«Тіл және мәдениетаралық коммуникация»

2 К шелерді атауы Сонымен, сіз к шелер иылысында т рсыз дейік. Бірінші кезекте сізді к зі ізге иылыс ан к шелерді атаулары т седі. К ше атауларыны м дени семантикасы ж не оларды адам д ниетанымы мен м дени орыны алыптасуына ы палы топономика бойынша жеткілікті зерттелді. Сонды тан б л м селені жан-жа ты тал ылауды ажеті де жо . Тек олар а ыс аша ана то талып тейік. Ресейді ХХ асырда ы тарихы осы салада тамаша (лингвистикалы к з арас т р ысынан) рі мейлінше т рпайы (м дениет пен этика ж не мораль т р ысынан) мысалдар сынады. А.Синявскийді айтуынша, 1917 жыл ы революция б кіл лемні атауын згертті: оны кітабында ы ке ес тілі туралы тарау: «Переименованный мир» («Атауы згерген лем») – «The Renamed World»163 деп аталды. алалар, облыстар мен к ше атаулары т гел згерді. К ше аттары белгілі о и алар мен жа а мірді реалияларын йгілейтін атаулармен ауыстырылды, бірінші кезекте – орыс ж не зге де халы тарды революция айраткерлері мен батырларын м гі есте са тауды ма сат етті. Н тижесінде КСРО-ны елдімекендерінде к шелерді лдебір «міндетті атары» пайда болды: барлы де гейдегі алалар мен елдімекендерді басым к пшілігіні орталы к шелеріні атауы – Ленин деп аталды. Орталы ала да Ленин атымен спеттелді (ала ны а ортасында Ленинні алып ескерткіші т ратын), кейде Еркіндік немесе Же іс ала ы деген секілді ерлікті ас а тат ан атаулар да кездесіп алады. Советтік билікті ал аш ы жылдарында Роза Люксембург, Карл Либкнехт, Урицкий, Маркс, Энгельс, кейде Маркс-Энгельс, Красноармейская, Советская атауларымен жа ар ан к ше атауы рбір алада ( азір де біразында кездеседі) бар еді. «Большая Пионерская, бывшая Малая Дворянская», «тупик Х партсъезда» секілді б л атауларды жуала ан зілдер де аз болмады. 1967 жылы М скеуде Манежный ала ын Октябрьді 50-жылды ы атауымен згерткендегі жалпы наразылы реакциясы лі есімде. айта ру, я ни бізді асырымызды 90-жылдары кейде ескі

атауларды алпына келтіру ар ылы (соны атарында совет заманында жа ымсыз коннотация а ие бол ан «Лубянка» атауы да бар: неге екенін айдам, М К (мемлекеттік ауіпсіздік комитеті – КГБ) Дзержинский ала ымен емес, Лубянкамен еске т сетін), кейде жа а атауларды енгізу ар ылы згертілген атауларды айта згертумен айналысты. Екі процесс те, я ни атауларды згерту ж не згертілген атауларды айта згерту немесе алпына келтіру – белгілі де гейде м дени- идеологиялы сипат а ие. С йтіп, белгілі де гейде жа а м дени- идеологиялы лемді жасайды, б рын ы атаулар мен б рын ы ж йеден ада рпа тар ндылы ын алыптастырады. Атауларды айта- айта ауыстырып, згертуді м дени, психологиялы , идеологиялы к рделі дерістерін рлеген бірнеше мысал (Оксана Ксензенко материалдарынан) келтірелік. Біз арта адамнан: – Незалежность ала ына алай бару а болады? – деп с рады . Ол: – Революция ала ына ма? – деп айталап с рады. – Жо , Незалежность ала ына, – дейміз біз оны ала ны б рын ы атауын айтып т р анын ескермей. – Ондайды білмейді екенмін, – деді ол. Рязань к ктем 2000 жыл К ше, ала атауларыны жиі ауыстырылуы ж не алалы билікті згеруі – алада бір-біріне абаттас ан атаулар жазыл ан та тайшаларды пайда болуына алып келді: пл. Ленина/Соборная пл. Атауларды згерту процесі интернационалды сипат а ие, ол тек Ресейге ана т н былыс емес. Салоникиде ткен лингвистика а арнал ан конференция а атыс ан едік. Онда Грецияны жеке республика ретінде жариялан анынан кейінгі згертілген атауларын т мендегі материалда сынып отырмыз. Салоникиді орталы к шелері: Ethnikis aminis – лтты ор аныс (б рын ы Софья Королева к шесі), Ethnikis anoistasseos – лтты к теріліс, Angelaki – скери генералды аты, Nikis – Же іс, Tri s Septemvriou – шінші ырк йек, Leoforos Stratou – Армия да ылы. Толы тай ал анда,

Салоникидегі к ше атаулары Ежелгі Греция мен Византияны киелі атаулары мен айраткерлеріні , батырларыны , Грецияны т уелсіздігі шін к рескен батырларыны есімдерімен ж не осы ан атысы бар о и аларды м гілік есте алдыру ма сатында ойыл ан. А Ш-та ы к ше атауларыны да тарихы ызы . Тарихы да, ел ретінде алыптасуы да ерекше б л ел тарих сахнасына со ы 200 жылда ана пайда болды. Еуропалы , азиялы ж не зге елдерді со ыста, бас ыншылы та, жо шылы та сті, сол себепті де стихия, бейберекеттік оларды басында да бар. А Ш бас алармен салыстыр анда, Америка а жар ын мірді іздеп, ту ан отанын арт а таста ан адамдар ар ылы т р ызылды. лдекімнен к ілі ал ан, лдекімге ренжіген, лдебіреуден ж регі жаралан ан адамдар «америка арманын» іздеп, онда а ылды, мейрімді, діл ж не сем лем жасау шін барды. Сонды тан Америкада ы к шелер атаулары: 1) арнайы рационалды рі прагматикалы т р ыдан ойластырыл ан: параллельдер мен меридиан секілді н мірленген «стриттер» мен «авенюлер», мегаполистегі елдімекенді к рсетеді; немесе 2) ла а жа ымды, поэтикалы тартымды: Cherry Creek [Ж зім айнары]; Cherry Hill [Ж зімді ырат]; Birch Grove [ айы ды то ай]; Myrtle Ave [Мирт авенюі]; Cli side Park [Жартасты ба ша]; Sunset Boulevard [К нбатыс бульвары] та ы бас а атаулар а толы. Осы ретте, бір о и а есіме т сіп отыр. Новосибирскіні жанынан алымдарды , зиялы ауым мен интеллектуалдарды (жаратылыстану, на ты ж не техникалы ылымдар кілі) ша арын, Академиялы алашы ты т р ызды. Арманы ас а романтиктер мен идеалистер здеріне еркіндік берілді деп ойлап, Академиялы алашы ты бас к шесін демі рі ерекше атпен «Алтын ал ап» Золотая Долина деп атайды (Америкада ы «К гейлі ал ап» (Солнечная Долина), серенадалары есіме т сіп кетті). Біра б л атал идеологиялы, з ндылы тар ж йесі бар ке естік кезе болатын. Сонды тан бас к шені алыптас ан т ртіп бойынша, Ленинні атына алмастыру туралы н с ау келеді. лкен дау туындайды. Физиктер мен математиктер б ан т бегейлі арсылы танытып, «Золотая Долина» (Алтын ал ап) атауын, біра аздап згерген атауды алдыруды табандап т рып талап етеді. Новосібір аласыны ресми кілдері мен Академ алашы ты т р ындары зара келісімге келіп, к ше атауын

