіп ана оймайды, сондай-а еш андай топ а енбеген, ешкім оны аузына да алма ан. Б ны рт рлі себебі бар шы ар. Е бастысы, 90-шы жылдары Темір тордан енді босап шы ан рпа а америкалы тарды с йкімді жымиысы – бізді м дениет шін згеше, ты , жа а ж не к тпеген д ние секілді к рінді, сол себепті де ол к зге бірден рып т рды. Со ы 20 жылда ы арым- атынас, сіресе жастарды –

Америка а сапарлауы, мектеп о ушыларыны зара алмасуы, фильмдер, интернеттегі байланыстар (Skype т.т.) – барлы ы жымиысты жа алы болудан алуына ы пал етті (дегенмен Ресей о амы лі де кім к рінгенге жалпа дап «жымия бермейтіндігімен» ерекшеленіп отыр. Ресейде жымию кім к рінгенге езу тартып, бас изей беру емес, на ты адам а деген жылы арым- атынас к рінісі ретінде сипатталады). Мені ріптесімні Америкада бол ан кезіндегі табан астында ойына орал ан ле шума тарына назар аударып к релік: Нет улыбки ну и пусть Где родная наша грусть Нашу грубость и ошибки Мы не прячем за улыбки (Жымию жо жо мейлі айда меншік м ымыз Бар д рекі мініміз) Жасырмаймыз м ны біз) рине, м селе – бізде жа сы, оларда жаман, жасанды деген ба ада емес. Оны стіне, к лу, жымию – немі жа сы сер береді, ол лемді рі адамдарды тануды, абылдауды же ілдетіп, арада ы арым- атынас жа ымды рі олайлы бола т седі. Б л сондай-а ауіпсіздікті амтамасыз етеді. Алайда м нда ы м селе м дениет пен салт-д ст рге келіп тіреліп т р ой. Сол т р ыдан арастырса , лемде «жымиюшылардан» г рі, «жымимайтындарды » арасы к бірек. Америкалы жымиыс – еуропалы тар шін м лдем жа а. Ол алып рі бай территориясы бар Америка шін ант гісті , осы алып байта ты за ды иелері ндістерді ырып-жоюыны ж не еуропалы тарды бір-бірімен зара ыр ыныны а ыры, зара келісімге келуі ретінде арастырылды. азіргі А Ш-ты тарихы д л осы анды ыр ын со ыстан басталып, бірнеше асыр а созылды. Алайда б тін бір рлы ты жаулап алу тарихыны ор ыныш а толы, тым рейлі пара тарыны , шынды ында тарауларыны (немесе том-том кітаптарды ?!) зардаптары жылдан-жыл а лап етіп, абзал бол анда ртке айналмаса да найза айдай жар еткен наразылы ы сезіледі, ол сіресе дебиетте жиі рі молынан шкереленуде. Жымиюды м дениет белгісі екендігі туралы к птеген ылыми е бек жазылды. Ол – азіргі заманды сондай та ажайып тылсым жаратылыс а ылды адамны (homo sapiens, Дарвинше айт анда, жанды д ниені эволюциясыны шы ы) мірі мен дамуы туралы сан т рлі та ырыптарындай рі шытырман, рі сар ылмас та ырып. С йтіп, Сауалнама – 2017 Ресей студенттеріні америкалы жымиысты ерекше рі к тпеген ты д ние ретінде абылдамайтынды ын к рсетті. Со ы жиырма жыл ішінде жиі олдан ан с здер атарынан алда ы ш сауалнамада алды ы орындардан к рінген (1992 жылы – 7 орында, 1995 жылы – 5 орынды, 1998 жылы – 9 орынды иеленген) dollar с зі де шы ып ал ан. Smile с зімен салыстыр анда, dollar с зіні позициясын неге жо алт анын т сіндіру о ай. Америкамен ж не америкалы тармен жиырма жыл бойы арым- атынас долларды «шетелдік ажайып» болудан ал анды ын к рсетеді. Т рт сауалнамада да (2017 жылы да) Ресей студенттерінің санасындағы АҚШ лемін сипаттайтын т мендегі алты с з з позициясын жоғалтпаған: 1. Hollywood 3 орын (1998 – 4 орын, 1995 – 1 орын, 1992 – 5 орын). 2. New York – 4 орын (1998 – 1 орын, 1995 – 4 орын, 1992 – 8 орын). 3. Statue of Liberty – 4 орын (1998 – 2 орын, 1995 – 2 орын, 1992 – 5 орын). 4. skyscrapers – 6 орын (1998 – 8 орын, 1995 – 8 орын, 1992 – 4 орын). 5. freedom – 7 орын (1998 – 6 орын, 1995 – 7 орын, 1992 – 2 орын). 6. White house – 8 орын (1998 – 10 орын, 1995 – 9 орын, 1992 – 10 орын). Б л с здерді арасында А Ш-ты леуметтік міріні характеристикасын танытатыны, тек біреуі ана немесе ол туралы азіргі ресейлік жастарды д ниетанымыны к рінісін йлгілейтін – freedom с зі ал андары – А Ш-ты лтты символы – skyscrapers пен жеке атаулар: Hollywood New York Statue of Liberty White house Со ы сауалнамада олданылу жиілігі жа ынан алды ы орын а шы ан с здер назар а бірден ілігеді. йткені д л осы с здер азіргі о амды ба алау а негіз бола алады. Б ан дейінгі сауалнамаларда, 1992

жылы – smile 1995 жылы Hollywood 1998 жылы New York с здері бірінші орыннан к рінсе, 2017 жылы б л с здерді орнын fas ood с зі бас ан. лемні тілдік картинасын бейнелеуде д л осы асы ыс дайындалып, асы ыс желінетін, аты да затымен йлесіп т р ан (жылдам дайындалатын та ам) арзан ол та ам – 2017 жылы ресейлік жастарды , М скеу мемлекеттік университеті студенттеріні д ниетанымында А Ш с зімен бірге ой а оралатын е к п тарал ан с з болып отыр. 1998 жылы олданылу жиілігі жа ынан 9 орыннан к рінген ал аш ы та ам – hamburgers (гамбургер) бол ан еді. 1995 жылы ол та ам т рі «А Ш-ты азіргі мірі» тобында 8 орын а табан тіреді. 2017 жылы бірінші орын а табан тіреген fas ood с зімен бірге, burgers с зі 5 орынды иеленген. А Ш-ты со ы екі президенті, тиісінше 2 ( азіргі – Трамп пен оны алдында ы – Обама) 9 орынды иеленген. 2017 жылды сауалнамасы бойынша, ресейлік жастарды т сінігінде Американы ж не америкалы тарды жиі кейіптейтін с здерді атары т мендегідей ( олданылу жиілігіне орай): Democracy cinema industry modern technologies Entertainment industry music. Ресей студенттеріні Американы ж не америкалы тарды сипаттауында ы згерістер А Ш міріндегі ерекшеліктерді ана к рсетіп оймайды, сонымен атар Ресей міріндегі, Ресей БА -тарында ы м хитты аржа ында ы адамдарды м дениеті, мір с ру салты, ндылы тар ж йесі т.т. туралы а параттарды , оны ресейліктерді абылдау де гейіні , беретін ба асыны аншалы ты згергендігінен хабар бергендей. айталану жиілігі жа ынан здіктерді атарынан орын ал ан modern technologies с зі (8 орында) біз к ткендегіден т мен орын а жай асыпты. Жа а технологияларды о амды т бегейлі згерткен, сіресе жастар мірін т бірімен бас а арна а б р ан зор ы палын алай жо а шы арамыз. Жас буын жиі ауыз а ал ан келесі ш с зді м н-ма ынасы бір, сол себепті де оларды бір айдар а жат ызу а болады – entertainment industry (к іл к теру индустриясы), music (музыка) ж не cinema industry (кино индустриясы). М ны т сіндіріп жатуды зі арты , себебі 2017 жылды со ында ы жиі кездескен с здер мен с з тіркестері тізімінде « айыптан пайда бол ан» осы т рт с зді азіргі лемні , сондай-а Ресей мірінде жа а технология заманында дамуды жа а м мкіндіктеріне ие бол ан к іл к теру индустриясыны ке тара ан німі музыка мен кино сия ты жа а технологиялардай ( сіресе жастар мірінде) орасан р лі барлы ын ба амдау а болады. Демек, тіл – тіл иелеріні санасында ы лем картинасыны к не, д ст рлі компоненттері ретінде де, жа а рі дамушы компонент ретінде де к рініс таба отырып, м дениет айнасы р лін ойнауды жал астыра т суде. К рнекі рал ретінде 2017 жыл ы сауалнама н тижесін рі арай саба тай т ссек: Америкалықтардың мінез-құлқындағы ерекшеліктер: 1998 ж. 2017 ж. 1. Smiling [жыми ыш]. 1. Open [ашы ] 2. Friendly [дос-жар]. 2. Posi ve [позитив], amiable [жылы шырайлы] 3. Democra c [демократ], proud [менмен], self con dent [ зіне- зі сенімді], 3. Sassy [ашы -шашы ], tolerant [толерант] patrio c [патриот]. 4. Arrogant [ рк кірек] 4. Funny [к ілді], happy [ба ыттан басы айнал ан], stupid [а ыма ], healthy [дені сау], long [бойша ], noisy [мазасыз]. 5. Proud [менмен], self important [ зінше], greedy [сара ], fussy [даукес], 5.Spiritless [мейрімсіз], careless [ нтсыз, ыпсыз], easy communica ve [ашы - жар ын]. going [ амсыз] 6. Warm [мейрімді], rude [д рекі], quick [жылдам, шалт]. 6. Benevolent доброжелательный], friendly [досжар], simulated cheerfulness [ міріне риза сия ты к ріну] 7. Unfriendly [ ыр и аба ], cheerful [шат-шадыман], good natured [мінезі жібектей]. 7. Angry [ аба ына ар жау ан], impulsive [импульсив], indi erent [жан-жа ты]. 8. Hypocrisy [екіж зді], racism [расизм]. 8. Hypocri cal [екіж зді], decei ul [ тірікші], confusing [т сініксіз] 9. Militant [жауынгер], overworking [м рнынан шаншылып е бек ету], borrowing 9. Considerate [елпек], simple [ арапайым], happy [ба ыттан brains [ згені а ысын жеу], angry [ аба ына ар жау ан]. басы айнал ан] 10. Unsociable [т йы ], freedom loving [еркіндікс йгіш], snobbish [снобизм], racism [расизм]. 2017 жылы да ХХ асырды 90-шы жылдары к рініс тап ан open (10 орын – 1992 ж., 5 орын – 1995 ж., 1 орын – 2017 ж.) easy going (5 орын – 1995 ж., 2017 ж.), friendly (3 орын – 1992 ж., 6 орын – 2017 ж.), angry

(9 орын – 1998 ж.), happy (4 орын – 1998 ж.), proud (6 орын – 1995 ж., 5 орын – 1998 ж.), racism (8 орын – 1998 ж., 10 орын – 2017 ж.) с здер айталан ан. 2017 жыл ы жа ымды ж не жа ымсыз сипаттауларды лес салма ы те д режеде (10/13). Жа ымды: open posi ve amiable tolerant easy going benevolent friendly considerate happy freedom loving Жа ымсыз: sassy arrogant spiritless careless simulated cheerfulness angry indi erent hypocri cal decei ul confusing unsociable snobbish Жа ымды немесе жа ымсыз категорияларына жат ызу а да, жат ызбау а да болатын екі с з алды: impulsive (7 орын – 2017) ж не simple (9 орын – 2017), себебі олар адамды жа сы жа ынан да, жаман жа ынан да сипаттайды. Simple, с зіні а ылшын ж не орыс тілдерінде де с йкес келетін затты ма ынасын сараптай келе (simpleton простак ой рісі тар а ылы кем), оны комплимент ретінде абылдана бермейтінін бай ау а болады. Ресей ж не орыстар лемні м дени-тілдік картинасында т мендегідей сипаттал ан: Аса жиі қолданылатын 10 с з: 1. Moscow [М скеу] (19 ). 2. Red Square [ ызыл ала ], Pu n [Путин] (15 ). 3. Nature [таби ат] (14,5 ). 4. Big territory [алып территория] (13,5 ). 5. Cold [суы ] (11 ). 6. The Kremlin [Кремль] (10 ). 7. Winter [ ыс], motherland [Отан] (9 ). 8. Vodka [ара ], patrio sm [патриотизм], forests [орман] (8 ). 9. Birch tree [ айы ], rich history [бай тарих], matryoshka [матрешка], the Russian language [орыс тілі], broad Russian soul [ке пейіл орыс жаны] (7 ). 10. Flag [ту, жалау] (6 ). Сауалнаманы та ырыпты топтар бойынша м ліметі: Орыстардың мінез-құлқындағы ерекшеліктер: 1. Hospitable [ она жай]. 2. Coopera ve [ ол шын созу а дайын], kind [ айырымды], hear ul [мейрімді], open [ашы ], cheerful [к ілді]. 3. Stubborn [ ырсы ], sense of humor [ зілкеш]. 4. Benevolent ж регі ке ], naïve [а ал], generous [жомарт]. 5. Well mannered [т рбиелі, к ргенді], steady [т ра ты], sincere [шынайы]. 6. Collec vism [ жымшылды ], haphazard [ж рдім-бардым], embi ered [ашулы]. 7. Straigh orward [турашыл], determined [шешімді]. 8. Serious [парасатты], misbehaving abroad [шетелде зін д рыс алып ж ре алмайды]. 9. Sympathe c [жаны ашы ыш], calm [салма ты]. 10. Sedate [сали алы], malevolent [мейрімсіз], ingenious [ у]. Ресейдің қазіргі мірі: 1. Vodka [ара ], patrio sm [патриотизм]. 2. Matryoshka [матрешка], the Russian language [орыс тілі]. 3. Flag [ту, жалау]. 4. Balalaika [балалайка], grandeur [ спеттеу], literature [ дебиет], mul na onality [к п лттылы ], tradi ons [салт-д ст р], culture [м дениет] 5. Village [деревня], ear apped hat [ ла шын]. 6. Great poets and writers [ лы а ындар мен жазушылар], anthem [гимн], feasts [мерекелік дастархан], empire [империя], communism [коммунизм], winners [же імпаздар], Orthodox church [православие], university [университет]. 7. Maslenitsa [масленица], tra c jams [кептеліс], revolu on [революция], samovar [самауыр], stereotypes [стереотип], folklore [фольклор]. 8. Ballet [балет], blini [ йма ], bureaucracy [бюрократия], potato [картошка], Russian songs [орыс ндері]. 9. War [со ыс], ‘friend or foe’ division [ зі ж не згелер деп б ліну], caviar [икра], corrup on [жем орлы ],

bad roads [нашар жолдар], na onal spirit [халы шылды ]. 10. Na onal emblem [герб], discipline [т ртіп], conserva sm [консерватизм], peasants [шаруалар], love [махаббат], swearing [бала ат], metropolitan ci es [мегаполис], educa on [білім], Russian salad [оливье], Russian pas lle [пастила], perestroika [ айта ру], president [президент], blind love for the country [ ліп- шкен патриотизм], suburban electric trains [электриктер], fur coat [тон], fairs [ж рме ке]. Табиғат, пейзаж: 1. Cold [суы ]. 2. Winter [ ыс]. 3. Forests [орман]. 4. Birch tree [ айы ]. 5. Bear [аю]. 6. Vastness [шексіздік], village [деревня], beauty [с лулы ], snow [ ар]. 7. River [ зен], vast elds [ау ымды егістіктер], rain [жа быр]. 8. Blue sky [к гілдір аспан]. 9. Pollu on [ластану]. 10. Swallows [ арлы аштар], gray city [с р ала], heavy clouds [б лт]. Жеке тұлғалар: 1. Moscow [М скеу]. 2. Red Square [ ызыл ала ]. 3. Pu n [Путин]. 4. The Kremlin [Кремль]. 5. Pushkin [Пушкин]. 6. MSU (Moscow State University) [ММУ (М скеу мемлекеттік университеті)], USSR [СССР]. 7. Baikal [Байкал], Stalin [Сталин]. 8. Sochi Olympics [Сочи олимпиадасы], Peter I [Петр I], St Petersburg [Санкт-Петербург]. 9. The Bolshoi Theatre [ лкен театр], Far East [ иыр Шы ыс], Ivan [Иван], Ivan the Fool [Иван-а ыма ], Crimea [ рым]. 10. Dobrynia Niki ch [Добрыня Никитич], The Iron Curtain [Темір тор], Katyusha [Катюша], The Cathedral of Christ the Saviour [Христос т арушыны шіркеуі]. Б л сауалнамада да а парат берушілерді леуметтік статусы згермеген – ММУ-ді шет тілдері ж не айма тану факультетіні І курс студенттері. Біра алды ы сауалнамалармен салыстыр анда, за уа ыт аралы ын, 20–25 жылды амтитынды ымен ерекшеленеді. Алды ы ш сауалнаманы арасында ы зіліс ш жылды ана амты анды тан, лемді немесе Ресейді тану картинасы (елді ішінде ж не лемдегі жа дай ар ынды рі т бегейлі т рде згеріп жат анына арамастан) айтарлы тай згеріске шырай ойма ан. Барлы т рт сауалнамада да, я ни Ресейді жа а тарихында ы 25 жыл ішінде оны жас азаматтарыны Ресейді леуметтік міріні аса ма ызды белгілері мен символдары туралы пікірі ш м селеде згермеген: М скеу (1992 – 6, 1995 – 2, 1998 – 2, 2017 – 1), Кремль (1992 – 8, 1995 – 3, 1998 – 5, 2017 – 6), ара (1992 – 3, 1995 – 4, 1998 – 3, 2017 – 8). Ара с зіні рейтингісі ал аш ы ш сауалнамада здік онды ты 3–4–3 орындарынан к рінсе, со ы сауалнамада 8 орын а дейін т мендеген. олданылу жиілігі жа ынан т рт сауалнаманы шеуінен (2017 жылды оса есептегенде) т ра ты к рініс тап ан с здер т мендегідей: ызыл ала (1992 – 10, 1995 – 2, 2017 – 2); ыс (1995 – 6, 1998 – 7) / ар (1998 – 7) / суы (2017 – 5); отан (1992 – 2, 1998 – 8, 2017 – 7), (1992 – 4, 1998 – 3, 2017 – 9 – ке пейілді орыс жаны). 2017 жылды оса есептегенде екі сауалнамада айталан ан с здер: таби ат (1995 – 7, 2017 – 3), орман (1995 – 9, 2017 – 8), тарих (1992 – 3, 2017 – бай тарих – 9), патриотизм (1992 – 2, 2017 – 9). 2017 жыл а арай д лей/ турбулентті / бандитті то саныншы жылдар (ХХ асырды то саныншы жылдары Ресей тарихына осындай те еулермен енді) олданылу жиілігін жо алтты: кедей (1992 – 9), кедейлік (1998 – 1), да дарыс (1992 – 10, 1998 – 6), т ртіпсіздік (1992 – 3), хаос (1992 – 3), мафия (1998 – 9), а ыма тар (1992 – 10), а ылсыз (1992 – 10) с здеріні орналасу реті осындай.

2017 жылы олданылу жиілігі жа ынан здік онды а жа адан т рт с з енген: А Ш-ты тілдік лемі картинасында А Ш президенті Трампты ал а оз аны секілді Путин – 2; матрешка ( 9), орыс тілі ( 9), ту, жалау ( 10) орындардан к рінген. Жалпы ал анда, 2017 жылды тілдік картинасы 90-шы жылдармен салыстыр анда салма тыра рі патриотты сезімдері жо арыра . Е жиі олданыл ан Ресейді лтты символдары мен ндылы тары: М скеу, ызыл ала , Кремль, ту, жалау орыс тілі алып территория, ормандар таби ат а айы матрешка Отан патриотизм ке пейілді орыс жаны бай тарих. Америка президенті секілді бізді президент те екінші орында. Картинаны идиллиялы деуге болады, тек 90-шы жылдарды рі к ілсіз, рі ор ынышты тілдік картинасынан водка (ара ) с зі ана аман алды. Алайда ара ты суы климатты лкеде м лшерімен пайдалана білуді денсаулы а пайдалы екендігін Ресейдегі мір с ру т жірибесі к рсетіп отыр. Сонымен, тіл иелеріні ассоциативті ба алау реакциясыны тілдік сараптауы немесе на ты концепцияларды ассоциативті ала ы – тілді м дениет айнасы р лін ай ындау ж не бекіту амалдарыны бірі ана емес, олданбалы аспектіде – сал астырмалы зерттеу н тижелерін т сіне отырып, м дениетаралы арым- атынасты о тайландыру а пайдалану м мкіндігі туып отыр. М Цветаева Лебединый стан. М., 1921, 32 б. Ю А Федосюк Такое пособие необходимо // Вопросы литературы, 1959, 6, 248 б. Ю А Федосюк Что непонятно у классиков, или Энциклопедия русского быта XIX века. М., 1998, 6 б. Theore cally at least, every Russian boyar who bore the tle князь was descended from Riurik the Varangian who, according to tradi on, founded the Russian state around A. D. 862. His blood was therefore as noble as that of the ruling dynasty [Князь титулын иеленген рбір орыс боярині жазбаларда к рсетілгендей 862 жылы Русь еліні негізін ала ан варягтар руына жататын Рюрикті рпа ы саналады. Осылайша оны тегі ( аны) династияны бас арушы патшаны тегі сия ты а с йектер тегі саналды] (А С Пушкин Борис Годунов. Bristol, 1995. 123 б.). Godunov was supposed to have been descended from a certain Tartar prince who came to serve Ivan I («Kalita») in the rst of the 14th century. The Godunovs had been for genera ons free servants of the Grand Dukes of Muscovy. But Boris was the rst Godunov to be made a boyar. The Czarina, Mania Godunova, was in fact the daughter of Grigory Luk’ianovich Skuratov-Bel’sky, nicknamed Maliuta, long me favourite of Ivan IV and the most notorious of the oprichniki [Борис Годунов ХІV асырды басында І Иванны (Калита) арама ында ызметте бол ан татар князінен тара ан деген болжам бар. Годуновтарды бірнеше рпа ы Московскийлерді лы Княздеріні ерікті лдары бол ан. Борис – осы Годуновтар тегінен шы ан бірінші боярин. Патшайым Мария Годунова – ІV Иванны за жылдар бойы бас алардан м ртебесі жо ары бол ан рі опричниктерді (жо ары лауазым иесін ор аушы) басты жетекшісі ретінде теріс ата ымен ке тара ан Григорий Лукьянович Скуратов-Бельскийді ызы, ла ап аты – Малюта. (Ibid., 123 б.). An allusion to Godunov’s Tartar origin [Намек на татарское происхождение Годунова] (Ibid., p. 121). For the travels of low-ranking o cials the State Treasury paid for only two horses (out of usual team of three) [Путешественникам низких рангов государственное казначейство оплачивало лишь двух лошадей (а не обычную тройку)] (A S Pushkin Tales of the Late Ivan Petrovich Belkin. Oxford, 1947, p. 59). А С Пушкин Цыганы. London. 1962, 27 б. In the rst edi on the name of the sta onmaster was given as Simeon Vyrin but the mistake was immediately corrected in the list of printer’s errors appended to the volume, showing that the original name, Samson, referring to the biblical hero deprived of his power by a woman, was important to Pushkin [В первом издании имя станционного смотрителя приведено как Семен Вырин. Ошибка была сразу же указана в списке опечаток, прилагавшихся к изданию, где подчеркивалось, что подлинное имя, Самсон, ассоциирующееся с библейским героем (тот был лишен силы женщиной), было очень важно Пушкину] (A Pushkin Complete Prose Fic on. Translated by P. Debreczeny. California, 1983, p. 96). The detail is autobiographical: like Silvio’s young adversary, Pushkin was ea ng cherries at the me of his duel in Kishinev with Zubov, a sta o cer [Это автобиографическая деталь: как и противник Сильвио, Пушкин ел вишню во время своей дуэли в Кишиневе с Зубовым, штабным офицером] (A Pushkin Tales of the Late Ivan Petrovich Belkin. Oxford, 1947, p. 18). А С Пушкин Цыганы. London, 1962, p. 60. It is this kind of shocking vulgar language that caused the indigna on of some of Pushkin’s early cri cs [Это как раз тот тип шокирующего, вульгарного языка, что вызвал негодование ранних критиков Пушкина] (А С Пушкин Борис Годунов. Bristol, 1995, р. 116). А С Пушкин Борис Годунов. Комментарий Л. М. Лотман и С. А. Фомичева. Спб., 1996, 363 б. «Нетворческий характер носит объяснение различных географических, исторических и прочих реалий. Преимущество комментатора перед читателем в данном случае в том, что в его распоряжении имеются многочисленные справочные издания, которыми учащийся обычно не

располагает» (В И Фатющенко О филологическом комментарии к учебному тексту // Melbourne Slavonic Studies, 1971, Nos 5–6, p. 52). A Sinyavsky Soviet Civiliza on. A Cultural History. New York, 1988. Профессора В.Г. Гакты ку лік етуі бойынша, оны йелі совет заманында орыс тіліні м алімдеріне испан тілінен саба береді. Ол лексикалы материал ретінде добродетель милосердие благородство с здерін сын анда кейбіреулері: «Не шін бізге м ндай ескірген с здерді сынып отырсыз?!» – деп кейіген екен. См. подробнее об этом: L Minaeva From Comrades to Consumers: Interpersonal Aspects of the Lexicon // Poli cal Discourse in Transi on in Europe 1989–1991. Ed. by Paul A. Chilton, Mihail V. Ilyin and Jacob L. Mey. Amsterdam, Philadelphia, 1998, p. 87–94. L Minaeva From Comrades to Consumers: Interpersonal Aspects of the Lexicon // Poli cal Discourse in Transi on in Europe 1989–1991. Ed. by Paul A. Chilton, Mihail V. Ilyin and Jacob L. Mey. Amsterdam, Philadelphia, 1998, p. 93. A Sinyavsky Op. cit., p. 196–201. Аргументы и факты, 1994, 4. «Историческая эволюция любого литературного языка может быть представлена как ряд последовательных «снижений», варваризаций, но лучше сказать – как ряд концентрических развертываний» (В С Елистратов «Сниженный язык» и «нацональный характер» // Вопросы философии, 1998, 10, с. 57). Из огромного моря литературы о состоянии современного русского языка необходимо упомянуть: В Г Костомаров Языковой вкус эпохи, М., 1994 (3-е изд.: СПб., 1999); Русский язык конца XX столетия. М., 1996; М В Горбаневский Ю Н Караулов В М Шаклеин Не говори шершавым языком. М., 1999. В С Елистратов Указ. соч., 57 б. Там же, 58 б.

