«Тіл және мәдениетаралық коммуникация»

А ылшын тіліне т н understatement, «т мен ба алаушылы » пен орыс тілін к біне «жазы ты» ылатын overstatement, «асыра ба алаушылы а» к рнекі мысалдар ретінде келесі функционалды баламаларды келтіруге болады: А ылшын тілінде: I am a bit unwell /Мен зімді аса жа сы сезініп т р ан жо пын/. Орыс тілінде: Чувствую себя ужасно голова раскалывается еле ноги таскаю утром думала не встану зімді жаман сезініп т рмын басым сынып екі ая ымды ре с йреп келдім та ерте т ра алмайтын шы армын дегем Отан а деген с йіспеншілік, патриотизмді жеткізуде лтты мінезді , болмысты к рінуіне айта оралайы . А ылшындар зіні отан а деген с йіспеншілігін шетелдіктерді, шетелдік зат атаулыны б рін жекк ру ар ылы, я ни а ылшын тіліні «бас а жолын» олдану ар ылы жеткізеді. Сондай-а foreign шетел шетелдік foreigner шетелдік азамат с здеріні жа ымсыз коннотациялары бар. С зді жа ымсыз ре кіні к штілігі соншалы , тіпті бейтарап олданыста ы the faculty foreign languages Шетел тілдері факультеті терминологиялы тіркесі азіргі а ылшын тілінен ы ыстырылып, the faculty modern languages Заманауи тілдер факультеті деп алмастырыл ан. Б л т р ыдан ал анда, лтты мінез згешеліктерін бейнелеудегі а ылшын, орыс тілдеріні айырмашылы тары тере дей т седі. Шетелдіктерге, оларды мір салтына, м дениетіне, д ниетанымына ас ан ызы ушылы танытып, жа сы ниетте болу – орыс лтына т н мінез. Сонды тан орыс тіліндегі шетел шетелдік с здері ингерентті (контекстен тыс, бастап ы кезден-а болатын) жа ымсыз коннотация а ие емес. айта керісінше, б л с здер ызы ушылы ту ызады, еліктіреді, жа а, бейм лім, ызы н рсені тану а, білуге ша ырады. А ылшын тіліндегі foreign foreigner с здері тек жа ымсыз контексте олданылады. А ылшын с здіктеріні к рнекі фразеологиясында foreigner/ шетелдік/ жа ымсыз ма ынада к рінеді: Anne’s father would not consent to her marrying a foreigner / Аннаны кесі оны шетелдікпен некелесуіне келісімін бермес еді/ (ALDCE consent с зіні к рнекі н с асы – «келісу»); He has a distrust of foreigners /Ол шетелдіктерге сенбейді/ (ALDCE distrust с зіні деби н с асы «сенімсіздік»); Foreigners are not allowed to own land /Шетелдіктерге жер иеленуге р сат етілмеген/ (LDCE Foreigners с зіні к рнекі н с асы); Could you help me please I am a foreigner and I can’t read signs /Ма ан к мектесе алмас па екенсіз? Мен шетелдікпін, ма дайшаларда ы жазуларды о и алмаймын/ (DELC Foreigner с зіні к рнекі н с асы). Кейде тіпті к лкілі жа дайлар да болып жатады (орыс тілі т р ысынан ал анда): William III was not a popular ruler owing to his foreign ways (he was born in the Hague) / ІІІ Уильям зіні шетелдік мінез- л ыны салдарынан танымал билеуші бола алмады (Ол Гаагада ту ан).132 А ылшындар тіпті абайсызда Нидерландта д ниеге келген патшасын «шетелдік» бол аны шін кешіре алма ан. К рнекті а ылшын драматургі Том Стоппард со ы шы ан пьесасыны кейіпкері – танымал антикалы поэзия маманыны ауызына мынадай с з салып, римдік а ындарды беделін т сіреді: Romans were foreigners who wrote for foreigners two millenniums ago /Римдіктер екі мы жыл б рын жатж ртты тар шін жаз ан шетелдіктер болатын/. Б л Венгрия а барып, венгрлерді жа тырмай, these foreigners /б л шетелдіктер/ деген а ылшын бикеші туралы анекдотты еске т сіреді. йелге сыпайы т рде Венгрияда сіз зі із шетелдік боп саналасыз дегенге та ал ан бикеш зіні а ылшын екенін, сонды тан еш жерде foreigner болмайтынын, а ылшындардан бас аларды б рі шетелдіктер екенін айтыпты. Питер Устинов «О себе любимом» деген автобиографиялы кітабында зіні а ылшын мектебіне «шетелдік» боп келген с тін былай суреттейді: «Мистер Гиббс мектебінде ткен со ы крикет ойындарыны бірінде допты мы м рте т сіріп ала жазда ан ма ан ызалы к рермендер: «Босбелбеу!» – деп ай айлап жатты. Мені езуіме к лкі йірілді. Б рі де мені допты т сіріп алатыныма сенімді еді, еш айсысы мені жа сы ойнап шы ады деп ойламады. айтесіз, шетелдікпін ой».133 Та ы сол кітаптан: «А ылшын тарихынан згені о ымайтынбыз. дды бала жасында ы біздерді шетелдіктер, оларды ткен мірі деген ыммен жараламайы дегендей. Кей кезде ана шетелдіктер а ылшындардан же іліс табу шін жау ретінде к лбе деп к рініп алатын».134 «Lognman» баспасыны с здік редакциясыны компьютерлік м ліметтер базасынан foreigner с зіні 500-ден астам контексі алынды. М тіндерден механикалы жолмен (компьютерді к мегімен) ж лынып алын ан фразаларды зіндісі екеніне арамастан, б ларды ішіндегі шетелдіктерге атыстыларды жартысынан к бі жа ымсыз ма ынада екені аны талды. Соларды кейбірін мысал ретінде келтіре кетейік:

Outsiders were frowned on They’re foreigners they come from Bury St Edmunds [Сырт адамдар а жа тырмай арады. Олар Бери Сент-Эдмундс аласынан келген шетелдіктер еді!]. He’s not a proper father he’d rather talk to a foreigner than come and nd his own son [Ол жа сы ке емес- ті: лын іздеуге ж нелуді орнына, ол шетелдікпен с йлесіп т ратын]. Would love me even less if only because I was a foreigner on the home turf [Ту ан топыра ында б тен бол аным шін ол мені б дан да аз жа сы к рер еді]. He is not kind of loving or a ec onate about foreigners [Ол шетелдіктерді жа сы к ріп, жа тыратындарды атарынан емес]. They le her complaining volubly about foreigners the dog yapping his agreement [Олар кетіп алды, ал ол ауыз жаппай, шетелдіктерді стінен ша ым айтып жатты, ит те оны пта андай ш уілдеуін то татпады]. The growing resentment against foreigners erupted in the summer of 1992 [Шетелдіктерге атысты со ыр сенімні беле алуы 1992 жылды жазына тура келді]. The Italians and indeed all foreigners are known to be cruel to animals [Италиялы тар, сондай-а бас а да шетелдіктер жануарлар а з бір к рсететінімен белгілі]. Jane had a suspicion that the Swiss like all the foreigners harboured strange and lthy diseases [Джейн швейцариялы тар барлы шетелдіктер сия ты бірт рлі, ызы ауруларды таратушылар ма деп к діктенді]. Declared that abroad is u erly bloody and foreigners are ends [«Шекараны ар ы жа ында ыларды б рін ар ыс ат ан, ал шетелдіктер – ібілісті олшо пары» деп жарияланды]. The Lower Breed along with servants and foreigners [ ызметшілер, шетелдіктермен атар «т менгі т ымдас а» жатады]. with witches demons werewolves basilisks foreigners and (of course) papists Catholics were dogs swine unclean beasts foreigners and strangers from the Church of God [... мыстан, з зіл, жын, быжы , шетелдіктер, сондай-а папистер секілді католиктер де « дайды шіркеуінде ит, шош а, айуан, шетелдік, жатж ртты болып саналды»]. He blames foreigners for the country’s troubles [Ол елді келе сіздіктеріне шетелдіктерді айыптады]. Another boring foreigner I bet she is a Jew [Та ы бір зеріктіретін шетелдік. Оны еврей екеніне еш ш б м жо ]. This race despises foreigners no permanent residence for one more disheveled foreigner to arouse much suspicion [Б л н сілді кілдері жатж ртты тарды жек к реді, к дік ту ызбау шін ал ам-сал ам шетелдікті бірде-біреуіне т р ылы ты болу а р сат берілмеді]. are thrown together on a case involving drugs foreigners lots of ghts and guns [...есірткі заттары, шетелдіктер, таусылмайтын т белестер мен тапаншалар болып бірлесті...]. and na onal purity women homosexuals foreigners [...ал лт тазалы ы йелдер, гомосексуалистер, шетелдіктер ме?]. Now that sounded a li le like Foreigners Go Home [Енді былай айтылды: «Шетелдіктер, келген жа тары а табандары ды жалтыраты дар!»]. a lust including women animals madmen foreigners slaves pa ents and imbeciles [... йелдер, жануарлар, жындылар, шетелдіктер, лдар, аурулар, кемістер кірген тізім...]. a quiet child with the natural distrust of foreigners peculiar to the French of his class [... з тобында ы француздарша шетелдіктерге таби и сенімсіздікпен арайтын тыныш бала...]. Fear of foreigners [шетелдіктерді алдында ы рей]. Abroad is also ring and confusing and full of foreigners [шетелде бден ді келейсі , т сініксіз н рсе к п, жан-жа ы тол ан шетелдіктер]. we must be sacri ced to the evil inten ons of foreigners [... ше-телдіктерді ниетіне сай бізді рбанды а шалма шы]. The intrusion of foreigners onto Chinese soil [шетелдіктерді ытай жеріне басып кіруі]. throw France on the mercy of foreigners [...Францияны шетелдіктерді ам орлы ына алдыру...]. enjoyed massaging the paranoid prejudices of foreigners [шетелдіктерді параноидты теріс пікірлеріне лшына дем беріп отырды...]. They’re suspicions of foreigners [б л шетелдіктерді к дігі]. Feelings of xenophobia a fear or hatred of the foreigner can so readily by whipped up [ксенофобия сезімі – шетелдіктерге атысты рей не жек к ру сезімі, жылдам рбиді]. When I was foolish enough to believe that the foreigners were the great curse of the Bri sh [ол кезде мен

тым а ыма едім, шетелдіктер британды тарды лкен ар ысына шыра андар дегенге сенетінмін]. the cat who is suspicious of this foreigner as the na ves [...шетелдіктерді жергілікті халы а сенгендей сенбейтін мысы ...]. Really he was very hos le to foreigners [шынды ында ол шетелдіктермен жауласып отыратын]. I s ll couldn’t imagine my mother mixing with foreigners anywhere [ азірге дейін анамны шетелдіктермен лдебір байланысы бол анын елестете алмаймын]. А ылшын тіліні америкалы н с асында «саяси деп» барынша са тал ан (б л тур. ІІ б лім, 2- тарауды 3-парагр. ара ыз), онда foreigner с зіні орнына оны к ілге тиетін д рекі, жа ымсыз ре ктерін ж мсартатын, саяси т р ыдан ал анда, д рысыра эвфемизм енгізген. Сонымен «ж мса », сыпайылау н с асы – alien /бейтаныс адам/ newcomer /жа а келуші/. Foreigner с зіні леуметтік-м дени коннотацияларыны ешбірі орыс тіліндегі иностранец (шетелдік) с зінде жо . Сонымен, отан а деген махаббат лтты мінезден бастау алатынды тан, орыс тілінде ашы , эмоциялы синоним с здер мен с з тіркестерін барынша к п олдану ар ылы бейнеленсе, а ылшын тілінде ас ан стамдылы пен, жат, зге н рсеге жиіркенішпен арау т рінде жеткізіледі. 6 К лімсіреу ж не м дениеттер тартысы Ол сирек жымияды, Ол тілін безеп, жырты дап ж рмейді. Она улыбается редко, Ей некогда лясы точить. Н А Некрасов Мороз Красный нос Батысты к зімен ара анда, орыстарды бір ызы ерекшелігі – оларды т неріп ж ретіні, адамды суы арсы алып, к лімсіремейтіні. азіргі халы аралы байланыстар жаппай етек алып, ар ынды дамып жат ан уа ытта к лімсіреу м селесіні к кейкестілігі арта т сті. Орыстар жымимайды (осыдан келіп «т нерген жабайылар», таби атынан атыгез деген бала аттаулар пайда бол ан), they are unsmiling na on /олар жымимайтын халы /, сонды тан олардан са бол ан ж н, б л т нергендерден б рін к туге болады. Орыстар шін б л андай к лкілі жа дай болса да, 1984 жылы М.С.Горбачевті Англия а сапары а ылшындар арасында на ыз сілкініс жасады. Ке ес кіметі басшысыны жылы ж зі олар шін на ыз тосынсый болды. Америкалы ылыми е бекте б л жайында былай жазылды «Red Star Rising: The Coverage of Mikhail Gorbachev by U.S. network television, 1984–86». Горбачевті Англия а сапары жайлы жаз ан батысты б аралы а парат ралдары к п жайды а артатын та ырыптар ойып жатты: «Enter a Bear Smiling [Аюды жымиып келуі]». Шекспир д уірінен згермеген сахна ескертпелері халы аралы арена а жа а т л аны келгенінен хабар берді. A Bear – аю: Батыста ы Ресейді стереотип бейнесі. «Русский Медведь улыбающийся» – б л оксюморон, бір-бірімен йлеспейтін екі ымны тіркесуі. (Bear Smiling) – биологиялы т рді білдіретін ылыми терминдерге дейі сату. Ке ес ода ы саяси к шбасшысыны жа а типі, жа а стилі, КСРО басшылы ында ы т бегейлі згерістер Батыс леміні журналистері мен саясаткерлерін та -тамаша етті. К лімсіреген Горбачев, оны к лімсіреген ж байы Раиса – б рын-со ды болма ан н рсе: Осыдан кейін Хёрст репортажында ке ес адамыны жа а типі т бегейлі тал ылана бастады. Горбачев б рын ы совет к шбасшылары сия ты т нерген, с сты т л а емес, ол – б л алыппен йылма ан т л а… Горбачев – шымыр, жымию а дайын т ратын, зіне, з ісіне сенімді адам. NBC репортажында б л м тінмен бірге лыбританияны сырт ы істер министрімен кездесуге келген Горбачевті камера алдында уанышты ж збен к лімсіреген кескіні к рсетілді... Кадрда совет к шбасшысыны жас рі к рікті ж байыны болуы Ке ес Ода ы басшылы ында біраз згерістер бол анынан хабар берді. «Hurst’s report next moved into a more detailed discussion of the new-style Soviet: Gorbachev [sic] is not from the mold that gave the world genera on a er genera on of stodgy, dour Soviet leaders… Gorbachev is a bouncy man, quick with a smile and self-assured, apparently con dent of his posi on. The NBC report accompanied these words with lm of a smiling, jovial Gorbachev, taken as Gorbachev posed for cameras while arriving for his visit with the Bri sh Foreign Secretary… The presence of a Soviet leader’s wife, par cularly a young and pleasant looking one, reinforced the idea that leadership in the Soviet Union was undergoing a change».135

Алайда батыс леміні к дігін сейілту шін тек жымиюмен шектелу жеткіліксіз еді: Хёрст репортажын Горбачевті зін- зі стау м нері алды ы к шбасшылардан згешеленгенмен, ол А йді с зін к лімсіреп келіп жеткізушіге айналар, алайда Батыс скери та ырыпта бір жылдан астам уа ыт ж ргізілген келісс зді ты дау а лы сыз, сонды тан айтарлы тай згерістерді болуы не айбыл деген орытындымен ая тайды. «Hurst’s report nished with the conclusion that there was unlikely to be a change in substance despite Gorbachev’s change in style from previous leaders: Gorbachev [sic] may turn out to be the smiling messenger with words in the West nobody wants to hear, words that impose, in Washington’s view, unacceptable precondi ons on arms talks, talks already stalled for more than a year».136 Газеттер, радио, телевидение, саясаткерлер мен саясаттанушылар орыс аюыны жымиюын жаппай тал ылады: Фентон 17 желто санда ы екі минутты репортажында Горбачевті лыбритания а «ж лдызды скерге» арсы жаса ан дипломатиялы шабуылы тиімді бол анын айтады: «Аю жымиып келді». «London Times» газеті Горбачевті лыбритания а келуін осылай сипаттайды. Басты с ра : ол неге жымияды? Ол британды айсар ханымны к ілін тапты, осыны зі оны жымиюына себеп болып отыр... Сондай-а ол Батыс ода ыны б ліну ы тималды ын з пайдасына шешуі м мкін, онда оны айтар жол бойында Кремльге дейін жымиып барары с зсіз. М тінмен бірге суреттер к рсетілді. Фентон репортажында Горбачев алты кадр а т сірілген, оны бесеуінде ол езуін кере, к лімсіреп т р, (алтыншысында біреуді ты дап т р). Фентон репортажыны басында к рермендер «Аюды », я ни Горбачевті б лмеге кіргенін, пальтосын шешіп, Сырт ы істер министрі Хоуды жылы шырай арсы ал анын к реді. NBC телекомпаниясы олдан ан Горбачевті к лімсіреген, з- зіне сенімді бейнесі бар кадрлар да айталанады. рі арай ы материалда біресе жыми ан Горбачев туралы, біресе жыми ан Тэтчер туралы, одан кейін Горбачевті к лімсірегеніне к здері той ан б аралы а парат ралдары жайында с з болады. М тінсіз сыныл ан фотосуреттер-а к лімсіреген она ты жа сы к ріп кетуге себеп болады. «In a two minute report on December 17, Fenton explained that Gorbachev had opened a diploma c o ensive in Britain against Star Wars that seemed to be working: «Enter a bear smiling». That’s how The London Times describes Gorbachev’s visit to Britain. But the big ques on is why is he smiling. He won over the Bri sh press, which is something to smile about. He won over Britain’s «Iron Lady», which is certainly something to smile about… And he seems to be exploi ng a poten al division in the Western alliance, and that is something to make him smile all the way back to the Kremlin. The pictures backed up the text. Gorbachev appeared in six shots in Fenton’s report and he was smiling broadly in ve of them (in the sixth, he was merely listening to someone else). As Fenton started his report, for instance, viewers saw «the Bear», Gorbachev, enter a room, take o his coat and warmly greet Foreign Secretary Howe – these were the same pictures of the smiling con dent Gorbachev that NBC used. The report then alternated between the smiling Gorbachev, the smiling Thatcher, and the news media, which the text declared Gorbachev «charmed». The images, regardless of text, seemed to present a reason to like this smiling visitor».137 Сонымен, Батысты «тылсым орыс жан д ниесіне» та атын міні – неге к лімсіремейді? Мы да ан шетелдік туристі , сіресе а ылшынтілді елден келгендерді Ресейден кетіп бара жатып, тамашала андарын тамсана айтысып, со ында с райтындары: адамдар неге к шеде т неріп ж реді, неге к лімсіремейді? Керісінше, орыстар а ылшынтілді лемге т скенде жан-жа ында ы жыми андарды к ріп, та -тамаша болады. Лондон университетіні та ылымдамасынан Британ ке есі ба ыты бойынша тіп келгенімде, ріптестерім та аларлы не н рсе к ргенімді с рады. Мені кідірместен: «Олар жымиып ж реді. Барлы жерде: к шеде де, емханада да, лифті де да жымиып ж реді, м лде танымайтын адамдарына да жымия береді» дегенім есімде. 1973 жылы ке ес лемі мен капиталистік ел лемі арасында ы айырмашылы жер мен к ктей бол ан уа ытта м ндай сер алуым алыпты жа дай болатын. Бірнеше ай бойы м дени шок ал ан азы -т лік, тауар, кітапты молшылы ы да, техника мен сервисті ажайыптары да д л осы жымию сия ты та алдырмапты. 25 жыл ткен со , 1998 жылы Ресейді м лде бас а рпа ыны кілі – ММУ студенті Америка м дениеті туралы з шы армасында: «Another example is how o en people smile for no reason; that seemed pre y weird to me [Та ы бір мысал – адамдар себепсіз к п жымияды; ма ан б л те ызы к рінді]» – деп жазды (Дмитрий Акопов, ММУ-ді шет тілдер факультетіні студенті). Психологтерді статистикалы есептерінен бала к ніне орта есеппен 400 рет, ересектер тек 15 рет жымияды дегенді о ы аным бар еді. Б лкім, онда америкалы тар – балалар, біз ересектер шы армыз. Сонымен, олар бізді жымимайтынымыз а ренжиді, наразылы білдіреді, та алады, ал біз оларды рдайым, кез келген жерде б ріне жымия беретініне та ыр аймыз. Б л ж мба ты «шешімі» тым о ай: м дениеттер а ты ысыны арапайым мысалы.