Золотодолинская деп атауды ж н к реді. Б л атау естір ла а жа ымсыз рі оралымсыз еді ( ара ыз: Красноармейская, Крестовоздвиженская). 3 А паратты реттеуші белгілер Сіз жарнамаларды алы ортасындасыз. Та ырыптары ай айлап, к зге рады… Жарнама тілін лингвистер, м дениеттанушылар мен « о аммен байланыс б ліміні » мамандары (немесе жай ана «паблик рилейшнз», азір жиі олданатын – «пиар») зерттеген лі де здіксіз зерттеп жатыр. М нда біз тілді тал ыламаймыз. Тілді к ілсіздеу, н рі аз, тиімділігі т мен, біра біршама ке тарал ан, ы палды, к шті абаты туралы гімелейтін боламыз. Жо арыда б ны «а паратты реттеуші лексика» деген жа ымсыз атаумен ескертіп ттік. Бізді о амда ы мінез- л ымыз н с аулы тар мен хабарландырулар ар ылы реттелетінін айтып ттім. Адамдарды а параттандыратын б л айнар к здерді т мендегідей классификациялау а болады: 1. Тек қана ақпарат А ылшын тілі: Entrance [Вход – кіру]; Enter (on the bus door) [Вход (на автобусной двери) – кіру (автобус есігінде)]; Exit [Выход – шы у]; Outlet [Торговый центр – сауда орталы ы]; Visitor’s parking [Парковка для посетителей – келушілерге арнал ан т ра ]; Made in USA [Сделано в США – А Ш-та жасал ан]; Operator will open the door [Дверь откроет оператор – есікті оператор ашады]; Shu le doors close in order to proceed to green tra c signal [Двери автобуса закрываются, чтобы автобус мог ехать на зеленый свет светофора – ба даршамны жасыл жары ына ту шін, автобус

есіктері жабылады]; Brief cases and packages are subject to inspec on [портфели и чемоданы подлежат досмотру – портфель, чемодандар тексерілуі тиіс]. Орыс тілі: Вход (Кіру); Выход (Шы у); Запасный выход (Апатты шы у); Места для пассажиров с детьми и инвалидов (Балалы ж не м гедек жолаушылар а арнал ан орын); В кассе справок не дают (Кассада аны тама берілмейді). 2. Нұсқаулық (инструкция) – а паратты не істеу керек екенін н с айтын т рі, белгілі бір іс- рекетке ша ырады. А ылшын тілі: Use northern exit only [Пользуйтесь только северным выходом – тек солт стік есіктен шы ы ыз]; Approved or issued iden ca on card must be displayed while in this building [Находясь в здании, необходимо предъявлять выданные удостоверения – имарат ішінде, берілген ку лікті к рсетуі із керек]; Pull handle to open the door in case of emergency only [Потяните за ручку, чтобы открыть дверь, только при крайней необходимости – аса ажет жа дайда ана есікті ашу шін т т аны тарты ыз]. Орыс тілі: Соблюдайте тишину (Тынышты са та ыздар); Закрывайте за собой дверь (Есікті жауып ж рі із); Берегите лес от пожара (Орманды рттен ор а ыз); Берегите природу (Таби атты аяла); Своевременно оплачивайте проезд (Жола ысын уа ытылы т ле із). 3. Тыйым – а паратты м лдем тыйым сал ан т рі А ылшын тілі: No smoking [Не курить – темекі тарту а болмайды]; It is illegal to smoke anywhere in this sta on [На этой станции в любом месте курение запрещено законом – б л стансада темекі тарту а болмайды];

No smoking except in designated areas [Курение запрещено – за исключением обозначенных мест – белгіленген орындардан тыс жерде темекі тарту а болмайды]; No entrance [Нет входа – кіруге болмайды]; Do not exit any me [Не выходить без разрешения – р сатсыз шы у а болмайды]; Keep out [Не входить – кіруге болмайды]; Fire door. Do not block [Пожарный выход. Не блокировать – рт кезінде шы атын есік. Б геме із.]; No parking [Парковка запрещена – к лік ою а болмайды]; Do not trespass on the railway [На железнодорожные пути не выходить – темір жол а шы у а болмайды]; Орыс тілі: Не курить (Темекі тарту а болмайды); Не сорить (Ластау а болмайды); По газонам не ходить (К галмен ж руге болмайды); Купание запрещено (Шомылу а тиым салын ан); Не влезай убьет ( рмелеме, лтіреді); Не прислоняться (С йенуге болмайды); Не входить (Кіруге болмайды); Посторонним вход воспрещен (Б тен адам а кіруге болмайды); Нет выхода (Есік жабы ). 4. Ескерту: тыйымнан г рі ж мса естілгенімен, ауіпті нышанын танытатын а паратты т рі А ылшын тілі: There is a ... penalty for deliberate misuse [За преднамеренное нарушение предусмотрено наказание. Ережені дейі б з андар а шара олданылады]; Trespassing will be prosecuted [Нарушение границ преследуется по

закону. Шекара ережесін б зу за мен удаланады]; Obstruc ng the door can be dangerous [Заслонять дверь опасно. Есікті к легейлеу ауіпті]; Anyone interfering with the driver of this bus will be prosecuted [Отвлечение внимания водителя автобуса преследуется по закону. Автобус ж ргізушісіні назарын аудару, за мен удаланады]; Tow-away area [Зона буксировки. С йретіп кету зонасы]. Орыс тілі: Осторожно злая собака (Абайла, аба ан ит); Осторожно окрашено (Абайла ыз, боял ан). уелі а ылшын тіліндегі материалдарды сарапталы . Идеологиясы индивидуум а, жеке адам а негізделген о амда адам а б лінген к ілді ерекшелігін бай аймыз. Сол себепті де а ылшын тілі с йлеу ызметіні осы саласында ы с здерге бай, ыра ылау, орыс тілімен салыстыр анда мейрімділеу! (Орыс тілі б л салада енді ана «оянып» келеді, біра б л туралы с л кештеу, уелі а ылшын тіліні табыстарын арастырып к рейік). А ылшынтілді елдерде адамдар а оларды о амда зін- зі стау ы ы мен міндеттерін жан-жа ты ж не аса ыжда аттылы пен т сіндіреді. Жо арыда тізіп ткен формалар: а парат, н с аулы , ескерту, тыйым – адам а деген ілтипатты, коммерциялы м ддені, зіне деген рі з мекемесіне деген ам орлы ты танытады. К птеген хабарландырулар она йде, музейде, ауруханада, жата ханада, к ліктерде зі ді алай стау ажеттігін т сіндіреді. Pedestrians cross when green man is displayed. Help prevent accident. Tower Hamlets Road Safety Unit [Жаяулар ба даршамны жасыл т сі жан анда, жолдан туі тиіс. Б л ауіпті алдын алады. Тауэр Хамлет Роудты ауіпсіздік б лімі]. Лондон метросында: Emergency door [Запасный выход – Апатты жа дайда шы у]. Danger do not use while the train is moving [Опасно! Нельзя пользоваться, когда поезд находится в движении – ауіпті! Пойыз оз алысы кезінде олдану а болмайды!]. Lower window for ven la on [Опустите окно для проветривания – Желдету шін терезені т сірі із].