II БӨЛІМ. Тіл – мәдениет құралы

І тарау. Тілдің жеке тұлғаны қалыптастырудағы рөлі. Тіл және ұлттық мінез-құлық Ана тіліні адам болмысымен біте айнасып жат аны соншалы , о ушы а ана тілін йрету дегеніміз – о ан рухани т рбие беру деген с з. Ана тілін о ыту жайында 1897 1 М селені ойылуы Тіл мен адам ажырамас бірлікте. лемде адамзаттан тыс тіл болмайтыны секілді, адам да тілсіз мір с ре алмайды. Адамды тілсіз зерттеп білуге болмайтыны сия ты, тілді де адамсыз ме геру м мкін емес. Тіл адамны орша ан ортасын, сол ортада алыптас ан м дениетті бейнелейді, м дениетті са тап, рпа тан- рпа а, кеден бала а жеткізеді. Тіл – таным ралы, адам оны к мегімен лемді, м дениетті танып, біледі. Сондай-а тіл – м дениет ралы, ол адамды т л а ретінде алыптастырады, оны іс- рекетін, мір салтын, д ниетанымын, лтты мінезін, ділін, идеологиясын аны тайды. Тіл – айнымас атал стаз, ол зінде алыптас ан идеяларды, пікірлерді, м дени абылдау модельдері мен іс- рекеттерді та удан танбайды. Белгілі бір т р ыдан ал анда, адам – з ана тіліні лы, н ресте ша ынан атаанасы с йлейтін тілді ы палына т сіп, з еркінен, алауынан тыс т скен жымны тілімен бірге м дениетін де бойына сі іруге м жб р болады. лтты м дениет пен т л аны ара атынасы жайында рт рлі ылым саласы кілдеріні , атап айт анда, психологтерді , м дениеттанушыларды , леуметтанушыларды жаз ан е бектері жетерлік. Соларды ішінде шет тілін о ытатын о ытушылар шін классика а айнал ан Е.М. Верещагин мен В.Г. Костомаровты «Тіл мен м дениет» кітабында: «Адам орыс, неміс, жапон ж не т.б. болып тумайды, тек белгілі бір лт ауымында мір с ру барысында сол лт кілі болып алыптасады. Баланы орша ан ортаны лтты м дениеті оны т рбиесіне де ы пал етеді»,78 – делінген. Алайда адам т рбиесінде, оны т л а ретінде алыптасуында м дениетпен ажырамас бірліктегі тілді айыры ша р л ат аратынын мытпайы . Е.М. Верещагин мен В.Г. Костомаров келтірген ке естік кезе ні танымал психологі Б.Г. Ананьевті «Т л а – м дениет німі» деген белгілі афоризмін «Тұлға – тіл мен м дениет німі» деп толы тыра кеткенді ж н к рдік. Адам шыр етіп д ние есігін аш ан ал аш ы с ттен-а болаша ана тіліндегі дыбыстарды естиді. Тіл оны орша ан ортамен таныстырып, о ан дейін-а , онсыз да «салынып ой ан» к ріністерді, бейнелерді та а бастайды. Тілді ме герумен атар, ол енді орша ан орта, з м шесі болып саналатын о ам, онда ы м дениет, ндылы тар ж йесі, мораль, іс- рекет ж не т.б. жайында ы а парат а аны ады. Тіл – лем мен м дениетті бейнелеуші рі сол тілде с йлеушілерді қалыптастырушы. Осы т ста Андрей Макинні «Француз м расы» романынан та ы бір зінді келтіргіміз келіп отыр. Француз тілін зіні екінші ана тілі (орыс тілімен атар) ретінде таны ан автобиографиялы ( мірбаянды ) романны кейіпкері тіл з елі ні есігін ашатын кілт іспеттес екен деп тіл жайында танымын ке ейткенін жеткізеді. Кейіпкер арындасы екеуі Францияны Атлантида деп атайды: «Бізді тіл! – О ып отыр ан жемізден к зімізді ала бере, арындасым екеуміз жа алы аш андай бір-бірімізге та дана арады , – сендер шін жат тіл емес». Атлантидамызды есігін ашар кілт айда жатыр десек!

– Тіл – тылсым д ние, к зге к рінбейді, алайда кезбейтін жері жо , – дегенде, оны жа ымды ні бізді санамыз а жетсем, танысам деген лемні кез келген б рышын д п басып тауып, жете оятын. Б л тіл т рлі адамды кескіндеп, т рлі затты кесіп-пішетін, бірде ле боп ріліп, бірде к шедегі лдекімні к з жасы боп т гілетін, кейде тіпті лемні келесі бір б рышында ы патшайымны езуіне к лкі йіретін... Бастысы, ол бізді ж регімізге кішкентай д нек боп т сіп, жапыра жайып, г лдеп, т тас бір ркениетті жемісін берді. Сол кішкентай д нек – француз тілі болатын. «Notre langue»! Par-dessus les pages que lisait notre grand-mère, nous nous regardâmes, ma sœur et moi, frappés d’une même illumina on: «...qui n’est pas pour vous une langue étrangère». C’était donc cela, la clef de notre Atlan de! La langue, ce e mystérieuse ma ère, invisible et omniprésente, qui a eignait par son essence sonore chaque recoin de l’univers que nous é ons en train d’explorer. Ce e langue qui modelait les hommes, sculptait les objets, ruisselait en vers, régissait dans les rues envahies par les foules, faisait sourire une jeune tsarine venue du bout du monde... Mais surtout, elle palpitait en nous, telle une gre e fabuleuse dans nos cœurs, couverte déjà de feuilles et de eurs, portant en elle le fruit de toute une civilisa on. Oui, ce e gre e, le français79. Жо арыда тіл ызметін пассив, бейнелеуші ж не актив алыптастырушы деп б лу м мкін емес екенін, б л тек зерттеу ж ргізуде олданылатын шартты эвристикалы т сіл екенін бірнеше айтара айт анбыз. Десек те осы шартты т сілді олдана отырып, орыс ж не а ылшын тіліндегі материалдар негізінде тіл шеберді т л аны алай «жасайтынын», ол шін шеберханасында ы андай рал-саймандарын пайдаланатынын арастырайы . К п жа дайда адам мінезін, рекетін, мірге, адамдар а деген атынасын алыптастыруда ы тілді р лін саналы т рде т сіне бермейміз. Сонымен, тіл сол тілде с йлеушілерді алыптастырады. рбір лтты тіл сол лтты лтты мінезін бейнелеп ана оймай, оны алыптастыру а да атсалысады. Бас аша айт анда, тіл лт кілін, я ни сол тілде с йлеушіні алыптастырса, онда оны т л а ретінде де алыптастырады. Сонды тан тілді лтты мінез алыптастыруда конструктивті р л ойнайтыны с зсіз. М селеге тере бойламай т рып, алдымен лтты мінез ымын жан-жа ты арастырып алайы . 2 лтты мінез лы дегеніміз не Ол туралы а парат к здері лтты мінез дегеніміз не? Жалпы б л бар н рсе ме? Адамдарды рт рлі болатынын біле т ра, типтік мінездерді жина тап т тас бір халы а телу аншалы ты за ды? Осы жайында айтыл ан а ылшын ма алы тілге оралады: It takes all sorts to make the world ( лем рт рлі с рыпта ы/санатта ы адамдардан ралады). Ал It takes one sort to make a na on я ни бір с рыпта ы/санатта ы адамдардан халы ралады десек алай? лде лтты мінез дегеніміз к біне лт а бас а лттар та атын (м ату ма сатында болуы да м мкін) мінез- лы тарды стереотип жиынты ы ма? ымны к рделілігі мен о ан атысты туында ан арама- айшылы тар терминологиялы ркелкілікке жол беріп отыр. Б л – барлы гуманитарлы ылым а т н м селе. Н.А. Ерофеевті айтуынша, этникалық к рініс – « зге халы ты с збен жасал ан портреті не бейнесі».80 С.М. Арутюнян «халы ты рухани міріндегі рт рлі былыстарды зіне т н жиынты ы» саналатын лтты психологиялы алпы деген терминді олданады81. Алайда лтты мінез термині біршама ке тара ан. Т менде Н.А. Ерофеев келтірген «ұлттық мінез» ымыны бірнеше аны тамасын береміз: «Д.Б.Парыгинні пікірінше, т рлі леуметтік топтарды , таптарды , о амны , лтты , халы ты психологиялы ерекшеліктеріні болуы еш к м н келтірмейді».82 Осы к з арасты станатын Н.Жанділдинні берген аны тамасында лтты мінез дегеніміз – «на ты бір экономикалы , м дени, таби и жа дайда дамитын белгілі бір леуметтік-этникалы ауым а аз не к п м лшерде т н болатын психологиялы мінез- лы тар жиынты ы».83 лтты мінез немесе « лтты психологиялы алпы» ымын жо а шы армайтын С.М. Арутюнян о ан мынадай аны тама береді: « лтты тарихи дамуыны ерекшелігімен, материалды мір ы палымен алыптасатын, оны м дениетінен к рінетін лтты деттер мен д ст рлерді , ойлар мен рекет т рлеріні , сезімдер мен эмоцияларды згеше лтты к рінісі84».85 Ке тара ан пікірге с йенсек, лтты мінез дегеніміз – белгілі бір лтты зіне ана т н, згеше мінез- лы тарыны жиынты ы емес, жалпыадамзатты мінез- лы тарды згеше мбебап жиынты ы. В.Г. Костомаров 1998 жыл ы наурызда ткен «Орыс тіліні Францияда ы апталы ыны » ашылуында

жаса ан баяндамасында лтты м дениет жайында жо арыда ы а жа ын пікір айтады: « лтты м дениет б л белгілі бір лт а т н ерекше мінез- лы жиынты ы емес, ол – жалпыадамзатты мінез- лы тар мен идеяларды айыры ша жиынты ы». Ю.В. Бромлей де « лтты мінез ырларыны салыстырмалы т рде ал анда ы ерекшеліктеріне, бай алатын айырмашылы тарына» то талады86. Н.А. Ерофеевті «Туманный Альбион. Англия и англичане глазами русских» атты е бегіндегі лтты мінез туралы талдауларынан зінді келтірейік: «К пшілігіміз неге америкалы тар – іскер, италиялы тар музыка а жа ын болады деген пікірдеміз? лде осы екі ел ішінде сана ж ргізіп, осыны аны та ан біреу бар ма? лдекімдерді бай а аны мен ал ан серіне арап, неге лдебір халы а б йрегіміз б рса, керісінше келесі бірін жа тырмай жатамыз? Бір ызы ы – б л сезімдерімізді зімізбен бірге ала кетпей, балаларымыз а, немерелерімізге м ра еткендей табыстап кетеміз. Шешімін к тіп жат ан осы сия ты м селелер жетерлік. Осындай аса к рделі м селелерді бірі, тіпті е к рделі м селе десек те орынды, ол – рбір этникалы бейнені ма ызды б лігі бол ан лтты мінез. р халы ты т рмысты сана де гейіндегі лтты мінезі бар екені ш б сіз. сіресе м ндай ой зге этникалы орта а т скенде туындайды. Сол ауым адамдарыны к п т р ыдан зі ізден згешеленетінін, м селен, мір салты, т рмысы, кейде тіпті кескін-келбеті, іс- рекеті сіздікінен м лде бас а екенін бай а аны ызда, т жырымы ыз беки т седі. Еріксіз б л ерекшеліктер мен айырмашылы тарды туындауы кездейсо ты па, лде олар орта , тере бір негізден бастау алып, осы халы ты айры ша болмысына, лтты мінезіне кеп йыла ма деген с ра тар а жауап іздей бастайсыз. Б лкім сол халы ты мінезін т сіну ар ылы б кіл ерекшелігін, болмысын атын д режеге жетерміз. Сонды тан лтты мінезді сол халы ты б кіл мірін, болмысын, тіпті тарихын ашып беретін кілт деуге болады».87 Кейбір зерттеушілер лтты мінез тек т рмысты сана а ана т н, ылыми санада болмайды, халы ты «типтік» мінез- л ы дегендерді барлы ы шартты н рсе деп есептейді88. Осы туралы «Санкт-Петербургские ведомости» газетіні 1859 жыл ы 11 а тарда ы санында былай делінген: « р лт а т н лтты мінез болады, француздарды – же ілтек, а ылшындарды – зімшіл, орыстарды – шыдамды дейді. дай-ау, сонда р айсымыз кездестірген тере ойлы француздарды, згелер шін жанын пида ыл ан а ылшындарды, шыдамсыз орыстарды айтпекпіз?» лтты мінез жайында атты сын айт ан к рнекті неміс жазушысы Генрих Бёлл болды. «Орыстар – міндетті т рде ау а са алды, сезімге берілгіш, ияли, голландиялы тар – епсіз, а ал, а ылшындар – рк кірек не о у со ан, француздар – тым сезімтал не тым а ылды, немістер – музыкадан бас а а мойын б рмайтын не т здал ан ыры абаттан бас алмайтын, венгрлер – р к ілді, ж мба , шырпыдай тез т танатын ызба» деп р халы а та ыл ан лтты мінезді жуа ыла отырып, оны «беллетристік наным» деп атайды89. з басымнан ткен бір о и а есіме т сіп отыр. Лондон университетіне та ылымдама а бар ан бір жылы а ылшын журналисі Беат Бишопты I regret to say that a typical English man does not exist / кінішке арай, типтік а ылшын адамы болмайды/ деп айт анына байланысты типтік орыс адамы туралы эссе жазуым керек болды: лтты типті сипаттау а келгенде шексіз иынды тар а тап боласы Онда ан (б лкім ж здеген) орыс танысымды к з алдымнан ткіздім алайда оларды еш айсысына типтік орыс адамы деген м ртебе бере алмадым Біріні типтілігі жо ары болса енді бірінікі т мен М селен кейбір типтік адам а жат ыз андарым лты на ыз орыс еместер боп шы ты Керісінше на ыз орыстар типтік адам а жат ызу а келмеді Сонды тан лгі боларлы орыс адамын сипаттаудан бас тартуыма тура келді Сонымен, м селе арама- айшылы а толы. лтты мінез дегеніміз бар н рсе ме? Оны бар екенін д йектейтін андай объективті, ылыми д лелдер бар? лтты мінезді айдан к реміз? лтты мінез туралы андай на ты м лімет к здері бар? М лімет к здерін аны тап к рейік. Белгілі бір халы ты лтты мінезі дегенде ойымыз а алдымен сол халы пен байланыстыратын стереотиптер жиынты ы келеді. Стереотиптер туралы жазыл ан е бектер к п, казір де б л та ырып алымдармен атар к пшілік ауымны да назарын б рып, жан-жа ты арастырылуда90. Стереотип – « детте эмоциялы ре кі бар, т ра тал ан леуметтік былыс не нысан туралы нобайы жасал ан, стандарттал ан бейне не к рініс. Белгілі бір леуметтік жа дай, т жірибе ы палымен туында ан былыс а адамны деттегі атынасын білдіреді».91

А ылшын с здіктері де осы т різдес аны тама береді: stereotype xed mental impre on (белгіленген а ыл-ой к рінісі) (COD), а xed pa ern with is believed to represent a type of person or event (адам не о и а типі туралы к рініс ретіне саналуы тиіс белгіленген лгі)» (LDCE). Стереотип, стереотиптік с здері орыс тілінде де, а ылшын тілінде де алып а т скен (шаблонный) деген с збен аны талатынды тан, таптауырын бол ан бірегейлігі бейнелілігі жо деген ма ынада жа ымсыз ре кке ие. Б л стереотип с зіне, сіресе м дениетаралы коммуникация контексі т р ысынан ал анда ділетсіздік жаса анмен те . Бас а халы тар мен бас а м дениеттер туралы стереотип пікірлер зге м дениетпен келіспеушілікке алдын ала дайындап, жа ымсыз м дени сер алуды же ілдетеді. «Стереотиптер адамны тар ше бердегі леуметтік, географиялы , саяси лемінен шы ып, д ние туралы т тас, ке ау ымды к з арасын алыптастыруына к мектеседі».92 лтты мінез туралы стереотип пікірлерді халы аралы анекдоттардан к птеп кездестіруге болады. Шаблон сюжетпен рыл ан м ндай анекдоттарда рт рлі лт кілдері бір уа ытта бір жа дай а тап болып, р айсысы басына т скен иынды ты анекдот отанында стереотип ретінде алыптас ан лтты мінезіні ырларына сай абылдайды. Мысалы, орыс анекдоттарында а ылшындар детте уа ыт а ата ба ынатын (пунктуаль), к п с йлемейтін, прагматик, стамды, темекіні, вискиді, ат спортын жа сы к ретін болып суреттеледі. Немістер – істі зіне о тайлы жа ын тап ыш, т ртіпке ба ынатын, жина ы, т ртіпс йгіштігінен зін к п шектейтін, ал француздар же ілтек, йел мар, сайран салып, к іл к теріп, ішіп-жеуді ана ойлайтындар ретінде к рсетіледі. Америкалы тар бай, жомарт, з- зіне сенімді, р ашан ымбат к лік мініп ж реді деп абылданады. Орыстар к й тал амайтын, а ал, маск нем, т белескіш, содыр, ішіп алып, шата іздеп ж ретіндер ретінде бейнеленеді. Мысал ретінде бір анекдотты келтірейік: т рлі лт кілдеріні ішкелі отыр ан сырасыны бетінде шыбын ал ып ж р екен. Неміс (істі зіне о тайлы жа ын тап ыш) шыбынды алып тастап, сырасын іше береді. Француз (сезімге берілгіш) шыбынды алып, анатынан жайлап рлеп, шырып жібереді де, сыраны ішпейді. Америкалы ( з ы ын білетін, зіне сенімді) даяшыны ша ырып, шу шы арады, бас а сыра келуін талап етеді. ытай ( рт- мырс а жеумен йгілі) шыбынды алып, сырасын ішкен со , оны тіскебасар ретінде жеп ояды, еврей (ж мырт адан ж н ыры ан, пайдак нем) сырасын ішіп, шыбынды ытай а сатады. Та ы бір мысал. Б комиссиясы рт рлі лттарды тіршілікке абілеттілігін тексермек болып, эксперимент ретінде оларды екі еркек, бір йелден адам ая ы баспа ан жеке-жеке аралдар а тастапты. Он жылдан со комиссия оларды тексеруге келіпті. А ылшынны аралына келсе, екі еркек теннис ойнап ж р екен. «Жа дайымыз жа сы, спортпен айналысамыз, еш андай иынды жо », – депті олар. « йел айда?» десе: «Біз ол жайында еште е білмейміз ... », – депті. Францияны бір аралында к ілді Мари былай дейді: «Б л – Пьер, ал мынау – Жак, бізде барлы ы жа сы, шеуміз де ризамыз». Испанияда ы аралда Мария комиссия м шелеріне экспериментті екінші к ні Хосе Хуанды лтіргенін, содан бері ба ытты мір с ріп жат анын айтты. Орысты аралы екеу еді: т керіске дейінгі ж не т керістен кейінгі. Т керіске дейінгі орыс аралында асірет шеккен Ольга біреуді лай с йгенін, алайда бас а жан а т рмыс а шы анын ж не шеуіні де ба ытсыз екенін айт ан болатын. Комиссия келген кезде т керістен кейінгі орыс аралында екі мы ты еркек йде карта ойнап отырады. «Бізде барлы ы жа сы, – деді біреуі. – Біз колхоз рды , мен – сол колхозды т ра асы боламын, б л – парторг болады. – Ал сізді йелі із айда? – деп с рады комиссия м шелері. – Халы па? Халы ты б рі егістікте», – деген жауап берілді [Б л жердегі «народ в поле» деген ым ауызекі с йлеу тілінде м тел ретінде алыптас ан]. Піл туралы здік кітап а жариялан ан халы аралы бай ауды туіне байланысты д ниеж зіне ке інен тарал ан анекдотты ресейлік н с асы былайша беріледі: «Халы аралы бай ау а немістер арбамен «Введение к описанию жизни слов» (С з мірі жазбасына кіріспе) атты к п томды е бегін тапсырады, а ылшындар ба алы был арымен аптал ан «Торговля слоновой костью» (Піл с йектеріні саудасы) кітабын алып келеді. Француздар діл- азылар ал асына «Любовь у слона» (Піл махаббаты) атты сем бейнеленген иллюстрациялы басылымды сынады. Америкалы тар «Все о слонах» (Б рі де піл туралы) деп аталатын ж аша келген, алта а салып ж руге ы айлы кітапша шы арады. Орыстар «Россия – родина слонов» (Ресей – пілдер отаны) атты алы монография жариялайды. Болгарлы тар болса «Болгарский слоненок – младший брат русского слона» (Болгарда ы піл баласы – орыс піліні інісі) атты брошюраны сынады. Осы анекдотты норвегше н с асында халы аралы бай ау а немістер «150 способов использования слонов в военных целях» ( скери ма сатта пілді пайдалануды 150 т сілі),