Батыс лемінде жалпы а ылшынтілді лемде жымию – м дениетті (этнографиялы ма ынада ы) белгісі, б л – д ст р, салт: езу тартып, б тен ойы ызды жо екенін, тонамайтыны ызды, лтірмейтіні ізді білдіру. Б л – т л аны айналасында ылар а зіні осы м дениет, о ам кілі екенін формалды т рде к рсету т сілі. Жымию шынайы к ілді , ниетті , атынасты белгісі болып саналатын орыс м дениетіні кілдері шін де б л т сіл аса жа ымды. Бар бол аны осы. р м дениетті жымиюы да рбас а. Батыс лемінде жымию, бір жа ынан, кімге аратылса да о ан деген ниетті т зу екенін білдіруі шарт емес, м дениетті формалды белгісі, екінші жа ынан жа ымды эмоция а деген биологиялы реакция; ал орыстарда б л тек со ысы ана. Сонды тан жымию а атысты обалжуды , иы ты и а датуды , к діктенуді ажеті жо – б рі де алыпты, таби и н рсе. р м дениеттегі ызметі рбас а. Айт андай, лемде жымимайтын м дениеттер к п. 2003 жылы мамырда М скеу экономика ж не ы академиясында ткен « лем тілдері ж не тілдер лемі» атты халы аралы конференция а Чад, Бенин, Кот Д’Ивуар, Бурунди республикаларыны елшілері атысты. Оларды еш айсысы ( асында ылары да) бірде-бір рет, тіпті таныстыр ан кезде де жымимады. Оларды зін тым салма ты ста ан т нерген кейпі Ресейді к рнекті саяси айраткерлерін еске т сірді. Орыс студенттерді пайымдауында ы Америка леміні к рінісінен smile [жымию] с зі е жиі олданылатын с здер атарынан орын алады. лемге йгілі америкалы жымию а орыстарды атынасы рт рлі, м селен: бірі оларды ашы -жар ынды ына д н риза, екіншісі оны алай т сінерін білмейді, ал шіншісі олдамайды рі к дікпен арайды. О ан орыс тіліні д лелі: дежурная улыбка вежливая улыбка деген тіркестерді жа ымсыз коннотациясыны болуы: дежурная – я ни міндеттелген, вежливая – шынайы емес деген с з. (Кекесінмен айтыл ан с здер – ауд.) Сатирик Михаил Задорнов америкалы жымиюды созылмалы ауру сия ты дейді. Британ ке есінен келген а ылшын о ытушыларымызды бірі америкалы жымию жайында былай деп еді: «Америкада тіс д рігеріні ызметі те ымбат, сонды тан америкалы тар тісін к туге а шасы жеткілікті екенін к рсету шін жымия береді. Б л – зіні ау атты адам екенін к рсетуді т сілі». Б лкім, «Сен й ыда жат анда» («While you were sleeping») атты америкалы фильм т р ысынан ал ан да д рыс шы ар. Кейіпкерді (фильм бойы й ыдан т рма ан жігітті ) ата-анасы ыздан: «Оны не шін с йесі ?» – деп с райды. «Жыми аны найды», – дейді ыз сезімге беріліп. Жігітті кесі: « рине! Бір тісі алты ж з доллар т рады!» – деп з ойында ж рген к дігінен хабар береді. М скеуде бір жыл т р ан америкалы танысымызды былай деп а ынан жарыл аны бар: «Ма ан сіздерді сатушылары ыз найды. Сондай шынайы. Кешке арай ауыр ж мыстан шаршап, сатып алушыларды б рін шетінен жек к ріп т р аны бетінде аны жазылып т рады. Ал біздікілер беті е тірік к ле арап, ішінен сіздердікі сия ты сыбап т рады». Батыс м дениетінде жымию – ызмет к рсетуді ажырамас б лігі. Чейз Манхэттен банкінде мынадай хабарлама ілініп т р: Егер бізді оператор сізге жымимаса, б л жайында швейцар а хабарла ыз. Ол сізге бір доллар береді (проф. И.А. Стернин материалдарынан, Воронеж университеті). Баспас з беттеріндегі суреттерде Америка айраткерлері а тістерін к рсетіп, барынша америкалы лгімен к лімсірейді. Америка м дениетінде жымию – табысты адам екенін де білдіретін леуметтік белгі. Егер сіз белгілі бір лауазым а кандидатура ызды сынса ыз, фотосуреттерді барлы ында к лімсіреп т руы ыз керек. Сайлаушылары ыз сізді жа дайы жа сы, а шасы бар, табыс а жеткен адам екені ізді к руі ажет, ары таза, міріне к ілі толатын, сенімді адам ретінде танулары керек. Жымиюды америкалы лгісіні жаттанды болып кеткені соншалы , президентті ж байы Хиллари Клинтон Диана ханшайымны азасына атысты салтанатты жиында фотографтар а деттегідей жыми ан. Keep smiling – Америка мір салтыны раны: « андай жа дай болса да к лімсіре». Б л «еш ашан та дырды со ыларына берілме, же ілме. Ауыр жа дайда ж рсе де, ешкімге сыр берме, білдірме. К лімсіре» дегенді білдіреді. Keep smiling! Кез келген жа дайда ы жасанды оптимизм (don’t worry, be happy! keep smiling! [ обалжыма, шаттан! к лімсіре!]) – міне, ресми т рде ма лданып, барлы ралдар, соны ішінде тіл ар ылы сі істі бол ан америкалы лтты мінезді бір ыры.

Бір ызы ы, ке ес адамдары мен оларды мірі бейнеленген плакаттарда да барлы адамдар к лімсіреп т ратын. Б л сіресе ХХ асырды елуінші жылдары мен алпысыншы жылдарды басында ы плакаттар а т н. Америкалы жымию А Ш т р ындарын ( сіресе жа а к шіп келген иммигранттарды) осы елді азаматы болу ба ыт, арты шылы екеніне к штеп сендіруді к здеген идеологиялы гіт-насихат ж мыстарында ма ызды р л ойна ан ( ара ыз: II б., 2-т., § 2). Б ан д лел – америкалы ріптестерімізді ба ытты болуды пиясы туралы жазыл ан ма аланы сын а алуы: «From this ar cle you can see how we Americans are «brainwashed» into the smile and being happy [Б л ма аладан бізге – америкалы тар а к лімсіре дер, шаттаны дар деп алай миымызды ашыт алы отыр анын білесіздер]». Орыстарды ділі бас а, д ст рі бас а, мірі, м дениеті де бас а – б л жа ынан ал анда, б рі бір-біріне айшы келеді. Адамны о амда алатын орны скен сайын бет-бейнесі де салма ты болуы тиіс. Егер сіз жо ары лауазым а міткер болса ыз, болаша сайлаушылары ыз а зі ізді салма ты, тияна ты, а ылды адам екені ізді, зі ізге андай іс ж ктелгелі отыр анын, андай ма ызды м селелерді шешуге тура келетінін пайымдап отыр аны ызды к рсетуі із ажет. Б л жа дайда жымию орынсыз болады, ол сізді тек же ілтек, істі м н-жайын т сінбейтін адам етіп к рсетіп, сізге деген сенімді жо алтады. Профессор И.А. Стернин материалдарынан мысалдар келтіре кетейік: «Петерборда америкалы ыз а кемпір: «Несіне ыржиясы ?» – депті. Карнегиді «Жымиы ыз» деген ндеуі еріксіз мынадай реплика тудырады: «Несіне жымиясы ? А ша жо . Жа дай иын. Жыми дейді ой». Несіне деген есімдікті олданылуына назар аудары ызшы. Орыс т сінігі кімге жымию дегенді абылдай алмайды, себебі б л с зді коммуникативтік ма ынасы санадан тыс алып, бейнелеуші, к іл к йді жеткізуші белгі ретінде ана абылдан ан. аламторда ы орыс зілінде: Жымиы ыз б л б ріні жынына тиеді дейді… Шынында да, америкалы тардікіндей «менде б рі о’кей: отбасым, п терім, жала ым ж не т.б.» дегенді айналасында ылар а паш етіп, жасанды «пиар» шін жымию орыс м дениетінде «неменесіне ыржияды?» деген жа ымсыз реакцияны тудырады. Сонды тан б л елде Карнеги секілді «пиар» классиктеріні америкалы дістері, сыныстары ж рмейді. Америкалы жымию зіл-оспа ты нысанына айналды. «Естіді дер ме? Америкалы тар жыми анда езулері ке деу болу шін отыз шінші тіс сал ызып жатыр екен». Америкалы тар туралы «статистикадан»: 77 -ы объективке барынша к лімсіремесе, фотоаппарат істемей алады екен. (КоМок 12. 25 наурыз, 2003). Америка президенттеріні портреттері мен фотосуреттерінен жымию саяси айраткерді табыстары мен жетістіктеріні символы саналатын міндетті атрибут екенін к руге болады. Б л шамамен ХХ асырды орта шенінде пайда бол ан. Ресми фотосуреттерде Рузвельттен (отыз екінші президент, 1933– 1945) Клинтон а ( ыры екінші президент, 1993 жылдан азіргі уа ыт а дейінгі) дейінгі президенттерді б рі жымиып т скен. Алды ы Вашингтоннан Гуверге дейінгі 31 президент орысты саяси айраткерлері секілді стамды, т нерген кейіпте. Тек Томас Джеферсонны ( шінші президент, 1801–1809) ж зінен ана болар-болмас жылылы ты бай ау а болады. азіргі кезде іскерлік ж не бас а да байланыстарды жандануына байланысты жымию м селесі к рделене т сті. Б л жайында А.В. Павловская былай деп жазады: «Орыстарды о амды орындарда, к шеде зін стау лгісі ерекше т сіндіруді ажет етеді. Оларды здеріне йреншікті да ды а сай тым т неріп ж ретіні жиі айтылады. О ан себеп – орыстарды мінезіндегі ерекшелік емес, іс- рекетіндегі ерекшелік. Ресейде танымайтын, б где адамдар а к лімсіремейді. Олай істеген жа дайда б л а ыма ты болып к рінуі м мкін, тіпті танымайтын адам а жымию кей жа дайда, мысалы, ара ы кіреберісте мірге ауіп т ндіруі ы тимал. Орыс тілінде «Смех без причины – признак дурачины» /Себепсіз к лу – а ыма ты ты белгісі/ деген с з бар. Ресейде ал аш рет Макдональдс ашыл анда, орыс ызметкерлерді

клиенттерге жаппай жымиып ызмет к рсетуге йретеді. Б л іс біраз иынды ту ызып, жас ызметкерлер «адамдар бізді есі ауыс ан деп ойлайтын шы ар» деп наразылы білдіреді. Орыстарды к шеде здерін салма ты, стамды стауы т нергендікті білдірмейді, б л – тек жа ын, та даулы адамдары а ана к лімсіреу керек деген д ст р ана».138 Б л д ст р тамырын тере нен алады. Жымию, к лу – тек уанышты, жанны ра аттан ан с ттерін к рсететін рекеттер. Бас а жа дайларда б л – тек а ыма ты . Ежелгі Русь даналы ы былай дейді: лым мені адамдар арасында бол анда не олар а жа ында анда к лме к лкіден а ыма ты туады а ыма ты тан жанжал жанжалдан т белес шы ады т белесті а ыры кісі лтіру ал кісі лтіру к н («Повесть об Акире Премудром», XII в.); А жар ын к лкімен жаны ны уанышын жеткізу о ай Немесе ж регі уанса і де бал б л жанып кетпей ме (Св. Василий); Бала а осылып кім к лсе ятты болып басы дау а алар («Мудрость Менандра Мудрого», XIV в.); Сыл сыл к лген к н а батар К лкі к п болса к н аз болмас (из пословиц XVIII в., Мосхион).139 В.И.Дальді с здігінде улыбаться жымию деген етістікті ма ынасы былай ашылады: ухмыляться смеяться молча про себя показывать выражением уст и лица расположение ко смеху (миы ынан к лу, нсіз к лу, езу тарту, к луді бет пішіні ар ылы к рсету). Мынадай фразеологиялы мысалдар берілген: Где грех там и смех К н бар жерде к лкі бар Набьет и улыбка оскомину К лкіден де тіл ойылар Смехом сыт не будешь К лкімен то болмайсы Смех до добра не доводит К лкі м рат а жеткізбейді Осы м дени ая т р ысынан ал анда, Макдональдс ызметкерлеріні «адамдар бізді есі ауыс ан деп ойлайтын шы ар» деген наразылы ы орынды. Б где адамдар а еш андай ж н-жосы сыз не шін жымиюы керек?! Б гінде танымал рылымдарда «жа а орыстарды » «жа ымды бет-бейнесін» жасау шін зін алай ста ан ж н дегенде: «Жыми ан д рыс, біра немі жымиып ж ретін адам же ілтек адам деген т сінік алдыратынын мытпау ажет. Жымиюды м лшері болу керек, б л сізді з ба а ызды білетіні ізді к рсетеді» – деп йретеді140. Революция а дейінгі дворяндарды , зиялы ауымны арасында Еуропа м дениетінен келген формалды, сыпайы жымию болса керек. Б л м селе арнайы зерттеуді ажет етеді. Ма ан тек кейбір т стары ана белгілі. Орысты лы алымыны ызы, к рнекті орыс а ыныны ж байы Любовь Менделеева-Блокты жарияланба ан естеліктерінде жа а рылып келе жат ан ке ес о амыны жас бейнесін суреттегенде «жымию кетті» деп айтылады. Кетті десе, онда б рын бол аны ой. Я ни батыс м дениетіне т н формалды, а с йектік жымиюды кеткені ой. Алайда б л м селе арнайы зерттеуді ажет ететінін айталап айтамын. Дегенмен б гінде Ресейде жымию м селесімен м дениеттанушылар мен саясаттанушылар да, «имиджмейкерлер» мен бизнес ж ніндегі мамандар да айналысуда. Кеден академиясында, м селен «Кеденші жымиюы ажет пе?» деген с ра тал ылан ан. Н тижесінде Ресейдегі жымию а атысты жа дай згере бастады. Жымиятын аса жо ары лауазымда ы саяси айраткерлер шы а бастады, атап айт анда, премьер-министр М.М.Касьянов. Д кендер мен шетелдік фирмаларда ызмет к рсететін ызметкерлер к лімсіреп арсы алатын болды. Сонымен, б гінде заманауи Ресейде жымиюды андай р л ойнайтынын актриса Ольга Дроздованы «Жымию ж дыры а арсы» деген та ырыпта берген с хбатынан («За Калужской заставой» 44 (231) 15–21 араша, 2001 ж.) к руге болады. О.Дроздова с хбатында: « мірді зі атыгездікке атыгездікпен м лде жауап беруге болмайтынын к рсетті, ондай жолмен бір н рсеге ол жеткізу те иын. азір ма ан тіл тигізген адам а жымиып жауап айтарам ж не м ны к ші ж дыры тан да к шті екенін бай адым», – дейді. Керісінше, Англияда, британды психологтерді м ліметтеріне ара анда, формалды жымиюды р лі б се сіп барады. 2003 жылды а панында арапайым эксперимент ж ргізілген: психолог студенттер к шедегі ж ргіншілерге жымиып, оларды аншасы здеріне жауап ретінде жыми анын есепке ал ан. Н тиже та аларлы бол ан: Лондонда ы атысушыларды 75 -ы жымию а жауап айтарма ан, Эдинбургте ж ргіншілерді 4 -ы жымиып жауап айтар ан. Англияны о т стік батысында ылар е ашы -жар ын т р ындар екені аны тал ан. Сонымен, орытындылайы . 1. Жымию рт рлі болады.

«Формалды жымию» – батыс м дениетінде б где адамдарды арсы алу т рі, таныс емес орында б тен адамдардан ор ану, ауіпсіздік шарасы. Орыс м дениетінде б л керісінше, арама- айшы н тиже береді. «Ол жа та» адамдарды б рі сыпайы, м дениетті, рдайым жымиып т рады деп тамсана айт ан гімемнен со (1973 жылы), келесі кездескенімде рбым: « гіме ні пайда а асары шамалы. Д кенде асымда т р ан адам а жымиям деп басым б леге алды. Со ымнан алмай, ре тылдым», – деп ренжігені бар. «Коммерциялы жымию» – заманауи ызмет к рсету талабы. Ресейге шетелдік фирмалармен келсе де, б гінде жат д ние емес. «Шынайы жымию» – жа сы сезімдер мен жайлы атынастар к рінісі. Я ни жа ымды н рсеге адамны таби и реакциясы, оны м дениетпен байланысы жо . Жымиюды б л т рі адамзат ауымыны барлы ына т н, о ан еш андай м дениетті атысы болма ан. Орыстар а жымиюды осы т рі жа ын. 2. Жымиюды рт рлілігі – м дениетті рт рлілігі. 3. Адамдарды барлы ы зге м дениетті т сінуге ж не абылдауды йренуі ажет, онсыз м дениетаралы , халы аралы коммуникациялар а, серіктестікке, б кіл лемдік ынтыма тасты а ол жеткізу м мкін емес. Е М Верещагин В Г Костомаров Язык и культура. М., 1990, 25 б. A Makine Le testament français. [Paris], Mercure de France, 1997, p. 56. Н А Ерофеев Туманный Альбион. Англия и англичане глазами русских. 1825–1853. М., 1982, 7 б. С М Арутюнян Нация и ее психический склад. Краснодар, 1966, 23 б. Д Б Парыгин Общественное настроение. М., 1966, 74 б. Н Джандильдин Природа национальной психологии. Алма-Ата, 1971, 122 б. С М Арутюнян Указ. соч., 31 б. Н А Ерофеев Указ. соч., 16 б. Ю В Бромлей Этнос и этнография. М., 1975, 94 б. Н А Ерофеев Указ. соч., 12 б. См.: В И Козлов Г В Шепелев Национальный характер и проблемы его исследования // Советская этнография, 1973, 2, 69–83 бб. Г Бёлль В плену предрассудков // Литературная газета, 6.09.1966. Цит. по кн.: Н. А. Ерофеев. Указ. соч., 18 б. Осы тур. ара ыз, мыс., А В Павловская Россия и Америка. Проблемы общения культур. М.,1998 Краткий политический словарь. М, 1987, 447 б. А В Павловская К рсет. шы . 17 б. Правда России, 1998, 31. И Солоневич Народ и монархия. –М., 1991. 160 б. И Солоневич Народ и монархия. – М., 1991. 166 б. И Солоневич Народ и монархия. –М., 1991. 164–165 бб. Размышления Ивана Соловьева об Эросе // Человек, 1991. 1, 208 б. И Ильин Сущность и своеобразие русской культуры. – Москва, 1996, 1, 171 б. П Л Коробка Идиоматическая фразеология как лингводидактическая проблема. Канд.дисс. МГУ. Факультет инностранных языков. – Москва, 1998. П Л Коробка Идиоматическая фразеология как лингводидактическая проблема. Канд.дисс. МГУ. Факультет иностранных языков. А Гореева Почему хамы хамят, или 4 эффективных способа борьбы с хамством // Московский университет, 1999, 27. Независимая газета. 20.11.1996. «Завтра» газеті, 1998, 43 (256). В А Сухарев Мы говорим на разных языках. М., 1998, 46 б. З. Трестерова. Некоторые особенности русского менталитета и их отражение в некоторых особенностях русского языка// ІХ Международный Конгресс МАПРЯЛ. Русский язык, литература и культура на рубеже веков. Т. 2. Братислава, 1999, 179 б. Л.Найдич. След на песке. СПб., 1995, с.197 рине, белгілі бір лт а т н мінез- лы ерекшеліктері туралы айтыл ан а паратты к м н келтіретін т стары да болады. Шы ыс хал ына т н жо ары эмоциялылы ерекшелік туралы айтып лгермей жатып, мынадай а паратты о ыдым: «Шы ыс тілдеріні кілдері еуропалы тармен салыстыр анда з эмоцияларын ашы к рсетпейді. Жапондар з еліні императоры айтыс бол анын естіген неміс балаларыны атты

жыла анын к ріп та ал аны туралы жазады. Керісінше, ту ан баласыны айтыс бол аны туралы жапон йелді к ліп айтуы ерекше та данысты ту ызады. Жапондарды таным-т сінігінде арым- атынас этикеті бойынша з эмоциясын ашы к рсетуге болмайды, оны жасырын стауы тиіс. Жо арыда берілген екі жа даят Акутагава Рюноскэні «Носовой платок» е бегінде жазыл ан болатын. Ю М Лотман Культура и взрыв. –М.,1992, с. 181. G Mikes How to be an Ailen. A Handbook for Beginners and Advanced Pupils. Penguin Books, 1969, p. 24. Материалды кейбір б лігі студент А А Ахманованы курсты ж мысынан алынып отыр «The Compara ve Analysis of Seman c – Colloca onal Valency of the words «soul» and «душа» (МГУ, факультет иностранных языков, 1999). Х И Карлсон В А Степаненко Функциональность фразеологических выражений со словом «душа» в русском и немецком языках: Лингвистический и дидактический аспекты // ІХ Международный Конгресс МАПРЯЛ. Русский язык, литература и культура на рубеже веков. Т. 2. Братислава, 1999, 145 б. А Макин Французское завещание, 104 б. Н И Бердяев Самопознание. М., 1990, 235–236 бб. И Ильин Указ. соч., 183 б. И Ильин Указ. соч., 189 б. Московский комсомолец, 18.11.1998. R Fulghum All I Really Want to Know I Learned in Kindergarten. New York, 1989, p. 31–33. И Ильин Указ. соч., 186 б. И Ильин Указ. соч., 187 б. Там же. Мудрое слово. Древней Руси. М., 1989, 50, 163, 203–204, 353–355 бб. В.И. Даль. Толковый словарь живого великорусского языка. Т. 1. М., 1978, 102 б. А.В. Павловская. Как иметь дело с русскими. Путеводитель по России для деловых людей. М., 2003, 22–23 бб. Татьянин день, 1997, 17, 16 б. В Н Телия Наименование РОДИНА1 как часть социального концепта «Patria» в русском языке // Языковая категоризация. Материалы Круглого стола, посвященного юбилею Е. С. Кубряковой по тематике ее исследования. М., 1997, 77–79 бб. Татьянин день, 1997, 17, 16 б. Завтра, 1996, 53 (161). Советская Россия, 1997, 41, (11479). Независимая газета, 02.12.97. В Ганичев Из Англии, но не о ней// Завтра, 1998, 37 (250). D Bolinger Generality, Gradience, and the All-or none. Gravenhage, 1962. PW Montaguo Smith The Royal Line in Succession. Pitkin Pictorials, 1995, p.21. П Устинов О себе любимом. Ауд. Т.Л. Черезова. М., 1999, 72 б. П Устинов К рсет. шы ар. 62 б. B Knobel «Red Star Rising»: The Coverage of Mikhail Gorbachev by U.S. network television, 1984–86. PhD thesis. Harvard University. Cambridge, Mass., 1991, p. . стр. 89. Ibid, p. 90. B Knobel «Red Star Rising»: The Coverage of Mikhail Gorbachev by U.S. network television, 1984–86. PhD thesis. Harvard University. Cambridge, Mass., 1991, p. . стр. 91. А В Павловская Как иметь дело с русскими. Изд-во Московского университета, 2003, 27 б. Мудрое слово Древней Руси. М., 1989, 185, 328, 391, 358 бб. М Привезенцева «Поза Наполеона» повредит имиджу успешного человека // Капитал, 10–16.03.1999, 9 б.