Penalty ... if you fail to show on demand a valid cket for your en re journey [Не предъявившие по первому требованию билет, действительный на весь путь, будут оштрафованы – Жол билетін талап еткен бойда к рсетпесе, айыпп л салынады]. Priority Seat [Привилегированные места – Арнайы орындар]. Please o er this seat to elderly or disabled people or those carrying children [Пожалуйста, уступите эти места пожилым, инвалидам и людям с детьми – Б л орындарды арт, м гедек ж не балалы жолаушылар а беруі ізді тінеміз]. Please keep your personal belongings and clothing clear of the li doors [Пожалуйста, придерживайте ваши личные вещи и одежду, чтобы они не попали в двери лифта – Жеке заттары ыз бен киімдері ізді жеделсаты есігін ашуына кедергі болмас шін стап т рулары ызды тінеміз]. Do not obstruct li doors [Не загораживайте двери лифта – Лифт есігін ал алама ыз]. Сізге болуы м мкін иынды тарды ескертеді, м селен: 1. Воры, налетчики, плохие люди (Ұрылар, қанды қол қарақшылар, жаман адамдар): Beware: thieves operate in this building [Осторожно: в этом здании орудуют воры (Са болы ыз: б л имаратта рылар бар!]. (Ноттингем университеті). Б кіл т р ындар шін ма ызды хабарлама! Б ан дейін айтыл ан хабарландырулар мен ескертулерге арамастан, бізге лі к нге дейін ішкі есікті ашы алдыратыны туралы м лімедемелер т сіп т рады. Есікті зі із танитын немесе бірнеше рет жолы ан адамдар а ана ашулары ызды с раймыз! Есік сыртында ы адамны имаратта андай да бір шаруасы бар екені рас болса, ол зіне ажет адамды к те т ру а келіседі. Есікті ашпа ыз – сіз оны келесі рбаны болуы ыз бден м мкін! Important no ce to all residents In spite of various no ces/warnings we are s ll receiving reports that the front doors are being opened to all and sundry. Please do not open the door unless you know the person or they have genuine business with you. If the person at the door has a genuine business to be in the residence, they will not mind wai ng un l their contact lets them in.

Do not open the door – the next person to be a acked could be you! Т р ындар, имарат а бейтаныс кісілерді кіргізбеуі ізді с раймыз! Егер олар м нда досы немесе туыс аны т ратынын айтса, сол кісілер здері келіп есік аш анша, к шеде к те т руын тіні із! Б л сізді жеке басы ызды ауіпсіздігі шін ажет. Орналастыру ызметі б лімі, Лондон университеті. Residents, Please do not let anybody you do not know into the building. If they say that a friend or rela on live here ask them to wait outside while the friend/rela on answers the door themselves. This is for your own security. Accommoda on service department The University of London 2. Өрт: Лондон Корольдігіні аурухана орында: рт бола ал ан жа дайда. Егер т тін немесе отты бай аса ыз: 1) рт дабылын осы ыз... 2) ртті с ндіруге рекеттені із (егер б л ауіпсіз болса) 3) Егер, м мкіндік болса, есік-терезелерді жабы ыз 4) имараттан шы ы ыз 5) ауіпсіз орын а жеті із 6) Жинал ан ж ртты санын алы ыз 7) атерге бас тікпе із. Егер, сізге те ажет болмаса, ешуа ытта имарат а айта оралма ыз. Ac on in event of the re. If you discover a re: 1) Operate the re alarm located at ... 2) A empted to ght the re (if safe to do so) 3) Close all the doors and windows (if possible) 4) Evacuate the building 5) Proceed to assemble point located at ... 6) Carry out a head count of assembled personnel 7) Do not take risks. Do not return to the building any reason unless authorized to do so Егер ртті и т тінді бай аса ыз: 1) рт дабылын осы ыз. Дауыс шы пайды, алайда рт с ндірушілер командасын ша ыра аласыз. 2) рт немесе т тінді бай аса ыз, сол имарат ызметкерлеріні біріне ескерті із! 3) ызметкерді немесе т ару ызметіні н с ауларын орында ыз.

4) Т уекел етпе із. If you see re or smoke: 1) Operate the re alarm no sound will be heard but the Fire Brigade will be called. 2) Tell any stu member the loca on of the re or smoke. 3) Follow instruc on from sta or emergency services. 4) Do not take any risks. 3. рт шы у аупі бар жанар-жағармай құю бекеттерінде жазыл ан ережеге сай имылдауы ыз керек: ауіпсіздік. Жанармай те тез т танады. Темекі тарту а, от т тату а болмайды! оз алт ышты шіруі ізді тінеміз! Темекі шегуге болмайтын орын. Safety. Petroleum spirit highly ammable No smoking, no naked light Please switch o engines No smoking area. (Бритиш Петрол жанармай ю бекеті) Сізді ауіпсіздігі із шін ала дайды: шатаспа ыз, жа ылыспа ыз! Ескерту: Назар аудары ыз! Ш ыл баспалда . Warning Watch for the step down. (Варвик амалы) Ескерту: Келушілер шін ашыл ан аббатты ты (католиктер монастыры) біраз б лігінде еден ескі рі ж нделмеген. Ая ы ызды астына арай ж рі із. Warning In several areas open to the public the abbey’s ancient oor is worn and uneven. Please watch your step. ( улие Олбан аббатты ы) Басы ызды терезеден шы арма ыз! Жолаушыларды есіне, басы ызды терезеден шы арма ыз! Б л мірі ізге ауіп т ндіреді!

Passengers are warned not to allow any posi on of the body to extend beyond the bulwark rails. (Сидней портында ы паром) Шынта ы ызды, олы ызды ж не басы ызды терезеден шы арма ыз. Do not place arms, hands or head outside of open window. (Денвередегі серуендеуге арнал ан автобуста, Колорадо) рылыс ала ына барса ыз, каска киюді мытпа ыз. Касканы киі із! Hard hats must be worn. (Ковентридегі рылыс ала ында ы оршауда). Б л ала айда каска мен арнайы етік кию керек. Safety helmets and safety footwear must be worn on this site. (Лондонда ы рылыс ала ы). Б л к рсеткіштер сізге келген жері ізді танып-білу шін ызмет к рсетеді. Б л сізді бейтаныс ортада зі ізді жайсыз, панасыз ж не адасып ал андай сезінбес шін керек: Билет кассаларынан немесе 0171–222 12 34 телефонына о ырау шалу ар ылы (т улік бойы ж мыс істейді), сіз аны тамалы тар мен карталарды ала аласыз. Егер сізге бас а да к мек ажет болатын болса, ызметкерге ж гіні із. Lea ets and maps are also available from the cket o ce or by phoning 0171-222 12 34 (24 hour service). If you require further assistance, please ask a member of the sta . Сізді на ты орны ызды к рсетеді: Орта тап кілдеріні орындары – осы арадан басталады. Standard accommoda on only beyond this point. (Б л платформаны д л осы жерінен І д режелі вагондар орныны ая тал анын білдіреді). Дискотека а алай киіну керек: Кір киіммен келгендерге ызмет к рсетілмейді. People wearing soiled clothes will not be served. Немесе пабта: тінеміз! Бар а кір киім мен лас б те ке киіп келуге болмайды. Please!