француздар «Сексуальная жизнь у слонов» (Пілдерді сексуалды мірі), ал америкалы тар «Самый большой слон, которого я когда-либо видел» (Мен к рген е лкен піл), шведтер «Политическая и социальная организация общества слонов» (Пілдерді саяси ж не леуметтік о амы), дат хал ы «150 трапез из слона» (Пілден жасал ан 150 тама ), норвегтер «Норвегия ж не біз, норвегтер» деп аталатын е бектерін сынады. Анекдоттан та ы бір мысал. алымдар ай лт кіліні аяз а т зімді екенін тексеру шін эксперимент ж ргізеді. То азыт ыш орнатыл ан камера а зімен бірге ала ан затын алып кіруге, шыдай алма ан жа дайда есікті а у а р сат беріледі. А ылшын азаматы темекі, бір б телке шарап ж не зін- зі жа сы стай алатын йелді алып кіреді. Бір са аттан со , есік а ылады. Камерадан алтыра ан а ылшынды алып шы ады. Келесі кезекте орыс зімен бірге б телкелес досын, бір шелек ара пен екі шелек т здал ан ияр алып кіреді. ш са ат ткен со , оларды тірі ал андарына к м ндан ан алымдар камераны есігін ашады. Ар ы жа тан жуан ж дыры шы ып: «Ой, шош а! Онсыз да суы , ал б л есікті ашады», – деген дауыс естіліп, есік тарс жабылады. М ндай зілдерді к птеп келтіре беруге болады, б дан рбір лтты мінез- л ына байланысты алыптас ан стереотип ай ын а арылады. А ылшын анекдоттарында сара шотландтар мен ара мар ирландиялы тар туралы к п айтылады. Мына бір зіл гімеден еуропалы тар туралы алыптас ан стереотип а арылады: Paradise is where cooks are French mechanics are German policemen are Bri sh lovers are Italian and it is all organized by the Swiss Hell is where cooks Bri sh policemen are German lovers are the Swiss mechanics are French and it is all organized by Italians [Аспаз – француз, механик – неміс, полиция са шысы – а ылшын, к ілдес, ашына – италиялы , барлы ын йымдастыра білетін швейцариялы бол ан жерде ана ж ма болады, ал там аспаз – а ылшын, полиция са шысы – неміс, к ілдес, ашына – швейцариялы , механик – француз, барлы ын йымдастыра білетін италиялы бол ан жерде ана болады]. лгілі еуропалы ты ерекше асиеттері юморлы т р ыдан арама- айшылы а негізделгені берілген м тіннен к рінеді: ол фин сия ты гімешіл, бельгиялы сия ты олжетімді, португал сия ты техникалы жа тан абілетті, испан сия ты ялша , австриялы сия ты шыдамды, люксембургтіктер сия ты танымал, грек сия ты жина ы, ирландиялы т різді парасатты, даттар сия ты арапайым, италиялы тар т різді салма ты болуы тиіс, сондай-а француз сия ты к лік айдап, а ылшын т різді тама дайындай алуы ажет. Иса пай амбарды ай лтты кілі екеніне байланысты рыл ан зіл гімеден рбір м дениетке ж не сол м дениетті кілдеріне т н стереотиптер к рініс тап ан: Исаның еврей болғандығының үш д лелі: 1. Ол кесіні саудасын рі арай жал астырды. 2. Ол йінде 33 жыл т рды. 3. Ол анасыны п к екендігіне сенімді еді, ал анасы оны дай екендігін білді. Исаның ирландиялық болғанының үш д лелі: 1. Ол йленбей кетті. 2. Оны еш ашан т ра ты ж мысы болмады. 3. Оны со ы тініші – ішу болатын. Исаның италиялық болғанының үш д лелі: 1. Ол ишарат тілімен с йлейді. 2. рбір тама ішкен сайын шарап ішеді. 3. Ол а аш стасы болды. Исаның з ңгі болғанының үш д лелі: 1. Ол адамдарды барлы ын бауырым деп атады. 2. Оны т ра ты мекенжайы болмады. 3. Оны ешкім ж мыс а алмады. Исаның пуэрторикалық болғанының үш д лелі: 1. Оны Иисус деп атады. 2. Ол немі за а айшы ж ретін. 3. Анасы оны на ыз кесіні кім екенін білмеді. Исаның Калифорниядан екенін д лелдейтін үш дерек: 1. Ол еш ашан шашын алдырмады. 2. Ол немі жала ая ж реді. 3. Ол жа а дінні негізін салды. Three proofs Jesus was Jewish: 1. He went into his father’s business. 2. He lived at home un l the age of 33. 3. He was sure that his mather was a virgin,

and his mather was sure that he was God. Three proofs Jesus was Irish: 1. He never got married. 2. He never had a steady job. 3. His last reguest was for a drink. Three proofs Jesus was Italіan: 1. He talked with his bands. 2. He took wine with every meal. 3. He worked in the building trade. Three proofs Jesus was Black: 1. He called everybody brother. 2. He had permanent address. 3. Nobody would hire him. Three proofs Jesus was Puerto Rican: 1. His rst name was Jesus. 2. He was always in trouble with the law. 3. His mother didn’t know who his real father was. Three proofs Jesus was California: 1. He never cut his hair. 2. He walked around barefoot. 3. He invented a new religions. Со ы кездері баспас зде м дениетті рт рлілігі мен лтты мінез- лы ты сипаттау бойынша ж ргізілген эксперименттер туралы жазбалар шы ып жатыр. Кейде б л эксперименттер халы аралы анекдоттарды мазм нына жа ындайды, кейде олардан да асып т седі. М селен, демалыс туралы ым рбір лтты таным-т сінігінде зіндік ерекшеліктерімен сипатталады: «Лондонская», «Гардиан» баспас здерінде Германия, А Ш, Англия ж не Жапония мемлекеттеріні азаматтарына демалу шін Т ркияда ы пансионаттарды біріне жолдама беріліп, сол демалушылар туралы британды 4 телеарнаны деректі фильм т сіргені айтыл ан болатын. Демалыс кезіндегі туристерді мінез- л ы, т рлі жа даяттар бол ан кездегі зін- зі стай алу ерекшеліктері жасырын бейнекамера а т сірілді. М селен, автобус ж ргізушісі р лінде ойна ан актер туристерді экскурсия а алып барма болып, мас к йінде р лге отырады. М ны к рген а ылшындар автобус а отырудан бас тартады. Жапондар тынышты ты шыр ын б з ысы келмеген, алайда жапонды топты жетекшісі ж ргізушіні ая жа ында т р ан ішімдікті к рсетеді. Немістер «шу к теретін болса , ж мыстан уылатын шы армыз» деп уайымдап т рып алады. Экскурсия кезінде автобусты ішінде темекі шегуге тыйым салынса да, автобус ж ргізуші актер темекі шегеді. А ылшындар ж ргізушіден темекісін с ндіруді тініп с райды. Жапондар тынышты ты б збас шін ндемеуді ж н к реді. Немістер ал ашында аздап дауыс к тереді, тек біраз уа ыт ткеннен кейін ана здеріні б л жа дай а риза емес екенін айта бастайды. Ал америкалы тар автобус салонында ж ргізушімен осылып темекі шегіп отырады. Бар а кірген кезде бармен зі т р ан орнынан бас а бір жа а кетіп ал анда автобус ж ргізушісі р ліндегі актер а шасын т леместен, бардан сыра алып ішеді. М ны к рген америкалы тар мен а ылшындар оны ылы ына риза бол андай, здері де сырадан алып іше бастайды. Немістер сыра а м лде ол с пайды, ал жапондар м ндай тегін сыра а ол с па т рма , бол ан жа дайды пансионат кімшілігіне айтып береді93. Кейбір дебиеттерде лтты мінез- лы туралы лкен са ты пен, ескертулермен айтылады.

Халы аралы сипаты бар алжы а рыл ан гімелер мен анекдоттар сол м дениет кілі немесе зге м дениет кілі тарапынан туындайтыны белгілі. лтты мінез- лы ты сипатталуын к рсететін екінші айнар к з ретінде классикалы к ркем дебиетті айту а болады. Осы м нм тіндегі классикалы с зі кездейсо алынып отыр ан жо . М ндай жо ары д режені иеленетін туынды айсыбір лтты а ыл-ойы мен ішкі жан д ниесіне сер еткен, уа ыт сынынан ткен деуге болады. лтты классикалы шы армаларда ы лтты кейіпкерлер халы аралы сипатта ы алжы гімелердегі стереотипті персонаждарымен арама- айшылы ы айран алдырады. Шынында да ыз бен шарап туралы ойлайтын же іл ойлы француздарды лемдік де гейдегі Стендаль, Бальзак, Гюго, Мопассан, Золя сынды классиктерді шы армаларында ы драмалы кейіпкерлермен еш андай орта ты ы жо , керісінше б л шы армаларда ы кейіпкерлер адамгершілік т р ыдан к рделі саналатын м селелерді шешеді. Сондай-а те стамды рі т каппар а ылшындар сарказм, юмор ж не ирониядан т ратын анекдоттардан классикалы де гейдегі дебиетті алыптастырды. Б ан Джонатан Свифт, Бернард Шоу, Оскар Уайлд, Диккенс, Теккерей, Шекспир сынды классиктерді шы армалары д лел болады. А ылшындарды бес трагедиялы туындысына жиырма екі комедиялы шы армалары с йкес келеді. Ешбір м дениетте юмор д л осылай жо ары ба аланбайды. Ал темірдей т ртіпті ата станатын, кез келген жа дайда зін- зі стай білетін немістер халы аралы сипатта ы анекдоттардан Гете мен Гейнені н зік сезімді, тере иірімді поэзиясын тудырды. Ішімдік ішуді жа сы к ретін, кез келген анекдотта тек б за ы ретінде танылатын орыстар лемдік дебиетті асыл азынасына нды шы армаларымен зіндік лес оса білді. Б л ойымызды д лелдеу шін лемдік де гейдегі шы арма ретінде таныл ан Пушкин, Лермонтов, Толстой, Тургенев, Чехов, Достоевский сынды жазушыларды туындыларын айтса болады. Классик жазушыларды шы армаларында философиялы ізденісі мен ішкі жан д ниесіні ай ы- асіретімен ерекшеленетін кейіпкерлер зге классикалы шы армаларда сомдалатын персонаждар арасында интеллигенттер саналады (интеллигент с зіні еуропа тілдеріне орыс тілінен енуі тектен-тек емес). Олай болса, орыс хал ына т н лтты мінез- лы айдан к рінеді? Анекдоттан ба, лде классикалы дебиеттен бе? Орысты типтік бейнесі андай болады? олында ы бір шелек ара ымен то азыт ышы бар камера а кіріп кеткен орыс па, лде Пьер Безухов па? Белгілі бол анындай, екінші д ниеж зілік со ыс кезінде фашистік Германия Ресейге шабуыл жасамас б рын Ресей ж не орыс хал ы туралы барынша толы а парат жинай бастайды. Жинал ан а парат бойынша, герман басшылары орыс хал ыны лтты мінез- л ы жайында пайымдаулар жасайды. Олар Ресейді «колоссом на гляняных ногах» (батпа а бат ан ая ты): т ртсе болды, мемлекетті к л-тал аны шы ады»; «Безухов, Нехлюдов, Мышкин, Раскольников, дядя Ваня мен Иванов сынды адас андар мен психикалы к іл к йіне назар аударатын к ілшек интеллигенттер» ретінде таныды. Иван Солонович б л туралы к йіне отырып былай жазады: «Ресей туралы барлы шетелдік а парат орысты классикалы дебиетінен алынды. Міне, сіздерге Обломовтар, Маниловтар, кедей адамдар, басы арты адамдар, на рыстар мен жала ая тар».94 А паратты айнар к зі ретінде орысты классикалы дебиетіне сыни т р ыдан ара ан Иван Солонович дебиетке «халы ты ішкі жан д ниесіні теріс к рсетілген айнасы» деп ба а береді. Ол: « дебиет – мірді теріс к рсетілген айнасы. Біра орыс мысалында бір н рсені теріс к рсету т ртінші лшемге дейін тіп кетеді. Бізді дебиетіміз орыс хал ыны шынайы мірін еш ашан бейнелемеген. Орыс дебиеті Ресейді лсіз т старын к бірек жазады, ал оны бір де бір жа сы жа ын к рсеткен емес. Оны стіне лсіз т стары да ойдан шы арыл ан д ние. С рапыл со ыс пен т керіс жылдары халы мірін сипаттауда деби адасуды былай ой анда, к ркем т рде олдан жасал ан жал ан Манилов пен

Обломовтар, Каратаев пен Безуховтар, Щигровский уезіні Гамлетові, гарольдтік плащта ы м скеуліктер, басы арты адамдар мен жала ая тар – ерік-жігері мы ты адамдарды дебиетте айдан пайда бол аны белгісіз95. Немістерді орыс хал ыны лтты мінез- л ы туралы б тен сенімге келген орыс дебиетін а тап алу а тырысайы . Шын м нінде, Манилов пен Безуховтар Брест амалында бол ан емес. Егер олар д л сол Брест амалында болса, здерін алай стар еді? М мкін сол кезде оларды н бойында орыс лтына т н айтпас айсарлы пен айрат пайда болар ма еді? Солоневичті пікірінше, м ны зі д шпандарды мірді терісінен к рсететін айна секілді алда ан болатын. Б л жерде Солоневичті ойы мынаны а артады: «Салынып жат ан мемлекеттік ма ызы бар нысандарды рылысын, елімізді скери к шін, адамзат тарихында болып к рмеген ерік-жігерді, айсарлы пен табандылы сынды асиеттерді б рі бізді дебиетте к рсетілмеді».96 М ндай асиеттер к ркем дебиетте бейнеленетін болса, онда со ыс та болмас еді. Иван Солоневич осы туралы айт ысы келіп отыр. лтты мінез- лы туралы берілетін а парат к здеріне айта оралайы . Солоневичті б кіл к ркем дебиетке деген наразылы ын ескере отырып, к ркем туындыны мірді терісінен емес, шынайы мірді тек жартылай жа ын к рсету деп білеміз. Сол кездегі шынайы мірді толы ымен суреттеу м мкін емес, орыс жазушысы А.К.Толстой шы армасыны кейіпкері Кузьма Прутковты с зімен айт андай, « шы- иыры жо , шексіз н рсені ша а сыйдыра алмайсы ». К ркем дебиетте шынайы мір жартылай рі субъективті т рде суреттеледі, себебі жазушыны жеке міріне байланысты алыптас ан д ниетанымы, шы армашылы иялы, зіндік абілеті болады. орыта айт анда, к ркем шы армаларды лтты мінез- лы туралы а парат алу а болатын айнар к здерді бірі ретінде санау а болады. Халы ты ішкі жан-д ниесі мен лтты мінез- л ы туралы а парат алуды шінші айнар к зі ретінде фольклорлы шы армаларды, халы ты ауыз дебиетін айту а болады. К ркем дебиетке ара анда фольклорлы шы армаларды зіндік арты шылы тары бар. йткені фольклорлы шы армаларды авторы халы ты зі, жымды туынды саналады. лтты мінез- лы ты ашып к рсетуде халы ауыз дебиетіні р лі андай? Е алдымен, эпикалы шы армаларды басты кейіпкері з заманыны батыры, сымбатымен к з тартады, азіргі заман ы т сінік бойынша, супермен, олар з хал ын барлы жаманды тан, айда ардан, диюдан, быжы тардан, т рлі стихиялы апаттардан ор айды. Б л кейіпкерлер андай да бір жо ары тылсым к шті иеленеді, жо жерден оны алтын анатты т лпары, алмас ылышы немесе асиеттілігімен ерекшеленетін заты пайда болады. Ол Робин Гуд секілді с р мерген, Илья Муромец сынды та ажайып к шке ие батыр болып келеді. М ндай кейіпкерлер халы ты арман-тілегінен туындайтыны белгілі. Орыс фольклорлы шы армалары м ндай кейіпкерлерге зіндік рметін к рсетеді, орыс хал ыны батырлары ту ан жерін, елін «Калевалы» шы армасыны кейіпкерлеріндей немесе грузиялы Давид Сосунский, «Жолбарыс терісін жамыл ан жи ангез» секілді а армандар бар ынта-жігерімен ор ай білді. Б л жолда батырлар немі же іске жетіп отырды. Орыс халы ертегілеріндегі кейіпкерлер бірегей саналады, оларды азіргі супермендерден к птеген ерекше асиеттері бар. Орыс хал ыны ішкі жан д ниесіні , лтты мінезіні сыры да осында жат ан шы ар. М селен, тырна шаны ішіндегі «Иван-дурак» (а ыма Иван) немесе еркелете айт анда «Иванушка-дурачок» сынды танымал кейіпкерді алайы . Бір жа ынан, б л кейіпкер жо арыда аты атал ан «Батырлар а» мінез- л ы т р ысынан м лде арама- арсы. Ол батыр да, сымбатты да емес, о ан оса а ыма ты ы та ы бар. с ынсыз, к лкілі, ебедейсіз, а ыма , орлан ан, зін т мен санайтын кейіпкер атал рі з лым адамдар а бас рады. Дегенмен бас а т скен барлы иыншылы тарды немі же іп отырады. Б ан арап Иванушка-дурачокті ішкі арама- айшылы тан т ратын образ екенін бай аймыз. Ол а ыма болып к рінгенімен, те иын с ттерде е а ылды болып шы а келеді; оны т ріне араса жал ау рі енжар к рінеді, алайда шешуші кезе де белсенді т рде шапша рі батыл имылдайды; д рекі ж не сыпайы, бей ам ж не ам ор, у ж не сенгіш адам. Ертегіні со ында ол б рін зіні шыдамдылы ымен, айырымдылы ымен, тап ырлы ымен же еді. зіні мейірімділігі мен т жірибесіздігі ар ылы айналасында ы ашк з адамдар а лсіз, а ыма болып к рінеді, сол себепті оны жынды деп санайды, зге адамдар оны а ылды, тап ыр, батыл адам ретінде к ре алмайды. Халы ертегілерін ты дап скен балалар адамны сырт ы бет- лпетіне, істеген іс- рекетіне арап оны мінін табу а асы пауды йренеді. Осындай «кішкентай» батырды образын алыптастыр ан халы – лы халы . Орыс а ыны Владимир Солоухин Ресей шін иын- ыстау заманы ту анда з жерін ор ай алмайтын азіргі заманны «Иванушкалары» туралы кінішпен жазады:

Старик хворает. Ткет холсты старуха, Румяна дочка. Полон сундучок. А на печи, держа в руках краюху, Иванушка – простите – дурачок. В тонах доброжелательных и красках, Русоволосы, мыслями легки, На всех печах, во всех народных сказках, Иванушки – простите – дурачки. На теплых кирпичах, объяты ленью, Считая мух, они проводят дни. Зато потом – по щучьему веленью – Все моментально делают они. Драконов страшных тотчас побеждают И, огненные головы рубя, Невинных из темниц освобождают, Берут царевен замуж за себя. Забыв о печках, мамках и салазках, На Сивках-Бурках мчат во все концы. Как хорошо: во всех народных сказках Иванушки выходят – молодцы. Ан нет, и впрямь: и царство все проспали, И отдали в разор красу земли... Царевен в сказках доблестно спасали, А подлинных царевен не спасали. («Иванушки») Халы ауыз дебиетінде батыр а т н мінез- лы орыс ханшайымына да т н болып келеді. Орыс ертегілеріндегі ханшайымыны ішкі жан с лулы ы мен дарындылы ы те тере де са тал ан. арапайым рба адан – с лу йелі ді, быжы тан патша к йеуі ді тани білу шін к збен емес, ж рекпен сезе білуі керек. К зі тірі кезінде бірде-бір шы армасы жары к рмеген м скеулік орыс тіл мен дебиеті п ніні м алімі Иван Игоревич Соловьев орыс ертегілеріндегі ханшайым мен патшайымдар туралы жа сы жазбалар алдырады. Оны «Русская красавица» (Орыс аруы) этюдінен зінді келтірейік: «Орысты с лу ханшайымыны міндетті т рде яты бар болып келеді. Ол зіні ажарлы келбетін згелерге к рсетпес шін олымен б ркемелеп жасыру а тырысады, ж ргені білінбейді, кешке ясына батып бара жат ан к н секілді з амалында елеусіз ана мір с реді. Гректі Афродитасы секілді с лулы ына тамсанбайды, менмендігі жо . Со ан ара анда Ресей жерінде к рінетін к нні зіні яты бар секілді, йткені к н зіні толы бейнесін сирек к рсетеді, не б лтты тасасында алады, не ж зін т манмен т мшалап алады. Осы ар ылы ханшайым зін арапайым, ялша етіп к рсетеді. Отыз жыл бойы пеш стінде йы тап, ел басына к н ту ан кезде оянатын орысты батырлары (богатырь) сия ты орыс хашайымыны о и асы со ысты шешуші кезе інде басталады. пия с лулы , булы ан б ла айрат, ту ан жерге д шпандарды ая бас анын естіп оян ан батырлар сия ты, зіні с йіктісіне к мек беру кезінде оны к ші арта т седі. С лулы ым – с йіктім шін, к шім – д шпаным шін, осыны барлы ы

– жан жарым шін деп ынылады. Сол себепті м ндай асиетті к шті к нделікті мірде, арапайым т рмыста олдану оны адірін кеміте т сер еді. Толы ая талма ан дайшылы ты а сап к ткенде, б л мірден т ілген кезде же імпаз ретінде е мы ты, е к шті ор аушы те ескірген киім киіп, крестке а ыл ан Иса секілді жан азабыны барлы ына шыдамдылы таныта білуі сиет етілген. Тек орыс хал ыны ойлау ж йесіндегі, я ни негізгіні – б где н рседен, с луды – ажарсыздан, к штіні лсізден іздеуді зі парадокс».97 Сонымен, белгілі бір халы а т н лтты мінез- лы ты ай ындайтын дерекк з ретінде т мендегілерді арастырды : 1. Халы аралы анекдоттар. М ндай анекдоттар белгілі бір халы ты стереотипті т сінігіне толы ымен негізделген. алыптас ан стереотиптер халы ты зіндік типтік асиетін таныт аннан б рын, з хал ыны , зге халы ты сол халы туралы к з арасын алыптастырады (Шекара ас ан аншама адам орыс хал ы туралы алыптас ан стереотипке с йкес болу шін ара ішеді). 2. лтты классикалы дебиет жеке авторды субъективті к з арасымен жазыл анды тан, зіндік ерекшеліктері де жо емес. 3. Фольклор немесе халы ауыз дебиеті халы ты лтты мінезі туралы алды ы екеуіне ара анда cенімді а парат к зі саналады. Шынында да, халы ауыз дебиетінде стереотип ретінде алыптас ан кейіпкерлер ана емес, жымды шы армашылы а негіз болатын сюжет пен фактілерді зі стереотипке айнал ан. йткені б л туындылар рпа тан- рпа а ауызша таралып, те із т біне ш ккен са ж мыр тастар сия ты халы санасында бден аттал ан. рпа тан- рпа а ауызша таралуы себепті индивидуалды-авторлы шы армаларда ы субъективизм т н емес. Фольклорлы шы армаларды халы ты арман- иялын, оны мінез- л ы туралы а паратты са таушы ойма, сенімді дерекк здері ретінде арастыру а болады. 4. лтты тіл ж йесі – белгілі бір халы а т н лтты мінез- лы ты ай ындау а септігін тигізетін, сенімді рі ылыми т р ыдан д йектеуге болатын дерекк здерді бірі. лтты тілді н бойында сол тілде с йлеуші кілдерді мінез- л ы бейнеленеді, лтты мінезді алыптастыру а негіз болады. Иван Ильин «Тіл – халы жаныны фонетикалы , ритмикалы ж не морфологиялы к рінісі»98 – деп тегін айтпа ан болар. Енді жо арыда к рсетілген со ы дерекк зге с йене отырып, лтты мінезді тіл ар ылы к рінісіне то талма пыз. 3 Жеке т л а мен лтты мінез лы ты алыптастыруда ы лексика мен грамматиканы р лі М дени а парат – лексиканы , с зді , с з тіркесіні н бойында са талатыны белгілі. Кез келген халы ты , лтты д ниеге деген к з арасыны негізінде лемні тілдік бейнесі алыптасады. Б л халы даналы ы, халы ты м дениеті к рнекі т рде бейнеленетін т ра ты с з тіркестері, идиомалар, фразеологизмдер, ма ал-м телдер ар ылы к рініс табады. М ндай тілдік бірліктерді Н.Д. Бурвикова, В.Г. Костомаров сынды алымдар з ма алаларында «логоэпистемалар» деп атауды сынады. Логоэпистема – тілдік бірліктер ар ылы тасымалданатын білім ж йесі99. А ылшын ж не орыс тілдеріні идиоматикалы ж йесіне арнайы зерттеу ж ргізіліп, орыс, а ылшын тілді о ам мен сол о амны м дениеті тарапынан жо ары ба аланатын адами ндылы тар мен айыпталатын кемшіліктер арал ан болатын. Адамгершілік асиеттерді жа ымды ж не жа ымсыз ба алауышты сипатты иеленетін идиомалар

ж йесіні санды ж не сапалы к рсеткіштеріне арай отырып, сол халы ты станатын этикалы нормаларын, о амды т ртіп пен леуметтік мір салтын стануды ережелері, з м дениеті ар ылы зге м дениетке деген арым- атынасын, к з арасын тану а болады. М селен, адам бойында ы кемшіліктерді бірі – жауапсызды ты алайы . А ылшын ж не орыс тілдерінде адамны бойында ы осындай асиетті жа ымды т р ыдан сипатталатын бірде-бір фразеологизмді кездестірмедік. Ал жа ымсыз т р ыдан сипатталуына келсек, а ылшын тіліндегі Too many cooks spoil the broth [Слишком много кухарок портят бульон – наубай к п жерде нан шикі болады ( аза тілінде осы ан с йкес келетін: « ойшы к п болса, ой арам леді» деген ма ал бар)] бір ма алына орыс тіліндегі он екі ым, ым- т сінік с йкес келеді: У семи нянек дитя без глазу жеті т рбиеші бар, біра бала араусыз ж р; Сам кашу заварил сам и расхлебывай осыны б рін зі былы тырды , енді зі ретте; Моя хата с краю я ничего не знаю мені йім шетте орналас ан, ешн рсе білмеймін; (К рдім деген к п с з, к рмедім деген бір с з); Наше дело маленькое бізді ісіміз кішкентай ой; Наше (мое) дело сторона бізді ісіміз шет жа та т ру (Аш п леден аш п ле); После нас хоть потоп бізден кейін топан су басса да б рібір; Без меня меня женили мені зім жо та йлендіріпті; Обещанного три года ждут у де еткенді ш жыл к теді; За что купил за то и продаю анша а алдым, сонша а сатамын; Обещать молочные реки и кисельные берега у дені йіп т гу; Сделать что либо после дождичка в четверг бейсенбі к ні жа бырдан кейін бірн рсе жасау; Бросать слова на ветер айт ан с зінде т рмау (Жел с зі к п) Керісінше, са ты , нттылы туралы а ылшын тіліні идиоматикалы ж йесі орыс тіліне ара анда ед уір к п кездеседі. Жағымды бағалауыштық мағына: А ылшын тілі: Preven on is be er than cure Предупредить лучше чем излечить (Емделгеннен де, ескерткен ж н. Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде). One cannot be too carefull Нельзя быть слишком осторожным ( те са ты рге ж ргізбейді); Safety rst Осторожность первым делом (Сан басы – cа ты ). Орыс тілі: Готов сани летом а телегу зимой ыста – арба ды, жазда шана ды сайла. Береженого (и) Бог бережет са тан анды дай са тайды. Екі тілдік ж йеде де к пшіл болу мен к п с йлеу бірдей жа ымсыз ма ынаны иеленеді, алайда а ылшын тіліне ара анда орыс тілінде біршама жа ымды ба алауышты м нді иеленетінін бай ау а болады. Жағымды бағалауыштық мағына: А ылшын тілі: мысал жо . Орыс тілі: За спрос денег не берут С ра ан суалмас. Язык до Киева доведет Тіл Киевке де жеткізеді. Жағымсыз бағалауыштық мағына: А ылшын тілі: Walls have ears У стен есть уши абыр аны да ла ы бар; й сыртында кісі бар;