ІІ тарау. Тіл және идеология Last week I pointed out that art and propaganda are never quite separable, and that what are supposed to be purely aesthe c judgements are always corrupted to some extent by moral or poli cal or religious loyal es. George Orwell Tolstoy and Shakespeare ткен аптада нер мен гіт-насихатты ажырамас бірлікте екенін а ардым, детте таза эстетикалы пайымдау а жат ызылатындарды б рі белгілі бір м лшерде моральды , саяси не діни наным-сенімдерге сі істі болады екен. Джордж Оруэлл Толстой мен Шекспир 1 М селені ойылуы ж не ымдар Алдымен идеология мен діл ымдарын, оларды м дениетпен ара атынасын аны тап алайы . Идеология – адамдарды шынды а атынасы зерделеніп, аны талатын, леуметтік топтарды м дделері к рініс беретін саяси, ы ты , адамгершілік, діни, эстетикалы идеялары мен к з арастарыны ж йесі (И). Идеология – о амды сананы рт рлі формасында (философияда, саяси к з арастарда, ы та, моральда, нерде, дінде) бейнеленетін идеяларды , сыныстарды , ымдарды ж йесі. Идеология о амды болмысты адам санасында ы бейнесі, оны туындауы о амны ілгері дамуына (прогрессивтік идеология) не кері кетуіне белсенді ы пал етеді. (СИ). Идеология – белгілі бір леуметтік топты, тапты, саяси партияны, о амды сипаттайтын к з арастар, идеялар ж йесі. (О. и Ш.). А ылшын тіліндегі с здіктерде ideology, идеология с зіне т мендегідей аны тама берілген: Идеология – 1 – адамны , адамдар тобыны ж не т.б. экономикалы не саяси ж йені негізін алауда ы ойлары, идеялары, сипаты: буржуазиялы , марксистік ж не тоталитарлы идеологиялар. Идеология – халы , партия не ел рекетіне негіз болатын сенімдерді , к біне саяси нанымдарды жиынты ы. Ideology 1 – manner of thinking, ideas, characteris c of a person, group, act as forming the basis of an economic or poli cal system: bourgeois, Marxist and totalitarian ideologies (OALD). Ideology. An ideology is a set of beliefs, especially the poli cal beliefs on which people, par es, or countries base their ac ons (CCEED). Идеология – (кейде кемсіту ма ынасында) белгілі бір экономикалы , саяси ж йелерге негіз болатын идеяларды жиынты ы: Марксистік идеология, еркін нары идеологиясы. Ideology – some mes derog. a set of ideas, esp. one on which a poli cal or economic system is based: Marxist ideology | the free market ideology of the extreme right (LDCE). Идеология – идеялар туралы ылым; ойтал ысынан ткен ойлар; таптар мен индивидті ойлау алпы; экономикалы немесе саяси теориялар мен ж йелерді негізінде жат ан идеялар, мысалы, фашистік, лтшылды . Ideology. Science of ideas; visionary specula on; manner of thinking characteris c of a

class or individual, ideas at the basis of some economic or poli cal theory or system, as Fascist, Nazi, ~ (COD). Ideology мен идеологияны екеуіне де берілген аны тамада идеялар мен сенімдерді жиынты ы, ж йесі делінген. Ары арай аны тамалар рт рлі боп кетеді. А ылшын тіліндегі аны тамаларды барлы ында идеяларды жиынты ы экономикалы , саяси теорияларды , ж йелерді негізінде жат анды ына баса назар аударыл ан. Кейде идеялар жиынты ы партия а, халы а, елге, топ а, тіпті бір адам а т н болатыны айтыл ан (a person, an individual). Орыс тіліндегі аны тамаларда еміс-еміс болса да з м дделерін идеология ар ылы жеткізетін « леуметтік топтар» туралы айтылады, алайда идеология а негізделетін, идеология ар ылы з ызметін аны тайтын саяси ж йе туралы да, экономикалы ж йе туралы да с з оз алмайды. Оны орнына осы ж йені о амды сананы рт рлі формаларында бейнеленуіне баса назар аударылады. Ideology с зіні кейбір жа ымсыз ре ктеріне то тала кеткен ж н: оны LDCE «some mes derog.» (я ни derogatory ‘кемсітетін’) деп арнайы белгілеп к рсеткен. COD тек жа ымсыз фашистік, лтшылды идеологияны мысал а ал ан. А ылшын тілінде де, ділінде де марксистік идеология аса жа ымды болып саналмайды. Орыс тіліндегі идеология с зі – барынша бейтарап, жа ымсыз стильдік коннотациялары жо о амды -саяси термин. М дениет пен идеология ымдарыны ара атынасы жо арыда ы аны тамалардан біршама т сінікті бол ан сия ты. Идеология – авторлы былыс, оны авторлары, сондай-а «ту ан к ні» болады. Идеологияны осы со ы аспектісі «Шетел с здеріні азіргі с здігінде» (СИ) берілген аны тамада жа сы ай ындал ан. М дениетті за уа ыт бойында этнос, халы алыптастырады, сонды тан ол идеология а ара анда жасампаз рі т ра ты. С.С. Аверинцев 1999 жылы 16 с уірде М скеу мемлекеттік лингвистикалы университетінде жаса ан баяндамасында м дениет пен идеологияны ара атынасы жайында мынадай мысал келтіреді: «Ежелгі Рим Грекияны жаулап алып, о ан з идеологиясын та ды, алайда римдіктер з м дениетінен ана рлым к шті грек м дениетіне бас иді. Бодандал ан Грекия жабайы же імпазды з т т ынына айналдырды». Б л мысалда Аверинцев «бір м дениетті екінші бір м дениеттен жа сы деуге болмайды, алайда прагматикалы т р ыдан к шті, б секеге абілетті деуге болады» – деп, ойын рнектеп жеткізіп т р. М дениет пен идеология арасында ы айырмашылы ты аны к рсететін та ы бір мысал ретінде заманауи Ресей т жірибесін алу а болады. К з алдымызда идеология (онымен бірге идеологиялы ылымдар да) бір-а к нні ішінде т бегейлі згеріп шы а келді. Социализм идеологиясыны (идеологиялы ылымдарды да) орнына, ideology с зіні аны тамасында айтыл андай, капиталистік идеология келіп, саяси, экономикалы ж йені негізіне айналды. Орыс м дениетіне келер болса , белгілі бір к штерді (жаппай батыстану ж не т.б.) елеулі ы пал еткеніне арамастан, оны бірден т бегейлі згеріп кетті дей алмаймыз. дай а ш кір, орыс м дениеті де, орысты лтты мінезі де бая ыша алды. Ол барынша баяу дамып, лы сыз згеруде.

Діл ымы «ойлау ж йесі, лемді тану, лемді абылдау, психологиядан» (CИ) т рады. Бас аша айт анда, діл – жеке адамны , сондай-а т тас о амны ойлау рі рухани ре і. Менталитет – ойлай алу абілеті, а ыл-есіні д рыс болуы; интеллектуалды м мкіндіктер де гейі; (ке ма ынада ал анда) ойлау ж йесі, к іл к й, мінез. Mentality – The being mental or in or of the mind; (degree of) intellectual power; (loosely) mind, disposi on, character (COD). Идеология мен діл м дениетпен бірт тас д ниені рамдас б лігі секілді ара атынаста болады, я ни м дениет с зі, этнографиялы ке ма ынада ал анда ( олы ызда ы кітапта д л осы аны тама олданылады), идеология мен ділден ралады. Тіл мен идеология зара ты ыз байланыста: идеология тілге біршама ы пал етеді, сондай-а тілді де идеология а ы палы бар. 2 Ресей мен Батыс идеологияларды салыстыра арау Ресей мен Батыс идеологияларыны ара атынасы андай, оларды састы тары мен айырмашылы тары бар ма, бар болса б л орыс, а ылшын тілдерінде алай бейнеленеді, тілдер з с йлеушілеріні идеологияларын алай алыптастырады деген м селелерді арастыратын боламыз. Ескерте кететін бір жайт, осы ан дейін жалпы орыс тілі, а ылшын тілі жайында с з оз ады . Идеологиялы т р ыдан ал анда, орыс тілін ке естік орыс тілі (я ни Ке ес Ода ы кезіндегі орыс тілі) ж не постке естік немесе азіргі орыс тілі (я ни со ы онжылды та ы орыс тілі) деп арастыр ан ж н. Себебі орыс тіліні б л екі н с асында ы идеологиялар м лде рбас а. А ылшын тіліні диатопикалы немесе ке істік (диахрониялы ) н с алары к птеп кездеседі: британды , америкалы , канадалы , австралиялы , ндістанды ж не т.б. Б ларды ішінде ке тарал андары – британды ж не америкалы . Ке тарал анды ы с йлеушілерді санына арап ана ай ындалмайды, сонымен атар шетел тілі ретінде ме герушілер санына арап та аны талады. Д л осы т р ыдан ал анда, британды , америкалы н с алар ке тарал ан. А ылшын тіліні б л екі н с асыны айырмашылы тарына арнал ан дебиеттер к п, ос елді тарихы мен м дениеті туралы да жеткілікті жазыл ан. Со ан арамастан, тіл мен идеология, тіл мен м дениет ара атынасы м селелері те аз зерттелген. Алда ы уа ытта орыс, а ылшын тілдерін салыстыр анда, екі тілді де ай н с асы екенін к рсетіп отырамыз. Бір ызы ы, зерттеу н тижелеріне ара анда салыстырыл ан т рт н с аны ішінде бір-біріне жа ыны – америкалы а ылшын тілі мен ке естік орыс тілі болып шы ты. I. Ұқсастықтары. Екі тілге де, сондай-а екі идеология а да з еліндегі ж йені, режимді, т ртіпті тура рі ашы т рде тынбай насихаттау т н. Б лай насихаттауды тілді т ла бойынан

да, тілдік емес т стардан да бай ау а болады: 1. Ашық, назар аударатын патриотизм. Алды ы тарауда патриотизмді ашы с збен жеткізу а ылшын тіліне ара анда орыс тіліне т н екені айтыл ан. Б л жерде а ылшын тіліні британды н с асына атысты айтып отырмыз. Америкалы н с а британды н с а а ара анда орыс тіліне барынша жа ын. Америкалы тарды отан а деген атынасы британды тар а ара анда сезімге толы. Америкалы тар отанына she [ол] деп, оны кейіптейді: Where America was and where she is now [Америка айда еді, азір ол айда]. Тек америкалы м тіндерден ана mother country [отан- ана] дегенді кездестіруге болады, кейде our country [бізді ел] деген олданыс та соларда кездеседі141. Орыстар мен америкалы тарды отан а деген атынасыны сас жа тары к п бол анымен, «отан» деген ымдарыны зінде айтарлы тай айырмашылы бар. Орыстар шін б л туып скен жер, родина /отан/ с зіні зі родить /туу/ деген етістіктен шы ан. Ресейде «отыры шылы » жа ымды, о н рсе ретінде саналады, сонды тан т р ылы ты жерді жетіскеннен тастап кетпейді, б л – детте психологиялы жара ат. Америкалы тар т р ылы ты жерін жиі рі еш иналмастан ауыстырады, баспас з бетінде ызы статистикалы м лімет келтіріледі: орта есеппен ал анда, америкалы тар 35 жас а дейін ж мысы мен йін 9 рет ауыстырады екен! Бізге м ны т сіну иын, бізді о ам бір жерге т ра тап, тамырын жая алма ан ондай «жолы болма ан адам а» аяушылы пен арар еді. Америкалы тар шін б л белсенді мір салтын к рсететін алыпты жа дай. Сонды тан олар шін д л азір т рып жат ан жері «отаны» болып есептеледі. Орыстар шін «б кіл лем – б тен, тек отанымыз – патшалы тай»» /«целый мир чужбина, отечество нам – Царское село»/. Д л А.С. Пушкиндей, ойымыз бен ндылы тарымызды д п басып ешкім айта алма ан. Уильям Фолкнер зіні жапон жастарына ндеуінде Америка туралы: my country, the United States, my part of America [мені елім, рама Штаттар, Американы мен жа б лігі]; my country, the South, my side the South [мені елім, О т стік, О т стікті мен жа б лігі]; our land, our homes [бізді жер, бізді й] деп айталаудан танбайды. Сонымен, америкалы тар our country [бізді ел], ал орыстар – б л ел деген олданыс а к шті. Отанны с лулы ына тамсанудан туында ан America the beau ful [Америка с лу] деген олданыс та бар. Зер салып ара ызшы: beau ful America [с лу Америка] емес, America the beau ful [Америка с лу] – Ivan the Terrible [Иван Грозный], Peter the Great [ лы Петр], Nicholas the Second [Екінші Николай] деген патша аттары мен

лауазымдары салтанатты т рде берілген атау. Елді кейіптеу ар ылы о ан деген жеке адамдарды сезімі к шейтіледі. Америкалы тарды ата ты раны Proud to be American [Америкалы екеніме ма танамын] Ке ес кіметі кезіндегі Советское, значит отличное /Ке естік болса, керемет/ атты ранмен ндес. «Proud to be American» раныны амты ан ау ымы та аларды . М селен, осы ран жазыл ан ашы хаттарды, к десыйларды, кеудешелерді, футболкаларды, тіпті осы атаумен шы ан кітаптар сериясын да кездестіруге болады. Ке ес кіметі кезінде бізде де осындай з жетістіктерімізді ашы , дауры а насихаттау бол ан. Батыс, сіресе А Ш бізді осы шін жуа ететін, зіміз де м ны анекдоттарымызда («Россия – родина слонов» /Ресей – пілдер отаны/), ндерімізде («и даже в области балета мы впереди планеты всей» /Тіпті балеттен де б кіл аламшар алдындамыз/) к лкіге айналдыратынбыз. Б рын алай жетістіктеріміз бен арты шылы тарымызды айтып ай айласа , постсоветтік кезе де, керісінше, д л сондай энтузиазммен кемшіліктеріміз бен осал т старымызды айтудан, жазудан танбады . Америкалы тар з станымдарына берік болып шы ты, олар азір де «Proud to be American» деуін жал астыруда. А ылшындарды «proud to be English, proud to be Bri sh [а ылшын екеніме ма танамын, британды екеніме ма танамын]» деп ай айлап, здерін мада тауларына оларды лтты мінезі жібермейді. Б л т р ыда оларды з діс-т сілі бар ( ара ыз: II б., 1-т., 5). Міне, б л жайында Валерий Ганичев былай деп жазады: «И , а ылшынны жо ары д режелі саясаткерлері аса білімді рі ма сатшыл. Реті келген жерді б ріне з ода тастарын, апологеттерді, англофилдерді (бізде русофил с зі – билік пен баспас зді е жаман (бала ат) с зі) «кіргізуге» дайын т рады».142 Бір ызы ы, бізді Ресейде гіт-насихат («Советское, значит, отличное» /Ке естік болса, здік, «у советских собственная гордость» /ке естіктерді з ожданы бар/, «великий могучий Советский Союз» / лы да алып Ке ес Ода ы/) ке ес адамы екені ді ма тан етуге йрететін, алайда з лты мен ма тану туралы т спалдап болса да айтылмайтын. Ресей «орыс екеніме ма танамын» деген с зді Александр Суворов кезінен бері естімеген шы ар. Америкалы тар з еліне деген ас ан адалды ы мен берілгендігін насихаттау а келгенде б рінен асып т седі. Б кіл лемге белгілі тауар белгісіндегі Made in USA [А Ш-та жасал ан] деген с з Cra ed with pride in USA [А Ш-та ма танышпен жасал ан] деген дауры па с збен алмастырыл ан. Осы дауры па жолдарды авторы тауар белгісіне з с здері жазыл ан арзан ж не сапасыз ш лы ты йгілі «Target» д кенінен кездестірген екен.

2. Киелі заттар мен символдарға табынушылық. КСРО-да да, А Ш-та да елта ба, ту, билік пен режимні р міздері ашы гіт-насихат ретінде ма ызды р л ойнады. КСРО-да советтік символика (бесб рышты ж лдыз, ора пен бал а) к нделікті мірде те танымал болды, мектеп д птерлерінде, банкноттарда, театр шымылды ында, ыдыс-ая та ж не т.б. бейнеленді. А Ш туын мемлекеттік мекемелерден ана емес, сондай-а она йлерден, тіпті жекеменшік йден де (А Ш билігіні азаматтарына жаса ан ке дігіні белгісі) кездестіруге болады. з басым А Ш туын Лос-Анжелестегі химиялы тазалау пунктінен ж не жа ажайда ы киім ауыстыратын жерден к ргенім бар. Бейіт басында ы жалау скери адамны жерленгенін білдіреді. «Атом пойызы» (Atomic train) атты америкалы фильмде кейіпкер басын лімге тігіп, машинист кабинасында ы жалау бейнеленген к десыйды алу шін апат бол ан пойыз а айтып келеді. Неліктен америкалы ж не ке естік идеология рухани т р ыдан жа ын болды? Себебі, екі елді ма сат-міндеттері бір-бірімен ндес еді, сонды тан гіт-насихат ж ргізу дістері де, оны тілде бейнеленуі де сас болып шы ты. Ке ес басшыларыны алдында ма ызды да к рделі міндет т рды. Ол – ыс а мерзім ішінде революция н тижесінде к тпеген жерден билік пен м дениетке араласу а м мкіндік ал ан миллионда ан о ыма ан, білімі т мен немесе м лде сауатсыз шаруалар мен ж мысшыларды, я ни « ара ы халы ты» билікті стап т ра алатын, ылым мен м дениетті дамытып, елді азамат со ысыны алапатынан к тере алатын м дениетті о ам а айналдыру. Б л шін лозунгтер, клишелер, плакаттар мен дауыс зорайт ыштар секілді арапайым да тімді гіт-насихат дістері керек болды. Миллионда ан адамдарды сауатын ашып («Ликбез» кампаниясы – сауатсызды ты жою), о амда зін- зі стау а йретіп, («Граждане люди! Будьте культурны! Не плюйте на пол, а плюйте в урны!» /Азаматтар! М дениетті болы дар! Еденге емес, тиісті орын а т кірі дер!/ дегізіп, Маяковскийді де тіліне тиек бол ан), с йтіп жа а м дениет алыптастыру ажеттігі туындады. (Жа ша ішінде айта кетейік. азіргі ытайды туристік орындарында т кіруге тыйым салатын а ылшын тілінде ате жазыл ан – «no spi ng everywhere [с збе-с з: кез келген жерге т кірмеу]» ескертпелер жиі шырасады. ытай императорларыны