No soiled overalls or boots to be worn in the bar Сізге стелі ізді жинап отыруы ызды ескертеді. тінеміз, пайдаланыл ан а аз с лгілерді о ыс ж шігіне таста ыз. зге жолаушыларды да амын ойлай ж рі із – раковинаны олдан аннан кейін с ртуді мытпа ыз! Please put used paper towels in the li er bins provided As a courtesy to other passengers please wipe down the basin a er use. она йлерде сізді оны та да аны ыз а разылы тарын білдіретін рі сізге сынылатын ызмет т рлері жазыл ан буклеттерді жиі к реміз. К рсетілген ызметті сізге на ан, нама анын т птіштеп с райды: Бізді та да аны ыз шін Сізге ризамыз, т ра ты та дауы ыз шін ра мет! Біз сізге й та амдарын, сондай-а а ля карт д мін сынамыз ( з б лме іздегі бізді каталогпен танысы ыз). А парат ызметі. We are delighted to have you staying with us and thank you for your patronage. We o er home-made special es and a la carte dishes. (check our catalogue in your room). Info айырлы та ! Мені атым ____________________________ Мен осы б лмені жинастыратын ызметшімін. Отелімізді та да аны ыз шін ризамын. Егер сізді андайда бір ескертпе із бен ша ымы ыз болса, осы карточканы артына жазып алдыруы ызды тінемін. Олар міндетті т рде ескеріледі. Ра мет. Good morning! My name is ____________________________ I am the gouvernante who looks a er your room and am grateful that you have chosen our hotel for your stay. If you have any remarks to make, please note them on the back of this card. They will be taken into careful considera on. Thank you. Бізді ма сатымыз – барлы она тар а жо ары д режеде ызмет к рсету. Егер Сіз бізді ызметімізді б дан да жа сарту ажет деп тапса ыз немесе ой-пікір, сынысы ыз болса, т менге жазып алдыры ыз.

р сыныс жекелей арастырылады. Ра мет. It is our purpose to provide a high standard of service to all our guests. If you feel that there are ways in which we could improve our product or service or if you have any comments you would like to make, then please note them below. Any comments will be dealt with in con dence. Thank you. Сіз мытша емессіз деген сенімдеміз! Десе де кімет аппаратурасын айтаруы ызды еске саламыз: Жал а ал ан таспалары ыз бен ла аптары ызды айтаруды мытып кеткен жо сыз ба? Оларды бізді ызметкерлерге беруі ізді тінеміз. Have you returned your personal tour tape and headset? If not please hand it in to our sta in the stables shop. рине, болуы м мкін ы айсызды тар жайында да ескертуді мытпайды: Са болы ыз: ар алар адам а шабуыл жасауы м мкін. Beware: Ravens bite. Тауэрдегі (Лондонны тарихи ж дігері) б л хабарландыру – мемлекетті к зету секілді тарихи миссияны ат арушыдай к рінетін йгілі ар аларды амсыз адам а шабуылдауы м мкін екенін к рсетеді. Жер шарыны келесі жартысында да осындай ескертулерден к з с рінеді: Шаяндар а тиіспе із. Ша ып алуы м мкін. Do not touch prawns. They bite. (Сиднейдегі Балы базары, Австралия). Егер андай да бір олайсызды тар туындаса, міндетті т рде кешірім с райды: Эскалаторды к рделі ж ндеуден ткізіп жатуымыз а байла- нысты туында ан олайсызды тар шін кешірім тінеміз. Please accept our apologies for the inconvenience while we carry out a major refurbishment of the escalator (Лондон метросы).

Барлы н с аулар мен тыйымдар, ескертулер стилистикалы т р ыдан бейтарап жазыл ан. Тілді негізгі ызметтеріні бірі – арым- атынас ызметі (the func on of message) – б л жерде мейлінше толы рі ай ын ж зеге асырылып т р. Шынында да, м нда «кіру» деп, анда – «с йенбе» деп жазылса, демек, б дан кіруге болады, анда с йенуге болмайды. Жо арыда атап ткеніміздей, хабарлау ызметі – т ра ты, жиі айтылатын, стилистикалы т р ыдан бейтарап, тілді ауызша ж не жазбаша н с аларында бден илеуі анып жатты ан с з тіркестерінен, ымдардан жасалады. Алайда е йреншікті тіркесті зі белгілі бір жа дайда « мір нышанын танытуы» ( алай дегенмен де, тіл – жанды былыс, оны иелері де тірі адамдар) м мкін. М селен, а паратты сипатта ы «шы у а болмайды» с зіні зі кейбіреулерге депрессиялы сер береді. Мені рбымны айт ан бір гімесі есіме т сіп отыр: «Метродамын. К іл к йім нашар, мірімні быт-шыты шы андай к йдемін. Басымды к терсем, алдымда «Шы у а болмайды» деген жазу т р. рі арай ж рдім. Та ы да сол с з алдымнан кездесті. Сол с тте су а бат ым келді, б рібір шы ар жол жо ой». Себебі, орыс тіліндегі «выход» с зіне к п ма ына сі ірілген. А ылшын тіліндегі No exit [шы ар жол жо ] еш андай ассоциация тудырмайды. йткені б л no way out [ты ыры тан шы ар жол емес]. рине, келтірілген мысалдар лексиканы а паратты -реттеуші ызметін м лдем жо а шы армайды. «Билікті » халы пен атынасуда ы осы т рі рт рлі форма а ие. алай дегенмен де, халы ты о амды т ртіпті ата а идаларын орындау а м жб рлеу керек ой.

С йтіп іске ы пал ету ызметі (the func on of impact) араласа бастайды. о ам дамы ан сайын, оны леуметтік мінез- л ы мен леуметтік «имиджін» ай ындау а, халы пен тікелей ж не ашы арым- атынас жасау а ба ыттал ан осы салада ы рт рлі с зді , ы палды формалары да т рлене т седі, тіл де жандана т седі.

4 А паратты реттеуші лексиканы таралу сер ету т сілдері С йтіп, мірді барлы саласында: с йлеуді м лдем аса , формалды ж не алыптас ан ызмет т рлері (кіру, шы у, темекі тартпа) диалектілік т р ыдан хабарлау ж не ы пал ету ызметін зара ы палдастырады. р тілде негізгі екі рдісті бірлігі мен к ресі ж ріп жатыр: бірі – тіл формалары мен модельдеріні німділігіне негізделген тілді пайдаланушыларды еркін шығармашылығы, екіншісі – дайын күрделі формалардың, алыптас ан, жиі айталанатын, аса клишелерді жасалуы. Біріншісі, тілді дамыту а ж не к ркемдеуге м мкіндік береді, екіншісі – «с з тіркестері орын» жина тай келе, с йлеу жымы шін сол т сініктер мен ойларды айтуды о тайландыр ан дайын рама клишелерді сына отырып, тілді пайдаланушыларды к ш-жігерін немдейді. Бірінші рдіс еркін формалар мен с з тіркестерінің к мегімен ықпал етеді, екіншісі – хабарлау қызметін атқарады, рі с йлеу кезінде дайын бірліктер ретінде олданылады. А паратты -реттеуші лексикада хабарлау ызметіні басымды а ие екені ай ын. о амды т ртіпті реттеуші тараптан халы а жасал ан ндеулер, т ра ты с з тіркестері – ндірісті негізгі аруы болма . Алайда а ылшын тілі – на ты рі к п ырлы ызметке ие. Жо арыда сипаттал ан хабарлау ж не диалектілік зара рекеттесу рдісі – адамны о амды мінез- л ын, іс- рекетін на тылайтын осындай р а , іскерлік, жа анды клиштенген а паратты та тайшаларда к рініс табады. алай десек те, к шедегі жарнамалар тікелей адам а ба ыттал ан. К п жылдар бойы жина тал ан, сынал ан, йреншікті ндеулер уа ыт ткен сайын адресат а ы пал ету ма сатында формасын згертеді, з ішінен згеріске шырайды, я ни адамдарды сол уа ытта ы м дениет, идеология ж не леуметтік шарттар талап ететін д ниелерді жасау а м жб рлейді.