The oor is yours Слово предоставляется Вам (букв Сцена Ваша ) С з сізге беріледі! (Сахна сіздікі!); Easier said than done Легче сказать чем сделать Айту о ай, істеу иын; to ride a hobby horse Кататься на излюбленном коньке С йікті конькимен сыр анау. Орыс тілі: (И) у стен есть (бывают) уши абыр аны да ла ы бар; й артында кісі бар; Если бы да кабы да ворту росли гриби Егер олай бол анда са ырау ла сай а сер еді; Слово не воробей вылетит не поймаешь С з тор ай емес, шып кетсе статпас; Айтыл ан с з – атыл ан о ; Воду в ступе толоч вода и будет Таптаса табан астынан су шы ады; Скоро сказка сказывается да не скоро дела делается Ерегісі к п, есті ісі жо . С йлеудегі стамдылы , т йы ты ты білдіретін ымдарды арастырайы . істе. Ойлап істеген іс Жағымды бағалауыштық мағына: А ылшын тілі: Silence is golden Молчание золото ндемеген йдей п леден тылады. Brevity is the soul of wit Краткость душа ума А ылдыны с зі на . First think then speak Сначала подумай потом говори уелі ойлан, сонан со о ды болады. A word to the wise [Слово мудрым]. А ылды а с з бер. S ll waters run deep Спокойныее воды в глубине Тынышты су т бінде. Орыс тілі: Слово серебро молчание золото с з – к міс, нсіздік – алтын; Краткость сестра таланта аз жазса да саз жаз; Держать язык за зубами тіліне ие болу. Жағымсыз бағалауыштық мағына: А ылшын тілі: A penny for your thoughts [Пенни (монетку) за твою мысль?] А ылы а алтын. Орыс тілі: В тихом омуте черти водятся таза деген азаннан шош аны басы шы ыпты; Проглотить язык тілін ж ту. А ылшын м дениетінде мінез- лы тал ам а байланысты к з арас еркіндігі мен рт рлілігі жо ары ба аланады, со ан с йкес б л тілде алыптас ан тілдік бірліктер те к п. Жағымды бағалауыштық мағына: А ылшын тілі: It takes all sorts to make a world [Чтобы создать мир, необходимо разнообразие] – лемді алыптастыру шін рт рлілік керек. Variety is the spice of life [Разнообразие – прелесть жизни] – рт рлілік – мірді м ні. Tastes di er [Вкусы различные] – ркімні з тал амы бар (тал ам а талас жо ). Every man to his taste [Каждому свое] – ркімдікі зіне. There is no accoun ng for tastes [За вкусы не отвечают] – тал ам а талас жо . One man’s meat is another man’s poison [Для одного – мяса, для другого – яд] – біреуге – ет, біреуге – у. Beauty is in the eye of the beholder [У каждого зрячего свое представление о красоте] – рбір к зі к ретінні с лулы туралы т сінігі рт рлі. Орыс тілі: Каждый по своему с ума сходит [ ркім зінше есінен танады]. Каждому свое [ ркімдікі зіне]. На вкус и цвет товарища нет [Т с пен д мді та дауда жолдасты ж рмейді]. Керісінше, а ылшын тілімен салыстыр анда « она жайлылы » ымында олданылатын фразеологизмдер орыс тілінде к бірек кездеседі. Жағымды бағалауыштық мағына: А ылшын тілі: мысал жо . Орыс тілі: Не красна изба углами а красна пирогами йді к ркі а ашы емес, та амы.

В ногах правды нет Т р аннан отыр ан жа сы. Чем богаты тем и рады Барымен базар. Жағымсыз бағалауыштық мағына: А ылшын тілі: мысал жо . Орыс тілі: Незванный гость хуже татарина Ша ырылыма ан она татардан да жаман. А ылшын тілінен она жайлылы туралы не жа ымды, не жа ымсыз м нді иеленетін тілдік бірліктерді м лде кездестірмедік. Ал орыс тіліндегі «Незваный гость хуже татарина» ма алы о баста татарларды Русь жерін басып кіруіне байланысты алыптас ан. Сол уа ыттан бері ж з жыл тсе де, орыс ж не татар халы тары бір мемлекетте мір с ріп келе жатса да, ткен тарихи о и аларды белгісі ретінде тілде са талып ал ан. Ж ргізілген зерттеулер н тижесінде а ылшын ж не орыстілді о амда мойындал ан рі ма ызды деп таныл ан леуметтік арым- атынастар мен жеке т л аны асиеттері аны талды. Б л туралы ойымызды ыс аша т жырымдайтын болса : 1. Екітілдік ж йедегі фразеологизмдерді білдіретін экспрессивті м ніне арай, орыс ж не а ылшын о амына т н орта ндылы тар ж йесі ретінде мыналарды к рсетуге болады: сыпайылы сауаттылы т лім т рбие батылды за т ртібі о амды бас ару ж йесі бейімділік 2. Орыс тілімен салыстыр анда а ылшын тіліні фразеологиялы ж йесі негізінде мынадай ым- т сініктерді белсенділік танытатынын бай аймыз: адалды е бек орлы к сібилік жеке т л а еркіндігі с йлеудегі стамдылы консервантты са ты жауапкершілік оптимистік зімшілдік зі туралы а паратты са талуы 3. Орыс тіліні идиомалы ж йесін а ылшын тілімен салыстыр анда мынадай ндылы тарды басымдылы а ие екенін бай аймыз: т жірибе тіл табыс ыш отанс йгіштік ділдік йымшылды Идиоэтникалы ерекшелік т р ысынан ал анда орыс хал ына т н негізгі ндылы ты бірі ретінде – она жайлылы ты к рсетуге болады100. Жалпы ал анда, кез келген тілді лексикалы ж йесін т зуге негіз болатын с з, с з тіркесі, фразеологиялы бірліктер тілді м дениетті , рі жеке т л аны алыптастыруды ралы ретінде ызмет ат аратыны талас тудырмайды. Дегенмен «м дени а парат» тілді лексикалы ж не фразеологиялы ж йесі ар ылы ана к рініс таппайды. Белгілі бір тіл кіліні жеке т л а ретінде алыптасуында тілді барлы ралдары ы пал етеді. Жеке тілдік т л аны алыптастыруда грамматика ы палыны на ты мысалы негізінде д йектеп к рсетейік. Орыс тілінде, сонымен атар к птеген еуропа тілдерінде жіктеу есімдігіні екінші жа ы жекеше ж не к пше формада «ты», «вы» н с алары олданылады. А ылшын тілінде б л грамматикалы к рсеткіш тек you т рінде дыбысталады. Алайда орыс тілінде «вы» н с асы тілдік олданыста рі сыпайылы м нді, рі к птік м нді білдіреді. К рсетілген тілдік бірлікті сыпайылы м нді иеленуі адамдар арасында ы арым- атынас а, оларды мінез- л ына сер етпей оймайды. С йлеу тілінде «ты» жіктеу есімдігіні олданысы адамдарды орлануына алып келеді. Мысалы: «Вы мне не тыкайте!». Осы олданыс Ресейде аншама т белеске алып келді. леуметтік былыс ретінде «к ргенсіздікті » диагностикалы белгілері ретінде мыналарды к рсетуге болады: «Тек к ргенсіз ана з тілінде д рекі м нді алжы дарды айтады, анайы т рде «ты» н с асын жиі олданады».101 Кейде «ты» есімдігіні олданысы адамды уантуы да м мкін: «Пустое «Вы» сердечным, ты она обмолвясь, заменила (А.С. Пушкина). Енді Анна Ахматованы ле жолдарына назар аударайы : И как будьто по ошибке

Я сказала Ты Озарила тень улыбки Милые черты От подобных оговорок Всякий вспыхнет взор Я люблю тебя как сорок ласковых сестер («Читая Гамлета»). Сондай-а зге тілдердегі «ты» ж не «вы» есімдігіні олданысы эмоционалды м нді иеленеді, кейде тіпті бір мемлекетті та дырын шешуі де м мкін. Румынияда президентке міткерлерді арасында ткен теледебат а назар аударайы . Теледебат кезінде президент Илиеску оппозиция кілі Константинескуден же іліп алады Сол кездегі президент Илиеску либералды консервативті к штер же іп кеткен жа дайда румындарды к рші Венгрия мемлекетімен жасалатын жал ан келісімдер к тіп т р анын айтады Илиеску мырза деді кекесінмен Константинеску Сіз зі ізді отты т тандырып содан кейін оны с ндіріп сол ерлігі шін марапатталатын рт с ндіруші ызметкер ретінде стайсыз Б ан ашулан ан Илиеску мырза зіні арсылас ріптесімен сен деп с йлеседі Б л факт Константинеску мырзаны сол кездегі президент Илиеску мырза а ескерту жасауына негіз болады Бізді мамандарды жорамалы бойынша халы президенттікке міткер Константинескуді олдап о ан дауыс берушілерді пайызды к рсеткішін бірнеше есе арттырып жіберген».102 К птеген тілдерде орыс тілі сия ты «ты» ж не «вы» формасы тілдік олданыста стилистикалы ре ктерімен ерекшеленеді. М селен, швед тіліні о улы тарында Ресейден келген саяхатшы йелден шетелдік паспортта ы т сінбестікке байланысты жергілікті полицейлерді жауап ал аны туралы м тін беріледі. Полиция б лімшесінде орыс ыздан жауап алу кезінде кезекші о ан сен деп с йлейді Швед тілінде б л алыпты жайт егер ыз а сіз деп с йлесе онда полицей оны кін лі санайды Ал орыс тілінде керісінше ынылады Милиционерді тарапынан сіз деп с йлеу рмет к рсетуді ал сен формасын олдану д рекілік танытуды белгісі саналады Дегенмен оны зі интонация а тікелей байланысты Орыс студенті Татьяна Козлова «Язык как орудие культуры» атты эссесінде лкен кісілерге «сіз» деп с йлеуді т рбиелік м ні туралы былай деп жазады: «Сіз» деп с йлеу ар ылы біз зімізді адамдар а деген рметімізді к рсетеміз. Д ст рлі т рбие бойынша біз зімізден лкен кісілерге «сіз» деп ана с йлесек, осы тілді к мегімен кішкентай балалар а лкен кісілерді сыйлап рметтеуге йретеміз. Usually teferring to a person as Вы to people who our respect Tradi onally we say Вы who are older than we are (thus through language children learn to respect elderly people from the very beginning) Ары арай з о уын дат университетінде жал астыр ан студент сол елді тілдік олданысында ы «сен» формасыны алыптасуы туралы ойын б ліседі: Du (сен) формасы «be» (вы) т л асын ХХ асырды 60 жылдары жастар т керісі негізінде тілден ы ыстырып шы арады Б ан лкен кісілерді жастар а еркіндік бермеуі студенттерді университет кімшілігі тарапынан ысым к руі жеке т л аны еркіндігі жастарды мір с ру салтын та дауда ы еркіндігі сынды авторитарлы ж йеге арсы ж ргізілген оз алыстар негіз болды Б л оз алыс Вьетнамда ы со ыс а арсы наразылы шарасын йымдастырумен с йкес келген болатын 1970 жылды ая ында ы о и алар тыныштал ан сия ты еді алайда м дени фактіні тілдегі к рсеткіші ретінде Данияда ы жас ерекшеліктері рт рлі адамдар арасында ы арым атынасы формалды т рде згеріп барлы ы du формасын олданады рмет к рсету белгісі ретінде таныл ан be т л асы тілдік олданыстан шы ып алды Дания университетінде студенттер мен профессорлар бір бірін аты ж ні бойынша атап с йлескенде сен бірлігін олданады Татьяна Козлованы зі м дениеттегі б л б гетті же е алма анын, з о ытушыларыны аты-ж ніні алдына Professor с зін осып айтатыны туралы жазады. Оны пікірінше, bе формасы олданыстан шы ып, жіктеу есімдігіні бір ана анайы т рі (салыстыры ыз: а ылшын тілінде керісінше though «ты» шы ып ал ан) са тал ан. рине, тілдік атысымда ы б л деріс Данияны азіргі леуметтік міріне лкен серін тигізіп отыр. ндістаннан о у а келген ММУ студенті Ресейде орыс балаларыны з ата-аналарына «сен» деп

с йлеуі туралы айтып, м дени шок ал анын жазады. йткені ндістан м дениетінде зінен лкен кісілерді б ріне (тіпті жа ын туысы болса да) «сіз» деп с йлеу да дысы алыптас ан. Орыс хал ыны з туыстарына «сен» деп с йлеуі мені атты та алдырды. Саяба та ойнап ж рген кішкентай баланы з анасына «сен» деп с йлегенін естігенде атты апа болдым. Бізді м дениетте зі нен лкен кісілерді барлы ына «сіз» деп с йлеу алыптас ан. Мені еліме она а келген орыс рбыларымды анама «сіз» деп с йлеуім оларды ерекше та алдыр ан еді. рбыларым «егер біз жа ын туыстарымыз а «сіз» деп с йлейтін болса , олар бізге ренжиді», дегенді айтты. the same in the case when the Russians use the second person pronoun “ты” for all rela ves I was shocked for the rst me when I heard a small boy playing in the park calling his mother by “ты” Then I accepted it In our culture if a person is older than you you always have to use the equivalent form of When of my Russian friends visited me and I addressed my mo er using вы which is absolutely normal she was shocked Then she further added to my knowledge than if they used вы r their close rela ves the la er might even feel insulted Орыс тілінде сен немесе сіз олданысыны аншалы ты ма ызы бар екенін мына деректер д лелдей т седі Ке ес Ода ы кезінде А Ш ты лтты ауіпсіздік агенттігі Саяси бюро м шелері Ке естер Ода ы билігіні лсіз т стары туралы а парат алу шін те к п аражат ж мсайды Агенттік Политбюро м шелеріні кімге сен деп с йлейтінін б йры ты андай тонмен беретінін ма ызды сана ан103 А ылшын тілінде «сен» ж не «сіз» жіктеу есімдіктеріні баламасы жо «you» н с асы олданыс а т скен. Б л тілдік бірлік сол тіл кілдеріні бір-біріне деген ресми арым- атынасын са тау а негіз болады. М алім з о ушысына, о ушы з м аліміне, генерал атарда ы жауынгерге, жауынгер з генералына – барлы ы бір-бірімен с йлескенде, осы you лексемасын ке інен олданады. Барлы ы тепе-те , барлы ы ділетті. Я ни с йлеу ар ылы к рінетін демократия: сен, сен деп ешкімді орлай алмайсыз, б л бірлікті шатастырып олданса ыз да, ешкімді ба ытты ете алмайтыны ыз аны . Осылайша а ылшын тілінде с йлеушілер орыс тілінде с йлеушілермен салыстыр анда сыпайы екенін бай аймыз104. А ылшын тілінде б л с зді еш андай былту а келмейді, йткені та дау а м мкіндік жо . А ылшын тілі кілдеріні тілдік санасында bird [птица] – birace [птичка], girle [девочка] – girleie [девушка] бірді-екілі н с асы ана болмаса, кішірейткіш ре к м нін стейтін с з т рлендіруші ж рна тар м лде кездеспейді. Ал орыс тіліні грамматикалы ж йесінде м ндай с з т рлендіруші ж рна тар зі жал ан ан с зге кішірейту, еркелету м нін стейді, тілдегі м ндай ж рна тар ар ылы адамны ішкі жан д ниесіні небір н зік ырларын сипаттау а м мкіндік береді. Грамматиканы та ы бір саласы – морфологиялы ж йеден мысал келтірейік. Орыс тілінде кішірейту ж не еркелету м нді ж рна тар те к п кездеседі. Олар: -очк (-ечк), -оньк (-еньк), -ушк (-юшк), -ик ж не т.б. Батыста Ресей ж не орыс хал ы туралы алыптас ан стереотипті образ ретінде ірі денелі аю, біра зі д рекі ж не ауіпті а саналады. Ал орыс тілінде осы а ны орша ан орта а деген махаббаты, оны жа сы к з арасы бейнеленеді. Осы ар ылы тіл н зік жанды адамды ана емес, орша ан ортаны жа сы к ретін жеке т л аны алыптастырады. йткені кішірейту ж не еркелету м нді ж рна тар жанды заттар а да, жансыз заттар а да бірдей олданылады. рине, м ндай тілдік олданыстар аударма процесінде семантикалы т р ыдан иынды тар тудырады. Есенинні олданысында ы «Ты жива еще, моя старушка» дегендегі «старушка» с зін а ылшын тілінде т рт с збен аудару керек: Are you s ll alive my dear Li le old woman Орыс тілінде адамдар а атысты Машенька Машутка Машечка Машуня Машунечка девушка девочка девонька девушка девчонка девчоночка жан-жануарлар а атысты кот котик конок котика котичешка котилиенька телка телушка телочка телушечка собочка собочушка собаченька сондай-а лі таби атты кез келген затына атысты домик домишечка домичек домок домушка ложечка вилочка кострюлька сковородочка т рінде олдана беруге болады. Орыс тілінде д л осындай тілдік олданыстар а а ылшын тіліндегі li le немесе dear li le li le cat [кішкентай мысы ], dear li le dog [с йкімді кіп-кішкентай к шік], dear li le bork spoon [с йкімді кішкентай шаныш ы, асы , таба] олданыстары с йкес келеді. М ндай с з т рлендіруші ж рна тарды кішірейту- еркелету м нді олданысы орша ан орта а деген жа сы арым- атынасты, рметті, дептілікті к рсетеді. сіресе б л ж рна тар балалар а арата айтыл ан с йлеу тілінде жиі олданылады. Д кендерде жасы лкен йелдер з тілдерінде дайте хлебушка колбаски молочка маслица деп с йлейді.

Б гінгі к нні саудагерлері орыс хал ыны м ндай « лсіз» ерекшелігін тілдік ару ретінде тымды пайдаланады. Олар з німдерін, айталы сары майды «маслице» (м ндай еркелету м нді с з орыс хал ыны тілдік санасына жа ын), с лы жармасынан дайындал ан печеньені «Овсяночка» деген жазуымен та балап сатылым а сынды. Химкиде орналас ан скери-сауы тыру госпиталіндегі бір танысымны ал-жа дайын с рап бар анымда, бойы зын скери адамны зі ауруханада жатса да, туыстарына телефон ар ылы Я тут попал в госпитолек деп с йлегенін естіп алдым. депті орыс адамы здеріні жа ын адамдарын «госпиталь» с зімен ор ытпау шін, оны ж мсартып жеткізу ма сатында кішірейту м ніндегі ж рна тарды тымды пайдаланады. Ал госпитальді зі алдырмас лкен бекініске сайды. ша та ы стюардесса жолаушылар а рмет к рсету шін оларды олында ы билетіне арап третий салончик второй салончик пожалуйста дейді. Еркелету м нді ре к тудыратын ж рна тар кез келген с зге, тіпті зге тілден енген кірме с здерге де жал ануы м мкін. М селен, М скеуде «Парфюмчик» деген д кен ашыл ан. Словакиялы профессор Зденька Трестеров орыс хал ыны з ана тілдерінде м ндай ж рна ты жиі олдануын Ке ес ода ы кезіндегі ауыр та дырды сері болуы керек деген пікір білдіреді. Адамны л- ау аты, т рмыс жа дайы нашар бол ан сайын, ол жа сы мір с руге мтылады. сіресе зиялы ауым кілдеріні барлы демі н рселерге деген ызы ушылы ын (киім, иіс су, жи аз т.б.) жат ызу а болады105. Т рмысты ж та ды ы мен мірді т рпайылы ы орыс тілінде депсіз, былапыт с здерді мол орын алыптастырса да, дептілік пен рмет к рсетуді белгісі ретінде кішірейту-еркелету м нді ж рна тарды белсенді олданысы да са талып ал ан. Олар жай ана книги емес, книжечка сатып алады ж не о иды, огурчики помидорчики капусточку жейді. М селен, Ахматованы мына ле жолдары: А мне ватничек и ушаночку М нда рі фольклормен байланысын, рі ай жа а жер аударыл анын т спалдайтын м н бар. дебиетте белгілі бір ымдарды шектен тыс л айту не кішірейту т сілдері олданылады. Мысалы: Я возьму свеколки, капустки, морковочки, все нарежу меленько и варю на маленьком огонечке, добавлю лучка, петручешки, укропчика (кезек к тіп т р ан с тте естілген гіме).106 Беделді м скеулік шипажайларды біріні есігінде «Медсестрички» деген жазу бар. Шипажайды ызметкерлері асхана а арай алай ту керегін былай т сіндірді: По коридорчику направо Ал д ріні абылдау кезінде былай дейді: Это вам анальгинчик стрептоцинчик и ноотропильчик А ылшынтілді кілдерді з тілінде dear li le corridon немесе dear li le hospital деп с йлеуі м мкін емес. М ны м мкін еместігі а ылшын тілінде кішірейту ж не еркелету м нді ж рна тарды м лде олданылмауынан емес, а ылшын хал ыны менталитетіне т н болмауы негіз болып отыр. Кез келген тілде менталитетке т н емес н рсе тілдік ж йеде бейнелене алмайды. А ылшын хал ы тілдегі м ндай «н зіктікке» йренбеген. Орыс тілді кілдерді к тері кі эмоциялы а бейімділігі, атап айт анда, сірелей ба алауда (overstatement), е алдымен, пунктуациядан, леп белгісіні олданысынан бай алады. Орыс тілінде а ылшын тілімен салыстыр анда леп белгісі к бірек олданыс а т скен. йткені б л деріс орыс хал ыны эмоциялы халы екенін, олар а к тері кі эмоциялы т н екенін, з эмоциясын ашы к рсететінін білдіреді. Орыс тілінде леп белгісі жазбаша формада – кез келген жанрда, ресми стильде аратпа с зден кейін олданылады. Ал а ылшын тілінде ай жанрда болсын тір ойылады. М ны зі м дени а ты ыс тудырады. А ылшын тіліні кілдері тарапынан орыстармен хат алмасуда олданылатын леп белгісі т сінбестікке кеп со тырады: Dear John Dear Smith Dear Sir Madam Орыс тілділер адам есімінен кейін ойылатын тірге ренішпен арайды: олар бізге рмет к рсетпейді, біз шін леп белгісін аяй ма, Dear Svetlana – б л не деген с з! «Aero ot» журналыны а ылшын-орыс тілінде атар берілетін м тіндерін аударуда сауатты аудармашылар а ылшын тілінде леп белгісін оймайды: Здесь (в России С Т) больше волков чем где либо около 100 000 Ресейде 100 мы нан астам ас ыр бар! Most of the wolves alive today over 100 000 of them roam the vast wildlanol of Russia (Aero ot,1996,N16,p.67.)