жерасты мазарына т кіруге кімні д ті барады екен деп та аласы . Алайда ескертпе ілініп т р ан со , сондай жа дайларды бол аны ой. Америкалы тарды да алдында «америкаландыру», я ни А Ш- а оныс аудар ан иммигранттар а америка м дениетін к штеп та ып, ыс а мерзім ішінде америкалы м дениетке йренген о ам а айналдыру міндеті т рды. Б л нау ан ау ымы жа ынан ке естік да пырт а жете алмады, м нда Ке ес ода ында ыдай миллионда ан адам амтылмады, КСРО-да ы жа дай те із не м хит сия ты болса, ал А Ш-та ы жа дай зен т різді, толассыз жал аса берді. Иммигранттар а да жа а отаны туралы: America the beau ful [Америка – с лу], Proud to be American [Америкалы екеніме ма танам], American dream [америкалы арман] сия ты арапайым шынды ты тез арада сі іруге тура келді. Оларда ы ескі м дениетті аластап, орнына жа а м дениетті орны тыру ажет болды. Америка а оныс аудару а бел байла ан адамдар жайында Джон Куинси Адамс былай дейді: «They must cast o their European skin, never to resume it. They must look toward their posterity rather than backwards to their ancestors [Олар зіні еуропалы терісінен шы ып, о ан еш ашан оралмауы тиіс. «Олар арт а, д ниеден тіп кеткен ата- бабасына арамай, тек ал а, болаша а арауы керек».143 Америка хал ын мемлекет ретінде байланыстыратын д некер н рсені жо болуы оны бірегейлігін к рсетеді. Америкалы тарды мемлекет ретінде басын біріктіретін д некер ретінде еркіндік, те дік, демократия, жер бетінде орын алар америкалы ж ма туралы идеяларды негіз етіп алу а болады: Біз з мемлекетімізге ерекше штармыз. Біз француз немесе италиялы тар сия ты, орта м дениет ар ылы географиялы т р ыдан біріккен лт та емеспіз. Біз, америкалы тар – абстракция а, « ы туралы Билл» мен Конституцияда к рсетілген еркіндікке, м мкіндікке штармыз. Егер осы жайттар а з сенімімізді жо алтар болса , бізге америкалы ел болуды андай м ні бар? Халы , лт ретінде бірігуге негіз болатын орта м дениетіміз жо , орта тарихымыз жо , абылдан ан орта д ниелер де жо . Бізді америкалы ретінде байланыстырып т р ан д некер н рсе к зге к рінбейді. Бізді ішетін тама ымыз, бізді сенетін дайымыз, бізді йлену салт-д ст рлеріміз де рт рлі. Сол себепті Америка тарихында згеріссіз алатын орта н рсе – болаша , сол болаша туралы ой- т жырымдар. Америка мемлекетіні негізгі м ні – орындалу м мкіндігі бар болаша , арман туралы идея а беріктігінде жатыр. Осы міттен, арманнан, болаша тан, бізді байланыстыратын америкалы идеядан бас тарту – азіргі уа ытта негізгі жауымыз. «We are ed to our country in a unique way – we are not the French or the Italians or anyone else held together by geography, ancestry and common culture: we are ed to the abstracts of freedom and opportunity and the themes expressed in the cons tu on and the Bill of Rights-and if we cease to believe these things, what’s the point of being an American? The es that bind us are more invisible here – we have no common culture to fall back on6 no united version of history, no monolithic tale shared by all. Our foods, our Gods, our marriage customs-everything is various, di erent… The future, in fact, has been the one constant in the history of America. The essence of America is a commitment to an unbounded future of achievable dreams… Yet the real and greatest enemy we face, as the millennium draws near, is the rejec on of hope, op mism, and faith in the American ideas that bind us, that are our very essence».144 3. Ұран, үндеу, транспаранттар ж не к ше жарнамалары. о амды атынасты ай т рі болсын арапайым халы пен тіл табысу шін т ра ты тіркестер, ндеулер

мен рандарды пайдалану те тиімді. Ке естік кезе де «Выше знамя социалистического соревнования!» (Социалистік жарысты жалауы жо ары) сия ты бос с здер145, сондай-а «Книга – лучший подарок» (Е жа сы сыйлы – кітап); «Любите книгу – источник знаний» (Кітап – білім б ла ы); «Из всех искусств для нас важнейшим является кино» (Біз шін барлы нерді ішіндегі е ма ыздысы – кино!); «Газета – не только коллективный пропагандист и агитатор, газета еще коллективный организатор» (Газет жымды насихатшы ана емес, жымды йымдастырушы да); «Решения съезда партии – в жизнь!» (Партия съезіні шешімдерін ж зеге асырайы ); «Экономика должна быть экономной» (Экономика немді болуы керек); «Народ и партия едины» (Халы пен партия бірт тас) сынды ке естік кезе ні ндылы тарына сенуге негіз болатын рандар мен клишелер жиі олданыс а т скен болатын. 1991 жылы А Ш- а келгенімде абыр а а ілінген рандарды, тіпті табалдыры а т селген кілемшеде жазыл ан (м селен, Вашингтонда ы USIA мекемесінде [United States Informa on Agency – Информационное Агентство США (А Ш-ты А паратты Агенттігі)] мынадай жазуларды к рдім: Security is everybody’s business [Безопастность – дело каждого ( ауіпсіздік – ркімні з ісі)]. Quality is everyboy’s job [Качество – дело каждого (Сапа – ркімні з ісі)]. Б л рандар бізді тарапымыздан Ке естік кезе нен зімізге жа сы таныс ндеу ретінде абылданды. Мысалы: «Качество – это дело каждого» [Сапа а ркім жауапты] немесе б дан с л ертерек олданыс а т скен «Болтун – находка для шпиона» [К п с йлейтін адам – ты шы шін олжа]. Салыстыры ыз: Security is everybody’s business. Ке естік кезе де орыс тілінде ран а айнал ан тілдік бірліктерді , т ра ты олданыс а т скен фразаларды , рандар мен ндеулерді к п болуы азіргі уа ытта адамды а ыма а айналдыруды жолы ретінде ба аланып отыр. йткені ке ес адамы айналасында ы ранда ан ндеулерге арай отырып, зіні мірі мен д ниетанымын, а ыл-ойын сол клише бойынша алыптастыру а тырысты. Мейлі ке естік ж йе болсын, мейлі америкалы ж йе болсын, олар батысты лемді к лкіге айналдыр ан болатын. М селен, Джордж Оруэллді «А фермасына» («The Animal Farm») байланысты жаз ан ткір тілді ранын еске алайы : «All animals are egual but some are more egual than others» [Все животные равны, но некоторые животные равны более других (Барлы жануарлар те ылы, біра кейбір жануарлар згелерден де жо ары ы а ие)] (В.Голышевті аудармасы). Осындай лозунг-клишелерді негізінде халы санасыны клишеленуі оны даму де гейіні т мендігін к рсетеді деген болжам бар. Осы ан байланысты мынадай екі пікір айту а болады: С зді туындауы мен оны ызметі бір-біріне арама- арсы екі кезе ді, я ни с йлеушіні шы армашылы абілеті мен тілде алдын ала дайындал ан к рделі т зілімдер, жиі олданыс а т сетін т ра ты тіркестерді тірек етіп алады. К птеген лингвистикалы теориялар (м селен, туындаушы грамматика) с йлеуді бірінші кезе ін абсолюттендіргісі келеді, алайда с йлеу процесінде адамны шы армашылы абілетіне еркіндік беріледі, тілде алыптас ан арнайы модельдер ж не логикалы ереже бойынша тілдік бірліктерді д рыс растыра білу негізінде

с йлеу тілі алыптасады. Керісінше, с йлеу тіліне жаттанды, дайын тілдік бірліктерді енгізу – зерттеу нысанын тарылтады ж не оны таза схемалы ж йеге айналдырды. Бір-біріне арама- арсы жайттарды зара салыстырылып арастырылуы методологиялы т р ыдан ал анда д рыс (шы армашылы – бейшы армашылы , німділік- німсіздік, еркін ма ына ж не фразеологиялы байлаулы ма ына диалектикалы бірлікте аралады). Б л м селені зара арама- арсылы ы – тіл мен с йлеу тілін дамытуды негізгі айнар к зі, оз аушы к ші. С йлеуді т зіліміне тірек болатын арама- арсы рдіс, я ни екі т рлі т сіл негізінде тілдік бірліктер ажетіне арай олданылады. Н тижесінде, дихотомиялы т р ыдан німді, с йлеуші тарапынан еркіндікке рыл ан тілдік т зілімдер ж не німсіз, с йлеуші тарапынан дайын тілдік бірліктерді олдану ар ылы тілдік т зілімдер алыптасады. Осылайша, тілдік арым- атынасты негізгі ызметі, а парат тасымалдау мен ты даушы а сер ету ызметі еркін ж не т ра ты тілдік бірліктерді зара астасып келуімен ж зеге асады. С йлеу тілінде дайын т рде олданылатын т ра ты кешендер функционалды стиль ж йесіні барлы т рлерінде басымды танытады. сіресе ылыми ж не ресми стильдер ж йесінде клишеленген тілдік бірліктер те к п кездеседі146. Т.Г. Добросклонская. Словосочетание как признак функционального стиля. Канд. дисс. – М.,1980. Дегенмен рылымды кешендер (с з тіркесі, с йлем) жер ойнауынан табыл ан металды алды ы сия ты с йлеу тіліні « алды ы» ретінде арастырылмайды. Зерттеуші алым Л.В. Щерба дамы ан тілдердегі «тіркесімділік абілетін» негізге ала отырып, (француз ж не орыс тілдері материалдары бойынша) т ра ты с з тіркестері с йлеуші жымны тілінен с рыптап алынады деген болатын. Демек, клишеленген фразалар, рандар, транспаранттар, ндеулер, леуметтік жарнамалар – идеологиялы ма сатта халы а ба ыттал ан билікті міндетті рі негізгі с йлеу ралдары. Ке ес кіметі т сында ы «семантикалы м нсіз с здер» еш андай коммерциялы ма сат а с йкес келмеді. Экономикалы тапшылы ты жарнамалау ажет бол ан жо , йткені сапасы жа сы тауарлар сатылым с ресіне дейін жетпей таратылып кетіп отырды. Сатып ал аннан г рі танысты пен жолын тауып алу лде айда же іл, рі жиі кездеседі. Б гінде бізді жарнама а к дікпен арауымыз осымен тікелей байланысты сия ты. йткені ол кезе де тек сапасы нашар тауарлар ана жарнамаланатын еді. Ке ес кіметі т сында ы б секе тудырмайтын кейбір ызмет, німдер туралы арабайыр жарнамалар наразылы тудырады: «Аэрофлот ша тарымен шы ыздар» (бас а авиакомпаниялар бол ан жо ). «Марокконы апельсиндерін сатып алы ыздар» (олар сатылым а шы арыл ан жо , біра с йікті апельсиндер шін зын-сонар кезек пайда болды). «Кітап – е жа сы сыйлы » сия ты леуметтік жарнамалар моральды ндылы тарды белгілі бір ж йесін ана ана аттандыра алды. Осы бір клишеленген фразаларды орнын б гінде к птеген коммерциялы жарнамалар алмастырды. Орыс тіліндегі коммерциялы жарнамалар мазм ны мен формасы

жа ынан сапасыз бол анымен, здіксіз айталана беру н тижесінде халы санасына бден сі іп кетті. рине, б л жарнамаларды орыс хал ыны рухани ндылы тарымен еш андай саба тасты ы жо . «Е жа сы сыйлы – кітап» деген жарнаманы естіген азіргі балалар та алар еді. йткені олар шін негізгі ндылы – « айталанбас д мі бар са ыз», «жа а рпа та дайтын пепси», «барлы отбасы шін ш абат ор анысы бар «Аквафреш» тіс пастасы. «Кім білмейді – сол демалады» – Кока-кола, (б л жарнама абсолютті т рде ма ынасыз, жастарды ерекше интонациямен бос шы ыруы десе де болады); «Имидж – ничто, а жажда – все», «ш лдеуі е – жол берме» – Sprite сусыныны жарнамасы (ш лдеуде андай ма ына бар, ал имидж неге еште е емес, т сініксіз...?). Теледидар а байлан ан к пшілік «имидж» дегенні не екенін біле ме екен?.. Со ы уа ытта М скеу к шелерінде леуметтік жарнама (коммерциялы емес) деген ым пайда бола бастады. Ол жиырма т рт са ат бойы с р т сті ара ріптермен айырлы та тілеуден бір тынбайды немесе «Бізді зімізден бас а Ресейді ешкім т армайды» деген к ілсіз ескертуден ешбір жалы пайды. Сонымен бірге шетелдік авторларды «данаг й ойларыны » зыннан- за аудармасын жарнамалайды да т рады. Жа а мы жылды алдында ы, на тыра айт анда, 1999 жылы жариялан ан «М скеуліктер мен астана она тарына» арнал ан бірнеше м тіндерден мысал келтірсек: «Лучше зажечь одну свечу, чем проклинать темноту» (Кристофер о амыны раны). « ара ылы ты ар а анша, бір шыра жа » деп айт ым келеді. Сонда б л зі андай о ам? Жалпы, т ра ты клишеге айнал ан бірліктерді б рін тек орыстілді жымны тілдік санасына та а беру ділетсіздік болар еді. Дамы ан батыс лемі з азаматтарыны тілдік санасын лде айда ерте ж не т ра ты т рде жаулап ал ан. Танымал а ылшын драматургі Питер Шеферді (Peter Sha er) «Eguus» (латынша «Ат») атты пьесасыны негізгі кейіпкері жас спірім баланы жан д ниесі лкен психологиялы к йзеліске шыра анын психотерапевтпен с хбаты кезінде бай ау а болады. Жас спірім психотерапевті ой ан с ра тарына тек теледидар жарнамаларыны фразаларымен ана жауап береді. Нерв ж йесіні к шті за ымдануы оны басында ы ойды б рін жой ан, тек теледидар жарнамаларыны фразалары ана ал ан. Пьесадан зінді келтірейік: DYSART. And you’re seventeen. Is that right? Seventeen?.. Wed? ALAN (singing low): Double your pleasure, Double your fun With Doublemint, Doublemint Doublemint gum. DYSART (unperturbed). Now let’s see. You work in an electrical shop during the week. You live with your parents, and your father is a printer. What sort of things does he print?

ALAN. Double your pleasure, Double your fun With Doublemint, Doublemint Doublemint gum. DYSART. I mean does he do lea ets and calendars? Things like that? (The boy approaches him, hos le.) ALAN (singing). Try the taste of Mar ni The most beau ful drink in the world. It’s the right one – The bright one – That’s Mar ni! DYSART. I wish you’d down if you’re going to sing Don’t you think you’d be more comfortable (Pause ) ALAN (singing) There’s only one T in Typhoo In packets and in teabags too Any way you make it you’ll nd it’s true There’s only one T in Typhoo DYSART (apprecia vely) Now that’s a good song I like it be er than the other two Can I hear that one again (Alan starts away from him and sits on the upstage bench ) ALAN (singing) Double your pleasure Double your fun With Doublemint Doublemint Doublemint gum Дисарт: А тебе семнадцать? Правильно? Семнадцать? Ну? Алан (напевая): Двойная радость, Двойной балдеж, Когда жвачку «Дабламит» В рот возьмешь. Дисарт (невозмутимо): Ну, давай посмотрим. В будни ты работаешь в магазине электрики. Ты живешь с родителями, твой отец печатник. Что он печатает? Алан: Двойная радость, Двойной балдеж, Когда жвачку «Дабламит» В рот возьмешь. Дисарт: Я имею в виду, он печатает буклеты или календари? Что-то в этом роде? (Мальчик подходит к нему с недружелюбным видом ) Алан (напевая): Попробуйте «Мартини», Лучший напиток на свете!

Подходящий – И ярчайший – Это – «Мартини»! Дисарт: Может быть, ты бы присел, раз уж ешь? Не думаешь, что так будет удобнее? (Пауза ) Алан (напевая): Чудесен чай «Тайфу»! Пакетик в воду бросишь, Заваришь и поверишь: Чудесен чай «Тайфу»! Дисарт (оценивающе): Вот это очень хорошая песня. Мне она нравится больше, чем две предыдущие. Могу я еще раз ее услышать? (Алан отходит от него и садится на скамейку которая находится в глубине сцены ) Алан (напевая): Двойная радость, Двойной балдеж, Когда жвачку «Дабламит» В рот возьмешь. Дисарт: Сен он жетідесі бе? Д рыс па? Он жеті ой? Алан ( ндетіп): «Дабламит» са ызын Аузы а сал анда – уанышы да, Ра аты да екі еселенеді. Дисарт (ашуланба ан к йі): Ал жарайды, к рейік, жай к ндері электриктер д кенінде ж мыс істейсі бе? Сен ата- ана мен бірге т расы ба? Сені ке баспагер ме? Ол не басады? Алан: «Дабламит» са ызын Аузы а сал анда – уанышы да, Ра аты да екі еселенеді. Дисарт: Ол буклет пен к нтізбе басып шы ара ма? (О ан т сін суыт ан бала жа ындайды) Алан ( ндетіп): «Мартиниді» ішіп к р. лемдегі е здік сусын! рі д мді, рі жаны ды жадыратады. Б л – «Мартини! Дисарт: тама ты отырып жеген д рыс. Б лкім сен отырарсы ? Осылай ы айлы болады деп ойламайсы ба? Алан ( ндетіп): «Тайфу» ш йі керемет – Пакетін су а саласы , Демдейсі , содан кейін сенесі . «Тайфу» ш йі керемет! Дисарт (оны б л нін нат андай): Б л те жа сы н! Алды ы екі нге ара анда ма ан найды. Мен оны та ы бір рет ести аламын ба? (Алан оны асынан кетіп сахна т кпіріндегі орынды а барып отырады) Алан ( ндетіп): «Дабламит» са ызын Аузы а сал анда –

уанышы да, Ра аты да екі еселенеді. Орыс санасыны клишеленуі туралы м селені жо арыда келтірілген зінді негізінде орытындылаcа : 1. клишеленген тілдік бірліктер мемлекетті тілдік ж йесіне т н ерекшелік; 2. Ке ес ода ы т сында ы рандар коммерциялы жарнамалар а ара анда зіндік моральды ндылы тарымен ерекшеленіп, сана мен т рбиені алыптасуында зіндік ы палы болды. М ны а ар ан америкалы тар мен а ылшындар ке естік д ст рді жал астыр ысы келіп, з азаматтарын отанс йгіштікке, ел м ратын рметтеуге, еліні жетістіктерімен ма тана отырып (security is everybody’s business [ дайы са болу а ша ырды]). 3. Жо арыда айтыл ан дамы ан мемлекеттерді тілдері сия ты ке ес т сында ы орыс тілі де клишелік сипат ал анымен, коммерциялы жарнаманы ы палы жо ары болды. йткені коммерциялы жарнамасыз нары ты экономиканы дамуы м мкін емес еді. Ке естік кезе дегі орыс тіліні леуметтік лексикасы (а паратты -реттеуші лексика) авторитарлы мемлекетті міршілдік- кімшілдік идеологиясына с йкес алыптасты. О ан т йы етістікті б йры райда ы формасы д лел болады: не курить; не сорить; по газонам не ходить; (темекі тартпа; ластама; к галмен ж рме). Австриялы ріптесім НАТО-ны Югославияны бомбылауына атысты з пікірін білдірген еді: «The Yugoslav business is a great worry. In spite of any excesses of the Serbs, it is typical of the Americans to think they can bomb then into having a nice day. The poor young men and women» [События в Югославии очень тревожные. Несмотря на все эксцессы поведения сербов, для американцев вполне типично думать, что благодаря их бомбардировке и у местного населения будет «приятный день»]. Аудармасы: Югославияда ы жа дай рейлі. Сербтерді стамсызды ы мен б за ы ылы тарына арамастан, америкалы тар жергілікті т р ындарды бомбалау ар ылы оларды алда «жа сы к н к тіп т р» деп ойлайды. лыбританиялы ріптесім америкалы тар туралы былай дейді: «To sit s ll for Americans impossible, they are busy having a nice day» [Американцы не могут спокойно сидеть, они постоянно заняты тем, чтобы их день был приятным]. Аудармасы: Америкалы тар тыныш отыра алмайды, здеріні к нін жа сы ткізу шін немі олы бір босамай ойланып ж реді. Берілген мысалдарды барлы ы б йры формасында жа сы мазм н иеленсе де адамдарды наразылы ын тудырады. М селен, о баста америкалы сатушылар

сатып алушыларыны д кеннен кеткенін алайтынын жеткізу шін сыпайы рі жа сы м нге ие «к ні с тті тсін!» (have a nice day) деген б йры райында ы тіркесті олдан ан147. Америкалы мейрамханада даяшылар стелге тама ты оя салып, сыпайы ж не игі тілекпен з тапсырыс берушілеріне: «Enjoy!» [Наслаждайтесь!] деп б йры береді. зімізге жа сы таныс: «Стоять!», «Лежать!», «По газонам не ходить!» («Т р!», «Жат!», «К галмен ж рме!»). сіресе идеология мен менталитетті ерекшелігі мен а ты ысы жарнаманы, рандарды, ндеулерді зге тілдерге аударуда ай ын бай алады. Мысалы, Америкада билікті тегеурініне ж не ла т ндырар насихаттарына арсы т рарлы тай жа ашыл к з араста ы америкалы о амны менталитетін танытатын «gues on authority» деген ндеу ке інен тарал ан. Б л ндеу негізінде жо ары басшылы а, беделді, ата ты т л алар а к дікпен арап жатыр. Осы ндеуді Бейжі дегі шетелдік туристерге арнал ан она йді алдынан к рген болатынмын. 1997 жылы ытай еліндегі б л идеологиялы батылды мені та алдырды. Б л мысал елімізді басынан ткен ке естік ж йені еске т сірді. Ма ан администратор ( кімшілік) «gues on authority» дегенні не ма ына беретінін т сіндірді. Б л с ра ты жауабы барлы ын з орнына ойды. «It means if you have ques ons, ask the authori es of the hotel» [Б л дегені із – егер Сізде андай бір м селе туындаса, онда она й администраторынан с ра ыз]. Демек, идеология тілді же іп шы ты, осылайша мен тынышталдым. Менталитет а ты ысы шет тіліне аударма жаса анда ай ын к зге т седі. Б л т сінікті жайт. йткені рбір тілді т п негізінде сол халы ты м дениеті мен менталитеті жатыр. Ана тілінде астарында м дени а параты бар ымдарды шет тілдеріне аудар анда м лде бас а ре ктерді иеленеді. Ке естік ж йе незінде жазыл ан к п кітаптарымыз біз шін бейтарап бол анымен, а ылшын тіліне аударыл анда орыстар мен америкалы тар а ара анда з ой-пікірін жасырын стайтын [understatement], британды менталитетке о аш к рінеді. Ата ты аудармашы ж не бірнеше с здікті авторы, Ке ес ода ында за жылдар е бек еткен Роберт Даглишті пікірі бойынша, «нерушимое единство» клишесі а ылшын тіліне аударыл анда an unbreakable and inderstruc ble unity ымында, я ни а ылшындар шін да ойлы белгісіндей к рінеді. Даглишті образды т рде айтуына ара анда, а ылшын тілі ара ы жерде жай ана ыс ыр анды, ал орыс тілі жары жерде атты ай айла анды ж н к реді. Р.Даглишті орыс тілінен а ылшын тіліне аударуды к рделілігі туралы айт ан ауызша баяндамасынан зінді келтірейік: Бейжі уежайында ы ж к беру б лімінде а ылшын тілінде жазыл ан хабарландыру а назар аударайы : «We are proud and delighted to be of any service to you» [Мы гордимся и наслаждаемся возможностью служить воле! (Біз еркіндікке ызмет ету м мкіндігімізді бары шін ма танамыз рі ра аттанамыз)]. Осы хабарландыруда айтыл ан м ліметтер «менталитет а ты ысын» тудырады. Шынайы ызмет к рсету (ж к беру) мен стилистикалы к тері кі тілдік олданыс (proud and delighted) арасында ы арама- айшылы , з сезімін білдірудегі