С йлеу ызметіні осы саласында да тіл здіксіз дамиды, эксперимент жасайды, с йлеуді жа а формаларын іздейді, сол леумет м шелеріне ы пал етеді, я ни оларды реакция жасау а ша ырады. Тілді осы процестеріні барлы ы м дениет, менталитет пен идеологияда ы згерістермен тікелей байланысты. Тілді тал ылап отыр ан стиліндегі ы пал ету ызметіні т сілдерін арастырып к релік: А ылшын тілінде ойна ы, «клиентті » к ілін аулайтын материалдар к птеп кездеседі. Сонды тан зірге а ылшын тілін зерттеуді жал астырайы . олымызда ы материалдар абылдаушы а (реципиентке) рт рлі б йры , н с аулар ар ылы ы пал етуді діс- т сілдерін аны тау а к мектеседі. 1. Сыпайы қарым-қатынас үлгілері Арзан а т сіп, ымбат а ба аланатын н рсе – сыпайылы . Бір ара анда, ай ын, т сінікті н рсені талдап, о ан мысал келтіруді ажеті не деген ой туындауы м мкін. Алайда алды ы тарауда орыс тілінде абылдан ан ереже, н с ауларды (Не сорить!/Ластау а болмайды!/, Не курить!/Шылым шегуге болмайды!/, Не входить! / Кіруге болмайды!/ ж не т.б.). т рлері туралы с з оз ал ан еді. арапайым халы – реципиенттер зімізге аратыла айтыл ан клише н с ауларды, тыйымдарды тиісті н рсе ретінде абылдап, оларды бізді т л а ретінде алыптасуымыз а, бір-бірімізбен арым- атынасымыз а, жас рпа а, жалпы о амда ы ахуал а алай ы пал ететініне ой ж гірте бермейміз. А ылшын тілінде адресат а барынша сыпайы арым- атынас жасау, жеке сыпайы тініш білдіру т рлері ке тара ан. Please / мархабат/ с зімен де, с зінсіз де келетін тініш т рлерін саралау барысында а парат т рлеріні барлы ын (ескерту, н с ау, тыйым) сыпайы т рде, please с зін олдану ар ылы жасау а болатыны аны талды. сіресе адамдардан здеріне жайлы жа дайдан згелер шін бас тартуларын тінген кезде please с зін олдану алыптас ан. Мысалы: Please, give up this seat if an elderly or handicapped person needs it [ арт не м мкіндігі шектеулі адамдар а ажет бол ан жа дайда орындары ызды берулері ізді тінеміз];

Please, o er this seat to an elderly or disabled passenger [Б л орынды арт немесе нау ас ж ргіншілерге алдыруы ызды тінеміз]; Won’t you please give this seat to the elderly or handicapped. Please exit through back door [… Арт ы есіктен шы уы ызды тінеміз]; Please, take all your li er away with you [ зі ізбен бірге барлы о ыстары ызды ала кетуі ізді тінеміз]; Please, remember to take all your belongings with you when you leave the train [Пойыздан т серде заттары ызды алдырып кетпеулері ізді тінеміз]; Please, keep clear the gate [Есікке с йенбеулері ізді тінеміз]. тініштерді б рінде the elderly [ арт] с зі ас ан са ты пен алын ан, the old [к рі] с зіне ара анда ла а жа ымды, жылы тиеді. Invalid [м гедек] с зі олданыс аясынан шы ып алды десе де болады, ал ашында б л с зді handicapped [физикалы /а ыл-ой кемістігі бар] с зі алмастырса, кейіннен оны орнын disabled [м мкіндігі шектеулі] с зі басты. Орыс тілі уелгі алпынан таймай, лі де места для инвалидов (м гедектерге арнал ан орын) деп келеді, біз шін б л йреншікті, тіпті медициналы терминні тиімді олданысы сия ты к рінеді. Пожалуйста /мархабат/ с зі те сирек олданылады. А ылшын тілінде сыпайы тінішті б дан бас а да айлалы т сілі бар: Thank you for not smoking [Темекі шекпейтіні із шін ра мет]; Thank you for bringing your tray to the point [Подносты з орнына ой аны ыз шін ра мет]. Осы ескерту Лондонда ы музей кафесіні абыр асында ілініп т р екен. асымда ы серігім, 11 жасар мектеп о ушысы Гризельда Юрданнан ескертуге алай арайтынын с радым. Ол кідірместен: «It works. They are making you feel bad if you do not bring this tray /Б л сер етеді. Подносты орнына апарып оймаса , зі ді ы айсыз сезінесі /», – деп жауап берді. Сыпайы арым- атынас жасауды ке тара ан н с асы – сіре сыпайылы к рсету. (Негізі сіре сыпайылы к рсету деген бола ма, білмедім. Б лкім, олай бектеткенге йренбеген бізге солай к рінетін шы ар). Сыпайы арым- атынас жасау т сілдерін бір м тінде шо ырландыру тінішті тиімді орындату а септігін тигізеді деген пікірлер бар. Келтірілген мысалдарда please бен thank you

[ра мет] с здері немесе please и would you not… формалары атар олданыл ан. Кімні айда н с ау беріп т р анына да назар аудар ан ж н. Ата ты Варвик ор анында ы тініш-н с ауда екі есе сыпайылы к рсетілген. Б ны зі орта асырлы серілікті, ибалылы ты, тектілікті білдірсе керек: Есікті жабуы ызды тінеміз. Ра мет. Please close the door. Thank you (Варвик ор аны) Галереяда тынышты са таулары ызды тінеміз. Ра мет. Please, keep quiet along this gallery. Thank you (Варвик ор аны) К галды баспаулары ызды тінеміз. Ра мет. Please, keep o the grass.Thank you (Варвик ор аны) Кетері ізде ж йені тексеруі ізді тінеміз! Ра мет. Please, check the system before you leave! Thank you (Вашингтонда ы ACTR офисі) Ж мыс к ніні со ында барлы терезелерді жабуы ызды тінеміз. Ра мет. Please, close all the windows before leaving the room at the end of the day Thank you (Ланкастер университеті) Ж ргіншілерді к пшілігіні м ддесі шін автобуста шылым шекпеуі ізді тінеміз. In the interest of the majority of our passengers please would you not smoke on this bus (Бат, лыбритания) Канберрада тыйым салын ан орын а ойыл ан машина йнегіне полиция ызметкері мынадай бір жапыра а аз алдырыпты: This vehicle is illegally parked. Please refrain from parking in this area again. Thank you. [Б л авток лік тыйым салын ан орын а ойылыпты. Келесі жолы к лігі ізді б л жерге оймауы ызды тінеміз. Ра мет]. Формасы аса сыпайы (please, thank you) мазм ны біз шін де, бас а м дениет кілдері шін де адам нан ысыз. Б л бір жапыра а аз – алдын ала басып шы арыл ан типтік лгі. Б л жай ана сыпайылы не