Не забывают этот обряд и местные бизнесмены Освятят барашка и несут в детский дом благотворительность Б л д ст рді жергілікті бизнесмендер де мытпайды. ойды балалар йіне айырымдылы ма сатында сый а тартады. Local businessmen also observe this rite They have the Camb blessed and take it to an orphanage as an act to charity (I did,1998,N5,p.20.) Дорогие пассажиры До встречи в солнечной Армений ымбатты жолаушылар! К н с улетті Арменияда кездескенше! Dear Passengers See you soon in sunny Armenia (I did, p.29.) Сауаты т мен аудармашылар Ресей она йлерінде, ша та осындай параллель м тіндерді т мендегідей аударады: Убедитесь что туалет свободен жетхананы бос екеніне к зі ізді жеткізі із! Не брасайте мусор в унитаз Унитаз а о ыс тастама ыз! Be sure of vacancy Don’t throw waste into closet А ылшын тілі м тіндеріндегі леп белгісіні олданысы бірден к зге т седі. сіресе леп белгісіні жо арыда берілген м тінге с йкес келмеуі, рі а ылшындарды з эмоциясын к рсете бермейтінін ескерсек, м тіндегі леп белгісіні д рыс ойылма анын бай аймыз. Автобуста: Граждане пассажиры Не отвлекайте водителя во время движения ( рметті жолаушылар Ж ргізушіні оз алыс кезінде мазалама ыз ) Почта б лімшесінде: Уважаемые клиенты Проданные жетоны возврату не подлежит ( рметті клиенттер Сатыл ан жетондар айтарылмайды ) А ылшынтілді елдерде д л осы ан сас м тіндерде леп белгісі ойылмайды. Орысты балалары ана тілін ме геру ар ылы леп белгісіні эмоционалды к шін де ме гереді. Оны шынайылы ына мірден алын ан мына бір жаттар д лел бола алады. Оны бірі – іссапар а кетіп бара жат ан орыс баласы Павловский Саняны (7 жаста) анасына жаз ан хаты болса, екіншісі – 10 жаста ы Леватова Катяны з жесіні пкесіне 8 наурыз мерекесімен тты тап жаз ан хаты. Катя з хатында туысты атынасты білдіретін екі жа а термин с зді олданады: батетя – бабушка ж не тетя с зінен рал ан болса, племявнучка – племянница ж не внучка с зінен рал ан. Дорогая мама Я тебя очень люблю Я буду стараться вести себя хорошо Я тебе хочу сделать подарок стихотворение До свидания От Вани!!! Дорогой батетя От любимой племявнучки Поздравляю с 8 марта Желаю счастья в личной жизни (и в общественной) тоже Побольше успешных лекций и всего прочего Катя Екі баланы да з есімдерінен кейін ш бірдей леп белгісін оюы та дандырады. Б л да а ылшынтілді м тіндерге леп белгісіні ойылмауы сия ты орыстілді ересек кісілерді к здеріне бірден т седі. А ылшын тілінде леп белгісі к біне гіт-насихат, жарнама, саяси м тіндерде жиі кездеседі. Лейбористерді алалы ке есі з ызметтері бойынша жо ары сапа мен жа аша згерістерді енгізуімен белгілі. Б л жетістіктерді ма тан т ту а болады! Your habour City Council is well known for the guality of its services and the innova ve ways of delivering them That’s an achievement to be proud of

Dear Miss D Welcom to the Liberal Democrates You have received your subscrip on of A form is a ached bellow for your convenience Орыс тіліндегі аудармасы: Дорогая мисс Д., Добро пожаловать к либерал-демократам! Мы получили ваш взнос в размере... Для вашего удобства прилагается форма! Қазақ тіліндегі аудармасы: рметті Д. ханым., Либерал-демократтар а ош келді із! Сізді жіберген ... к лемдегі жарна ызды алды . Сізге ы айлы болу шін арнайы форма жіберіп отырмыз! Labor want to introduce a Graduate Tax so that Graduates will pay a higher income tax rate than the rest of the popula on Орыс тіліндегі аудармасы: Лейбористская партия хочет ввести налог для выпускников высших учебных заведений, чтобы выпускники платили большой налог на прибыль, чем остальное население! Қазақ тіліндегі аудармасы: Лейбористік партия жо ары о у орнын бітіруші т лектерге зге т р ындар а ара анда табатын табыстары шін к п салы т леткісі келеді! The Winter Draw is the last draw before the elec on and your last chance to help the Liberal Democrats by entering the draw De nitely Орыс тіліндегі аудармасы: Зимняя жеребьевка – последняя, и это последний ваш шанс перед выборами помочь либеральной партии своим участием в жеребьевке. Точно! Қазақ тіліндегі аудармасы: ыс ы жеребе – со ы жеребе, сонды тан сайлау алдында либерал партия а зі ізді со ы к мегі ізді осы жеребеге атысу ар ылы бере аласыз. Б л аны ! The Party’s Women’s organisa on open to men too Our Party headquarters at Cowley Street can help you We are here to help Орыс тіліндегі аудармасы: Партийная женская организация открыта и для мужчин! В штабе нашей партий, расположенном на улице Коули, вам могут помочь. Мы здесь для того, чтобы помогать! Қазақ тіліндегі нұсқасы: йелдер партиясыны йымы ерлер шін де ашы ! Коули к шесінде орналас ан бізді партияны штабында сіздерге к мек бере алады! Біз сіздерге к мек к рсету шін осындамыз! А ылшын тілінде леп белгісі берілген а паратта ы ма ызды згерістерге назар аударту шін де олданылады. Richard V G Stephenson New address for me Орыс тіліндегі аудармасы: Ричард М.Г. Стивенсон У меня новый адрес! Қазақ тіліндегі нұсқасы: Ричард М.Г. Стивенсон Мені жа а адресім!! Open day Room change Nowin room A 25 День открытых дверей (Ашы есік к ні) Смена аудитории! (аудитория згереді!) Теперь ( азір) в аудитории А 25 (А25 аудитория а!) Айта кетейік, орыс тілінде екі леп белгісі еш ашан олданылмайды, леп белгісі не біреу, не шеу болып келеді. Dear S Nice to hear from you recently I wish you had a wonderful trip to Australia Thanks for your understanding about my sugges ons at the

January mee ng Warm wishes Орыс тіліндегі нұсқасы: Дорогой С., Ваше письмо меня очень порадовала! Надеюсь, Вы прекрасно съездили в Австралию. Спасибо за то, что Вы с пониманием отнеслись к моим предложениям на встрече в январе! Всего хорошего! Қазақ тіліндегі нұсқасы: рметті С.! Сізді хаты ыз мені атты уантты! Австралия а сапары ыз те с тті ткен шы ар деп ойлаймын. а тар айында тетін кездесуге атысты сынысыма т сіністік таныт аны ыз шін ра мет! Бар жа сылы ты тілеймін! Б л м тін а ылшын тілінде жазыл анымен, орша ан орта а деген к з арас, лтты м дениет т р ысынан ал анда ытай хал ына т н. Сол себепті хат со ында Warm wishes тілдік бірлігі олданыл ан. Шы ыс халы тарына жо ары эмоционалдылы (overstatement) т н ж не осы ерекшелік тілдік ж йеде к рініс тап ан107. Шы ыс халы тарына т н жо ары эмоциялы ты Ресей халы тарына да т н екені мына мысалдардан бай алады: Да, скифы – мы! Да, азиаты – мы! (И , скифпіз – біз! И , азиатпыз – біз!) Осында ы леп белгісіні ойылуы ерекше назар аударады. Орыс тілінде леп белгіні ойылуымен еш андай м тінді б лдіре алмайсы . А ылшын ж не орыс тіліні синтаксистік ж йесінде с йлемдегі с здерді орын т ртібіні зіндік ерекшеліктері бар. А ылшын тілінде с здерді орын т ртібі ата са талады, йткені б л тілде орыс тілі сия ты септік ж йесі жа сы дамыма ан (а ылшын тілі – аналитикалы типті тіл). Демек, а ылшын тілінде есім с здер арасында ы арым- атынасты с здерді орын т ртібі ат арады. Орыс тілінде салыстырмалы т рде с здерді орын т ртібі еркін болып келгенімен, септік жал аулары негізінде кімні кімді жа сы к ретінін бай айсы . Мысалы: Катя любит Петю; Петю любит Катя; Петю Катя любит; Любит Петю Катя; Катя любит Петю. А ылшын тілінде Катя любит Петю (Kate loves Pete) с йлемінде кім бірінші бастауыш ызметін ат арса, сол жа сы к реді. М нда іс- рекетті иесі тек с зді орын т ртібі ар ылы к рінеді. Біра б дан асы ыс орытынды жасау а болмайды. С здерді орын т ртібіні ата са талуы а ылшын тілінде с йлеушілерді барынша шектей т седі, ата т ртіпті станатын халы ; ал орыс тілінде с здерді орын т ртібіні біршама еркін болуы, осы тілде с йлеушілерді т ртіпке ба ынбайтын, депсіз, біра шы армашыл, к п ырлы халы екенін танытпайды. Дегенмен жо арыда айтыл андарды андай да бір шынды ы бар шы ар, б л біра ылыми т р ыдан д лелденбеген. Кез келген тілдік ж йедегі т ра ты тіркестер, фразалы тіркестердегі с здерді орын т ртібі са талуыны леуметтік-м дени м ні сол тіл кілдеріні жеке т л а ретінде алыптасуына ы пал етуі д лелденген жайт. М селен, а ылшын ж не орыс тіліні ж йесінде аудитория а арата айтылатын с здерді белгіленген орын т ртібі бар: Ladies and gentlemen Дамы и господа! Б лай к тері кі ре кте с йлеу о амны стем тап кілдеріне атысты. Сол о амны т менгі тап кілдеріне Мужчины и женщины man and womеn т рінде тілдік бірліктер олданылады. Демек, леуметтік-м дени атынас т р ысынан ал анда, еркектер йелдерге дейін бірінші ж реді, одан ары арай леуметтік т рмысы жа сарып, жо ары к терілген сайын мырза (господа) мен джентльменге айналады. С йтіп олар на ыз ер- азамат ретінде ханымдар а (дама, леди) орын береді. Балалар мен ыздар, сол сия ты boys and girls о амда ы патриархатты атынасты к рсетеді. Осылайша кішкентай бала з ту ан ана тілі (орыс немесе а ылшын) ар ылы о амда кімні ма ызды екенін, кімні р лі жо ары ба аланатынын ме гереді. Сол себепті еркектер мен йелдер дамы и господа дегендегі господа с зін алдына шы арып, орнын ауыстырып олдану а болмайды. А ылшын тілінде зі мен йелі , не к йеуі туралы айт анда тек ана my wife and I (мені йелім ж не мен), my husband and I (мені к йеуім ж не мен) т рінде олданыс а т седі. М нда бірінші жа та ы жіктеу есімдігі міндетті т рде со ында т руы тиіс. Б л зіні мірлік серігіне деген сый- рметті к рсетеді. Ал орыс тілінде с здерді орын т ртібі ата са талмайды. Белгілі бір ойды жеткізуді бірнеше н с алары болуы м мкін: я и моя жена, мой муж и я, моя жена и я; ке тарал ан олданыс – мы с женой немесе мы с мужем. А ылшын тілінде кездеспейтін тек (род) категориясыны орыс тілінде болуы, орыс хал ыны орша ан ортада ы заттарды зін йелдерге (женский), еркектерге (мужской) т н ж не бейтарап (средний) екенін к рсетуі, орыс хал ыны орша ан орта а деген, лемге деген эмоциялы арым- атынасын ай ындайды. М селен, орысты «Рябина» атты халы ніні эмоциялы м нін, шетенні (рябина) еменге жете алмай а сауын а ылшын тілінде алай жеткізуге болады? йткені а ылшын тілінде емен де,

шетен а ашы да еш андай тектік к рсеткішке ие емес, оны орнына тек белгілі не белгісіздік артиклі олданылады. Б л а ылшын тіліні кілі шін те ма ызды. Я ни к п шетен а аштарыны біреуі ме (белгісіздік артиклі а ) немесе гіме бол ан сол бір шетен туралы (белгілі артикль the) ма? Орыс хал ы шін б л артикльдерді еш андай ма ызы жо , олар бай с йел-шетен мен еркек-еменні осыла алмай ж ргендеріне аяушылы танытады. М.Ю.Лермонтовты «Утёс» ле іне назар аударайы : Ночевала тучка золотая На груди утеса великана Утром в путь она умчалась рано По лазури весело играя Но остался влажный след в морщине Старого утеса Одиноко Он стоит задумался глубоко И тихонько плачет он в пустыне Егер «тучка» – женский родты , утес – мужской родты к рсеткішін иеленбесе, осы керемет туынды саналатын ле нен т к те алмас еді. А ылшын тіліндегі сия ты тектік к рсеткішті иеленбей, тек артикльдерді ана (а тучка, аn утес) к рсететін болса, а ынны ле і о ырмандар а м лдем т сініксіз болар еді. М селен, бірінші атарда ы (белгісіз бір б лт (тучка) ж не белгісіз бір жартас (утес)) ж не екінші атарда сол бір жартас болар еді. Шынтуайт а келгенде, орыс хал ы шін а ылшын хал ыны «загадочная английская душа» ымы т сініксіз, йткені м нда артикльді к мегімен осы орша ан орта туралы т сінік алыптас ан. Ю.М. Лотман осы лемді тануда ы артикльді р лін былай т сіндіреді: «Артикльдер есім с здерді жа ын таныс заттар лемі мен б где заттар леміне б ліп арастырады. Орыстар шін тек категориясы аншалы ты ажет болса, а ылшын тіліні кілдері мен а ылшын м дениеті шін де артикльдер соншалы ты ма ызды р л ат арады».108 Орыс дебиетінен, сіресе поэзиядан тек категориясын алып тастаса , поэзия леміні жартысынан айырыламыз. йткені тектік категориядан айырыл аны шін поэзия лемі де к мескілене т седі. М.Ю. Лермонтов Генрих Гейнені солт стік бал ара айыны о т стіктегі пальманы са ын аны туралы жаз ан танымал ле ін орыс тіліне аударуда контексті біршама б лдіріп ал ан. Ein Fichtenbaum steht einsam Im Norden auf kahler Höh’ Ihn schläfert mit weißer Decke Umhüllen ihn Eis und Schnee Er träumt von einer Palme Die fern im Morgenland Einsam und schweigend trauert Auf brennender Felsenwand Лермонтовты аудармасында сем пальманы бал ара ай сар ая са ынады... На севере диком стоит одиноко На голой вершине сосна И дремлет качаясь и снегом сыпучим Одета как ризой она И снится ей все что в пустыне далекой В том крае где солнца восход Одна и грустна на утесе горючем Прекрасная пальма растет Лермонтов оны а ылшын тілінен аудар анда, жай бір белгісіз (тегі ж не жынысы белгісіз, біра артиклі бар) a cedar (кедр, бал ара ай) а ашы туралы жазып, аты-ж ні белгілі a palm tree (пальма а ашы) туралы арманда ан болса с з бас а. О ан кешіріммен арау а болады. Біра Гейнені ле інде б рі аны : ein Fichtenbaum (мужской род), eine Palme (женский род). ( аза тілінде мужской род, женский род деген т сінік жо бол анды тан, біз оны аударуды ж н санамады ). Неміс тілінде орыс тіліндегідей тек (род) категориясы ж не а ылшын тіліндегідей артикль категориясы да бар. С йтіп тіпті грамматика де гейіні зінде орысты лтты мінезіні , орыс жаныны жо ары эмоциялылы ы, сезімталды ы ж не ж регіні н зіктігі ай ын к рінеді. Орыс тіліндегі рт рлі суффикстер орыстілді адамны махаббат сезімі мен мейірімге толы ж рекжарды с зін жеткізуді жо ары м мкіндігін ана ай ындап оймайды, сондай-а осы асиеттерді алыптасуына с зсіз ы пал етеді. Орыс тіліндегі сен (ты) ж не сіз (вы) с здеріні арасында ы та дауды болуы а ылшынтілді

адамдармен салыстыр анда сезімді білдіруді зор м мкіндігіне ие болады. Леп белгісі мен текті (род) грамматикалы категориясы да адамдар мен орша ан орта а деген эмоциялы атынасты бояуын алы дата т седі. Демек, тіл иелеріні жеке т л алы асиетін алыптастыру а тілді барлы , соны ішінде грамматикалы ралдары да атысады. рине, б л ыс аша шолу арастырып отыр ан проблеманы барлы былыстарын зерттей алмайды. Ол м мкін де, ажет те емес. М нда зерттеуге атысты ба ытта ы мысалдар ана беріліп отыр. Б л зерттеуге азіргі с тте к птеген ылыми мектептер мен жекелеген алымдар атысып отыр. Біраз уа ыттан кейін осы та ырып а атысты а паратты тас ынын к туге болады. 4 Орыс ж не а ылшын тілді лемні тылсым пиясы Эмоциялылы Сана мен байлы а к з арас Чужая душа потемки. Русская пословица згені жаны ж мба . Орыс ма алы лтты мінез т сінігіне шамамыз жеткенше аны тама бере отырып, тілді м дениет айнасы, сіресе м дениет ралы екеніне та ы да назарымызды аударайы . гіме орысты лтты мінез- л ы жайында бол анда е уелі ойымыз а келетіні – оны ж мба жаны. Б л те еу (эпитет) немі бірге айтылады. Орыс лемі шетелдіктерге ж мба , олар б л туралы та даныспен де, к лкіге айналдырып та к п айтып, жазып ж р. Венгр-а ылшын журналисі, юморист Джордж Микеш немесе Майкс (George Mikes) «How to be an Alien» («Б тен болуды легі») атты кітабында британды ж не континентальды еуропалы м дениетті (немесе рлы ты еуропалы тарды абылдауында ы британ м дениетіні б рмалануы) зара а ты ысын жаза отырып, славяндарды ж мба жанын біраз маза а айналдырады: лемде лы славян лемінен жаман лем жо шы ар. М ндай ба ытсыз адамдарды детте тере , ойшыл келетіні бар. Олар, м селен, мынадай д ниелерді айтуы м мкін: «Кейде мен те к ілді бола аламын, кейде тым к ілсізбін. Неге екенін т сіндіре алмайсыз (т сіндірем деп уре болмай-а та ойы ыз!)». Немесе сізге: «Мен сондай ж мба пын... Кейде мені азіргі т р ан жерімнен безіп кеткім келеді» («Мен де сізге соны тілеймін» деп айтуды ажеті жо ). Немесе: «Т нде орманда бір а аштан бір а аш а секіріп ж ріп, мір андай ызы деп ойлайтыным бар» дейді. М ны б рі тым тере жанны к рінісі, бас а еште е емес. «The worst kind of soul is the great Slav soul. People who su er from it are usually very deep thinkers. They may say things like this: „Some mes I am so merry and some mes I am so sad. Can you explain why?” (You cannot, do not try.) Or they may say: „I am so mysterious... I some mes wish I were somewhere else than where I am”. (Do not say: „I wish you were”.) Or „When I am alone in a forest at night- me and jump from one tree to another, I o en think that life is so strange”. All this is very deep: and just soul, nothing else».109 А ылшынны лы данасы ж не а ылг йі У.Черчилль Ресей туралы: «It is a riddle wrapped in a mystery inside an enigma [б л астарында т сінбес бірде е жасырыл ан пиямен к мкерілген ж мба ]» («ж мба » с зіні синонимдеріне жа сы жатты у). Soul ж не душа с здеріні семантикалы к лемін салыстыру шін а ылшын, орыс аны тамалы тары мен а ылшын-орыс с здіктерінен мысалдар келтірелік. Душа (жан, рух) – к п адамны т сінігінде адам лгенде денесінен шып шы атын рі мір с ре беретін адамны б лігі немесе адамны тере сезімдері мен эмоциясын беретін физикалы емес б лігі. Ол к зі тірісінде атты к йзелді, енді оны жаны жай табады деп міттенейік. Оны т рмеден к ргендері жанына жиі маза бермейтін (негізінен британды , ма лданба ан). лдене, м селен жаны а жа пайтын ж мыс, жайсыз рі адамны зіне деген сенімін жо алтады, оны ба ытын рлайды: «Бір алыпты ж мыс біраз уа ыттан со адам жанын тас-тал ан етуі м мкін. Команданы к п же ілісі ойыншыларды жанына маза бермейді» (с збе-с з. Жанын жаралайды). Рухани ізденіс (Душевный поиск) – сіресе моральды проблемалар а байланысты ішкі ойларды тере ж не на ты анализі: « за жан иналысынан (рухани ізденістен со ) кейін, ол сайлауда дауыс беру д рыс емес деген шешімге келді». Душа (жан, рухани ізденіс) – адам асиеті немесе нер туындысы тере жа ымды эмоция тудырады. Оны концентрация лагерьлеріндегі жа дай туралы баяндамасы тасж рекке ана сер етпеуі м мкін. Кейбіреулер оны суреттерінде жылылы (ж рекжардылы ) жетіспейді деп ойла анымен, ол суреттер б рібір танымал. Жанаяспас дос – сізді мірге деген к з арасы ызды олдайтын адам, сондай-а сізді к іл алауы ызда ы адам немесе ашы ы ыз: «Олар экология та ырыбында бір-бірін с зсіз т сінетінін білді. Ол барлы саналы мырында зін жан- т німен т сінетін дос іздеумен тті» (мінсіз жан серігін).

Душа (жан, рух) – на ты бір типті адамы. Ол балалы ша ында ерекше ба ытты еді (с збе-с з: ба ытты жан). Соры айна ан біреу (с збе-с з: ба ытсыз жан) о ан не бол анын айту а м жб р болады. Жан – кез келген адам а жайлы болуы да м мкін, детте жа ымсыз серде олданылады: «Біз жа ажай а келгенде, онда бірде-бір жан болмады». Soul – the part of a person which some people believe is spiritual and con nues to exist in some form a er their body has died, or the part of a person which is not physical and experiences deep feelings and emo ons. She su ered greatly while she was alive, so let us hope her soul is now at peace. His soul was o en tormented by memories of what he had seen in the prison. (esp. Br disapproving). Something, such as a job, which is soul-destroying is unpleasant and destroys a person’s con dence or happiness: Repe ve work can become soul-destroying a er a while. It’s soul-destroying for any team to lose most of their games. Soul- searching is deep and careful considera on of inner thoughts, esp. about a moral problem: A er much soul- searching, he decided it was wrong to vote in the elec on. Soul – the quality of a person or work of art which shows or produces deep good feelings. Only a person with no soul would be unmoved by her account of what happened in the prison camps. Although some people think her pain ngs lack soul, they are very popular. A soul mate is someone who shares your way of thinking about the world and is usually someone for whom you feel a large amount of a ec on or love: They realized immediately that they were soul mates on the issue of ecology. He’s spent the whole of his adult life searching for a soul mate ( perfect lover). Soul – a person of a stated type. She was such a happy soul when she was a child. Some unfortunate soul will have to tell him what’s happened. Soul can also mean any person, and is usually used in nega ve statements: There wasn’t a soul around when we arrived at the beach (CIDE). Жан. 1. Адамны жаны – адамны т ні лсе де, рі арай мір с ре беретін рухани б лігі. Олар су а батып кеткен адамны жаны шін д а ылды. 2. Сізді жаныңыз – сізді а ылы ыз, мінез- л ы ыз, ойлары ыз бен сезімі із. «Оны ойы шатасып кетті». (Его душа была в смятении). 3. лтты немесе саяси оз алысты жаны – мінез- лы ты негізін ай ындайтын ерекше асиеттер. «Америка хал ыны жаны» ( лемі). 4. Адам жаныны ерекшелігі жайында айту а болады. К не олданыс. «Ол сондай... бай с» (с збе-с з: бай с жан)! 5. Жан с зі «ешкім», «бірде-бір жан» ма ыналарын беретін болымсыз етістерде кездеседі. «Мен ал аш келгенде, м нда ешкімді танимайтынмын» (с збе-с з: бірде-бір жан). «Ант етейін, ешкімге айтпаймын» (с збе-с з: бірде-бір жан а). 6. Сондай-а соул (с збе-с з: рухани) музыка. Soul. 1. A person’s soul is spiritual part of them which is believed to con nue exis ng a er their body is dead. They said a prayer for the souls of the man who had been drowned. 2. Your soul is also your mind, character, thoughts and feelings. His soul was in turmoil. 3. The soul of a na on or a poli cal movement is the special quality that it has that represent its basic character. ...the soul of the American people. 4. A person can be refereed to as a par cular kind of soul; an old-fashioned use. She was a kind of soul... Poor soul! 5. You use soul in nega ve statements to mean nobody at all. When I rst went there I didn’t know a single soul... I swear I will never tell a soul. 6. See also soul music (BBCED). Soul. 1) Жан, руханият; twin soul – жаны егіз, жандас, к ілі бір; upon my soul! – ант етемін!, шын с зім!; bless my soul – О, дайым-ау! (та дану); to be the soul of – жан-т німен жасау ( лденені); to have no soul – тасж рек болу, мейірімсіз; to possess one’s soul – зін- зі стай білу; to unbosom (to unbu on) one’s soul – к ілін а тару, жан-ж регін ашу, к іл алауын білдіру; he cannot call his soul his own – ол зін- зі игере алмайды, ол з та дырына зі ие емес; 2) адам, жан иесі; good soul – жа сы адам; be a good soul and help me ауызша. Ма ан дос бол (досым), к мектес; dear soul – ымбаттым, жаным; decent soul – жібі т зу адам; honest soul – адал адам; kind soul – мейірімді жан, айрымды; poor soul – бай с; simple soul – а ал адам; worthy soul – ізгі жан; I did not see a soul – мен бірде-бір жанды, ешкімді к ре алмадым; 3) шабыттану, м ні мен ма ызы, негізі (АРС). Soul 1. жан, also g; g: he put his heart and soul into the work – ол жан-т німен ж мыс істеді; she was the life and soul of the party – ол о амны жаны мен ж регі еді; he hardly has enough to keep body and soul together – ол к нін зор а к ретін; he couldn’t call his soul his own – ол зін- зі игере алмады; 2. g. (person) адам, жан иесі; there wasn’t a soul to be seen – бірде-бір жан иесі к рінбеді; he is a good soul – ол мейірімді жан; don’t tell a soul – ешбір жан а еште е айтушы болма (W.). Душа. 1. Адамны ішкі психикалы лемі, оны к іл к йі, сезімі, уайым- ай ысы т.с.с. згені жаны ж мба . М тел. Ол осы бір та ажайып, ж мба жанды ба ылауына алып, зерттеп, ішкі д ниесін сезуге тырысады, оны т сінеді ж не ж регін ады. Оны жаны, оны барлы психологиясы оны ала анында.