шы ысты ызу андылы батысты менталитет тарапынан ал анда т сінікті болады. Б л м селе, сіресе Ресейдегі жарнама бизнесі шін зекті. А ылшын тіліне аударыл ан к птеген орыс жарнамаларын а ылшындар те асыра айтыл ан д ние ретінде абылдайды ж не м ндай жарнамалар а онша сене бермейді. М скеуге туристерді ша ырып, орысты она жайлылы ын к рсетуге арнал ан жарнаманы со ы былай ая талды: «Every one who visited Moscow at least once would subscribe to these words». Б л жарнаманы айтылуыны зі батысты клиент шін тура, ашы ж не зілді-кесілді шешім секілді. At last once [кемінде бір рет] с з тіркесі к дік тудырады ж не туристерді М скеуге екінші рет келуі оларды пікірін згертуі м мкін деген ой а тірейді. Керісінше, орыс тіліне аударыл ан шетел жарнамаларыны менталитетті ерекшелігіне байланысты соншалы ты тиімді н тижесі болмайды. азіргі Ресейді станып отыр ан идеологиясы Батыс идеологиясына біршама жа ындап келеді. йткені Ресей о амы батысты лгі бойынша дамуда. Менталитет идеологиядан г рі те баяу згеріске т сетіндіктен, Батыс елдерінде бден сыннан ткен коммерциялы жарнама дістеріні зі ты даушы а з де гейінде сер етпей жатады. Оны стіне, батысты жарнаманы орыс тіліндегі аудармасыны зі оны ойда ыдай абылдануын иындата т седі. Кейде к лкілі жа дайлар да шырасып алады. М селен, ММУ мекемесі жанында ы д кендерді бірінде италиялы ая киімді жарнамалау шін еуропалы лгідегі она б лмеде та тай т секті стінде ая ында ысты етігі бар, денесі жартылай жала аштан ан йелді картинасы ілінген болатын. Ал жазбалар екі тілде берілген: «Italians do It be er» ж не «Италянцы делают их лучше» (Италиялы тар м ндайды жа сы жасайды). Жынысты атынас м селесінде орыс аудармашысы з менталитетіне с йкес тазалы ын, айыпсызды ын са тап ал ан. Дегенмен со ы жылдары батысты лгідегі жынысты атынас м селесіні еркін т рде жиі к рсетілуі екітілді аудармаларда к лкілі ж не серлі к рінеді. С йлеу процесі кезіндегі тонны зі о амды мірді барлы салаларында лкен р л ат арады. Ресей мен Батыс елдеріні идеологиясы мен менталитетін салыстыра отырып, Ресеймен «бас арсыласы» Америка рама Штаттары арасында оны кейбір орта т стары бар екенін айту а болады. Екеуі де айды -к нні аманында жар салып ж реді. Осы састы ын тілдегі н с алар ар ылы д йектеуге болады.

ІІ. Ерекшеліктер Идеология формасы жа ынан сас бол анымен, мазм ны жа ынан екі елде рт рлілігімен ерекшеленеді. Айталы , о амны жалпы а, сол о амны кілдеріне деген арым- атынасы т р ысынан ал анда т рлі болып келеді. Ке естік Ресейді идеологиясы – бірлестік, ауым болып мір с ру, коммунизмге жету болатын. М ны зі жеке адамны т л а ретінде алыптасуына кедергі келтіріп, жеке т л аны тініші мен тілегі, ажеттігі ескерілмеді. Тарихшыларды айтуынша, жым, ауым болып бірлестікте мір с ру орыс хал ына т н ежелден келе жат ан дет. Социализм мен коммунизм идеясыны салтанат руы да осыдан болар? А.В. Павловская «Как делать бизнес в России» деген е бегінде: «Орысты лтты мінез- л ы згелер секілді уа ыт пен ке істік негізінде алыптасты», – деп жазады. Орыс хал ыны тарихы мен географиялы орналасу жа даяты зіні к зге к ріне бермейтін ізін алдырды. асырлар бойы ж ргізілген со ыс, алда ы со ысты болу аупі орыс хал ын ерекше патриот ретінде т рбиеледі. Орыс хал ыны орталы тандырыл ан билікке мтылуы да осыдан ту ан болатын; атал таби ат оларды бірігіп мір с ру ажеттігін ту ызды; ал шексіз ке дала – ресейліктерге лашты ке жаю а м мкіндік берді. Керісінше, батыс идеологиясыны негізінде жеке индивидум а табыну, жеке адамны сезімдеріне ж не оны ажетіне деген рмет жатыр. Бірлестікті елемеуге, оны мойындамау а тырысты. Ежелден орыс хал ына т н бірлесіп мір с ру деті оларды географиялы орналасуымен, тарихымен байланысты. Жеке адамны та дырын жым шешетін бірлесіп мір с ру деті 1917 жыл ы азан т керісіне дейін де ж не одан кейінгі кезе дегі «коммунизм рылысы» кезе інде де жал асын тапты. Бірнеше ж зжылды тар бойы ХХ асырды басына дейін Ресей т р ындарыны басым б лігі шаруалар бірлестігін рып, сол бірлестіктерде мір с ріп келді. М ндай бірлестіктер шаруаларды басын біріктіріп, оларды зге жерді жаулап алушылардан, ара шылардан, помещиктерден, мемлекеттік шенеуніктерден ор ады. Барлы ма ызды м селелерде жым боп шешім абылдады. Атап айт анда, ділдікті са тау шін біріге отырып кімге анша жер беру керек, кімге к мек к рсету керек, ылмысы шін кімді алай жазалау керек, кімді со ыс а жіберу керек, салы ты алай т леу керегін бірігіп отырып шешті. Тіпті отбасылы жанжалды зі орта тал ы а т сіп жатты. М ндай ж йе лсіздерді лап алуына

да (орыс ауылдары кедейлікті білмеді), мы ты адамдарды к терілуіне де жол бермеді. Осылайша, бірлесіп мір с ру, леуметтік те дік, те гермешілік идеясы орыс о амында социалистік рылыс а дейін алыптас ан болатын. Тіпті орыс хал ыны аны мен с йегіне сі ген деуге болады. М ндай жа дайда зін- зі ор ау абілетінен бірін-бірі олдау станымы жо ары болып келеді. М ны Ресей мен Батыс елдеріні менталитетін ай ын к рсететін мынадай т рмысты жа даяттардан бай ау а болады: к режолда к ліктер тиісті жылдамды ты біршама асырып, шамадан тыс атты ж ріп келеді. арсы бетте келе жат ан ж ргізушілер к ліктеріні шамын жыпылы татады. Б л – жылдамды ты азайт, жолда ба ылау бар деген с з. М ны орыс ж ргізушілері бірден т сінеді де, жылдамды ты баяулатады. Ж ргізушілер жол полициясыны жанынан а ырын ж ріп теді де, рі арай жылдамды ты та ы да асырады. Олар арсы беттегі к ліктерге д л осындай белгі береді. За а ба ынатын Батыс елдері шін б л жайт б за ылы пен айнала а ауіп т ндіруді к рінісі. Керісінше, орыс ж ргізушілері шін досты ниет, зара к мек к рсету, сыбайласты саналады. Орыс хал ына т н бауырласты сезімі р ашан шетелдіктерді та алдырып келеді. ХХ асырды басында америкалы сенатор б л туралы былай деп жаз ан болатын: «Индивидуалды – англо-саксонды тарды анына сі ген деті шы ар... Орыстарды лтты тенденциясы – коммунистік а идат бойынша істі ж ргізу. Егер америкалы тарды , а ылшындарды , тіпті немістерді к сіпорны жанжал мен рыс-керіс серінен те селетін, одан кейін ауымдасты ызметкерлеріні зара тіл табыса алмауынан рдым а кететін болса, орыстар еш андай айшылы сыз-а тіл табысып кетеді». «Individualism… may be an ineradicable part of the Anglo-Saxon nature… the racial tendency of the Russian is to do business on the communis c principle.Where like undertakings by Americans, or Englishmen, or even Germans, would rst be interrupted by conten on and then distracted by quarrels, and nally break down by the inability of the various members of the associa on to agree among themselves, the same number of Russians get along very well together, and prac cally without antagonism». азіргі кезде орыстарды туабіткен осы асиеті бизнес ж ргізуді батысты т сілін жо а шы арып отыр. М селен, «Фанта» сусынын жарнамалау кезінде ішкі жа ында арнайы суреттер жиынты ы бар а па тарды жинаушыларды арасында тыс ойындары ж ргізіледі. М скеуде, Петербургте ж не бір атар алаларда тез арада рт рлі базарлар пайда бола бастады. Жариялан ан тысты же іп алу ма сатында сусынны а па ын жинаушыларды барлы ы бір ода а бірігеді148. Бірлестік рып, мір с ру негізі ежелден орыс хал ына т н бол анымен, азіргі индивидуалды тан бас тарту ткен коммунистік кезе ні сар ынша ы саналады. Газетке М скеудегі с н апталы ы туралы жаза отырып, ма ала авторы с нге деген жеке индивидуалды к з арас пен жауапкершілікті жо ты ын, с нгерлерді есіміні атаусыз ал анын айта келіп, з ойын былай т жырымдайды: «С н апталы ы к біне ата лгідегі сапалы тігілген топтамаларды сынды. кініштісі, сыныл ан с н топтамаларыны авторлары м лде атаусыз алды. Бізді с нгерлерді арапайымдылы ы мен сыпайылы ы кезекті лтты ж мба а сайды. Оларды

шетелдік ріптестері ай жерде болсын з есімдерін кадрда толы к рінетіндей етіп ірі алтын ріптермен жазады. Ал бізді с нгерлер А мен ЖШС-ны артына жасырынып алады. Оларды жеке-жеке атап шы уды зі адамды жалы тырып жібереді149. ткен кезе ні осы бір сар ынша тары туралы жазушы Андрей Битов «Повторение не пройденного» атты ма аласында мынадай пікір айтады: «Жеке т л аларды серіктестіктерден б лініп шы пауы – ткенні сар ынша ы саналды, ары кетсе кімдей к рінді».150 азіргі Ресей еліні т р ындары ке естік идеологияны индивидуалды ты т мендеткені, бірлестікке, жым а ба ындыр аны, жеке т л а ретінде алыптастырма аны шін айыптайды. Батыс елдерінде орыс философиясы мен дінін йреншікті, деттегі н рсені, жеке адамны т л алы асиетін т мендеткені шін айыптайды. Б л туралы з с хбатында жазушы Светлана Алексеевич мынадай пікір айтады: «Батыстан мен мынадай пікір естідім: сіздерді м селелері із православты шіркеуде, я ни оны ортодоксалды станымында жатыр. Біз шін жердегі н рселер ма ызды емес, бізді йіміз жо , бізге алам ма ыздыра ... Орыс философиясын алып ара ыз. М нда тек Рухты мірі туралы ана айтылады. Т н туралы ой-пікірлер, барлы материалды ндылы т мендетілген. Мені ше, б л адам баласы шін ауіпті. Адам міріні ны жо болып к рінеді. Адам з- зіне айтуы м мкін: «Егер мен ана жа та мір с ретін болсам, онда мен шін б л жерде еште ені ны жо ».151 Батыс идеологиясыны негізінде индивидуумны культі жатыр. Жеке адамны сезімдері мен ажеттіліктеріне деген рмет жатыр. Олар бірлестікті, жым болып мір с руді теріске шы арады. Батыс елдеріні экономикасы да, м дениеті де, саясаты осы идеология а негізделеді. Демек, индивидуум а толы рі жан-жа ты ызмет к рсетуге ба ытталады. Оны д лелі ретінде, Чикаго аласында ы «Хилтон» она йіні орама а аздарыны сыртына жазыл ан жазбаларды алу а болады. Орама а азды сыртына жазыл ан б л жазбаларды индивидуумны раны немесе идеологиялы манифест ретінде абылдау а болады: Біз рт рлілікке штармыз. Біз з клиенттеріміз бен ж мысшыларымызды жеке т л алы асиетіне сый- рметпен араймыз. Б л – бізді к нделікті ж мыста станатын принципіміз. она й т р ындарына сапалы тауарлар мен жеке ызмет к рсету т рлерін сынамыз. Бізді барлы ызметкерлеріміз, оларды жеке к з арастары, діни сенімі мен т жірибесі жо ары ба аланады. Біз рбір ызметкерімізді ж мыс істей алу абілетінен зімізге ажетті пайданы ал ымыз келеді. «Our commitment to diversity. We respect the individuality of all customers and employees – a fact that guides the way we do business every day. We strive to great a comfortable with a wide array of quality merchandise and excellent personal service. All of our employees and their individual viewpoints, beliefs, experiences and backgrounds are highly valued, and we are dedicated to making the most of each person’s abili es». з заманыны керемет к ркем туындысы саналатын америкалы драматург Ли Блесингті «Прогулка в лесу» (Lee Blessing «A walk in the woods») шы армасында орыстар мен Америка хал ыны идеологиясы, ділі, м дениетіні зіндік ерекшелігі

жан-жа ты ашылады. Пьесада Ресей еліні к сіби біліктілігі жо ары елшісі Андрей Ботвинник пен америкалы елші Джон Ханимен атты екі кейіпкер ойнайды. Женева аласы ма ында ы орманда серуендеген екі елшіні с хбаты жо арыда айтыл ан д ниелерді ай ындай т седі: Ботвинник (к тпеген нем райлылы пен) Мен азір сізге орыстар мен америкалы тарды мінез- л ы та ырыбында ы з ойларымды айтамын. Ханимен: Мен м ны д рыс деп ойлаймын. Ботвинник: Б л мені м селем. Оны айтарлы тай негізі бар. лде сіз б ан арсысыз ба? Ханимен: Егер сіз шін басты м селе болса, онда айта бері із. Мені еш арсылы ым жо . Ботвинник: И , мен шін ма ызы бар. Жа сы. Орыстар мен америкалы тарды арасында лкен айырмашылы бар ма, жо па? Сіз б л пікірге осыласыз ба, жо па? Ханимен: Енді.., и , егер сіз... Ботвинник: Еш андай айырмашылы жо . Мен м ны д лелдеймін. Егер Америка а а ылшындар емес, орыстар келетін болса, олар не істер еді? Ханимен: Олар ма... Ботвинник: Олар да ндістерді т гел ырып, жерлерін тартып алар еді. К рді із бе? Еш андай айырмашылы жо . Америкалы тар мен орыстар бірдей. Біра оларды тарихы рт рлі. Тарих – уа ыт ке істігіндегі жа рафия. Америка еліні географиялы орналасу жа даятына назар аударса , б л мемлекетті жан-жа ынан м хит оршап жатыр. Демек, жа ын жерде еш андай ауіп т ндірер д шпан жо . Ал Ресей мемлекетіні географиялы орналасуы б дан м лде б лек. Ресейді шексіз ке -байта жері жаулап алушыларды зіне ша ырып т р андай. Мон олдар, француздар, немістер, т ріктер, поляктар, шведтер – барлы ы Ресей жеріне к з тікті. Осы айтыл ан н рселермен келісесіз бе? рине, келісесіз, йткені б л – шынды . Ханимен: Андрей... Ботвинник: Мені с зімді б лме із. Мен шынды ты айтып т рмын. Ал Америка тарихында не болды? Ешбір со ыссыз, ару-жара сыз елді, жерді жаулап алу. Ал Ресейді тарихында ше? Тек ана со ысты к шімен же іп шы у. М ндай жа дайда Американы адамы андай болма ? рине, рбір адам з дайынан кем к рмейтін еркіндікті, бостанды ты та дайды. Б л жайт к птеген елдерге бірден бассалу а м мкіндік береді, шекараны еш андай со ыссыз алуды иллюзиясын к рсетіп берді. Тіпті б л со ысты со ыс деп айтуды ажеті жо . М ны америкалы тарды тарапынан «Батысты т ртіпке келтіру» деп атау а болады. Ханимен: Б л пікірі із м лде д рыс емес. Ботвинник: С зімді б лме із. М ндай жа дайда Ресейді к ресу жолы андай болма ? Бірлесіп со ысу. зі ні айнала ды ирату, тас-тал анын шы ару екенін білесі . Я ни « з дайы дай сенетін тірек ретінде адамдарды бір жерге топтастыра білу мен оларды бас ару міндетін аласы ». Біра б л тиімді т сіл. Тек осы жол ана сені жері е к з тіккен к ршілері ді же іп шы у а м мкіндік береді. Botvinnik. (With a sudden formality.) I will now present to you my serious thoughts on the subject of… Let’s see… The character of the Russians and American people. Honeyman. Not as long as you’re serious. Botvinnik. Deadly (A beat. Honeyman nods.) Good. There is a great di erence between Russians and Americans-yes or no? Honeyman. Well… yes,if you… Botvinnik. There is no di erence. I will prove it. If the Russians and the English had come to America, what would they have done? Honeyman. They would have killed all the Indians and taken all the land. See? No di erence. Americans and Russians are just the same. But their history is di erent. What is history? History is geography over me. The geography of Americans is oceans- therefore no nearby enemies. The geography of Russia is the opposite: at, broad plains – open invita ons to anyone who wants to a ack. Mongols, French, Germans, Poles, Turks, Swedes-anyone. Do you agree with this? Of course you do-it is obviously true. Honeyman. Andrey… Botvinnik. Quiet, I am being serious. So, what is the history of America? Conquest

without compe on. What is the history of Russia? Conquest because of compe on. How best to be America? Make individual freedom your god. This allows you to a ack on many fronts-all along your borders, in fact-and maintain the illusion that you are not a acking at all. You don’t even have to call your wars wars. You call them «se ng the west». Honeyman. That;s gtoss misreading of… Botvinnik. Don’t interrupt… How best to be Russia then? Fight collec vely. Know that you are trying to crush those around you. Make control your god, and channel the many wills if the people into one will. Only this will be e ec ve. Only this will defeat your neighbors». Индивидуализмні зіндік манифесі немесе индивидуум негізіні лсіреуі туралы жо тау, индивидуализмні дербестік ы ын иеленуі туралы Уильям Фолкнерді «What Happened to It» [О ан не болды?] деген ма аласы жариялан ан болатын. Б кіл халы ты назарын зіне аудар ан ма ала авторы Уильям Фолкнер Нобель сыйлы ын ал аннан кейін дербес мір с ру, зіні жеке дербес лемін ру туралы америкалы арманыны орындалмай ал аны туралы кінішпен жаз ан еді. М ны ма алада ы бірінші фразаны зі д йектей т седі: «The American dream was a sanctuary on the earth for individual man». Аудармасы: «Жеке т л а шін америкалы арман жердегі баспана болатын». Индивидуумны еркіндігі мен бостанды ы Америка жеріне зге де т р ындарды келуіне себеп болды: «An individual man... could be free not only of the old established close – corpora on hierarchies of arbitrary power which had oppressed him as a mass, but free of that mass into which the hierarchies of church and state had compressed and help him individually impotent». Аудармасы: « р адам зі мен зге адамдарды т ншы тырып келген басынушылы тан азат болар еді. Сонымен атар рбір жеке адамды т л алы асиетінен айыратын мемлекеттік ж не діни иерархия тарапынан жаншып келген ауыртпалы тан босатылар еді. Алайда б л арман «жа а к штерді », на тыра айт анда, «баспас з бостанды ыны » ысым к рсетуімен орындалмай алды». Б л туралы америкалы тарды зі былай дейді: «We were all vic ms of that power called Freedom of Press, of that fault (in the sense that the geologist used the term) in our American culture... which is saying to us daily: «Beware». Аудармасы: «Біз, б ріміз баспас з бостанды ыны рбанына айналды , к нделікті баспас з ар ылы бізге «Абай болы ыз!» деп айтып отыратын америкалы м дениетті кемшілігінен орындалмай алды».152 М. Ломоносов айт андай, халы ты лтты д ниетанымында ы барлы ым-т сініктер тіл ар ылы бейнеленіп, тіл ар ылы сана а сі іп отырады. Олай болса, Батыс идеологиясыны тірегі саналатын индивидуум да тілдік ж йеде к рініс табады. А ылшын алымы Дж.В. Томпсонны айтуынша, идеологияны зерттеу белгілі бір д режеде тілдік ж йені ме геру, оны о амда ы ат аратын ызметін зерттеу деген с з. Дж.В.Томпсонны з пікірін келтірейік: « леуметтік мірдегі идеялар жаз ы аспанны б лт сия ты баяу жылжи отырып, ая асты к нні к рк реуі мен найза айды жар -ж р етуінен н бойында ы м н-ма ынасы ашыла т сетін н рсе емес. леуметтік мірде идеялар жазбаша немесе ауызша формада болсын фраза, с з, ым ретінде тілдік олданыс а т седі. Со ан с йкес иделогияны зерттеу белгілі бір д режеде сол елді тілін де ме геру деген с з».