жасанды саяси деп са тау емес, б л дегені із – кейбір « ркениетті елдерде» мыт бол ан мемлекетті адам а деген на ыз шынайы атынасы. Австралияны тылсым таби аты секілді тек сонда ана кездесетін былыс. Бала кезімізде ойнайтын бір ойынды еске салады: «Первый раз – прощается, второй – запрещается, а на третий навсегда закрываем воротá /Бірінші рет кешіріледі, екінші рет тыйым салынады, ал шінші рет а паны м лде жабамыз/». кініштісі, б л ойынды азір ешкім ойнамайды... 2. Талап ету себептерін түсіндіру Бір н рсені істеуге не істемеуге ша ыру к біне сол н с ауды немесе тыйым салу себептерін т сіндіреді, я ни реципиент санасына оз ау салады. Мысалы: Егер сізге мені айнам к рінбесе, мен сізді к ре алмаймын. Арт а арай т руы ызды тінем. If you can’t see my mirror I can’t see you. Stay back, please (Ж к к лігіндегі жазу, А Ш). тініп с раймыз! Зооба та старды арнайы диетамен оректендіреді, ал осымша тама оларды міріне ауіп т ндіруі м мкін. Сонды тан сіздерден ТІНЕМІЗ, СТАР А ТАМА БЕРМЕ ІЗДЕР! A request! All the Zoo birds are fed scien cally prepared diets and addi onal food could prove fatal! We therefore ask you: PLEASE, DO NOT FEED THESE BIRDS (Австралия зооба ы). Есікке с йеніп т рса ыз, оз алыс а сер етіп, ауіп т нуі м мкін. Obstruc ng the door causes delay and can be dangerous (Лондон метросы). Келушілерге тініш: ж дігерлер мен шекей б йымдар а, сондай-а есіктер мен абыр алар а ол тигізбе іздер. Бір жылда келуші 500.000 адамны олы айтарлы тай н сан келтіреді. During their visit, visitors are requested not to touch any of the exhibits or ornaments, including doors and walls. 500.000 hands each year can cause a lot of damage. (Корольдік Павильоны. Брайтон). Банкке кірмес б рын, з ауіпсіздіктері із шін баскиімдері ізді шешулері ізді с раймыз. In the interest of security please remove your crash helmet before entering the bank (Лондон банкі). о ыс сіздерді б гейді.

Li er slows you down (Лондон метросы). ЕСКЕРТУ: Б л ауданда жеміс-жидек жеме іздер. М нда гербицид олданылады. WARNING Do not eat fruit picked in this area. Herbicide applied (Канберрада ы жол белгісі, Австралия). Ж ктері ізді араусыз алдырмаулары ызды тінеміз, б л к лікті кешіктіреді. Please do not leave any una ended baggage – as this causes delays. (А Ш) 3. Стильдеу К пшілікке ы пал етуді айры ша ке тара ан дісіні бірі – тыйым салын ан орындар а сай стильдеу т сілі. Б л сіресе Англияны тарихи ж дігерлері орналас ан жерлерде к п кездеседі. К не ор андар мен а ылшын а с йектеріні йлерінде келушілерге сол заман ы деп пен тектілікті сезінту шін к нерген с здер мен жазу лгілері олданылады. Мысалы, VIII Генрих жас йелі Анна Болейнмен т р ан, патшалы р ан, Англияны болаша лы патшайымы I Елизавета д ниеге келген Хэмптон Корт салтанат сарайына келушілер алдымен здеріне арнал ан «Ережемен» танысады. Онда келушілерге не істеуге болатын-болмайтыны айтылмайды, тарихи орында о ан то талу лкен бестік болар еді. Сізге керемет ызмет к рсету т рлері сынылып, сосын зі ізді де б ан лес оса алатыны ызды т спалдап жеткізеді: Хэмптон Корт сарайы келушілеріні ережесі. Сізді к ілі ізден шы у шін біз барымызды саламыз. ызметкерлерімізді рдайым к мек к рсетуге дайын екеніне, а парат беріп, сыпайылы к рсететініне к з жеткізі із. Сарай мен оны ба тарыны к тімі жа сы, а параттарды барлы ы т сінікті рі пайдалы екеніне к з жеткізі із. Сарайды айналасында о ыс жо екеніне, жетханаларда тазалы са талатынына к з жеткізі із. Бізді осы талпыныстарымыз а сіз де лес оса аласыз. Бізді д кендеріміз бен кафемізді де гейі те жо ары екеніне к з жеткізі із. Hampton Court Palace Visitors’ Charter Our aims are that you. Enjoy your visit to HCP.

Find all the sta helpful, informa ve and courteous. Find the Palace and Gardens well presented and that the informa on is clear and helpful. Find your surroundings li er free and the toilets clean. You can help us achieve this aim. Find our shops and catering of a high standard. Сарай а келуші а ылшындарды айтуынша, сарай аума ында ы ескертулерді барлы ы Тюдор дебіні стилінде (Tudor politeness) жасал ан. деттегі Quiet please [ тінеміз, тынышты са та ыздар]; No noise [Шулау а болмайды], No photographs [Суретке т сіруге болмайды] деген ескертулерді орнына Корольді теннис ала ында мынадай ескертулер орнатыл ан: Please maintain silence and refrain from taking photographs when game is in progress [ тінеміз, тынышты са та ыздар ж не ойын кезінде суретке т сіруден аула болы ыздар]. Тіпті арапайым No smoking деген с зден кейін олта баны ойылуы о ан біраз салма стейді: Town and County of Hampton Court [Хэмптон Корт аласы мен графствосы]. йреншікті No food or drink here [М нда тама жеуге ж не ішуге р сат етілмейді] дегенні орнына сарай кафесінде сізге былай дейді: Please note – only food and drinks bought here may be consumed on the premise [ тінеміз, назар аудары ыз: сарай аума ында тек осы жерден сатып алын ан та амдар мен сусындарды ішіп, жей аласыз]. Бас а мысалдар келтірейік: Б л есіктен кіргенде, еденін алтыннан жасал андай, керегелерін асыл тастармен к мкерілгендей к рі із. Хор айтыл андай, не оттар н сап жат андай елестеті із. Шулама ыз, саспа ыз, еште е деп ауыз ашпа ыз. М нда дай бар деп білі із. Священник (дін ызметкері) Дж Маккей Enter this door as if

the oor within were gold and every wall of jewels all of wealth untold. As if a choir in robes of re were singing here. Nor shout nor rush but hush. For God is here. Revd J. Mackay (Лалок деревнясында ы шіркеуді кіреберісі, лыбритания). Баспалда та абай болы ыз. Please be careful on the steps. (Лидстегі ор ан, лыбритания). детте м ндай хабарландырулар бас аша жазылады. Mind the steps [Абайла ыз, баспалда ] (б ан кейде please [мархабат] с зін осады). Баланы тіліне, на тыра айтса , баланы абылдауына сай стильдеу. М селен, Сидней зооба ында ы кенгурулер мір с ретін б лімні кіреберісі мен шы аберісінде деттегі Entrance [Кіру] – Exit [Шы у] дегенні орнында бас ріптермен: HOP IN [СЕКІРІП КІР] и HOP OUT [СЕКІРІП ШЫ ] деп т р. Кішкентай ана н рсені (entrance орнына hop in) айналаны уаныш а б леп, мерекеге айналдыратыны андай ызы ! Нью-Йорк метросында жеке айыршылар а емес, айырымдылы орларына а ша беруге ша ыратын, ауызекі с йлеу стиліне сай хабарландыру ілінген: О, дайым-ау, та ы біреуі ме? Неге олар рдайым мені асыма кеп т рады? Метрода айыр тілеуге ЗА МЕН ТЫЙЫМ САЛЫН АНЫН сен білмейсі бе? рине, са ан жаным ашиды. Алайда егер мен а шамды айырымдылы орына аударсам, ол бірнеше м таж адам а ж рдемдеседі. А ша ызды з та дауы ыз бойынша кез келген айырымдылы орына аудары ыз. Соларды бірі – «Сити Харрест».