(Чужая душа потемки Поговорка Он наблюдает изучает улавливает эту эксцентрическую загадочную натуру понимает ее постигает Душа ее вся ее психология у него как на ладони) Чехов Загадочная натура Валько с зі аз т йы жан еді Ешкім ешуа ытта оны жан д ниесінде не болып жат анынан бейхабар болатын (Валько был человек немногословный и никто никогда не знал что совершается в душе его Фадеев, Молодая гвардия) || Идеалистік философия мен психологияда: т ннен тыс мір с ретін рі психикалы процестерді тасымалдайтын ерекше материалды емес бастама.|| Діни наным-сенім бойынша, адамды жануарлар лемінен ерекшелеп, даймен байланыстырушы – м гі лмес материалды емес бастама. Бай старды жаны жай табуы шін халы н-т нсіз д а ылды. (За упокой души несчастных безмолвно молится народ). Пушкин, Полтава. Бэла христиан болма аны шін уайымдай бастады. Себебі, ол оны рухы о д ниеде Григорий Александровичті аруа ымен ешуа ытта кездесе алмайтын шы ар деп ауіптенді ([Бэла начала печалиться о том что она не христианка и что на том свете душа ее никогда не встретится с душою Григорья Александровича). Лермонтов, Бэла. 2. Жеке т л а а т н мінез- лы ерекшеліктеріні жиынты ы – адам мінезі. айырымды жан. Мен м ндай дауысты те сирек еститінімді мойындаймын... Онда орысты шынайы, жылы ж регі бар еді ж не б л ж рекпен ол тыныс алатын. (Человек доброй души Я признаюсь редко слыхивал подобный голос Русская правдивая горячая душа звучала и дышала в нем). Тургенев, Певцы. – Дуня, білесі бе,.. сені а а ны портреті тек сырт ы бейнесін ана беріп т р ан жо , сонымен бірге ішкі жан д ниесін ерекше сипатта ан: екеуі із де меланхоликсіз, екеуі із де т нжыра ан рі ызбасыз. ( Знаешь Дуня совершенный ты его брата портрет и не столько лицом сколько душою оба вы меланхолики оба угрюмые и вспыльчивые). Достоевский, Преступление и наказание. Оны азапты жанын немі шешілмеген м селелер инап келді. (Его пытливую душу всегда мучили нерешенные вопросы). Б.Полевой, Побратимы. \\\\ Сезім, рух, темперамент. Жан-т німен ойнау (Играть с душой) [Прихвоснев:]. Ма ан сіздерді Паттилері із намайды, мырзалар! нінде еш андай ж рекжардылы жо . (Не нравится мне господа ваша Патти Души нет в пении ) Писемский, Просвещенное время. Даша, суфлерді о и т рып, б ліп жіберді: – ... Ыссылау, к бірек жан жылуын осы ыз. (Даша суфлируя прерывала Горячее вкладывайте больше души). А.Н.Толстой, Хмурое утро.\\\\Аны тама мен деттегі олданыс. Адам мінезіндегі т рлі асиеттер жайында. Жаман адам. О ба ан адам. – Сіз – керемет жансыз, адал, рухы ыз биік! ( Вы благородная душа честный возвышенный человек ) Чехов, Моя жизнь. – Иван, сен жа сы адамсы ... арапайым жансы ... ( Иван хороший ты человек Простая душа)… А.Н.Толстой, Хмурое утро. 3. Ауызша Адам ( детте адам санын к рсеткенде т ра ты с з тіркестерінде) Айналада жан жо (ешкім). Еш жан баласы білмейді (ешкім). Зиялы ауым кілдері маскасыз билемеді олар бесеу (бес жан) еді о у б лмесінде отырды (Не танцующие интеллигенты без масок их было пять душ сидели в читальне) Чехов, Маска. – К лкілі ме? – деді директор. – Мені ерте келетін екі ж з жанды тама тандыруым керек, ал сен к лесі . ( Смешно сказал директор Мне вон двести душ приезжих кормить надо тут посмеешься). Волынский, Лестница-чудесница. 4. К не тілде: басыбайлы шаруа (крепостной крестьянин). Дубровскийді иелігінде 70 жан бар еді. ( Дубровский владел семидесятью душами). Пушкин, Дубровский. Обломов о ан м рагерлікке ал ан ш ж з елу жан а иелік ететін бірден-бір адам болды. ( Обломов стал единственным обладателем трехсот пятидесяти душ доставшихся ему в наследство). И.Гончаров, Обломов. 5. («Мені » с зімен). Ауызша. Досты пейілмен айтылатын с з. – Щи, жаным мені , б гін те керемет! – деді Собакевич. ( Щи моя душа сегодня очень хороший сказал Собакевич). Гоголь, Мертвые души. – Жаным мені , б л таза шынды ой, – деп к лімсіреді Касацкий. (– Душа моя, да ведь это чистая правда, – улыбнулся Касацкий). Крымов, Танкер «Дербент». 6. Ауыспалы нені лденені е негізгісі, ма ызы, бастысы. Ол [Александр Петрович] ылымны е ажетті с лін бере ал аны сондай, тіпті жас баланы зі м ны ажет д ние екенін т сінетін. (Умел он Александр Петрович передать самую душу науки так что и малолетнему было видно на что она ему нужна). Гоголь, Мертвые души. || лденені рухтандырушы, шабыт беруші. Басты т л а. [Белокопытов] зіл ой, к ілді, аздап ма тана да біледі, жалпы – о амны ж регі (жаны). ([Белокопытов балагур весельчак немножко хвастун вообще душа общества). Мамин-Сибиряк, Сон. Колхозды драмалы жымыны жаны (ж регі) Кирилловкадан келген жас м алима еді. (Душой колхозного драматического коллектива была молодая учительница из Кирилловки). С. Антонов, Дело было в Пенькове (АС). Жан (рух) (душа) – 1. Діни наным-сенім бойынша, адам о д ниелік бол аннан кейін де мір с руін

жал астыра беретін материалды емес бастама 44 рет. 2. М ні, ма ызы, лденені негізі 1 рет: «Борис Годунов. Царь, ты с малых лет сидел со мною в Думе, ты знаешь ход державного правленья; Не изменяй теченья дел. Привычка душа держав». 3. Адамны ішкі, психологиялы лемі – 510 рет. Татьяна (орыс рухымен, зім де білмеймін неге)… 4. Сезім, шабыт, сезіне білу м мкіндігі, абылдау, жауап айтару – 7 рет. 5. Адамны белгілі бір рухани асиеті мен ерекшелігі – 12 рет. 6. Басыбайлы шаруа – 33 рет. 7. лдекімге арнал ан досты , мейрімді арым- атынас – 93 рет. 74 рет фразеологизмдерде (ж ректен ж рекке, в душе, от души...) (СЯП). Б л с здерді семантикалы к лемі бірдей, біра олданылуы... Орысты душа с зі а ылшынны soul с зімен салыстыр анда к бірек тарал ан рі орыс хал ыны рухани мірінде зор р лге ие. Назар аудары ыз: орыс тіліндегі бір т бірден тара ан душа дух духовный с здері бір ма ына берсе, а ылшын тіліндегі д л сондай бір т бірден тара ан soul spirit spiritual с здеріні ма ыналары м лдем бас а. Орыс тілінде душа с зі «адамны ішкі психикалы (психологиялы ) лемі» м нінде те жиі олданылады. Оны «материалды емес» бастама діни м ні сирек олданылады. «Словарь языка А.С. Пушкина» («А.С. Пушкин тіліні с здігі») кітабында ы м ліметтерде б л ай ын к рініс тап ан. Пушкинде душа (рух) с зі олданылу жиілігі жа ынан же імпаз бола алады. Пушкин оны 774 рет олдан ан. Оны 510-ы «адамны ішкі психологиялы лемі» м нінде олданыл ан. «Адам о д ниелік бол аннан кейін де мір с ре беретін материалды емес н рсе» м нінде 44 рет ана олдан ан. 510 ж не 44 – рине ойландырарлы айырма. Б л А.С. Пушкинні олдануында бол анды тан, оны ке естік дінге арсы гіт-насихат а жат ыза алмаймыз. Ке ес заманында жары к рген Академиялы с здік пен «Словарь языка А.С. Пушкина» с здіктеріндегі душа с зіне берілген аны таманы сипатына назар аудары ыз. Академиялы с здікте душа с зіні діни м ніні астын сызып к рсетпейді, ол бірінші м нінде жасырын т рде берілген – «адамны ішкі психикалы лемі, оны уайым- ай ысы, к іл к йі, сезімі» – екі рт рлі ма ына а ие секілді. Оны бір т сініктемесі: сол заманда ы «идеалистік философия мен психологияда» сенімсіз, б рыс ж не біздікі емес деп абылданды. Жанны (рухты ) м ндай к м нділігі рі арай «б лкім» с зімен айшы талды. С з ма ынасыны та ы бір т рі «діни т сінікпен» абылданады. «А.С. Пушкин тіліні с здігінде» («Словарь языка А.С. Пушкина») тура сондай т сінік беріледі. Біра онда ы ма ына бірінші секілді жекелей беріледі. Егер Академиялы с здіктегі душа с зіні ма ынасы совет кезе іні идеологиялы ысымына шыра ан болса (б л шін кешіріммен арау а болады), А.С. Пушкин заманыны зінде оны олданылу де гейіне арап, Академиялы с здікті еш ателеспегенін бай ау а болады. 510 мен 44-ті ара атынасын салыстырып к рі із. рине, душа с зіні негізгі ма ынасы – «адамны ішкі психикалы лемі», сол себепті де оны орыс тіліндегі олданысы осылай тарал ан. Ресми идеологиялы ысым а шырама ан а ылшын тіліні с здіктеріндегі soul с зіні ма ынасы да діни термин ретінде мойындалады: some people believe [кейбір адамдар сенеді], which is believed to con nue exis ng [оларды сенімі бойынша мір с руін жал астыра беретін]. М нда идеологиялы дінге арсы ысым емес жан мен рух а емес а ыл а немесе салауатты ой а табынатын лтты психологиясы к рініс табады м ны м гілік лмейтін материалды емес рух екенін ешкім к рмеді ж не ешкім сезінбеді (ол затты емес ой), рі оны м гілік екенін д лелдеу м мкін емес, сол себепті де тікелей ойдан жалтарып с йлегенді ж н к реді: some people believe [кейбір адамдар сенеді], and some don’t [кейбіреулері сенбейді] дегендей. М селені зі осында. Душа ж не soul с здеріні арасында ы айырма да – осы. лтты ндылы ында рух, руханият а ылдан, салауатты ойдан, парасаттан жо ары т ратын орыс хал ы шін «душа» – негізгі ым. А ылшынтілді о амда, керісінше зіні мір с ру негізін лы м ртебелі салауатты ойдан іздейді, сонды тан да body [дене] жан а (рух а) (soul) арсы ойылмайды, керісінше парасат а (mind) негізделеді. Орыс тілінде адамны екі негізгі м ні бар – б л т н мен жан немесе жан мен т н деу

д рысыра болар, йткені т ра ты с з тіркесі с здерді д л осындай ретпен берілуін талап етеді (жан- т німен берілген). о амда алыптас ан а идалар а айшы келетін адамды орыс тілінде душевно больной (есі ауыс ан, жынды) десе, а ылшын тілінде a mentally ill person [а ыл-ойы кем] дейді. Бас аша айт анда, орыстарды жаны ауырса, а ылшын тілді лем кілдеріні mind (а ыл-ойы) ауырады. Б л с здер тіл иелеріні мір туралы пікірлерін алыптастырады. рине, олар м ны сезінбейді де, бай амайды да. Жан тынышты ы (душевное спокойствие) с зі а ылшын тіліне peace of mind деп аударылса жанны мазасыздануы (душевное расстройство) mental derangement (PACC) деп аударылады. Егер орыстарда жанынан (ар асынан) ауыр ж к т ссе (камень сваливается с души) а ылшын тілінде с йлейтіндер шін а ылынан ауыр ж к т седі (груз сваливается с ума): a load (weight) o one’s mind Дж. Голсуорсиді «Форсайттар дастаны» кітабында ы жас Джонны йленуі ж нінде Is it a marriage of true minds тіркесі орыс тіліне те д рыс аударыл ан: Б л адал ж ректерді ода ы ма? (Это союз верных сердец ) Орыс м дениеті шін йлену секілді киелі д ниені – адалдарды /а ылдыларды ода ы ретінде абылдау м мкін емес. Орыс тіліндегі душа с зі атыс ан фразеологизмдерді барлы ына а ылшын тілінде soul с зі балама бола алмайды. Материалды таныстырайы 110: 1 Душа моя my dear жаным мені ; 2 жить душа в душу to live in (perfect) harmony т сінісіп мір с ру; 3 быть душой чего либо to be the life and soul of smth – ортаны г лі болу; 4 в глубине души in one’s heart of hearts ж рек т кпірінде; 5 в душе (про себя) at heart – іштей; 6 в душе (по природе) by nature innately болмысынан; 7 до глубины души to the bo om of one’s heart сезіміне бойлап; 8 вкладывать душу to put one’s heart into жанын салу; 9 всей душой with all one’s heart жан-т німен; 10 всеми силами души with all one’s heart жан-ж регімен; 11 залезть в душу кому либо to worm oneself into smb’s con dence біреуді сеніміне кіру; 12 работать с душой to put one’s heart into one’s work – жанын салып ж мыс істеу; 13 брать за душу to pull (tag) at (on) smb’s heartstrings – ж регіне жа ын алу; 14. (у кого либо) душа в пятки уходит – smb has his heart in his boots (mouth); His heart sank into his boots – есі шы а ор у; жаны м рныны шына келу; 15. душа (у кого либо) нараспашку разг – smb is open-hearted – ж регі а , аузын ашса, ж регі к рінеді; 16. душа (сердце) у кого либо чья либо (чье либо) не лежит не лежала к кому либо к чему либо – smb dislikes smb, smth; smb does not feel like doing smth – біреуді, лденені, жек к ру, натпау; 17. (у кого либо) душа не на месте – smb is troubled (worried) – жаны жай таппау; 18. души в ком либо не чаять разг – to think the world of smb – зге шін жаны алмайды; 19. у кого либо за душой есть имеется что либо нет чего либо in one’s possession – к ілі бірде к л, бірде ш л; 20. делать что либо как бог кому либо на душу положит – to do smth as the spirit moves one – біреуді жанына жа у шін дайдай іс істе; 21. камень на душе – smb’s heart is heavy with sorrow, guilt, etc. – ж регінде (жанында) зіл; 22. у кого либо камень чего либо с души свалился – it is (was) a load (weight) o smb’s mind – біреуді ар асынан ауыр ж к т скендей; 23. у кого либо кошки скребут на душе smb feels uneasy, restless or depressed ішін мысы тырналап жатыр; 24. кривить (покривить) душой – to act against one’s conscience, usually by deliberately telling a lie – ылымсу; 25. надрывать кому либо душу – to break (rend) smb’s heart – біреуді ж регін ауырту; 26 что то кто то не по душе кому либо smb does not like smth smb біреуді немесе бірде ені натпау жа тырмау 27 отводить душу to relieve one’s feelings by doing smth to unburden one’s heart (oneself) жалтару ; 28 поговорить побеседовать с кем либо по душам to have a heart to heart chat (talk) with smb ж рекжарды гімелесу;

29 спасите наши души save our souls жан д ниемізді т ару (са тау); 30 сколько душе угодно to one’s heart content жаны ыз ала анша; 31 стоять над душой pester harass plague smb т бесінен т ніп т ру, желкесінен адалу; 32 в чем только душа держится smb is so thin and feeble к ілінде (жанында) не жо дейсі ; 33 открыть свою душу to unbosom one’s soul жанын жайып салу/а тару; 34 ни души not a soul тасж рек. Душа с зімен салыстыр анда soul с зіні олданылу аясы мейлінше тар ж не фразеологизмдер аз 1 twin soul родственная душа жаны егіз, жандас; 2 to keep body and soul together сводить концы с концами ілд лдалап к н к ру; 3 bless my soul господи (восклицание выражающее удивление о, дайым-ау! (та дану); 4 to be the life and soul of быть душой (чего либо) ( лденені ) ортаны г лі болу; 5 to have no soul быть бездушным бесстрастным тасж рек, айрымсыз; 6 to possess one’s soul владеть собой зін- зі стау; 7 to sell one’s soul продать душу жанын саудалау; 8 a good honest decent soul хороший (честный) приличный человек жа сы (адал) ізгі жан. Келтірілген 34 фразеологизмде кездесетін (тізім толы емес) душа с зіні 15-і а ылшын тіліне – heart [ж рек] с зімен, тек т ртеуі ана soul с зімен аударыл ан. Душа ж не soul к бінде «адам» (бірде-бір адам жо – ни души not a soul) ма ынасында ы аудармасына с йкес келеді. Душа с зі кездесетін орыс фразеологизмдері, сіресе ауызекі с йлеуде ке інен олданылады, ал soul с зімен кездесетін с з тіркестеріне «ескірген» немесе rare [сирек] деген белгі со ыл ан. Бай ауымызша, soul с зі герман тілдеріне т н, б ан фразеологизмдерді салыстыра отырып к зіміз жете т седі, орыс ж не неміс тілдеріндегі душа с зіні ма ынасы бір-бірімен с йкес келеді: «Орысты ауызекі с йлеу тілінде «душа» с зі олданыл ан фразеологизмдер бас а фразеологизмдермен салыстыр анда ана рлым жиі кездеседі (м селен: к ілінде (на душе), не по душе (к іліне жа пады), всеми фибрами души (бар жан-т німен), в глубине души (к іл/ж рек т кпірінде) сколько душе угодно ( анша аласа да) т.с.с). Орыс тілін йренуші шетелдіктер б л фразеологизмдерді пайдалану барысында немі иналады, ол тегін де емес. М селен, «душа» с зі олданыл ан фразеологиялы атарды неміс тіліне аудар анда неміс фразеологизмдеріні 1/3-і «душа» (жан, рух) с зімен аударылса, 2/3-і «сердце» (ж рек) с зімен аударыл ан. М ны б л т сінікті абылдауда ы этникалы стереотипті рт рлілігімен т сіндіруге болады: немістерде «душа» с зі к бінде діни т сінікпен астарланса, орысты санасында б л тек « асиетті, киелі» ымды ана бермейді, сонымен атар оны адамны ішкі жан д ниесінде болып жат ан психологиялы процестермен де байланыстырады. Оны абылдауда ы айырмашылы «душа» с зін орыс ж не неміс фразеологизмдеріндегі стилистикалы олдану а да ы пал етеді. Егер орыс тілінде б л с зді олдану стилінде барлы палитра бар болса: е жо ар ысынан е т менгісіне дейін, неміс тілінде б л с зге аса кірпиязды пен арайды, сол себепті де немісті «душа» с зі атыс ан фразеологиялы тіркестері бейтарап ж не жо ары стильге жатады111. Сонымен, орысты ж мба жан леміне оралайы . Б л не? Оны орыс тіліні к мегімен шеше аламыз ба? Б ан дейін айт анымыздай, орыс тілі орысты лтты мінез- л ыны жо ары эмоциялылы ы мен сезімталды ын, орыс жаныны н зіктігін сипаттайды. рт рлі суффикстерді пайдалану, сен (ты) ж не сіз (вы) с здеріні арасында ы айырмашылы ты болуы, грамматикалы жанды (одушевленность) ж не жансыз (неодушевленность) категорияларыны болуы – орыстілді адамны бойында осындай асиеттерді алыптасуына ы пал етеді. Жо арыда айтып ткеніміздей, орыс тіліндегі тек (род) категориясы да орша ан ортаны суреттеуге ерекше ы пал етеді, о ан адами асиеттерді дарытып, жансыз заттарды зін мужской, женский ж не средний род а б ле отырып, жо ары эмоциялылы ты, таби атпен романтикалы ж не рухани байланысты алыптастырады. Андрей Макинні «Орыс тіліндегі цветок (г л) с зіні мужской родта, француз тілінде la eur женский родта болуы осы затты атал ан тіл иелері мен м дениет иелеріні абылдауында рт рлі сер алдырады» деген с зімен келіспеске амалы алмайды:

Бала кезімде Шарлотта тіліні т п негізінен зімді аула ста ам жо . Ш п арасында ы б л не ыл ан жылтыра , мынау ашы т сті, ж пар иісті, тірі жаратылыс неге ер жынысты болып келеді, ал морт, н зік, м лдір н рсені б рі неге «г л» атымен аталады, не бар ыттай ма пал, мамы ж не «une eur»-ге айналып йелдік кейіпке енеді деген с ра тар а бас атырмай, ойда ж зіп ж рдім., (А. Макин. Французское завещание, с. 104). Enfant je me confondais avec la ma иre sonore de la langue de Charlo e J’y nageais sans me demander pourquoi ce re et dans l’herbe cet йclat colorй parfumй vivant existait tantфt au masculin et avait une iden tй crissante fragile cristalline imposйe semblait il par son nom de tsvetok tantфt s’enveloppait d’une aura veloutйe feutrйe et fйminine devenant une eur 112 Род категориясыны лемді абылдау а сері туралы Массачусетс технологиялы институтыны ызметкері Лера Бородицки (Lera Boroditsky) ызы ты эксперимент ж ргізіп к рген екен. Ол а ылшын тілін білетін немістер мен испандардан неміс ж не испан тілінде мужской немесе женский род а атысты заттарды а ылшын тілінде сипаттауды с ра ан. М селен, неміс тілінде мужской род а, испан тілінде женский род а жататын кілт с зі. Немістер а ылшынны род категориясына атысы жо «кеу» с зін hard ( атты) heavy (ауыр) jagged ( ткір ырлы) деп сипаттаса, испандар оны сипаттау шін lovely (керемет) shiny (жар ыра ан шуа шаш ан) ny (кішкентай) с здерін олдан ан113. Н.И. Бердяев орыс жаныны ж мба ты ын орыстарды иррационалды ынан, таби атпен, «рухпен» (батыс еуропалы тар секілді ркениеттер шабуылына шырама ан) етенелігінен іздейді: «Ресейде таби атты рухы адам ркениетімен тапталып біткен жо . Сонды тан да орыс таби атынан, орысты йінен, орыс адамдарынан рухты ркениетпен т ншы тыр ан Батыс еуропалы тардан бай алмайтын пиялылы ты, рейді сеземін. Батыс лемі ркениетті жетегімен рационалдан ан, алып а т скен, йымдастырыл ан. Ал орыс лемі рдайым иррационалды, йымдастырылма ан ж не алып а т спеген элемент ретінде ала бермек. Орыстар батыс ркениетіні кілдерімен салыстыр анда арым- атынас а ашы рі бейім келеді».114 Батыс лемі орысты «ж мба » жаны туралы неге сонша тама ы жыртыл анша ай айлайды? йткені Батыс Еуропа хал ыны географиялы т р ыдан ты ыз орналасуы ж не тарихи жа ынды ы «жандарыны жа ындауына» рі мінез- л ыны (Батыс Еуропаны рбір хал ыны з ерекшелігіне арамастан) састы ына ы пал етті. Ал орыс лемі ж не орыс мінезі б л стереотиптермен м лдем с йкеспейді. Ресейді географиялы т р ыдан ара ашы ты та орналасуы мен ерекше тарихы – еуропалы тар шін тым азиялы , азиялы тар шін тым еуропалы болып есептелді. Ол тек еуропалы тар шін ана «ж мба ». Азия м дениеті мен лтты мінезіні ешкімге, еште еге самайтын ерекшелігі сондай, олар орыстарды ж мба деп айтуды ойламайды да. рине, бас а халы тар шін зге елдерді жаны ж мба болатыны к м нсіз. Б тен, жат, зге, бас а лемді ж не о амды абылдау немі та дандырады ж не сол себепті де т сініксіз, ж мба болып к рінеді. Орыстарды арапайым жа дайларды зіне та даныспен, к тпеген, ойлама ан реакция танытуыны зі ж мба . зге м дениет кілдеріні мінез- л ы т сініксіз, ол салауатты ой а айшы келеді. Б л ретте арапайым ана а и ат мытылады: а ылшынтілді халы тарды д ниетанымыны негізі саналатын Аса м ртебелі парасат, салауатты ой (салыстыры ыз: жан тынышты ы – peace of mind), біріншіден, р м дениетте рт рлі, екіншіден, кез келген жерде ол басты р лге ие емес. Егер орыстар «ж рекке мір ж рмейді» («ум с сердцем не в ладу») десе, олар зге халы тармен салыстыр анда ж ректі жиі ты дайды. Ж рекжардылы , сонымен атар ар – к п адамдарды пікірі бойынша, орыс жаныны негізгі ерекшелігі. «Егер мен арапайым ана, с йте т ра жанды «ж рек» с зін аузыма алсам, – деп жазады И. Ильин, – сол ар ылы орыс рухыны ж не орыс м дениетіні е жа сы рі е на ты асиетін еске аламын; орыс адамы ж регіні мірімен мір с реді ой... Егер к нделікті мірді алатын болса , орыстар ай жерде де, ашанда тынышты ты, т сінуді, жа ынды ты ж не к іл к теруді іздейді: йде, дастар ан басында, достар арасында, о амда, театрда, клубта ж не таби атта. Ешуа ытта ол ата , іскер ж не ресми арым- атынаспен шектелгісі келмейді. Егер гіме к нделікті мір жайлы емес, адамгершілік, нер, дін, діл ы , ылым м дениеті жайлы болса, онда орыс м нда ы барлы жа сылы ты, сезім мен махаббатты зіне абылдай бастайды. Ал сезімсіз, айырымсыз д ниелерді лі ж не тірік д ние секілді итеріп тастайды».115 Орысты лтты мінезіні негізі – ж рекжардылы пен эмоциялы жо ары ар- ждан а немесе И.Ильинні пайымдауынша, ар- ждан серпілісіне алып келеді. Т менде оны м ны алай т жырымда анын к руге болады: «Орысты жаны (рухы) – сезім мен пайымны німі. Оны м дениетті жасау актісі – жан-т німен сезіну мен діни ждан серпілісіні німі. Орыс м дениеті сезім мен ж рекке,