«Ideas do not dri through the social world like clouds in a summer sky, occasionally divulging their contents with a clap of thunder and a ash of light. Rather, ideas circulate in the social world as u erances, as expressions, as words which are spoken or inscribed. Hence to study ideology is, in some part and in some way, to study language in the social world (Белгілеген біз – С Т )».153 рине, р елді ж ргізіп отыр ан идеологиясы, станып отыр ан лтты ділі тіл ар ылы бейнеленіп алыптасады. Б л сіресе тілді лексикалы ж йесінен ай ын к рініс табады. Б ан сол тілде алыптас ан лексемалар, т ра ты с з тіркестері, анатты с здер, ма ал-м телдер, зіл гімелер (анекдоттар) ж не фольклорлы м тіндер д лел болады. П.Л. Коробканы жо арыда сілтеме жасал ан зерттеу е бегінде «досты », « зара ж рдем», « жымды » сынды жа ымды ба алауышты м нді иеленетін тілдік бірліктер ретінде а ылшын тілінде сегіз, орыс тілінде он бес фразеологизм беріледі. А ылшын тілі: Two heads are be er than one [Две головы лучше, чем одна] – Бір бастан екі бас арты . Live and let live [Живи и дай жить другим] – мір с р ж не згеге де м рсат бер. Every family has a black sheep [В каждой семье есть черная овца] – р йді з тентегі бар. There’s safety in numbers [В количестве – безопасность] – Сан бар жерде ауіпсіздік бар. One good turn deserves another [За хорошое дело следует отплатить] – Жа сы іске т леу керек. People who live in glass houses should not throw sones [Людям, живущим в стеклянных домах, лучше не бросать камней] – Шыны йде мір с ретіндерге тас ла тырма. A friend in need is a friend indeed [Друг, верный в беде – настоящий друг] – На ыз дос басы а іс т скенде сыналады. to be all in the same boat [находиться всем в одной лодке] – Кемедегіні жаны бір. Орыс тілі: Ум хорошо (а) два лучше – Бір бастан екі бас жа сы; Живи и давай жить другим – мір с р ж не згеге де м рсат бер; В семье не без урода – р йді з тентегі бар; Один в поле не воин – Жал ызды ні шы пас, жаяуды ша ы шы пас; Услуга за услугу – Ала ан олым береген; Ты мне я тебе – Мен – са ан, сен – ма ан; Семеро одного не ждут – Азшылы к пшілікке ба ынады; Рыбак рыбака (свой свояка) видит издалека – Балы шы балы шыны алыстан таниды; Не в службу а в дружбу – Ж мыс а емес, жолдасты а; Старый друг лучше новых двух – ескі дос екі жа а достан арты ; Гора с горой не сходится а человек с человеком сойдется – Тау мен тау

жолы пайды, адам мен адам кездеседі; Не плюй в колодец пригодится воды напиться – Су ішкен ды ы а т кірме; Не рой другому яму сам в нее попадешь – Біреуге ор азба, зі т сесі . А ылшын тілінде « зімшілдік» ымы екі жа ымды ж не т рт жа ымсыз ба алауышты ре кі бар т ра ты с з тіркестерімен беріледі. Жағымды бағалауыштық мағына: айырымдылы А ылшын тілі: Every man for himself [Каждый за себя] – ркім зі шін; Charity begins at home [Благотворительность начинается дома] – отбасыдан басталады; Жағымсыз бағалауыштық мағына: А ылшын тілі: Divide and rule [Разделяй и властвуй] – Б ліп ал да, билей бер; Dog eats dog [Собака на собаку] – Ит иттігін істейді; Rats desert a sinking ship [Крысы бегут с тонущего коробля] – Егеу йры тар ана батып бара жат ан кемеден ашады. Every cook praises his own broth [Каждая кухарка хвалит свой бульон] – ркім зінікін ма тайды. Ал орыс тілінде « зімшілдік» ымыны жа ымды, не жа ымсыз ба алауышты м нін білдіретін бірде-бір т ра ты с з тіркестерін кездестірмедік154. Алайда тілді лексикалы ж йесіне тере енбей т рып, оны грамматикалы ж йесіне назар аударайы . Грамматикалы ж йе белгілі бір рылымды алып а т скен, «и – жо », «д рыс – б рыс» принципі бойынша тіл кілдеріні барлы ына бірдей міндетті категория ымы мен категориялы ерекшеліктерін сынады. Грамматикалы ж йені категориялы ымдарды негізінде алыптасатыны белгілі. А ылшын, неміс, француз ж не зге де еуропа тілдеріндегі белгілі/белгісіздік артикліні олданысы осы тілде с йлеуші кілдерді на ты бір жеке зат а, на ты бір жеке адам а деген ызы ушылы ыны жо ары екенін к рсетеді. А ылшын тіліні кілдері (артикль категориясын иеленетін зге тілдер секілді) лемді «к п н рсені бірі» немесе гімеге ар ау болып отыр ан на ты д ниеге деген к з арас бойынша таниды. А ылшын тіліндегі осы грамматикалы категорияны міндетті олданысы орша ан ортада ы бірде-бір затты, н рсені атап к рсетуге м мкіндік бермейді. Д л осы к рсеткіш халы ты д ниетанымы мен идеологиясында лкен р л ат арады. Осылайша тілдегі грамматикалы категорияны м ртебесі ай ындалады. Орыстілді кілдер шін а ылшын тіліндегі м ндай грамматикалы категорияны олданысы м лде жат н рсе. Сол себепті а ылшын тілін ме геруші орыстілділер шін белгілі/ белгісіздік артиклі с йлеу кезінде лкен иынды тудырады. Тілдегі артикль категориясы адамдарды жеке т л а ретінде алыптасу м мкіндігі мен оны барлы ажеттіліктерін тей алатынды ы ар ылы Батыс идеологиясы мен м дениетіндегі орнын ай ындайды.

Та ы бір факт, а ылшын тілінде жіктеу есімдігі немі бас ріппен жазылады. М ны орыстілді адам Я (Мен) жіктеу есімдігіні бас ріппен жазылуын алай абылдайды? Мені ше, еш ашан абылдай алмас. йткені орыс хал ыны лтты ділі мен лтты мінез- л ында зі ді немі к рсетіп отыру депсіз, ерсі болып к рінеді. Орыс тілінде бас ріппен жіктеу есімдігіні екінші формасы Вы (Сіз) ана жазылады. Оны зінде Вы есімдігі жеке адам а атысты олданыл анда ана. Осы олданыс ар ылы зі е емес, зге адам а, зі сыйлайтын адам а деген рметі ді к рсетесі . Жіктеу есімдігіні екінші жа формасыны бас ріппен жазылуы сізді сол адам а деген рметі ізді екі еселей т седі. Орыс тіліні синтаксистік ж йесіндегі жа сыз с йлемдерді олданысы туралы к п жазыл ан болатын. Орыс тілі грамматикасында ы осы ерекшеліктен орыс хал ыны бейтаныс н рсе алдында ы ор ынышын, адам мірі алдын ала жазыл ан та дыр а т уелді (фатализм) екенін, а ыл а сыймайтын д ниелер (иррационалды ), логикасызды , орша ан ортаны тану м мкіндігін жо а шы аратын (агноцистік) к з арасты бай аймыз. М мкін, б л айтыл ан пікірлерді д рыс жа ы да бар шы ар. М селен, Еуропа халы тарыны ертегілері «Бірде король з ба шасында а аш сірді» десе, орыс хал ыны ертегісі «Бірде корольдік ба шада а аш к ктеді» деп басталады. детте тілдегі жа сыз рылымдарды к птігі мен т рлілігі (светает, мне хорошо, штормило) адамзат баласыны болмысты со ына дейін танып т сіну м мкін еместігін бейнелеуінде олданылады155. Айталы , солдата ранило миной, крышу сорвало ветром (мина солдатты жаралады, жел шатырды ж лып кетті) сия ты жа сыз рылымдар со ыста орын алатын ай ылы о и алар мен с рапыл апатты былысты суреттеуде олданыл ан156. Орыс тіліні м ндай синтаксистік рылым а деген ызы ушылы ы орыс хал ыны лтты ділінде жат ан болар. Жо арыда берілген мысалдар жеке индивидті белсенді рекетін к рсетпеуге, бол ан о и а а атысты з мойнына жауапкершілікті ал ысы келмейтінін к рсетеді. Орыс тілінде жа сыз с йлемдер мен со ан с йкес т зілетін синтаксистік модельдер олданылатын жерде а ылшын тілінде жіктеу есімдігі олданылады: покурить бы (темекі шексек) – I feel like smoking; думается, что (ойланарлы ...) – I think; есть охота ( арын ашты) – I am hungry; холодает (суытты) – It’s ge ng cold; мне холодно (ма ан суы ) – I am cold (то дым); мне не спится ( й ым келмеді) – I don’t feel like sleeping;

тебя ранило (сені жаралады) – are you wounded. Демек, а ылшын тілінде I (мен) жіктеу есімдігіні бас ріппен жазылуынан жеке т л а зіні іс- рекетіне атысты барлы жауапкершілікті з мойнына алатынын к реміз. Орыс тілінде адам а атысты іс- рекетті де, жауапкершілікті де жа ты формасы жо , жеке т л а о ам а, таби ат а, апатты жа дайлар мен тылсым к штерге сі іп кеткен. Енді лексика а назар аударайы . 3 Саяси деп немесе тілдік такт Батыс идеологиясыны , сіресе а ылшынтілді кілді жеке т л а а деген зіндік ерекшелігін орыс хал ыны д ниетанымы мен рухани леміне арсы оя отырып салыстырайы . Салыстыру н тижесінде а ылшын тілінде жо ары м дениеттілік пен тілдік олданысты зара байланысы негізінде «саяси деп» (политическая корректность) ымы алыптасты. Б л рдіс жиырма жыл б рын «а ылшын тіліні стемдік етуі мен оны жоюды талап еткен» африкалы тарды к терілісі негізінде алыптас ан болатын (Али Мазруйді жо арыда берілген е бегін ара ыз). Саяси деп жеке т л аны намысына тиетін, сезіміне кері сер ететін тілдік бірліктерді тілдік олданыстан ы ыстырып шы ару а ба ытталды. Тілдік ж йедегі м ндай тілдік бірліктерді орнын бейтарап немесе жа ымды ба алауышты м нді иеленетін эвфемизмдермен алмастырып, олданыс а енгізді. Жалпы лингвистика тарихында б л м селе ал аш рет Америка лингвистикасынан бастау алады. Б л м селеде америкалы тар біраз н рсеге ол жеткізді. А ылшын тілін халы аралы ж не м дениетаралы тіл ретінде т рлі лт кілдері мен н сілдері олданады. Осы себепке байланысты т рлі лт кілдері а ылшын тіліне з талаптарын оя бастады. А Ш-ты т р ындары т рлі м дениет кілдерінен т ратынды тан, ерекше мемлекет ретінде саналады. Сонды тан Америкада халы аралы , м дениетаралы ж не лтаралы м селелер ерекше назар аудартады. Сонымен атар б л мемлекетте ту ан жерінен ба ыт таба алмай, сол ба ытты іздеп келгендер шо ырлан ан. Осы себептен де ешкімге т уелсіз емін-еркін мір с рсем деген жеке т л аны арманы б л елде шары тау шегіне жетті. Я ни индивидуализм негізі – мемлекетті идеологиясыны , экономикасыны , саяси ж не м дени міріні негізгі тірегіне айналды. Тілдегі м дениеттілікті негізі адамды ренжітуге жол бермейтін, оны намысына тимейтін, адамны мірі мен денсаулы ына жа ымды сер етуі сынды рекеттерден т рады. М нда ы идеяны зі жа сы н рсе, р ашан олдау а т рарлы м селе. Алайда саяси деп терминіні зі «саяси» с зіні салдарынан с тсіз шы ан. йткені саясат с зіні зі белгілі бір саяси себептерге орай, рационалды та дауды (я ни шынайы емес) талап етеді, б л шынайылы т р ысынан ал анда адам а деген жа сы арым- атынасты, тілдік тактиканы стану талпынысына арама- айшы. Тілдік такт (linguis c takt)157 термині де с тті шы пады. Олай дейтініміз, «саяси

деп» ымы зге тілдерде термин с з ретінде алыптасты. Оны дамуды кемеліне жеткен кезде згерту м мкін емес158. Тілдегі саяси сыпайылық жеке тұлғаның сезімі мен ар-намысын, оның құқығын жерге таптайтын, жеке тұлғаның жас ерекшелігі мен денсаулық жағдайы, леуметтік м ртебесі, сыртқы келбетіне қатысты жағымсыз реңкі бар тілдік бірліктерді жаңа тілдік т сілдермен алмастыруды к здейді. Тілдегі б л рекет жо арыда айтыл андай, а ылшын тілін олданушы африкалы тардан бастал ан болатын. Африка хал ы а ылшын тіліндегі black (черный) с зіні метафоралы олданыста ы жа ымсыз м ніне арсы шы ан болатын. Осы м селе йел ы ы шін к ресіп ж рген феминистік оз алыс йымыны назарына бірден ілікті. Н сілдік т р ыдан жіктелуді ме зейтін с здер мен с з тіркестері саяси деп негізінде андай семантикалы згеріске шыра анын т менде берілген мысалдардан бай алады: Negro coloured black African American / Afro- American [негрлер т рлі т стілер ара н сілді африкалы америкалы / Афро-америкалы ]; Red Indians Na ve Americans [ ызыл т нді ндістер Американы жергілікті хал ы]. Феминистік оз алысты же ісі тілді барлы де гейінде, сонымен атар америкалы а ылшын тілі сия ты зге де диалектілер ж йесіне згерістер енгізді. М селен, йел адам а арата айтыл ан Ms с зі аналогия за ы негізінде Mr аратпа с зі секілді оны т рмыс а шы анын (Mrs [миссис]) немесе т рмыс а шы па анын (Miss [мисс]) ай ындап бере алмайды. Б л аратпа с з ресми а ылшын тіліне с тті енгізілді десе де болады. Енді б л олданысты ауызекі тілге енгізілу жолдары арастырылуда. Адамны жынысты ерекшелігін білдіретін осымша морфемалар, м селен, -mап: chairman [представитель, кіл)], businessman [бизнесмен], salesman [торговец. саудагер] немесе -ess: stuardess [стюардесса] тілді лексикалы рамынан зі жал ан ан с з ар ылы ы ыстырып шы арылуда. сhairman [председатель] chairperson (т ра а); spokesman [делегат] spokesperson (делегаттар); cameraman [оператор] camera operator (оператор);

foreman [начальник, басты ] supervisor (супервайзер); reman [пожарник] re ghter ( рт с ндіруші); postman [почтальон] mail carrier (пошташы); businessman [бизнесмен] execu ve [исполнительный директор] немесе – business woman (ат арушы директор немесе іскер йел; stuardess [стюардесса] ight a endant (стюардесса); headmistress [директриса] headteacher (басты , басшы). Women с зі азіргі а ылшын тілінде к бінесе womyn немесе wimmin т рінде жазылып ж р. Есім с зді тектік к рсеткіші белгісіз бол ан жа дайда д ст рлі т рде олданылатын his [его, оны], him [ему, о ан] жіктеу есімдіктері жа а тілдік бірліктермен his / her [его / ее, оны], к птік ма ынада their (их, оларды) болып алмастырыл ан: Everyone must do his or duty [Каждый должен выполнять свой (букв. его) долг каждый/ая должен (должна) выполнять свой долг (букв. его или её, его / ее); долг все должны выполнять свой (букв. их) обязанности]. [М ндай тектік к рсеткішті аза тіліне аудару м мкін емес, йткені аза тілінде тектік категориясы жо . ркімні зіне тиесілі міндеттерді ат аруы мен контекст негізінде ай ындалады – Аудармашылардан]. Жазба м тіндерінде к біне he/she [он/она] дегенні орнына she/he деп жазу жиі олданыс а т скен. азіргі а ылшын тіліндегі детективті шы армаларды зіндік ерекшелігі ретінде ылмыскерді тегін жасыру а барынша к ш салатынын атап к рсетуге болады. ылмыскерді йел не еркек жынысты екенін д йектейтін грамматикалы к рсеткішсіз берілуі детективті шы армада бастауыш ызметіндегі one person [бір адам] т л асы толы тауыш ызметіндегі their guilty knowledge [оларды ылмысты білімі] бірлігімен берілуі ар ылы о ырманны ылмыскерді тез табуына зіндік себебін тигізеді. Мысалы: Ол Найтингейл Хаузда а ылтырды айдан тап анын ешкімге айт ан емес. Біра бір адам оны айда жасырын анын білетін еді. Сол адам ойлама ан жерден оларды ылмысын ашып оюы м мкін еді. He had no inten on of telling anyone in Nigh ngale House where the n had been found. But one person would know where it had been hidden and with luck might inadvertently reveal their guilty knowledge159. Осы шы армада: Everyone who should be in Nigh ngale Hous was in her room [Найтингейл Хаузда болу а тиісті адамдарды барлы ы оны б лмесіне жиналды]. К зге бірден т сетін «барлы , жалпы» деген ма ынаны иеленетін everyone с зі [все; всякий, всякая, всякое, б рі, барлы ы] her room бірлігімен [оны б лмесі] олданыс а т суі, Найтингейл Хаузда ы т р ындарыны б рі – йел екенін а артады. Т менде берілген мысалдар а ылшын хал ы м мкіндігі шектеулі леуметтік топтарды ы ын ор ау ма сатында тіл ар ылы оларды к іл к йіне жа ымсыз сер ететін ымдарды олданбау а тырысады: invalid handicapped disabled di erently-abled physically challenged [м гедек физикалы а ыл-ой кемістігі жарымжан зге де м мкіндігі шектеулі зіні физикалы жа дайына арамастан бар иынды ты

же іп шы ан адам; retarded children children with learning di cul es [а ыл-ой кемістігі бар балалар о ытуда иынды тудыратын балалар; old age pensioners senior ci zens [зейнет жасында ы кісілер лкен кісілер]; poor disadvantaged economically disadvantaged [кедейлер м мкіндіктері аз материалды жа тан ысым к рушілер]; unemployed unwaged [ж мыссыздар жала ы алмайтын адамдар]; slums substandard housing [ аланы лас, шеткергі, ара ы жерлері стандарт а жауап бермейтін баспана]; bin man refuse collectors [ о ысты а тарып ж рген адам ажетсіз заттарды жинаушы адам]; na ves indigenious popula on [жергілікті т р ындар ежелгі т р ындар]; foreigners aliens, newcomers [шетелдіктер бейтаныс адамдар; шеттен келгендер, б л жерді т р ындары емес]; foreign languages modern languages [шет тілдері азіргі заман тілдері]; short people ver cally challenged people [ортадан т мен бойлы адамдар зіні тік ба ытта ы пропорциясы бойынша иынды ты же іп шы ан адам]; fat people horizontally challenged people [толы адамдар зіні к лбеу ба ытта ы пропорциясы бойынша иынды ты же іп шы ан адам]; third world countries emerging na ons [ шінші лемні мемлекеттері жа адан пайда болушы лттар]; collateral damage civilians killed accidentally by military ac on [бірге ілесе ж ретін шы ындар со ыс кезінде кездейсо аза тап ан бейбіт т р ындар]; killing the enemy servicing the target [д шпанны к зін жою д л к здеп ату]. Жануарлар леміне атысты антропоцентризмге жол бермеу шін, адамзат баласымен бірге осы аламшарда мір с руге те ы бар зге де д ниелерді бар екенін ай ындау шін а ылшын тілінде олданылатын pets [ й жануары] с зіні орнын animal companions [жануарлар д ниесі] с з тіркесі, сондай-а house plants botanical companions [ й сімдіктері сімдіктер д ниесі, лі таби атта ы заттар – mineral companions [минералдар д ниесі] тілдік бірліктері олданыс а т скен. йткені м нда ы pets с зіні астарында осы й жануарларыны иесі бар деген астарлы т сінік жатыр. С лулы ты, жан а жайлы д ниелерді с ынсыз, жайсыз н рселермен салыстыру саяси дептілікке жатпайды. Осындай саяси дептілікке жатпайтын н рселер lookism (look с зі а ылшын тілінде «к ру, тексеру») деген ма ына а ие бол ан – favouring the a rac ve over less a rac ve [с йкімсіз н рсеге ара анда тартымды, с йкімді н рселерді арты к ру]. (Е бастысы, негізгі lookist « лы эстетист» бол ан сия ты, йткені Оскар Уайльд зіні эстетикалы принциптерімен с лулы леміне табын ан). Саяси деп м селесі а ылшын тілінде ке інен тарал анымен, тілдегі м дениеттілікті са тау шін алыптас ан тілдік бірліктерді кейбірі адамны к лкісін (history [тарих] с зін herstory т рінде айту) тудырды. Н тижесінде «саяси дептілікті тиімділігі» т мендеп, кейде м лде керісінше жа дайлар да кездесіп алады.