Oh no... another panhandler. Why do they always STOP in front of me? Don’t you know that panhandling on the subway is ILLEGAL? Sure, I feel for you. BUT, if I give my money to charity I know they’ll give it to lots of people who need it. Give to the charity of your choice. One place to give is City Harrest. 4. С здерді құбылту, зіл, ұйқас, с здерді дейі қате жазу Хабарландыру м тінінде жо арыда атал ан т сілдерді бірден бірнешеуі йлесім табады. М дениеттану т р ысынан ал анда, андай тініш-талаптар осымша к ш салуды ажет етеді, андай жа дайлар о амды бей- жай алдырмай, адамдарды а ыл-парасатын, а шасын тиімді хабарландырулар а ж мсайтыны ма ызды. Мынау жол а ысын ж не к лікті ою а а ы т леуді тіну екен: Т ле із де т біртегі ізді к рсеті із. Pay and display ( лыбритания). Адал болы ыз – пойыз а а ы т ле із. Be fair – pay fare (Сиднейдегі паром, Австралия). Екінші мысалда й ас т сілімен бірге с здерді былту атар олданыл ан (Есімізге Ресейдегі мына бір ескерту т седі: Жолаушы жолдастар! Жол а ысын уа ытылы т ле іздер!). Са болуды, ры а жем боп алмауды таза а ылшынша зілмен былай жеткізген: Don’t forget: thieves are not on holidays this Christmas [Рождествода рыларды демалмайтынын мытпа ыз]. Жо арыда ы ескертуді бейтарап ескертумен салыстыры ыз: Beware: thieves operate in this building [Осы имаратта рылар ж р, са болы ыз]. Екі ескерту де лыбританияда ы Ноттингем университетінде ілініп т р. Робин Гуд д уірінен ал ан д ст р ме, алай? Лондон кинотеатрында ы д л осындай ескертуді сипаты м лде бас а, айыптау, кін та у сипатында жазыл ан (ар ы жа ынан к рінген полиция ызметкеріні ж зінен « здері із кін лісіздер!» дегенді а ару иын емес):

Please do not invite crime by leaving the handbags and valuables on your seat una ended [ тінеміз, ылмыскерлерді к зін ызы тырып, с мкелері із бен нды заттары ызды орынды та алдырма ыздар]. Англияда ы жи аз тасымалдау туралы хабарландыру с здерді былту а негізделген: Careful movers [ ыпты жи аз тасымалдаушылар]. Салыстыры ыз.: to move furniture «жи аз тасымалдау, mover – «жетекші, идея, жоспар авторы» (БАРС), «person who formally moves a proposal [ресми сыныс жасайтын адам]» (OALD), «an ac ve person who changes things, gets them moving [заттарды ауыстыратын, бір орыннан бір орын а оятын белсенді адам]» (сол тілде с йлеуші адам берген аны тама). С зді дейі ате жазу – назар аударту т сілдеріні бірі: For the best Chinese food in London WOK THIS WAY! [Лондонда ы е жа сы ытай та амы шін м нда келі із! (walk «баруды » орнына wok ытай та амдарын дайындау а арнал ан ерекше таба)]. While-u-wait [ зірге сіз к те т ры ыз (you орнына u)]. Омофондарды олдану ар ылы да ма сат а жетуге болады. Мысалы, ж кті йелдерге арнал ан киім секциясында ілініп т р ан жазу: Mothers 2 be [Болаша аналар а (to орнына two)]. Саналуан хабарландырулар арасынан ш ыр иялдан ту ан ескертулер мен м ндалап к зге т седі. А ылшынтілді лемде жол- к лік о и алары аса зекті м селе бол анды тан, ж ргізушілерді жылдамды ты басуына, ішімдік ішпеуіне, рульде ал ымауына, барлы жол ережелерін са тауына м мкіндігінше барлы шара, тіпті тілдік рекеттер де олданылады: К лігі ізді абайлап ж ргізі із де, бізге тынышты бері із. Drive with care, give us a brake (Денвер, Колорадо)]. Drive with cau on [К лігі ізді абайлап ж ргізі із] біршама жа ымдыра . С з былту: brake «тежегіш» ж не break « зіліс, тыным». Баланы емес, жылдамды ты басы ыз. Kill your speed, not a child

(Лондон). Жо ары жылдамды ты сезіп ойып, бірден компьютерге жіберетін, с йтіп ж ргізушіге біраз келе сіздіктер келтіретін радар аппаратыны осылып т р анын лондонды зіл ойлар еш амы пастан ( лкен ріптермен) былай хабарлайды: SMILE YOU ARE ON CAMERA [Суретке т сіреді, жымиы ыз]. Ал кішкентай ріптермен: Сctv recording in opera on [м нда бейнекамералар осылып т р]. Camera с зі фотоаппарат деген ма ына да беретіндіктен, сондай-а детте фотосуретке т сірерде «Жымиы ыз!» деп айтылатынды тан, м ны зілге айналдыру о ай. Шаршау лтіреді. Демалы ыз. Tiredness is killing. Take a break (Англия тас жолы). Сиднеймен Мельбурн (Hume Highway) арасын жал айтын тамаша автожолда ж ргізушілер психологиясына м тінні к ркемдігі ар ылы ы пал ететін жо ары к сіби де гейде жасал ан ескертулер к п: То та. Демал. з мірі ді са та. К зіне й ы ты ыл ан ж ргізушілер апат а шырайды. К зі ілініп бара жатса, демал. К лік ж ргізгенде йы тама. То та да, аман ал. Stop. Revive. Survive Drowsy drivers die Rest if sleepy Don’t sleep and drive Break the drive, stay alive Англияда к лік бамперінде немесе арт ы йнегінде ая ын не басын та ып ал ан мысы ты , итті суреті салын ан мынадай жазу бар: Slow down for our sake [Біз шін жылдамды ы ды а ырындат]. Автобус басшылы ы з ж ргіншілерімен м лде бас а жанрда с йлеседі. атты жылдамды пен ж йткіп келе жат ан, бас а жа а

мойын б ру а м мкіндігі жо ж ргізушіге айтылар с з ыс а рі н с а болмаса, оны ешкімні о ымасы аны . Ал автобус жолаушысы – б л бас а гіме. Еш андай шаруасы жо , бос отыр ан оны о амды т ртіпке ша ыру о ай: Жолаушыларды : 1. хабарландыруды ал алауына; 2. ж ргізушімен ма сатсыз с йлесулеріне; 3. кіреберісте ж ктерін алдыруларына болмайды. Passengers must not 1. Stand forward of this no ce 2. Speak to the driver without good cause 3. Leave luggage in any gangway (Бат, 18 автобус) Жолаушы бауырлар назарына. Автобус ішінде тазалы са тап, зара сыйласты пен досты арым- атынас орнату а к мектесулері ізді тінеміз. Considera on for fellow passengers. Please help us to keep this bus clean and to maintain a friendly environment on board by showing considera on for others Жеке стереомагнитофондар. Сіз жал ыз емессіз. Магнитофонны дауысын басы ыз, ма айы ызда ыларды мазалама ыз. Personal stereos. Please think of those around you and keep your personal stereos personal, by keeping the volume down Жолаушылар мен ж к. Ж ктері ізді жол бойы з астары ыз а ойып, орынды ты не жолды иеленбеулері ізді с раймыз. арттар а, м гедектерге ж не баласы бар адамдар а орын берулері ізді тінеміз. Passengers and luggage. You are asked to keep any luggage close by you at all mes when traveling and to avoid pu ng your baggage on seats or in gangways. Please o er your seat to elderly or disabled people or anyone with babies or young children Тама . Сусын. о ыс. Автобус а мінгеннен кейін ішіп-жеуді то татулары ызды тінеміз. Автобус а мінгенге дейін о ыстары ызды шелекке таста ыздар, йтпеген жа дайда еденге, орынды тар а т сіп, ауіп