пайымына, ар- ждан ж не д а ету бостанды ыны негізінде жасал ан. Б лар – орыс жаныны (рухыны ) ал аш ы к ші ж не ондыр ылары, ол оны к шті темпераментіне ре к береді».116 мір с ру салтына, уа ытына, режиміне арамастан – лтты мінез т ра ты болады. Ол, рине, халы пен бірге згеріп, байып, дамып отырады. Біра те жай рі а ыс а арсы ж реді. Б гінгі е арсыз о ам саналатын, арсыз заманны к сіби алая тарыны ортасында кенеттен лтты мінез ж не оны ар- жданы туралы с з оз ау алая ты пен рыл ан ба уатты мірмен ош айттыруы м мкін. Б ан мысал ретінде жа ында ана «Московский комсомолец» газетінде жары к рген «Чисто русский прокол. Сколько стоит пробудившаяся совесть» ма аласын келтіруге болады. Б рын ы милиционерлер Коломнада жекеменшік к зет мекемесін рып, рт рлі йымдардан а ша бопсала ан. Б рі те керемет басталды. Алая тар былы а атты батып кеткен жо , оларды рбандары да арсылы к рсетпеді, біра кенеттен... Б л туралы газеттегі зіндіге назар аударалы : «Ресейдегі ежелгі да ды а сай, та ы да т кке т р ысыз н рседен шашылып алды. рылтайшыларды біріні ая астынан ар- жданы оянып, ол кенеттен тектен-текке мол а ша а кенелгеніне яла апты. С йтіп, директордан келісімшарт а с йкес о ан тиесілі (оны йеліне) жар ылы жарнаны айтаруын талап етеді».40 Ма аланы та ырыбыны «На ыз орысты мас ара» екенін («Чисто русский прокол») та ы бір еске саламыз. Т менде келтірілген ыс аша гіме америкалы шіркеу ызметкері Роберт Фулгамны баяндауынан алынды. Ол All I Really Need to Know I Learned in Kindergarten [«Мен шынайы ажет н рсені б рін балаба шадан йрендім»] кітабында мір туралы, адамдар туралы ойларын, ба ыла андарын б ліскен. Uncommon Thoughts on Common Things [« арапайым м селелер туралы ерекше ойлар»] та ырыпшасымен баяндал ан б л гімеде орыс офицері Николай Пестрецов туралы естелігі беріледі. Николай Пестрецов ар ылы Батыста орыстар туралы стереотиптік т сініктерді ( рине жа ымсыз сипатта, оларды гіт-насихаты біздікіне ара анда ой а онымдылау, тиімдірек, шебер, рі хал ы да сенгіш, кіметке жа тас) аса демі сипатта ан. Сондай-а зге, а ылшынтілді м дениетті орысты сарабдал сана а ж не са тану т йсігіне айшы «бірт рлі» мінез- л ына деген реакциясын да келтіре кеткен: «ОРЫСТАРДЫ Б РІ СОНДАЙ ЖЕКС РЫН, олар депсіз, агрессивті, атал, мейірімсіз, д рекі ж не ашулы. Олар бізге м лде самайды. Б л орыс адамдары туралы к нделікті жа алы тарды сарыны. Біра кейде бізді алыптас ан т сініктерімізге сына а ылып, абыр асын а ырататын кейбір жа дайлар да болып жатады. Адал, шынайы, на ыз, аса ма ызды емес ерекшелік тот баса баста ан темір торды т ріп тастап, бізбен бірге уаныш пен ай ыны ауымдасты ына адам басады. Міне, Николай Пестрецов. Мені ол туралы білерім аз, оны айда екенінен де бейхабармын, біра сіздерге ол жайында не білетінімді баян еткім келеді. Ол 36 жасында Ресей армиясыны а а лейтенанты болды. йінен жыра та, Анголада ызмет етті. йелі со ынан онымен к рісуге келді. 24 тамызда о т стік америкалы жауынгерлер жасырынып ж рген ара лтшыл-партизандарды кшелеп, Ангола а басып кірді. Н-Джива деревнясында олар Ресей скерилерімен со ты ысып алады. Оларды т ртеуі аза табады да, Николай Пестрецовтан згесі ашып кетеді. О т стік Африканы скери к штері оны т т ын а алады. Оларды ресми м лімдемесінде: «А а лейтенант Николай Пестрецов деревня а шабуыл кезінде мерт бол ан йеліні м йітінен айналсо тап шы а алмады», – деп жазыл ан. О т стік африкалы тар б ан сенбес еді, біра м лімдемеде б л бірнеше рет айталан ан: «Ол йеліні м рдесіне жа ын келді де, оны жансыз денесінен зап кете алмады». Бірт рлі ой. Ол неге ашып кетпеді немесе жасырынып алмады? Оны айта оралуына не т рткі болды? Ол оны сонша жа сы к рді ме? Б лкім, оны со ы рет шып с йгісі келді ме екен? Б лкім, ол жылап, ж регіндегі зілден арыл ысы келген шы ар? Б лкім, ол со ысты м нсіз екенін сезінген болар? Б лкім, ол балалары немесе лі д ние есігін ашпа ан н рестелері туралы ойла ан шы ар? Б лкім, оны ендігі та дыры не болатыны оны тол андырма ан да шы ар? Б рі де м мкін. Біз еште е білмейміз. Білсек те, еште еге сенімді емеспіз. Бізде тек солай болуы м мкін деген долбардан бас а еште е жо . Жо арыда ы рекеті оны андай адам екенінен хабар бергендей. азір ол о т стікафрикалы т рмеде жал ыз отыр. Ол азір «орыс» та емес, «коммунист» те емес, «жауынгер» де, « арсылас» та емес. Ол б л айтыл ан категорияларды еш айсысына сай келмейді. Ол – сол с тте йеліне ам орлы жаса ан арапайым адам ана еді. Міне, Николай Пестрецов, айда болса да, барлы жерде бірдей болатын армандарды с улелендіруге шынайы м н-ма ына берді ; сен кез келген тілде бірдей естілетін жалпы абылдан ан адалды антын ізгілендірді : «Ба ытта ж не ба ытсызды та, ауруда ж не аманды та – с йемін, лпештеймін ж не ара ы к рге кіргенге дейін рметтеп темін, Т ір жар болсын!» – дейтін у деге мірі ні со ына дейін адал болды ; сенде сенім шуа шашты. Т ір сені жарыл асын! И , солай! «Орыстарды б рі сондай жекс рын, арсыз, агрессивті, атал, мейірімсіз, д рекі ж не ашулы. Олар адамзатты к птеген азаптарына кін лі. Олар бізге м лдем самайды. рине!»ч «THE RUSSIANS ARE A ROTTEN LOT, immoral, aggressive, ruthless, coarse, and generally evil. They are responsible for most of the troubles in this world. They’re not like us. That’s pre y much the summary of the daily news about the Russians. But some mes something slips through the net of prejudice, some small bit of a sign that is so clean and true and real that it wedges open the rus ng Iron Curtain long enough for us to see not an enemy but fellow travelers, joined to us by membership in the Fellowship of Joy-and-Pain. See Nicolai Pestretsov. I don’t know much about him, I don’t know where he is now, but I’ll tell you what I know.

He was a sergeant major in the Russian army, thirty-six years old. He was sta oned in Angola, a long way from home. His wife had come out to visit him. On August 24, South African military units entered Angola in an o ensive against the black na onalist guerrillas taking sanctuary there. At the village of N-Giva, they encountered a group of Russian soldiers. Four were killed and the rest of the Russians ed – except for Sergeant Major Pestretsov. He was captured, as we know because the South African military communique said: „Sgt. Major Nicolai Pestretsov refused to leave the body of his slain wife, who was killed in the assault on the village”. It was as if the South Africans could not believe it, for the communique repeated the informa on. „He went to the body of his wife and would not leave it, although she was dead”. How strange. Why didn’t he run and save his own hide? What made him go back? Is it possible that he loved her? Is it possible that he wanted to hold her in his arms one last me? Is it possible that he needed to cry and grieve? Is it possible that he felt the stupidity of war? Is it possible that he felt the injus ce of fate? Is it possible that he thought of children, born or unborn? Is it possible that he didn’t care what became of him now? It’s possible. We don’t know. Or at least we don’t know for certain. But we can guess. His ac ons answer. And so he sits alone in a South African prison. Not a „Russian” or „Communist” or „soldier” or „enemy” or any of those categories. Just-a-man who cared for just-a-woman for just-a- me more than anything else. Here’s to you, Nicolai Pestretsov, wherever you may go and be, for giving powerful meaning to the promises that are the same everywhere; for dignifying that covenant that is the same in any language –„for be er or for worse, in good mes and in bad, in sickness and in health, to love and honor and cherish unto death, so help me God”. You kept the faith; kept it bright-kept it shining. Bless you! (Oh, the Russians are a ro en lot, immoral, aggressive, ruthless, coarse, and generally evil. They are responsible for most of the troubles of this world. They are not like us.) Sure117». Батыс хал ыны , жалпы а ылшынтілділерді алыпты сана а деген атынасында ы айырмашылы шетел дебиетімен таныс ан кезде ай ын к рінеді. Шетел авторларын о у – б тен монастырь а басып кіргенмен бірдей. Біз осы жат лемді з м дениетімізді де гейімен ба алаймыз, ба ылаймыз. Сондай- а м дениеттер а ты ысымен де салыстырамыз. Шетелдіктерді орыс дебиеті мен фольклорын «д рыс» абылдамауынан да барлы ы ай ындала т седі. М дениетті осы а ты ыстарында лтты мінез- лы ты ерекшеліктері згешелене т седі. М селен, америкалы студенттер шін «Анна Каренинада ы» жекс рын, йеліні к зіне ш п салатын, балаларына киім сатып алуды орнына а шаны к іл к теруге ж мсайтын Стив Облонскийді бейнесі бірден жа ымсыз сер алдыратыны аны . Біра мейірімді, к ілді, рине адами пенделіктерге жол беріп оятын Стивті орыс о ырмандары алай жек к рсін! «Морозко» ертегісі т сінбестік ту ызуы, тіпті ашу ша ыруы м мкін. А ылды жетім ызды суы тан алтырап т рса да, Аяз а то бадым деп тірік айтуы бірт рлі ой! Ал оны гей анасы «Суы ! То та!» деп шынды ты айтып а ынан жарыл аны шін неге жазалануы тиіс? Ертегіні сюжеті лы м ртебелі сарабдал сана (прагматизм демес шін) салтанат р ан «америкалы монастырь» шін айшы келеді. Шетелдіктерге алыпты cана а м лдем ба ынбайтын, адамды ренжіте алмайтын, д ниені иындатып жіберуді жек к ретін, тым сыпайы орыс адамыны менталитеті т сініксіз рі б тен. Ол сыныл ан тама тан, та амнан, сусыннан, ызметтен бас тартуы м мкін; ол бірден «рахмет, б рі жа сы, еште е ажет емес» деуі м мкін. Орыс фольклорыны с йікті кейіпкері а ыма -Иван (Иван-дурак) немесе еркелетіп Иванушка-дурачок (Иванжан-а ыма ым) болуыны зі тегін емес. Оны ылы ы алыпты сана а м лдем айшы бол аннан кейін де «а ыма ». Ол олында ы со ы нанын ойланбай орманда кездескен к жекке бере салып, зі аш алады. Кейін осы бір лжуаз, адам а еш пайдасы тимейтін (арыстан емес, аю емес) к жек м гі лмейтін Кащейді (Кащей Бессмертный) же уге к мектеседі. Ертегіні со ында ол ханшайым а йленіп, жарты патшалы а иелік етіп, байлы а кенеледі. М ны естіп скен орыс балалары алыпты сананы талап еткеніндей, зіні ара ан басыны амын ана ойламайды, сонымен атар сыпайылы ты, адамдар а к іл б луді, оларды ысым а шыратпауды, адамдарды киіміне ж не т ріне арап ба аламауды йренеді. алыпты саналы супермен емес, сиы сыз а ыма на ыз батыр болуы м мкін. Сондай-а орыс иссаларында ы «супермен» Илья Муромецті алдында екі та дау т рды: не йленіп, баюы немесе луі. Оны б л та дауды к іл пернесінен ткізуіні зі алыпты емес: « йленетін уа ытым

жеткен жо , байлы ба ыт сыйламайды», біра орысты лтты мінез- л ыны ерекшелігіне орай ж не орыс фольклорыны к з арасы бойынша орыс батыры уелі Отаныны іргесін жаудан ор ауы керек, йленуді содан кейін ана ойла аны ж н. Орыс батырына байлы – ба ыт келмейді. Ертегі жал ан болуы да м мкін, біра оны астары тере . Осында ы айтыл ан ойларды барлы ы бізді санамыз а шегеленіп ал аны рас. Оларды м ні тым т иы . Жа ында мені ріптесім, ММУ-ді шет тілдер факультетіні профессоры А Ш- а іссапармен барып айтты. Оны бірнеше к нге америкалы отбасына орналастырады. Сондай жайлы, мейірімді й иелері о ан йлерін аралап таныстырып, м здат ыштан зі ала ан кезде нат ан та амын алып жеуіне болатынын айтады. Орыс хал ы ертегілеріні ы палымен скен рбымны згені м здат ышын ашып, з бетінше бірде е алып жеуге батылы жетпепті. Орысты халы ертегілері – « ауіпті» д ниелер. Олар бала кезден бізді санамыз а сыналап енеді, кейін ол «ж мба » к йде к ілімізді жаулап алады. Оны м ні арапайым: бай болу – жаман, кедей болу – жа сы, йткені орысты барлы ертегілерінде байлар – жаман, кедейді б рі – керемет. Осыдан келіп, орыс санасыны , орыс м дениетіні типтік характерін беретін а ылшынтілді м дениетке м лдем т сініксіз рі ж мба – материалды байлы ты менсінбеушілік пайда болды. Сол себепті де бір кездері орыс к пестері де, азіргі «жа а орыстар» да а шаны о ды-солды шашады. Бай адамдар барлы елде, бар халы та жетіп артылады. Ал солардан «жа а орыстарды » айырмашылы ы неде? Б л «байшыкештер» а шасыны санымен, банкідегі есеп-шотымен емес, а ша а деген арым- атынасымен, а шаны бетіне арамай жаратумен, с йтіп байлы ынан тез арада ма рым алуымен ерекшеленеді. Ильинні пікірі бойынша, байлы а деген м ндай сал ырт к з арасты т бін жалпы сананы инстинктінен іздеу керек: «Жеке адам, Иван немесе Петр – бай емес; б кіл хал ымыз ау атты. Ке істігімізбен рі жерімізбен, орманымызбен ж не даламызбен, г лдерімізбен рі сол г лге она та ан араларымызбен, а - сымызбен, зен-к лдерімізбен, онда ы тайдай тула ан балы ымызбен баймыз; жер ойнауы байлы а толы. Егер орыс «бізде с т пен бал зен болып а ып жатыр» десе, «ол ж ртты б ріне жетеді рі артылып алады» – б л халы даналы ыны зегі».118 Ильин «солай болуы м мкін, мені ойымша солай, алай дегенмен» секілді с здермен рнектелген «орыс санасында ы сал ыртты , иллюзиялы ж не же ілтек сенім, негізсіз амсызды ты б ріні зегі – д л осы «к іл т кпіріндегі байлы »,119 – дейді. Ильинні пікірінше, «осы бір халы ты санасында ы игілік бай орыстарды о ай ол жеткізген, лде м лде т гесілмес ірі байлы ын о ды-солды шашуына негіз болуы м мкін».120 Орыс тілінде ежелден байлы ты ткінші д ние екенін паш ететін, оны адам санасына кері ы палы мен зияны жайында ма ал-м телдер, на ыл с здер те к п. М селен: Байлы пен да сізге еш андай абырой пермейді, одан аула ж рсе , б д ниені азабынан тыласы (Когда провидишь богатство и славу, вспомни, что тленно все, и тем избежишь крючка жизни сей); Бай мен ба ланны к н сін жу, йтпесе о ан о д ниеде алмас ылыш сермеледі (Оплачь же, грешница, в богатстве живущего, ибо судный меч на него готовится («Изборник» 1076 года); О, жарат ан ием! Дана адамны нанынан айыра к рме, а ыма байды талта датпа. Кедей батпа ты ішінде жалтыра ан алтын секілді – дана, байды сырты жылтыр бол анымен, амыспен толтырыл ан жібек жасты секілді – а ыма . («Моление» Даниила Заточника, XIII или XIV вв.). Шіріген байлы тан бір шайнам а ыл арты (Лучше капля ума чем вдоволь богатства) Байлы тан кітапта ы даналы арты (Из богатств выше золота книги) ( Мудрость Менандра Мудрого XIV в ) Байды а ыры ара ы к р па ырды (диуананы ) а ыры шатты (Богат ждет пакости а убог радости)

Байды арманы алтын па ырды арманы батпа (Богат мыслит о злате а убог о блате (блато грязь) 121 Байлы менмендікке бастайды (Богатство спеси сродни) Байлы (а ша) олды кірі (Богатство вода пришла и ушла) кені байлы ы а ылсыз лды т ара алмайды (Глупому сыну не в помощь богатство) Байлы адам а дос болмайды (Не с богатством жить с человеком) Тоза тан оры са байлы тан ада бол (В аду не быть богатства не нажить) Сара ды па ырлы тан (диуаналы тан) емес байлы тан пайда бол ан (Не от скудости (убожества) скупость вышла от богатства) Бай адам м йізді б а секілді (есер) (Мужик богатый что бык рогатый (зазнается) Бай жігіт басын ор айды кедей киімін (т белесте) (Богатый мужик бережет рожу (в драке) а бедный одежу) Жылан а т к біткен сайын адам а д ние біткен сайын алтырауы (Чем богатее (богаче) тем скупее) Байдан па ырым арты (На что мне (не надо мне) богатого подай тороватого) Байды шайтан аз ырады ( У богатого черт детей качает) Бай адам а мал ай ы бай рыдан ор ады (Богатому не спится богатый вора боится) С ар шашып жейді з ын басып жейді (Богатому черти деньги куют) Байлы сара ды бастауы (Будешь богат будешь и скуп) Бай мерез кедей кербез (Богачи пузачи голяки голенастики) 122 Орыстілділер мен а ылшынтілділерді байлы а деген арым- атынасыны айырмашылы ы а ылшынны рооr but hоnest [кедей, біра адал] т ра ты с з тіркесінде ай ын к рініс тап ан. Америкалы тар «Морозко» ертегісін абылдама аны секілді, орыстар м нда ы but (біра ) шылауын т сінбейді. Шынында да, осы с з тіркесіндегі but (біра ) шылауы жалпы ережеге айшы келіп т р: барлы кедей адал емес, біра б л кедей – адал. М ндай арама- айшылы орыс хал ыны менталитетіне айшы, орыстарда арам пи ыл (адал емес) кедейлікпен емес, байлы пен атар ж реді: йткені адал жолмен байи алмайсы ( ара ыз. Даль с здігінде: «Бай а шайтан к мектеседі»), сол себепті де орыс тілінде біра адал тіркесі кедей с зімен емес, бай с зімен келуі керек еді. Кедей с зі орыс тілінде па менмен с здерімен шендестіріледі. Біз «кедей, біра менмен» дейміз. Айтпа ымыз, кедейді кеудесін керіп па данатын т гі жо , біра б л адам кедей болса да, па деген жалпы ережеге айшы пайым жасаймыз. Орыстарды байлы а деген арым- атынасы жайлы бізді ойымызды А.В. Павловскаяны «Как иметь дело с русскими» кітабында ы пікірлер де птай т седі: «Ресейде а ша а ж не байлы а атысты к рделі арым- атынас т зіліп келеді. Орысты м дениеті мен дебиеті немі «ба ыт а шада емес» деген а иданы басшылы а алды. Ба ытты сатып ала алмайсы деген идея орыстарды санасында мы тап орны ан. Орыс тарихы да ызы иллюстрация сынады. ХІХ асырды екінші жартысында орыс к пестеріні кейбірі біраз байлы а кенеледі. Орыс к пестеріні к сіпкерлігі, ілкімділігі мен іскерлік абілеттері белгілі болатын. Біра к пестер шексіз байлы ы шін здерін кін лі сана аны сондай, байлы ыны басым б лігін шіркеулерді рылысына, ауруханалар мен мектептер салу а ( з ызметкерлері шін емес, алада ы кедейшілікпен к рес ма сатында) рт рлі айырымдылы йымдарына молынан ж мсайды. Оларды балалары мен немерелері аржыларын м дениет пен нерді дамыту а ж мсады: бай коллекцияларды жинады, халы ты ол нерін дамыту а аржы йды, театрлар ашып, жас талантты к ркем нерпаздарды олдады. С йтіп, М скеудегі ата ты Третьяков галереясы белгілі к пес династиясыны кілі Павел Третьяковты аржысы мен энтузиазмыны ар асында ашылса, М скеу к ркем театры м скеулік к пес Станислав атымен таныл ан Савва Морозовты (оны шын аты к пестер династиясына тиесілі Алексеев) аржысына салын ан. Оларды к бі шін меценатты пен айырымдылы ты со ы м лдем та ыр а отырумен ая талды, м селен, Савва Морозов пен Мамонтовтарды аржысы осы жолда т гесілді. Біра олар айтадан аржы жинау а лшынбады, йткені б л оларды жанына ауыр салма салатын еді. Ресейдегі байлы а деген осы к рделі атынас б гінгідей ба ай есеппен мір с руге жеткен заманда да са талып отыр. Байлы ыз анышты, жекк рінішті тудыратыны аны , біра о амда о ан деген рмет пен беделді к рсетпейді. Б л азіргі жа а орыстар а к птеген жан азабын сыйлайды, йткені олар айналасында ыларды рметіне ие болуды ма сат етеді. Ресейде пара орлы а жол берілетіні туралы алыптас ан т сінікке сай, біреуге пара бергісі келетіндерге оны берерден б рын