Чикагодан шы ан жазушы ж не актер Джеймс Финн Гарднер халы арасына ке тарал ан, танымал ертегілерді саяси деп принципін станып, айта жазып шы ады. Жазушыны кітабы «Poli cally Correct Bed me Stories» деген атаумен Нью-Йорк, Торонто, Оксфорд, Сингапур ж не Сиднейде бір уа ытта басылып шы ты. Н тижесінде ертегілер жина ы н мірі бірінші бестселлер кітап а айналды160. Осы кітапты ал ы с зінде автор халы саяси дептілікті б рмалады деген кін артпас шін (б л жерде де юмор а жол беріледі) алдын ала ескертеді: Егер мені назарымнан тыс ал ан немесе онша м н берілмей, андай да бір жынысты , н сілшілдік (расистские), м дени (культуристские), лтты (националистские), діни (религиозные), «лукист», леуметтік-экономикалы , этноцентристік, (фаллоцентристские), патриархалды (гетеропатриархалистские) к з арастар, сондай-а зге де сыпайы т рде жеткізуге болатын м мкіндіктерге, айталы тектік к рсеткіш, лшем, а ыл-ой абілетіне байланысты д ниелер назарымнан тыс алса, сіздерден алдын ала кешірім с раймын. Сондай-а з сыныстары ызды ма ан жеткізуге тырысулары ызды тінемін. «If, through omission or commission, I have inadvertently displayed any sexist, racist, culturalist, na onalist, regionalist, ageist, lookist, ableist, sizeist, speciesist, intellectualist, socioeconomicist, ethnocentrist, phallocentrist, heteropatriarchialist, or other type of bias, as yet unnamed, I apologize and encourage your sugges ons for rec ca on». «Саяси сыпайылы » негізінде жазыл ан ертегілер арнайы комментарийді ажет етпейді. Т менде ертегіден алын ан зінділер абсурд д режесіне дейін жеткізілген саяси деп рдісіні ж йелілігін к рсетеді. Үш торай Ертеде ш торай тату-т тті, таби атпен етене жа ын мір с ріп жатады. з лкесіні таби и материалдарын пайдалана отырып, р айсысы зіне демі йшік салып алады. Бір к ні олар а жауыз ас ыр келеді. ас ыр торайларды к ре салып, зіні идеологиялы ж не физиологиялы т р ыдан арны аш анын сезеді. Жауыз ас ырды к рген торайлар здері сал ан сабан йге ты ылады. ас ыр торайлар ты ыл ан йге ж гіріп келіп, есікті тарсылдатып: «Торайлар, торайлар, мені йге кіргізі дер!» – деп ай айлайды. Торайлар ас ыр а: «Сені стан ан интервенттік тактика (бас а бір елді міріне зорлы пен ол с у) йіміз бен м дениетімізді ор ай алатын торайларды ор ыта алмайды!», – деп жауап береді. Біра ас ыр зіні та дыры деп сана ан д ниесінен айырыл ысы келмеді. Ол зі иналып ауыр тыныс алып ж рсе де, сабаннан салын ан йді атты со ымен латады. оры ан торайлар ас ырдан ашып, шырпыдан салын ан йге ты ылады. Ал ас ырлар болса, б рын ы сабан йді орнына банан сіретін плантация салады. Шырпыдан салын ан йге ас ыр та ы келіп, есігін тарсылдатып: «Торайлар, торайлар, мені кіргізі дер!» – деп ай айлайды. Торайлар о ан: «Кет, жырт ыш импералист!». ас ыр: «Б л торайларды ылы тары кішкентай баланікі сия ты екен. йтсе де, ркениетті аты ркениет, оларды жер бетінен жойылып кететіні, кінішті», – деп ойлайды. С йтіп ас ыр зі ре тыныс алып ж рсе де, шырпыдан т р ызыл ан йді со ылап, а ыры латады. Торайлар ол жерден де ашып шы ып, кірпіштен салын ан йге барып ты ылады. ас ырлар б рын ы шырпыдан салын ан йді орнына демалушылар а арнал ан тайм-шер шипажайын салады. Демалыс кешеніні рбір б лігі шыны материалдан салынды. Сирек кездесетін заттар сататын арнайы д кендер ашылды, су астында ж зуге арнал ын хауыз салынады. Б л хауызда дельфиндер шоуы к рсетілетін болды. ас ыр кірпіштен салын ан йді есігін тарсылдатып:: «Торайлар, торайлар, мені кіргізі дер!» – деп ай айлайды. Б л жолы торайлар о ан жауап ретінде ынтыма тасты нін айтады, сонымен атар Біріккен лттар йымына здеріні наразылы ын білдіріп хат жазады. Торайларды арсы бол анына ашулан ан ас ыр йді со ылай береді, со ылай береді. бден демігіп, ырсылда ан ас ыр бір уа ытта ж регін стап лап т седі. ас ыр майлы тама тарды деттен тыс к п жеуші еді, с йтіп ан тамырларыны со ысы баяулап, салдарынан инфаркт алады. Міне, осылай ас ырды демі таусылды. Б ан бден уан ан торайлар ділдікті орна анына риза болады. ас ырды м йітін айналып, здеріні биін билейді. Торайларды ендігі басты ма саты – жаулан ан жерлерді здеріне айтарып алу болатын. Олар

торайлардан жаса рап, здеріні ту ан жерін ас ырлардан азат етеді. Ядролы ару-жара тар мен автоматтармен арулан ан торайларды жа а бригадасы шипажай кешенін ат ылап, жауыз ас ырларды к зін жояды. Осылайша, торайлар д ниеж зіне зге елді ішкі ісіне араласуды со ы андай кінішке ласатынын паш етіп, згені жеріне ол с уды ажеті жо екенін к рсетіп берді. Торайлар з жеріне згелерге лгі боларлы тай социалистік демократиялы мемлекет алыптастырады. Б л мемлекетте тегін білім беріліп, жалпы халы ты денсаулы ын са тау, олжетімді баспанамен амтамасыз ету ба дарламасы ж зеге асырылды. Дегенмен б л о и ада ы ас ыр образы метафоралы олданыста алынып отыр. Осы ертегіні жазылу барысында бірде-бір ас ыр зардап шеккен жо . The Three Li le Pigs Once there were three li le pigs who lived together in mutual respect and in harmony with their environment. Using materials which were indigenous to the area, they each built a beau ful house… One day, along came a big, bad wolf with expansionist ideas. He saw the pigs and grew very hungry in both a physical and ideological sense. When the pigs saw the wolf, they run into the house of straw. The wolf ran up to the house and banged on the door, shou ng, «Li le pigs, li le pigs, let me in!» The pigs shouted back, «Your gunboat tac cs hold no fear for pigs defending their homes and culture». But the wolf wasn’t to be denied what he thought was his manifest des ny. So he hu ed and pu ed and blew down the house of straw. The frightened pigs ran to the house of s cks, with the wolf in hot pursuit. Where the house of straw had stood, other wolves bought up the land and started a banana planta on. At the house of s cks, the wolf again banged on the door and shouted, «Li le pigs, li le pigs, let me in!» The pigs shouted back, «Go to hell, you carnivorous, imperialis c oppressor!» At this, the wolf chuckled condescendingly. He thought to himself: «They are so childlike in their ways. It will be a shame to see them go, but progress cannot be stopped». So the wolf hu ed and pu ed and blew down the house of s cks. The pigs ran to the house of bricks, with the wolf close at their heels. Where the house of s cks stood, other wolves built a me-share condo resort complex for vaca oning wolves, with each unit a berglass reconstruc on of the house of s cks, as well as na ve curio shops, snorkeling, and dolphin shows. At the house of bricks, the wolf again banged on the door and shouted, «Li le pigs, li le pigs, let me in!» This me in response, the pigs sang songs of solidarity and wrote le ers of protest to the United Na ons. By now the wolf was ge ng angry at the pigs’ refusal to see the situa on from the carnivore’s point of view. So he hu ed and pu ed, and hu ed and pu ed, then grabbed his chest and fell over dead from a massive heart a ack brought on from ea ng too many fa y foods. The three li le pigs rejoiced that jus ce had triumphed and did a li le dance around the corpse of the wolf. Their next step was to liberate their homeland. They gathered together a band of other pigs who had been forced o their lands. This new brigade of

porcinistas a acked the resort complex with machine guns and rocket launchers and slaughtered the cruel wolf oppressors, sending a clear signal to the rest of the hemisphere not to meddle in their internal a airs. Then the pigs set up a model socialist democracy with free educa on, universal health care, and a ordable housing for everyone. Please note: The wolf in this story was a metaphorical construct. No actual wolves were harmed in the wri ng of the story*. Ақшақар (Белоснежка) Ертеде с ынсыз бір ханшайым мір с ріпті. Біра оны к ркем мінезі айналасында ылар а шуа шашып т рыпты. Сонды тан да ж рт оны атты жа сы к ріпті. Оны б рі А ша ар деп атайды. алыптас ан т сінік бойынша, к ілге жа ымды рі с йкімді д ниені – а т спен, жа ымсыз немесе жекс рын д ниені – ара т спен діптейтін детпен оны А ша ар деген. С йтіп, А ша ар (Белоснежка) терісіні т сіне байланысты бала кезінен кемсітуді с тті нысанасына айналды. Snow White Once there was a young princess who was not at all unpleasant to look at and had a temperament that many found to be more pleasant than most other people’s. Her nickname was Snow White, indica ng of the discriminatory no ons of associa ng pleasant or a rac ve quali es with light, and unpleasant or una rac ve quali es with darkness. Thus, at an early age Snow White was an unwi ng if fortunate target for this type of colorist thinking. Күлбике (Золушка) Ерте, ерте, ертеде К лбике есімді бір ыз болыпты. Кішкентай кезінде оны анасы айтыс болып кетіпті. Біраз жыл ткен со , кесі екі бойжеткен ызы бар йелге йленіпті. гей шешесі К лбикеге те атал арапты. Ал гей пкелері оны ала та нан ара кешке дейін, р с лдері ал анша ж мыс істеуге м жб рлепті. Олар шін К лбике басыбайлы к іспетті еді. Бірде оларды йіне ша ыру а азы келеді. Ханзада маргиналдан ан шаруашылы ты пайда а беру шін кедей- кепшіктермен бал-карнавал ткізбек болады. К лбикені гей пкелеріне б л о и а ерекше сер етеді. Олар дайды бермеген с лулы ын олмен жасау шін барынша таранып, сыланады. (Біра оларды сиы сыз сырт келбетін рлеп, уреленуді ажеті де жо еді. йткені ертегіде суреттегендей, оларды ебедейсіз оз алысынан са атты зі ж рісінен жа ылатын). Оны гей шешесі де бал а бар ысы келеді. С йтіп К лбикеге арба а жегілген а тиіндей (жа сы метафора, біра кінішке арай, жан-жануарларды орлайды) титы дау а тура келеді. Cinderella There once lived a young wommon named Cinderella, whose natural birth mother had died when Cinderella was but a child. A few years a er, her father married a widow with two older daughters. Cinderella’s mother-of-step treated her very cruelly, and her sisters-of-step made her work very hard, as if she were their own personal unpaid laborer. One day an invita on arrived at their house. The prince was celebra ng his exploita on of the dispossessed and marginalized peasantry by throwing a fancy dress ball. Cinderella’s sisters-of-step were very excited to be invited to the palace. They began to plan the expensive clothes they would use to alter and enslave their natural body images to emulate an unrealis c standard of feminine beauty. (It was especially unrealis c in their case, as they were di erently visaged enough to stop a clock.) Her

mother-of-step also planned to go to the ball, so Cinderella was. Джек ж не бұршақ ағашы (Джек и бобовое дерево) Ерте, ерте, ертеде ша ын фермада Джек атты кішкентай бала мір с ріпті. Фермада ол анасымен бірге т рыпты. Олар шаруашылы ты д гелетіп кетуді к зін таппапты (экономикалы белсенділікті арапайым салаларынан ма рым ал ан). здеріні ж пыны тіршілігінен атты ысылатын. К ндерді бір к нінде Джекті анасы сиырды ала а апарып, оны барынша ымбат ба а а сатуды тапсырады. Б ан дейін здеріне адал жануарды аншама игілікке кенелтіп, л ззат сыйла аны мыт болды! Олар шелектеп ішкен ас та т к с тті де бір с тте мытты. Олар сиыр жапасымен ба шаларын ты айт анын да естен шы арды! Б дан былай сиыр оларды жекеменшігіні бір б лшегі іспетті ана к рінді. Жануарларды да адамдар сия ты ы а ие екенін (б лкім одан да арты ) т сіне ойма ан Джек анасыны б йры ын орындайды. Жол-ж некей ол арт си ыршы-вегетарианды кездестіреді. Ол Джекке сиыр с тін ішіп, етін жесе, андай ауіпке тап болатыны ж нінде гімелеп береді. Jack and the Beanstalk Once upon a me, on a li le farm, there lived a boy named Jack. He lived on farm with his mother, and they were very excluded from the normal circles of economic ac vity. This cruel reality kept them in straits of direness, un l one day Jack’s mother told him to take the family cow into town and sell it for as much as he could. Never mind the thousands of gallons of milk they had stolen from her! Never mind the hours of pleasure their animal companion had provided! And forget about the manure they had appropriated for their garden! She was now just another piece of property to them. Jack, who didn’t realize that nonhuman animal have as many rights as human animals – perhaps even more – did as his mother asked. On his way to town, Jack met an old magic vegetarian, who warned Jack of the dangers of ea ng beef and dairy products. Келтірілген м тіндер т сіндіруді ажет етпейді. Назарлары ызды б ан дейін алыптас ан с здерді «саяси т р ыдан т зетілген» н с аларына ана аудар ымыз келеді. Snow White пен Белоснежка (А ша ар) с здері екі тілде де д рыс беріліп т р ан жо . йткені, white ж не бело – (а ) с здері «а » – жа сы, « ара» жаман деген идеясы ар ылы н сілшілдік сипат алып т р. Джек пен оны анасыны мірін сипатта ан с ттегі б ан дейін алыптас ан very poor [ те кедей] с зіні орнына very excluded from the normal circles of economic ac vity [экономикалы белсенділікті арапайым салаларынан ма рым алу] с зі олданылып т р. Бас а ертегідегі very poor с зіні орнына саяси т р ыдан д рыс – very economically disadvantaged [экономикалы т р ыдан ысым к рген] с зі олданыл ан.

ш ла туралы ертегіде е кішкентай ла (the smallest) т мендегідей сипаттал ан: this goat was the least chronologically accomplished of the siblings and thus had achieved the least superiority in size [б л ла зге а айындарымен салыстыр анда хронологиялы т р ыдан дамуы тежелді, с йтіп ажетті к лемге жете алмады]». К лбикені с ынсыз пкелері di erently visaged [сымбаты стандарт а сай емес], ал демі А ша ар «ба аламау» за ымен – understatement: not at all unpleasant to look at [к рер к зге с йкімсіз] деп аударылды. рине, ызыл телпекті себетінде саяси т р ыдан ате самсалар мен майлар бол ан жо . Онда ызыл телпек жесіне т сіндіре кететін a basket of fresh fruit and mineral water, себетте жеміс-жидектер мен минерал суларды болуыны зі т сінікті: Red Riding Hood entered the co age and said: «Grandma, I have brought you some fat-free, sodium-free snacks» [ ызыл телпек йге кіріп: « же, мен сізге майсыз, натрийсіз самсалар келдім» деп дауыстайды]. Тілді дамытуды ба ыты ретінде саяси ателікке бой рмау к птеген сауалдар мен к м нді, сынды тудырды. рине, тілде стилистикалы бейтарап « оры тарды» жасау с здерді жа а коннотация а ие болу м мкіндігін арттырады, б л немі жа ымсыз сипатта беле алып жатады. Халы аралы д режедегі советтік лингвист профессор О.С. Ахманованы лингвистикалы мектебінде осындай эксперимент жасал ан еді. О.С. Ахманова мен оны ш кірттері (осы жолдарды авторы мен де ш кірттеріні бірі бол анымды ма танышпен атап ткім келеді) лингводидактикалы ж не лингвопрагматикалы ма сатта а ылшын тіліні «The English We Use» о улы ыны н с асын жасап шы ты. Б л н с аулы та ы кейбір ерекше н тижелер О.С. Ахманова мен Р. Идзелисаны «What is the English We Use?»161 атты кітабында, И.М. Магидованы 21 докторлы диссертациясында, зге де к птеген диссертациялар мен Ахманованы лингвистикалы мектебіні ылыми ма алаларында пайдаланылды. Зерттеу п ні а ылшын тілі – шет тілі ретінде екі т рде сынылады: 1) The English We Speak About, я ни а ылшын тілін йрену машы ына (recogni on skills) – о у ж не о ы аны ды абылдай білу машы ына ба ыттау; 2) The English We Use – с йлеу (produc on skills) машы ын дамыту а ба ыттал ан а ылшын тілі – жазу ж не с йлеу. А ылшын тілі о улы ыны б л н с асыны (И.М. Магидованы терминологиясы бойынша, прагмалингвистикалы стиль) негізінде модельденген м тіндер жатыр. Модельденген м тін дегеніміз – шетелдік тіл йренуші к шіруге, жаттау а ж не пайдалану а келмейтін ылыми принциптер бойынша жасал ан м тін; онда ы рбір с з, рбір с з тіркесі, рбір грамматикалы форма (ауызша т рде – рбір дыбыс) – лгі ретінде берілуі керек, я ни азіргі заман нормаларыны формасы т р ысынан таза рі д рыс сыныл ан тіл. Тілді жо арыда ы негізгі екі «т рі» – бізді с йлейтін тіл туралы ж не с йлейтін тілімізді екі т рлі ызметтік стилін (к ркемдік ж не ылыми), сондай-а тілді е ма ызды функциясы – сер ету мен а параттандыруды к рсетеді. The English We Use, «біз пайдаланатын а ылшын тілі» – а ылшын тілін шет тілі ретінде йретуге арнал ан о улы н с асы, стилистикалы т р ыдан бейтарап, ылыми т рде с згіден ткен, шетелдіктер шін « ауіпсіз» о улы тарды тілі,

лингафон курстары т.т. тілді белсенді игеруге, тілді ауызша ж не жазбаша да дыларын дамыту а ба ыттал ан. 70–80-жылдары ММУ-ді филология факультетіні а ылшын тілі кафедрасы тілді осындай рт рлілігіне арнал ан жалпы филология мен лингвистика бойынша к птеген о у ралдарын басып шы арды. Cаяси деп т р ысынан б л идея те д рыс рі игілікті, ылыми негізделген іс бол ан еді (біз мы тымыз, с йлей аламыз дей т ра, білгенімізді с йлеуде олдана алмай алатын ы айсыз жа дайлар а тап болмас шін а ылшын тілін арнайы лгімен йрену керегін т сінуіміз ажет болды). Біра оры - оршауда ал ан олданыста ы тіл шекараларды быт-шытын шы арды. Стилистикалы т р ыдан та дал ан бейтарап фразалар кафедраны пия кілт с зіне айналып, коннотациясын р са а ж гіртті, оларды пайдалану белгілі бір ма сатты к здеді, с йтіп жиі к лкіге шырап отырды. М селен, «the problem has not received all the a en on it deserves» [м селе ажетті де гейде зерттелмеді] секілді бірдей жаттанды ыр а пен айтылатын негізгі фразалар к лкілі естіліп, пия, жалпы, кілт с зге айналып, к іл к теру объектісі болды. Алайда біз та дап ал ан идея д рыс еді. Сол себепті де, ол идеядан бас тарта алмады , бас тартуды сынып та отыр ан жо пыз. Б л оны модификациялауды, біршама икемді т рде пайдалануды, лексиканы « оры ты » атал оршауына ты паламай, жа а формаларды енгізуді тым жылдамдатпай, кез келген м селені шет-шегін ойлай отырып енгізу ажеттігін сезіндірді. Тілді саяси дебі жеке т л аны ы ы мен адір- асиетін ор ау а ба ыттал ан. Сонды тан да адамзатты рт рлі шектен тыс санасыз рекеттерін тілмен діптеп немесе тілді лас, ащы, шіріген німні демі орауышы болуына жол бермеу керек. Саяси дептілікті кін ла ан м ндай м селелер о амды ж не ылыми баспас зде алыптасып лгерді. С.С. Аверинцевті с зінше, Умберто Эко саяси дептілікті б гінгі толерантты ты ас жауы деп есептейді. Саясатты , экономика мен м дениетті барлы к ш-жігері ба ыттал ан батыс идеологиясыны негізі – адамны т л алы асиетіне деген т ра ты ынта- ы ыласты н тижесінде а ылшын тілі орыс тіліне ара анда (мынаны ара ыз!) мейрімдірек, сыпайыра ж не адами асиеттерге толы. Ресейдегі индивидуализмді (б л с зді зі орыс тілінде жа ымсыз коннотация а ие) жо а шы арып, коллективизмді спеттейтін идеологиядан зге нені к туге болады?! Орыс тілі адамгершілік негіздері ж не жекелеген адам а деген сезімге толы арым- атынасты білдіретін с здермен уреленбейді. Мені рдасым, ріптесім, А Ш-та тарих п ніні профессоры Питер Запп белгілі бір жас а жеткенде ол жеткізген жетістігі – «к п жылды е бегі шін» к птеген моральды ж не материалды же ілдіктер беретін golden passport – «алтын паспорт а» ие болды. Ал мен 55 жасымда со ан сас жат, я ни зейнеткер ку лігін алдым. Оны бірінші бетінде б л жатты алу а ниеттілерді ынты тырады деген шы ар «зейнета ы к рілікке жеткені шін берілді» деп жазыл ан. Б л жат ма ан біраз же ілдіктер берсе де (м селен, М скеуде о амды к лікте а ысыз ж ре аламын), онда ы саяси сыпайылы ты болмауы, м селені т тесінен д к еткізіп ойып алуы мені к іл к йімді к пке дейін жабыр атып ж рді.