айналасында ылармен а ылдасып алу а ке ес берер едім. Ресейде к птеген м селелер д л осылай пара орлы ар ылы шешілетініне арамастан, м ны ашы тан-ашы сыну адамды орлап, ызаландыруы м мкін. Сіз к птеген орыстар шін «біз кедейміз, біра менменбіз» принципіні м нда салтанат р анын, Ресейде а шадан бас тартудан да ма ызды екенін т сінесіз».123 5 Отанс йгіштік ж не патриотизм Отан а деген махаббат – орысты лтты мінезіні б лінбес бір б лшегі, б л ділетті де. Орысты б кіл дебиеті, поэзиясы, Лермонтовты «Люблю отчизну я...» шы армасынан бастап, Рубцовты «Россия, Русь, храни себя, храни» шы армасына дейін Ресейге деген махаббатпен рілген. Халы аралы семинар а атысушылардан дипломат пен барлаушыны е басты асиеті не болуы керек деп с ра ан екен. атысушыларды жауабы р илы бол ан, м селен: а ыл, парасат, т зім, стамдылы , тілді білу де гейі. Алайда орысты к сіби дипломаты рі барлаушысы Николай Сергеевич Леонов «Отан а деген махаббат» деп жауап берген. «Одан ал аныны б рін адам ызмет барысында йренуіне болады, кез келген иынды ты же уге болады, ал патриотизм керек асиет. Егер ол асиет болмаса, пайдасы ара ан басынан аспа ан, ешкімге ажеті жо к ртыш ан а айналасыз. Е иыны, оны болаша та сат ын а айналуы да ажап емес»,124 – деп т сіндірген ол жауабын. Патриотизм лтты асиетті е биік д режесі екенін лингвистикалы эксперимент те д лелдей т седі ( ара ыз: I б лім, 2 тарау, §5). Оны негізгі м ні – студенттер андай да бір елді атын естігенде, сол ел ж не оны хал ы туралы ойына е бірінші оралатын ал аш ы бес с зді жазуы тиіс. Орыстілділер (орыстар ресейліктер біздікі – деп ш бырт анша б рын ы «советтік» деген ы айлы еді, о ан к п ма ына енетін) жайында студенттер Ресей туралы айта отырып, м нділігі жа ынан екінші орын а Отан ж не патриотизм с зін жазатын. Бірінші орында лы алып шы иырсыз ке немесе а ылшынша great huge large с здері жазыл ан. Ма ынасы бойынша, Отан – Ресей жайында ы ассоциация. С йтіп, тіпті отандары туралы атал рі ділетсіз сынды к п естіп скен б гінгі жастарды зі бірінші, екінші орын а патриотизмді, саясаткерлер мен журналистерді жиі сынына шыра ан отан а деген махаббатты белгілеп отыр. Орыс тілі – орыс лтыны отан а деген шексіз махаббаты мен патриотизмін білдіретін бірден-бір рал. Оны б л асиеті орыс тілін а ылшын тілімен салыстыр ан кезде ай ын к рінеді. алай дегенмен де орыс тілі адам д ниеге келген ел, лке, ту ан жерді сипаттайтын к ркем, тебіреністі с здерге аса бай: отан, ту ан ел (жа /б рыш), атамекен, атаж рт. Б л с здер ж не с з тіркестері жа ымды коннотация а ие рі гімені эмоция а, жо ары рух а айналдырып жібереді. Ресейді шетсіз-шексіз ке -байта жері лемні р т кпіріндегі шап ыншыларды к зін аларт аны белгілі, тек а аюдан зге еште есі жо солт стікті ана ешкім жаулау а мтылмады. Сол себепті де, отанды ор ау атаж ртты ор ау отанды атамекенді ор ау отан атамекен атаж рт с з тіркестері т ра ты ж не жиі олданылатыны та даныс тудырмайды. Жо арыда келтірілген ке інен олданыс а ие с здерді барлы ына а ылшын тілінде жал ыз country с зі ана с йкес келеді. Отансыз адам человек без родины a man without a country дай шін патша шін ж не отан шін за Бога царя и отечество for God my country and the tzar А ылшын тілінде анаж рт ма ынасын беретін motherland ж не атаж рт ма ынасын беретін fatherland с здері бар. Алайда б л с здерді а ылшындар з отандары ретінде ешуа ытта олданбайды. А ылшын тіліні сезімді білдіруге келгенде «ойды толы жеткізбейтін», «сезімді толы ба алай алмайтын» understatement тенденциясына сай а ылшындар шін отан с зін жеткізуге жал ыз country с зі жетіп жатыр. Орыс адамы шін Отан ана а киелі атамекенге деген жеке, ашы (с з ж зінде) эмоционалды арым- атынас т н. Орыс тілі отан а атамекенге атаж рт а деген махаббатты паш етеді: б л т ра ты с з тіркестері тілде жиі олданылады. Дальді с здігінде: с йегіні зі отанды жо тайды (кейбір молаларда м рделерді н салып жат аны жайлы а ыз бар); балы а те із с а биік ке істік ал адам а зі мір с ретін отаны жері керек (т сініктеме беруді ажеті жо шы ар); отаны шін жанын пида еткен (жауынгерлер жайында) деген тіркестер кездеседі. Мектепке арнал ан танымал «Happy English» о улы ыны авторы Брюс Монк ММУ-ді шет тілдер факультетінде азіргі орыс м дениеті жайлы о ы ан лекцияларында: Отан т сінігі орыстарда к п эмоция тудырады. Женский родта т р ан ол жиі ана т сінігінде (отан-ана, отан-анашым) абылданады. Бізде отан а

деген арым- атынас бас аша. Оны «жер ана» деп атау ешуа ытта миымыз а кірмес еді. Сіздерден бар ан адамдар Оксфордта ш апталы а ылшын тіліні курсын тіп ж рген кезде са ыныш-естелікпен мір с реді. Мен отанымнан жыра та, я ни Ресейде 9 жыл мір с рдім, біра менде отаныма атысты еш андай са ыныш-естелік жо . Менде отаныммен арым- атынас м лде бас а. The concept of родина arouses a lot of emo on in Russians It is feminine you regard it as your mother (родина мать родина матушка Отан Ана ) We have a di erent a tude to our country We would never dream of calling it motherland Your people feel nostalgic during three week Oxford summer courses of English I lived in Russia away from my country for 9 years and I did not feel nostalgic We are on di erent terms with our country Шынында да, жалпы редакциясын Д.Н.Ушаков бас ар ан с здікте отан а деген са ыныш – т ра ты ым ретінде тіркелген. 1938 жылы басыл ан Ушаковты осы с здігінде родина (отан) ж не отечество (атаж рт) с здері отчизна (атамекен) с зінен ара анда к бірек олданылады. Отчизна с зіні жанына «ескірген» ж не «шешендік с здерде» кездеседі деген белгі со ыл ан. Алайда 1949 жылы басыл ан Ожеговты с здігінде «отчизна» с зі б л белгілерсіз берілген. Отчизна с зіні ескі с здерді атарынан жа а с зге туіні леуметтік-м дени себебі бар: Ушаковты ІІ томды ы мен Ожеговты с здігіні арасында ы он жылды ішінде патриотизмді м лдем бас а де гейге к терген лы Отан со ысы болып тті. Солай тілдегі ескірген терминдерді тірілту (реанимация дегенге тілім бармай т р, біра шын м нісінде солай) немесе жасарту процесі ж рді. Ке ес ода ы ла аннан кейін, отечество с зі ж не осы т бірден туында ан отечественный (отанды ) с здері жанданып, белсенді сипат а ие бола т сті. Б ан дейін ы айына орай, ке інен пайдаланылып келген советский с зін (м селен, лтты ж не азаматты , азіргі жа дай а м лдем арама- айшы орыс ж не ресейлік с здерін шатастырмас шін) отечество ж не отечественный с здері алмастырды: отан тарихы (история отечества) отанды тарих дебиет м дениет нім (отечественная история литература культура продукция) отанды ндіріс т.б. А ылшындар patrio c motherland fatherland секілді с здерді з ту ан отанына атысты пайдаланбайды. лы Отан со ысы (Великая Отечественная война) орыстар а атысты немесе тікелей аударма н тижесінде Great Patrio c War деп аталады. А ылшынтілді лем шін б л со ыс тек бір ана ма ына а ие: The Second World War – екінші д ниеж зілік со ыс. олда бар м лімет бойынша, fatherland с зі тек Германия а атысты олданылады (неміс тіліні Vaterland с зіні тіке аудармасы). Ресейге атысты motherland с зі олданылады, біра детте оны шетелдік екеніне, а ылшын тіліне б тен екеніне ма ыз бере, тырна ша а алады (америкалы тарда с л бас ашалау, б л жайында т менде «Тіл ж не идеология» б лімінде айтылады). Брюс Монкты айтуынша, « з еліммен арым- атынасым бас аша» дегені – орыстар секілді тым оян- олты емес, алыстау (женский род, матушка ж не бас а да жылы с здер атары), жо арыда атап ткен лтты мінез- лы стереотиптеріне толы сай келеді рі оны д лелдей т седі. Жо арыда айт андарды барлы ына ку болатын та ы бір тілдік былыс ресейлік саяси к штер к ресіні зегіне айналды. гіме з отаны жайында айту м нерінде: орысша – бізді еліміз, а ылшынша – this country [б л ел] болып отыр. А ылшын тілін йренуші орыстілді студенттерге егер гіме а ылшындар ж не Англия жайында болатын болса, Ресейдегідей our country [бізді ел] тіркесін олданбауды дейілеп йрету ажеттігі туындайды. А ылшындар з лтты мінез- л ына сай отанына деген сезімін білдіруде сал ын андылы танытып, здерінен алыстатып this country деп атайды. Ресейден алыстап кеткен, ол елді т р ыны болмай ал ан адам ана, орыс тілінде бізді еліміз демей, б л ел тіркесін олданар еді: б л елде мір с ру м мкін емес детте шетелдегі эмигранттар, елінен жыра та ж ргендер солай айтады. 1998 жылы Самарада ткен а ылшын тілін шет тілі ретінде йрету

ж ніндегі халы аралы симпозиумда шетел БА -тарында ы Ресейге арсы гіт-насихаттар жайында айта келіп: «Егер мен ол жа та теледидар к ретін болсам, б л елге айта оралудан ор амын», – деген еді. В.Н. Телия «Наименование РОДИНА1 как часть социального концепта «Patria» в русском языке» атты е бегінде ызы м ліметтерді б ліседі. Оны пікірінше, «patria» ымын орыстілінде тілдік былыс а айналдыруды т рт т рлі белсенді атауы бар: родина1, родина2 – отечество, отчизна. «Patria» т сінігін осылай жіктеп, талдауды леуметтік-тарихи ж не м дени тамыры тере де. Б л т сініктер ндылы тарын, рухани-м дени бет-бедерін, оны анды -туыс анды байланысын, жеке емес лтты аума ты т тасты ын (родина2 атауында сі ірілген білімдер рылымына т н), одан кейін «Іс Атаж рт игілігі шін» деген фокуста, жекелей емес мемлекеттік-геосаяси т тасты ын (отечество атауына сай білім рылымында к рсетілген), ал со ында «бая ыдан тіп кеткен к ндерден» бастап ата ж ртты лы істері халы ты тарихи жадында са тал ан лтты -геосаяси ауымды зіне сі іре отырып, на ты леуметтік- тарихи жа дайларда дамып, з ке істігін ке ейтті. Т менде родина1 атауыны негізгі концепт жасаушы саласы (аса жалпы т рінде) келтіріліп отыр. РОДИНА1 – білімні т мендегі рылымдарын ай ындайтын « з» демографиялы ке істігін жеке, пендешіліктен абылдайтын т сінік: орын немесе орындар, Х субъектісі шін нды арым- атынас: Х осында туды рі балалы ша ынан зіні айналасында ылармен ж не б рын ы бабаларымен анды - туыс анды байланысын сезінді; осы жерде Х т ыш рет зін орша ан ортаны бір б лшегі ретінде сезінді (микро ж не макрокосма); Х ал аш рет м нда дос-жаран ж не жа ындарын тапты, с йтіп осы бір бейресми ауымны «б лшегіне» айналды; Х ту ан-туыс андарымен « зіні ішкі лемін» ана тілінде таныды рі зін олармен орта лемні «б лшегіне» айналдырды; Х м нда ана тілін игерді рі ол тілде с йлеушілерді бір б лшегіне айналды; Х м нда ту ан лкесіне, ата-анасына, андас-туыс андарына, жа ындарына, бала к ннен таныс д ст р-салтына, ана тіліне деген эмоционалды жа ымды к іл-к йді алыптастырды рі оны жал астыруда. Родина1 – архетипикалы т р ыдан «б тен» жерге, жат елге арама- айшы ойыл ан немі «жеке», « здік» («мендік») зіндік орын немесе орындар: детте б л ту ан лке, ту ан мекен, о ан ымбат жа ындары мен бірге ту андары, ту ан лкені мазары, к ілге ысты айы дар, тал-теректер, отанны саф ауасы. Родина1 а с тін беріп, м пелеген ана, ту ан жер ретінде елестейді. С йтіп, бабаларды мекеніндей к рінеді. Осыдан б кіл жанды таби атты айнар-б ла ына айнал ан, мір со ында з ойнына алатын жер-ананы архетипіне айнал ан Отан-ананы образы туындайды. Родина1 концептісі – егер гіме субъектіні т л алы саласына атысты болса, «patria» концептісіні зге аталымдарыны негізгі ар ауы. Мұндай жағдайда «кіші отан» (родина1) « лкен отанда» зге аталымдарда жасырын т рде атысатын білім рылымыны б лшегі ретінде к рініс береді. Родина2, отечество, отчизна аталымдары б рінен б рын, жекелік емес, осы территорияда мір с ретін («бізді ») б кіл халы а т н орта ке істікті ме зейді. Б л концепті тек ана территориялы мемлекеттік- тарихи бірлік коценпциясына ана негізделмейді, сонымен бірге осы территорияда мір с ретін б кіл ауымны (социумны ) да бірлігі ( ара ыз. Бізді отанымыз атаж ртымыз атамекеніміз лы ел) (салыст. Наша родина отечество отчизна великая страна). Родина1 (Отан) – атауларды к рсетілген тобы шін «когнитивті-м дени негізі».125 Сонымен, бізді ту ан жер бізді отан бізді ел тіркестері кейінгі кезге дейін алыптасып сі істі бол ан, узус а айнал ан тіркестер боп келді. Алайда азіргі кезде тілдік жа дай леуметтік-м дени жа дайды згеруіне байланысты бас аша деуге болады. Патриотизм орыс лтына т н мінезді бір ыры екеніне арамастан, со ы уа ытта патриот, патриотизм, патриотты с здері айры ша саяси коннотация а ие болды: белгілі бір саяси топтар б л с здерді лтшылды , шовинизм ымдарымен байланыстырып, оппозициялы саяси топтарды наразылы ын ту ызды. «Татьянин день» деп аталатын университет газетіні тілшісі, тарих ылымдарыны докторы, отставкада ы генерал-лейтенант, 30 жылдан астам барлау б лімінде ызмет ат ар ан Н.С. Леоновтан ал ан с хбатында: « азіргі кезде «патриотизм» с зі бала аттайтын с зге, ж мсартып айт анда, с ннен ал ан с зге айналды. азір мірді барлы саласында, саяси лемнен рухани лемге дейінгі барлы салада сат ынды алыпты жа дай а айнал ан сия ты, алай ойлайсыз?» – деген сауал ояды. Сауал а Н.С. Леонов т мендегідей жауап береді: «И , « о амны идеологиялы cал ын андылы а» рын анына, рухани ндылы тардан айырыл анына біраз уа ыт болды. Ал айта ру кезе інде сананы

экуменизациялау орын алып, лтты мінез- лы ты орнына жалпыадамзатты мінез- лы сі іріле бастады. лемде м ндай адам а бірде-бір ел бармады, тек Ресейді д мше саясаткерлері ана: «Басты міндетіміз – жалпыадамзатты ндылы тар а ол жеткізу!» – деген ран а басты. Б л не зі? ытайлы тарды ндылы ы бас а, америкалы тардікі бас а, испандарды , арабтарды да з ндылы тары бар. Сонда жалпыадамзатты ндылы тарды тауып ж рген ай білгіш?».126 Екіге б лінген Ресейде «патриоттар» мен «демократтар» арасында саяси к рес ж ріп жатыр. Назар салы ызшы: екі с з де «тым жа сы», екеуіні де білдіретіні – отан а деген с йіспеншілік, ділет деген ма ыналар, алайда демократтар патриоттарды лтшылдар, фашистер десе, патриоттар демократтарды сат ындар, елді т біне жетушілер дейді. Елдегі осы саяси жа дай а байланысты жо арыда айтыл ан тілдік факт: Ресей туралы, отан туралы алай айт ан ж н деген м селе зекті бола бастады. Б рын бас а н с а болмайт ын, тек – бізді ел бар еді. Алайда а ылшын тіліні , онда ы алыптас ан леуметтік-м дени, идеологиялы мазм нны ы палымен орыс тілінде ауызша, жазбаша с йлеуде б л ел деген тіркес к біне жа ымсыз контексте, жа ымсыз коннотацияда жиі шырасатын болды. Патриотты , бас а да «т уелсіз» баспас з кілдері б л м селеге бей-жай арамайтынын білдіріп, н атты. леуметтік ылымдар академиясыны академигі Александр Чачия «На холмы Грузии легла от фески тень («Грузия ыраттарына алпа ты к ле кесі т сті)» атты ма аласыны «Где гордость, великороссы? (Т к ппарлы ы айда, орыстар?)» атты б лімінде « лы халы , Халы аралы валюта оры мен Д ниеж зілік банк ызметкерлеріні алдында иілгенде ш б ктеліп, тыпырлайтын министрлері е арап, алай шыдап т расы ? Шы ан тегі белгісіз алая тар ел азынасын рлап, онымен оймай, «б л елге», «б л халы а» кекесінмен арап, миы ынан к лгенде алай ана нсіз алды ? Ата-баба нан ал ан елі андай еді, рпа ы а андай елді алдырма сы ? 1912 жыл ы Отан со ысыны бастап ы кезе індегі же ілісті к йігімен генерал Петр Иванович Багратион былай деген екен: Бізді Ресей – бізді анамыз, дай шін айты даршы, осындай ке пейіл, мейірбан Отанымызды жау олына беріп оямыз ба?».127 Багратионны с зіне назар аудары ызшы: «Бізді Ресей – бізді анамыз». Ресейді на ыз патриоты Отан а деген махаббатын, шын к ілін білдіргенде к зіне жас алу а дайын. Ал енді ша ын лингвистикалы эксперимент ж ргізіп к рейік: бізді с зін б л с зімен алмастыры ыз, нені бай ады ыз, Багратион туралы андай ойда алды ыз? Виктор Кожемяконы «Мусор на могилу (Мола а о ыс шашу)» атты ма аласынан та ы бір мысал келтіре кетейік: «Сонымен, шынды ында кім шін? Елімізді та дыры ыл стінде т рды емес пе? Ал б з біреулер «б л елді » дейді, а и атында б л бізді еліміз ой... Сол б з біреу Сталин мен Трумэнні с хбатын баяндап беретін болса, пейіліні д рыс-б рысты ын тіпті аны бай айсыз».128 Надя Кеворкова «Чистеньких всяки полюбит (Тап-т йна тай адам кімге намасын)» атты ма аласыны «Апология нового русского (Жа а орыс апологиясы)» б лімінде былай дейді: «Жа а орыстарды негізінде жа а, жас деуге келмейді. Олар лдекімдерді к з арасы т р ысынан ал анда, на ыз орыс емес, б зыл ан еврей, татар не грузин болуы м мкін; б зыл ан деуімізді себебі, олар здеріні жымыс ы істерін Б Л елмен емес, БІЗДІ елімізбен байланыстырады. Еш шімірікпестен БІЗ деген есімдікті олданады, Замятинні прозасынан туындайтын семантикалы ассоциацияны салма ын т сінбейді, кейбірі м селені м н-жайын т сінгенмен, ресейліктерді орыстар деп, зорлы пен болса да деп са тауды білмейді. Бізді еліміз олар а с ні кеткен ж ма ты синонимі не т нек пен топасты орын ал ан мекен емес».129 Дегенмен деп са тау дегеніміз ресейліктерді орыстар деу емес, Ресейде т ратын орыс еместерді орыстар деп атамай, ресейліктер деуде болса керек. азіргі кезде елімізде, бас аша айт анда, б л елде « зіміздікілер» мен «б тендерді» «мырзалар», «жолдастар» деген с здермен ажыратады. Орыстар а т н тілдік, тілдік емес ойлау ж йесінде бізді ел тіркесіні детке айналып, сі істі болып кеткені соншалы , а ылшын тілін білмейтіндер шін отанды

бейнелеуде бас а тіркесті олдану м мкін емес сия ты. Б л т р ыдан ал анда, Валерий Ганичевті «Из Англии, но не о ней (Англиядан, алайда ол туралы емес)» атты ма аласында Англия мен Ресейді идеологиялы т р ыдан тымды салыстыр аны бір жа ынан ызы , бір жа ынан серлі шы ан: «А ылшынны бетке стар саясаткерлеріні басты ерекшелігі – Англияны , мемлекетті , керек десе із, халы ты басты ма сатына ызмет ету бол ан. Жо , олар саяси арсыластарын мас аралау шін рт рлі ре ктегі с здерді олдан ан, алайда ешкім Англияны «б л ел» деп ата ан емес, атау а д ті де барма ан».130 This country деп атайтындары аны , йткені б дан бас а н с асы жо , з елдерін «б л ел» деп атау оларды лтты мінезіне, болмысына т н. Сонда б л а ылшындар отанын с ймейді, а ылшын тілі соны д лелі деген с з бе? Жарты лемді жаулап алып, Мысырдан ндістан а дейінгі аума ты барлы м дени, материалды ндылы тарын з аралдарына тасы ан а ылшындарды отанс йгіштігіне ш б келтіруге болмас. Оларды отан а деген берік махаббатына Британ музейі д лел бола алады. Б л – лемдегі е лкен музей, м нда лкен тал аммен, ас ан білімдарлы пен, отан а деген шексіз с йіспеншілікпен жинал ан азынада сан жо , лы бекті олжазбаларын да, к не грек ибадатханасын да (бас а музейлердегідей тек ибадатхананы кейбір ба аналары ана емес, т тас имаратты), тіпті Темза бойынан табыл ан, Бискай шы ана ында ерлікпен аза бол ан те ізшілерді аты жазыл ан Клеопатраны инелері де са тал ан. Ал сонда тіл ше? Оны д лелі ше? Орыс тіліндегі родина матушка отчизна отечество родимая сторонка наша страна деген с здерді а ылшын тіліндегі баламасы айда? Еш ала болма ыз, тілдік д лел бар. Тек а ылшындарды лтты мінезін бейнелейтін а ылшын тілі б л т р ыда «бас а жолды» та да ан. Албырт сезімін, тіпті отан а деген с йіспеншілігін с збен ашы жеткізу а ылшындар а т н емес. Олар а т н understatement «с з саптауда ы стамдылы », «ойын б гіп алушылы », «т мен ба алаушылы » махаббат м селесінде де з ізін алдыр ан. Орыс тілінде сорпаны жа сы к рсе із я люблю суп я обожаю суп дей аласыз. Осы ымны а ылшынша д л баламасын рбым Джуди Уоркерді анасыны аузынан естідім. Сорпаны аса жа сы к ретін ол кісі мейрамханада сорпа сын ан даяшы а: I do not dislike soup (Сорпа а еш арсылы ым жо ) деп жауап берді. рине, б л жауап а арап, а ылшындар I adore soup (Сорпаны керемет жа сы к рем ) деп айтпайды деуге болмайды. Айтатындары аны , алайда м селе «бар не м лде жо » болуында емес, «аз м лшерде не к п м лшерде» екенінде. Жалпы тілде «бар не м лде жо » деп арастыру д рыс еместігін америкалы лингвист Дуайт Болинжер з е бегінде аны к рсеткен131. Сонды тан олар солай айтады деп бір н рсені жо а шы ару а болмайды, тілді саналуанды ы соншалы , оны т тастай бір ылыми алып а салу м мкін емес. Олай істегенні зінде, ашы ан амыр секілді бір жерден тасып шы ары аны . Венгр-а ылшын журналисі Джорж Микеш немесе Майкс understatement ы палымен с йіктісіне к ілін білдіруді сипаттап, оны д ниеж зілік (я ни орыс тіліндегі) тілдік ойлауда ы overstatement, «асыра ба алаушылы пен» салыстырады: А ылшындарда жан деген с з жо . Оны understatement, «ойын б гіп алушылы » алмастырады. Егер жігіт ыз а к ілін білдіргісі келсе, тізерлеп т рып, о ан лемдегі е с йкімді, тартымды, к рікті жан екенін, тек бірнеше ж здеген, мы да ан йелді ана бойында кездесетін лдебір ерекше, айталанбас асиетін бай а анын, бір минут та онсыз мір с ре алмайтынын айтады. С зіні серлілігін арттыра т су шін шекесіне ару кезеніп, о ататындар да бар. Б л – ызу анды елдердегі к дуілгі ыз а с з айту лгісі. Ал Англияда жігіт с йіктісіні екі иы ынан стап т рып: «Білесі бе, са ан арсы еш андай ойым жо »,– дейді, ал ыз а деген марлы тан есі кетіп т рса: «Сен тіпті ма ан атты найсы », – дегенді осады. ыз а йленгісі келгенін: « алай, шы асы ба?» – деп білдіреді. Ал ы айсыз сыныс жасама ойы болса: «Ананы ж ні алай?» – дейді. «The English have no soul; they have the understatement instead. If a con nental youth wants to declare his love to a girl, he kneels down, tells her that she is the sweetest, the most charming and ravishing person in the world, that she has something in her, something peculiar and individual which only a few hundred thousand other women have and that he would be unable to live one more minute without her. O en, to give a li le more emphasis to the statement, he shoots himself on the spot. This is a normal, week-day declara on of love in the more temperamental con nental countries. In England the boy pets his adored one on the back and says so ly: „I don’t object to you, you know». If he is quite mad with passion, he may add: „I rather fancy you, in fact». If he wants to marry a girl, he says: „I say... would you?..» If he wants to make an indecent proposal: „I say... what about...»».