Та ы бір мысал. ММУ-де ызметкерлерді жала ысы мен лауазымдары айта аралып жатты. Осы нау анны н тижесінде, ММУ-ді тарих факультетінде а а редактор ызметін ат аратын мені ріптесім « шінші д режелі тарихшы» санатына тіп, жала ысы сті. Біра жала ысыны артуы оны тыныштандырмады: жа а санатты д рыс аталмауы (« шінші д реже» « шінші сорт» секілді естілді) оны жылау а дейін жеткізді. А ылшын тілі адамды ренжітпеу жа ын к бірек ескереді. Антоним с здерді «жа ымсыз» сы арларынан бойын аула стайды: good – bad [жа сы – жаман], present – absent [бар – жо ]. А ылшын тіліні те ертеден келе жат ан белгілі мектебі Interna onal House тіл йренушілерді жазбаша ж мыстарын тексергенде good с зіні антонимі ретінде к ткендегідей bad с зі кездеспеген, керісінше, bad с зіні орнына to think about [ол туралы ойлау] с з тіркесі жазылып, одан кейін барып ж мысты кемшіліктері тізілген. А ылшын тілін йрету секілді психологиялы н зік д ниеде йренушілер йрену п нінен ж ректері шайлы ып алмас шін, зін- зі нашар сезіну комплексін, б тен тілді , б тен м дениет пен б тен лемні территориясына енген кездегі ор ынышы мен сенімсіздігін тере детпеу шін олар а те сезімталды пен, ерекше назармен к іл б лінуі керек. Ол туралы ойласа , to think about рі арай тар жол, тай а кешумен ж руге жол ашады. А ылшынтілді ресми жаттарда: комитеттер, ауымдасты тар, конференциялар жиылысыны рт рлі хаттамаларында – атысушыларды бар-жо ын т гендеп, олын ойдыру барысында орыс тіліндегі «присутствовали» ( атысты, бар) с зіне с йкес келетін present с зімен бірге оны антонимі к ткендегідей absent с зі емес, apologies с зі, я ни «жиналыс а атыса алма аны шін кешірім с райды» олданылады. Сіз б л жиналыс а атыса алма аны ыз шін кешірім с рамаса ыз да, б л жиылысты елемесе із де, а ылшын тілі Сізді барынша сыпайы рі м дениетті етіп к рсетуге тырысады. Орыс тілі ондай к ркемдікке рі сыпайылы а жете ой ан жо , дегенмен «батыс ы палы» зіні дегеніне жетіп, кейбір згерістерді келуде. М селен, Шет тілдері факультетіні доценті Е.В.Маринина диссертация ор ау барысында оппонентіні пікірі туралы: «Оппонентімні пікірінде мені ж мысымны позитивті рі таласты т стары к рініс тап ан екен», – дейді олданыста ы негативті антоним с зінен бойын аула стап. Совет заманыны орыс тілі жеке адамны жым м ддесіне ба ынуы тиіс идеологиясын д ріптеді. Адамдарды зара арым- атынасы жылы рі рмет к рсету де гейіне дейін к теріле алмады. М алім – о ушы, д рігер – сыр ат, офицер – солдат арым- атынасы б йры а, команда а негізделіп, оны орындалуы шарт еді. Тек бір ана мысал келтірейін. 60-жылдары ММУ-ді филология факультетіні сахнасында ойыл ан ойылымда студенттік педагогикалы т жірибе жетекші- діскері мектептегі саба ты тал ылайды: Практикант ыз: алай болды діскер: Жа сы Практикант ыз: Мен атты оры тым діскер: Тек мектеп о ушыларына ра мет айту педагогті ылы ы емес

Феминизм лі жете ойма ан орыс тілі « йел м селесіне» келгенде лі к нге дейін «еркек шовинизмі» позициясында: орыс тілінде еркектер йленеді немесе йелді алады, ал йелдер – к йеуге шы ады, я ни к йеуіні артына ты ылады. Постке естік орыс идеологияны згеруіне байланысты (келесі б лімді ара ыз), т бегейлі згерістер ж ріп жатыр. Алайда «саяси сыпайылы » тілді ірі оз алысы ретінде енді ана к рініс беріп, зірше эвфемизмдер т р ысынан дамуда. М селен, «аборт» «ж ктілікті то тату» деп жарнамалануда. Горький а ыбастарын (Горьковские босяки) 20–30 жылдары йсіздер мен панасыздар ы ыстырып тастады. Кейін б л с здер йсіздер мен панасыздарды жо алуымен бірге айналыстан шы ып алды, ал постке естік Ресейде оларды айта пайда болуына байланысты олданыс а бомж деген милициялы термин (т ратын жері жо с зіні ыс артыл ан т рі – без определенного места жительства) енді. Одан бомжиха, бомжевать т.т. с здері туындады. Сонымен екі тілді салыстыра келе, а ылшын тіліні адам а деген арым- атынасы сыпайы, ам ор, сезімтал екенін ай ын бай аймыз, керісінше орыс тілі арама- айшы идеология серінен м ндай сыпайылы пен дептілікті к зге ілмейді. Алайда а ылшын тіліні ке олданыста ы материалын йрену тілді шынайы тамыры мен идеологиясын ж не тілді о ан сай реакциясын ай ындайды. Негізінен а ылшын тіліні сыпайылы ы коммерциялы мотивтен туында ан. Батыс идеологиясыны негізінде жекелеген адам болаша та оны клиенті, сатып алушысы, абоненті немесе жолаушысы болуы м мкін деген идея жатыр. Сол себепті осы клиентті (сатып алушыны, т.т.) д кені е, компания мен йымы а тарту шін ор ытпау, ркітпеу керек, зіне тартып, жа ындату, м пелеу керек, ажет болса о ан бірде е сатып не одан бірде е сатып алу керек. Б л адам-клиентке арнал ан коммерциялы сыпайылы ж не коммерциялы ам орлы . Б л м селеде а ылшын тілі жо ары шеберлік де гейіне жетіп отыр. М селен, к лікті р т ріні жолаушылары 1) rst class [бірінші д реже] – б л лкен бедел, бірінші д реже адамны беделін зіні ж не згені алдында к тереді; 2) business (club) class [бизнес-д реже (клуб)] – б л да та даулылар, біра д режесі алды ымен салыстыр анда с л т мен, со ан сай билеттер де арзандау; 3) ал андары, біра екінші д реже емес. Екінші д реже деген м лдем бол ан емес. Клиент екінші д режені немесе екінші сортты адамы бол ысы келмейді. Сол себепті де бірінші немесе бизнес-класстан тыс ал ан ша жолаушылары, economy class [эконом класс] жолаушылары аталады ( немді болу ят емес, керісінше ма таныш), ал темір жол к лігіні жолаушылары шін – standard class [стандарт класс] жолаушылары аталады. Standard – дегеніміз де жа сы, барлы ы стандартты. Алайда ша та бірінші д режелі емес жолаушыларды намысына тимес шін рі клиенттерден айырылып алмас шін, бірінші д режелі салонда: First cabin customers [бірінші кабина жолаушылары] деп жазылады (аталады).

Ірі денелі (толы адам) сатып алушыларды тарту шін, д рысыра ы, олардан айырылып алмас шін д кендерді иелері мен директорлары ма дайшада ы жазуларына жа ымды, комплиментті, намды с здерді ойлап табуда шеберлік таныт ан: BIB – Big Is Beau ful [Ірі болу дегеніміз – ажап ой] с зінен ыс артыл ан; Renoir Collec on [ренуар коллекциясы]. Б рі на ты ойластырыл ан: ренуар йелдері – ыз ылт, н зік, томпа . «Рубенс коллекциясы» б дан г рі нашарлау естілер еді. Телефон тарифі де клиенттерді «сезіміне» орай б лінеді. Ол cheap [арзан] болуы м мкін. Б л клиент шін тиімді, клиент риза. Келесі разряд – ымбаттау – та ы да сол бейтарап standard [стандарт] с зімен рленген. А ыры, ымбатты ы жа ынан е жо ары разряд cheap [арзан] с зіні антонимі expensive [ ымбат] болуы керек ой, біра б л коммерциялы т р ыдан дептілік болмайды, ымбат деп жазса «ма дай а» со ыдай тиген болар еді. С йтіп, е ымбат телефон уа ыты peak [пик] деп аталды. Кір жуу нта тары ш т рлі дорбада сатылады: small [кішкентай], medium [орта], біра адамды ркітетін large [ лкен] с зіні орнына одан г рі дептілеу рі жа ымды family [отбасылы ] немесе мультипликациялы кейіпкер с йкімді піл баласыны атымен Jumbo [Джамбо] деп атайды. Тіпті тіс щеткаларыны зі те сыпайылы пен сатылады: for small teeth – с т тістер шін, for standard teeth – стандарт тістер шін, біра а ылшын тілінде ірі ( лкен) тістер м лдем болмайды, б л бет лпетіні с лулы ы жайында т сінікке айшы келеді, сол себепті со ы размер – for regular teeth – арапайым, нормал, д рыс (regular с зі тура осылай аударылады) тістерге арнал ан деп аталады. Сигареттер де big те, large де – лкен де, ірі де лшем болмайды. Б лай деу м лдем тура ма ынада болар еді. Сонды тан сигареттер King size – король лшемі деп аталады. Сатып алушыны тарту ма сатында тауарды сипаттауда шынайы тері – real, genuine, natural leather с здерін олданады. Ая киімді немесе киімдерді сипаттауда міндетті т рде ескертілуі тиіс. Алайда шынайы емес, жасанды тері орыс тілінде ана жасанды, синтетикалы , теріні алмастырушы с здерімен берілуі м мкін. Біра а ылшын тілі ешуа ытта ar cia с зіне де, synthe c с зіне де жол бермейді. Шынайы теріні антонимі man-made – с збе-с з «адам олымен жасал ан» – орыс тіліне аудару а келмейді. Орыс німдерін маркалауды зі еш андай коммерциялы дептілікті ескермейді: дейін жарамды рі арай мерзімі жазылады. Демек, одан кейін жарамсыз деген ойды береді. С йтіп, сатып алушы б л німді жарамдылы мерзімі ткен к ннен

бастап сатып алмайды. А ылшын тілі б л т р ыдан аса ыпты сыныс жасайды рі зілді-кесілді болмайды демейді: Best before [осы уа ыт а дейін олдан ан абзал] – сосын мерзімі к рсетіледі. Біра б л – best, жарамдылы мерзімін жо а шы армайтын керемет д реже. Егер be er [арты ] салыстырмалы шырайды беретін болса, біраз уа ыттан кейін жай ана жа ымды шырайды танытатын good [жа сы] с зі олданылуы м мкін. Сонымен, а ылшын тіліні тым сыпайылы ы, оны индивидуум а депті рі ам ор арым- атынасы т мендегі факторлар а негізделген: 1) леуметтік м дениет пен о амды т ртіп де гейіні жо арылы ы; 2) халы ты , жымны жалпы м ддесіне негізделген Ке естік Ресей идеологиясына арама- айшы батыс о амыны жеке т л а культін жо ары оюы мен оны жеке леміні (privacy) негізіне ба ыттал ан идеологиясы мен менталитеті; 3) адамды болаша клиент ретінде арастыратын коммерциялы м дде. Шет тілін йренушілерді леуметтік-м дени, идеологиялы білім компоненті тілдік коммуникацияны д рыс ж не тиімді болуы шін аса ма ызды фактор. М селен, орыс адамына адамдар а деген алыпты арым- атынас, белгілі д режедегі реакцияны шынайылы ы, эмоциялы пен сезімталды т н. арым- атынаста ы ке тарал ан: How are you? [ алы ыз алай?] сауалына а ылшын тілін йренуші орыстілді адам з денсаулы ын, отбасылы жа дайын, ж мыста ы жетістіктері мен жайсызды тарын санамалап, жан-жа ты е жиі тарал ан жауапты берері ха , ал а ылшын тіліндегі м дениетті , лтты мінез- лы пен менталитетті талаптарына сай тек бір жауап ана беріледі: «Fine, thank you [Рахмет, жа сы]», тіпті лім аузында жат ан ба ытсызды зіні берер жауабы осы. How are you? – арым- атынасты р а формуласы, оны со ында гімелесушіні жеке т л асына деген шынайы ызы ушылы т р ан жо , б л атынаста ы жай ана алыпты рдіс. р халы ты , р тілді м дени-тілдік салтын білмейінше, м дениетаралы коммуникация ж зеге аспайды, керісінше, м дениеттер а ты ысына жол беріледі. Шетелдіктер орыстарды жан-жа ты толы берген жауабын т сінбейді, орыстар оларды елемегеніне ренжиді. Б л с йкессіздікті А.В. Павловская былай т сіндіреді: «А айынгершілік ж не жымды сезім орыстарды лтты мінез- л ында ы к птеген згешеліктерді тууына себепші болды. Адамдар арасында ы арым- атынас Ресейде бейресми сипат а ие, досты т сінігі те жо ары ба аланады. деттегі « алы алай?» сауалына орыс танысы нан толы рі жан-жа ты жауап алу а дайын болы ыз. Шетелдіктерді б л жа дайда ы ресмилігі орыстарды жиі ренжітеді. М скеуді «Современник» театрыны белгілі режиссері Г. Волчек Америкада бол ан кезінде зінше эксперимент ж ргізгендігі туралы баяндайды. «How are you?» деген сауал а ол асы ыс «Мені к йеуім су а кетіп алды» деп жауап береді. О ан деттегідей «Естігеніме уаныштымын» деген жауап алады. М селе жа дайды шынды а с йкестігінде емес, шетелдерге к п саяхаттайтын, о ы ан, білімді, біра жа дай а орыс салт-д ст ріні ерекшелігімен ма ыз беретін белгілі адамны ренішінде162.

Орыс тілі турашылды ымен, зілді-кесілді на тылы ымен ерекшеленеді, сол себепті а ылшын тілін йренуші адам детте of course [ рине] с зін жиі олдану ар ылы леуметтік-м дени ателікке бой рады. Орыс тілінде б л с з сауал а, тінішке жауап ретінде толы тай д рыс рі сергек естіледі. А ылшынтілді о ам шін of course с зіні д л, б лжымайтын на ты ма ынасы бар ол рі ренішті де білдіреді: б л белгілі д ние ой, сіз шынымен осыны т сінбей отырсыз ба, лде со ан а ылы ыз бен сауаты ыз жетпей отыр ма деген ма ынаны береді. Сол себепті, of course с зін олдан анда те абай бол ан ж н: естері ізге салайын, леуметтік- м дени ателіктер тілдік а атты тардан г рі жан а аттыра батады. Ресми (формалды) сыпайылы – а ылшынтілді о амны ай ын ерекшелігі. «Tea or co ee? [Шай ма, кофе ме?]» сауалына жай ана «Tea [Шай]» деп жауап бермеу керек, міндетті т рде please с зін осу л зім: «Tea, please [«Мархабат, шай»]. «Black or white? [ ара ма, лде с т ат аны ма?]» – «Black, please [Мархабат, арасын]». Бас тарт ан жа дайда thank you [ра метті] осу керек, алайда не шін бас тарт аны ызды т сіндіріп жатуды ажеті жо . М селен, «Sugar? [ антпен?]» деген сауал а: «No, thank you [Жо , ра мет]» деп жауап берген д рыс болар. Б л на а ылшын тіліндегі жауап: ыс а, аны рі сыпайы. «Thank you, but I don’t eat sugar. They say, it is harmful [Рахмет, мен антсыз ішемін. Ол денсаулы а зиян дейді ой]» деген жауап грамматикалы ж не лексикалы т р ыдан д рысты ына арамастан, м дениет пен менталитет т р ысынан онша жарасымды емес. М дениетаралы арым- атынас проблемаларында са м селе жо . См.: To the Youth of Japan // W. Faulkner. Essays, Speeches and Public Le ers. Ed. by James B. Meriwether. New York, 1965, p. 82–86. В Ганичев Из Англии, но не о ней // Завтра, 1998, 37 (250). Speech by Richard Dreyfuss to the 1996 American Federa on of Teachers Conven on. Cincinna , Ohio, August 4, 1996. Los Angeles, [1996], p. 2. Сонда См.: В П Белянин. Речевое поведение русских и попытки реконструкции русской ментальности // IX Международный Конгресс МАПРЯЛ. Русский язык, литература и культура на рубеже веков. Т. 2. Братислава, 1999. Т Г Добросклонская Словосочетание как признак функционального стиля. Канд. дисс. М., 1980. «Have a nice day! – typical American English gree ng o en seemingly used to encourage customers to return to an outlet [«Жа сы к ндер тілеймін!» (с збе-с з, сені к ндері жайлы болсын!) – на ыз америкалы -а ылшынша амандасу, келушілер б л жерге та ы келуі шін олданылатын сия ты к рінеді]» (A.M.Russell. Handouts of the lecture: Recent American Borrowings from American English in Bri sh English. 5 May 1993, Faculty of Foreign Languages, Moscow State University). А В Павловская Как иметь дело с русскими // Путеводитель по России для деловых людей. – М., 2003. 18 б. Аргументы и факты. 1996. 17. Знамя, 1991. 6. 195 б. Аргументы и факты, 1996. 17. On Privacy (The American Dream: what Happened to It?) // W. Faulkner. Op. cit., p. 67. J B Thompson Studies in the Theory of Ideology. Polity Press, 1984, p. 2.

П Л Коробка Идиоматическая фразеология как лингводидактическая проблема. Канд. дисс. МГУ, факультет иностранных языков. – М., 1998. 124–126 бб. А Мустайоки ІХ Международный Конгресс МАПРЯЛ, Братислав, 1999. 3 Трестерова Некоторые особенности русского менталитета и их отражение в некоторых особенностях русского языка // IX Международный Конгресс МАПРЯЛ. Русский язык, литература и культура на рубеже веков. Т. 2. Братислава, 1999, 179 б. S Ter Minasova Lahguage, linguis cs and Life (А view from Russia). Moskow, 1996, p. 120–122. S Ter Minasova Lahguage, linguis cs and Life (А view from Russia). Moskow, 1996, p. 120–122. P D James Shroud for a Nigh ngale. London, 1989, p. 192. J F Gardner Poli cally Correct Bed me Stories. New York, Toronto, Oxford, Singapore, Sydney, 1994. O Akhmanova R F Idzelis What is the English We Use? Moscow, 1978. А В Павловская Как делать бизнес в России. Путеводитель для деловых людей. (В печати).

III тарау. Мәдениеттер тоғысы және тоғысу мәдениеті (Ақпараттық- реттеуші мақсаттағы мәтіндер арқылы жеке тұлғаны қалыптастыру) 1 М селені ойылуы Кітапты аты айтып т р андай, ол толы ымен м дениетаралы коммуникация а, я ни м дениеттер то ысына арнал ан. Б л б лім де сол м селеге арналып отыр. Біра м нда ы басты гіме м дениеттер то ысы емес, керісінше то ысу м дениеті жайында болма . Тарауды уезді атауымен атар (дегенмен оны тым ерекше дей алмаймыз: Р. Якобсонны «Поэзия грамматикасы мен грамматика поэзиясы» кітабынан кейін б л модель ораштау к рінді), то ысу тіл мен м дениетті зара ы палдасты ы саласына к бірек назар аударады. « о амды т л аны» алыптастыруда б л саланы ы палы аса зор бол анына арамастан, те аз зерттелгені та алдырады. Б л арна ркениетті о ам деп аталатын лемде прогреске м лде жатпайтын р илы с з рсаудан т ратын т пн с алармен адамды оршап алады: « ркениеттілік» аншалы ты жо ары болса, с з де соншалы ты к п. Осы ан орай, екі т рлі лебіз ой а оралады. Бірі – мені бала к ннен бергі досым Алик Карельскийді жары а шы па ан ле іні бірінші жолдары (филология ылымдарыны докторы, профессор, дебиет сыншысы, аудармашы, а ын Альберт Викторович Карельский, 1994 жылы кенеттен д ние салды): Человека всегда окружают слова Иногда как смола иногда как трава ( р ашанда адамды с з орша ан Кейде ара шайырдай кейде ш птей)

Екіншісі – неміс дебиетіні классигі Э.Т.А. Гофманны : «М дениет скен сайын, бостанды та азая бермек» («Je mehr Kultur, desto weniger Freiheit») деген пікірі. Демек, адамды немі с з оршап ж реді, с з к бейген сайын еркіндік азаяды, біра м дениет артады. Бізді орша ан с здер мен м тіндер, сансыз хабарландырулар, н с аулы тар, ндеулер, инструкциялар мен постерлер, плакаттар бізді мінез- л ымызды реттеп ана оймайды, рбір адамымызды аны тайды, тек ана а параттандырмайды, сонымен бірге тыйым салады, р сат береді, оятады, са тандырады, тінеді, ор ытады, міттендіреді, сондай-а бізді мір с ру салтымызды, менталитетімізді, лтты мінезімізді аны тайды. Демек, леуметтік лемді, бізді б л лемні кілі ретінде на ты т л а етіп алыптастырады. Шын м нісінде, бізді о амды т ртібіміз бен леуметтік «имиджіміз» ( азір орыс тілінде осылай с йлеу детке айнал ан) біз т йсініп болмайтын а идалармен ай ындалады. Ол ережелер бізге сол с тте сол жерде нені жасау, нені жасамау керек екеніне жол сілтейді. Демек, то ысу м дениеті – адам а а паратты -реттеу лексикасыны м дени ы палын ашушы метафора. Тілді б л абаты аса ау ымды ж не алуан т рлі («м дениет к бейген сайын...»), сол себепті де б л ж мыста оны кейбір т рлері – бейнені толы тыру ма сатында ж не о ан назар аударту шін ана стірт аталып тіледі. Ал ал андарына жан-жа ты то талатын боламыз.