т ндіреді рі жолаушылар а жа ымсыз. Ea ng, Drinking and Li er. Please nish any food and drink and dispose of it in a bin before boarding the bus – otherwise li er ends up on the oor and seat and can be dangerous as well as unpleasant for other passengers Шылым шекпе іздер! Барлы Лондон автобустарында шылым шегуге тыйым салын анын естері ізге саламыз. Б л ережені б з андар зор к лемде айыпп л т лейді. No smoking. You are reminded that smoking is not allowed anywhere on London’s buses. There is a heavy ne for those who won’t comply Дегенмен жолаушыларды т ртіпке ша ыру автобус аялдамасынан басталады: К мек олын созы ыздар! Егер лдекім автобус а міне алмай иналып жатса, к мектесіп жібері із. арт, м гедек, балалы, ж гі к п кісілер к мегі ізге ал ыс айтады. Lend a hand! If you see someone in di culty ge ng on and o our bus don’t be afraid to o er a helping hand. Elderly people, disabled people, those caring shopping and parents with small children may appreciate assistance Our есімдігіне назар аудары ыз: деттегі the bus [автобус] с зіні орнына – our bus [бізді автобус] с зі олданыл ан. Б л с з жеке адамны м дделігін, атынасын білдіреді. Бір ауыз с з хабарландыруды рлендіріп, автобус басшысын айырымды, ізетті, т рбиелі жан ретінде к рсетіп, оны жаман ке ес бермейтініне нандырады. Балалар а да автобус келгенше осы ызы а паратты о и т ру пайдалы... Халы а тікелей ба ыттал ан м тіндерді ты даушы а сер ету ызметін арттыру ма сатында ы ызы ты, рі тиімді т сілдеріне то талайы . Америкада лкен мбебап д кенні алдында мынадай жазуы бар лкен плакат ілініп т рды: Please return carts here. Help us keep prices low and prevent damage to your vehicle. Thank you. [ тініш, оларбаны орнына ойы ыздар. Бізге т мен ба аны са тап алу а к мек бері іздер. Жеке к лігі ізге за ым келтіруді

алдын алы ыз. Ра мет!]. Берілген м тінді о и отырып, д кен ызметкерлеріні тілегін орындау а міндеттейтін бірнеше т сілді олданыл анын бай аймыз. Біріншіден, т тынушылар а лкен ілтипат, сыпайылы к рсету (please, thank you), екіншіден, сыпайылы таныту ар ылы халы ты здеріне ба ындыру (low prices), шіншіден, жасырын т рде ауіп т ндіру (damage to your vehicle) ж не олардан ашы т рде к мек с рау (help us). М нда д кен ызметкерлері сатып алушыларыны оларбаны олдан аннан кейін, оны з орнына ой ыздыру шін рт рлі тілдік ж не психологиялы амалдарды пайдалан ан. мбебап д кенде т тынушылар а арналма ан екі есік бар. Оны біреуінде ыс аша былай деп жазыл ан: Fire door. Do not block [ рт кезінде сырт а шы атын есік. Есікті алдын ал алама ыз]. М нда барлы ы т сінікті: зілді-кесілді тыйым салын ан (Do not block) ж не ыс аша сипаттама берілген (Fire door). Со ан с йкес сырт а шы атын есікті алдына к лік ою а болмайды. рт бол ан жа дайда мекеме ішіндегі адамдарды сырт а алып шы атын осал ы есік саналады. Екінші есікте а ле жолдары сия ты те за хабарландыру жазыл ан. Хабарландыру ковбойды сенімді серігі – т лпары туралы танымал ле жолдарымен берілген. Ал аш ы жолы т лпарды ора а амал ысы келмейтінін сипаттайды. Б л жол бас ріптермен айшы тал ан. МЕНІ ЖАУЫП ТАСТАМА! Сіздерге жо ары де гейде ызмет к рсету шін ж мысшылар а осы жерден он метр ашы ты а дейінгі жер ашы болуы тиіс. DON’T FENCE ME IN. To provide you with be er service workers must have access to this side for a distance of ten feet. Please keep this area clear. Б л хабарландыруды композициясы мынада: Т тынушыларды назарын зіне аударту шін танымал ле жолдарыны ал аш ы жолдары бас ріптермен беріледі. Б л арма а «клиент» бірден ілігеді. Содан кейін адамны назарын зіне аударта отырып (to provide you with be er service), осы есікті не шін ал алау а

болмайтыны (workers must have access) туралы ыс аша т сініктеме беріледі. Осылайша, к ршілес орналас ан екі есіктегі хабарландыруды арасында ы арама- айшылы к зге бірден рады. Со ы жылдары т ра ты олданыс а т скен клишелерді ойна ы формалармен ауыстырып олдану рдісі алыптасып келе жатыр. М селен, д ниеж зіне йгілі Made in USA [А Ш-та жасал анын ма тан етеміз] тіркесі азіргі кезде ма таныш с зімен жиі алмастырылады: Cra ed with pride in USA [А Ш-та зор ма танышпен жасал ан]. Алды ы тарауда б л м селеге арнайы то тал ан болатынбыз. олдан жасал ан німдерді сыртына ( олмен жасал ан майшамдар, олмен то ыл ан мойынора ыштар ж не т.б.) ндірушілер былай деп жазады: Made by nice people in USA [А Ш- та ы айырымды адамдар жаса ан]. Б л жазба адамны к ілін оятып, к лкісін келтіруі м мкін, дегенмен т тынушыны осы німді сатып алсам деген ішкі тілегін ту ызары с зсіз. Кейде киімдегі жала немесе клишеленген Dry cleaning only [Тек химиялы тазалау] тіркесіні орнына, ойна ы I am washable [Мені жуу а болады] с йлемдері жазылады. 5 А ылшынтілді лем м дениетіні хабарландырулар мен гіт насихатта ы ерекшелігі Тілдегі барлы ндеулер, хабарландырулар мен тыйымдарды айнар к зі болатын а паратты -бас арушы лексика белгілі бір тілде с йлеуші жымны м дениетін бейнелейді. Б л рт рлі тілдік т сілдер мен формалар ар ылы к рініс табады. Кез келген о амда адам баласы тарапынан жасалатын белгілі бір рекеттерге тыйым салынады. Сол о ам м шелерінен не к туге болатыны, андай мінез- лы ты к рсетуге болмайтынын к рсетеді.

Т менде берілген мына бір мысалдан ТМД (т уелсіз мемлекеттер достасты ы) м дениетінде адам баласыны ойына келмейтін рекеттерге тыйым салын анын к реміз. Шын м нінде, бізді о амда, бізді м дениетте о амды орындарда жерге отыра салу а, театрда сырт киімі ді орынды ты астына оя салу (?!) мен та ы осы сия ты н рселерге тыйым салынбауы керек. Лондон университетіні кітапханасында: Readers are reminded that si ng on the oors is prohibited [О ырмандар а ескерту: еденге отыру а тыйым салынады]. Британ университетіні д ріс залыны есігінде былай деп жазыл ан: Д РІСХАНАДА ТАМА ЖЕУГЕ, СУСЫН ІШУГЕ Ж НЕ ТЕМЕКІ ШЕГУГЕ Р САТ ЕТІЛМЕЙДІ. EATING DRINKING AND SMOKING ARE NOT ALLOWED IN THIS ROOM Америкалы университетті мекемесінде: No rollerblading [Роликпен сыр анау а болмайды]. Пленарлы м жіліс кезінде университетті конференц-залыны сырт ы есігінде: No drinking or ea ng, please [ тініш, тама жеуге, сусын ішуге болмайды]. Лондонда ы Корольдік лтты театрда: Please do not place coats, etc.under your seat as it interferes with ven la on. [ тініш, сырт киімдері із бен заттары ызды орынды ты астына ойма ыздар. Б л рекет желдеткішті ызметін нашарлатады].

лыбританияда пойызда: Do not put your feet on the seat Ая ы ызды орынды а ойма ыз. А Ш-та автобуста: Keep head, hands and feet inside vehicle [Басы ызды, ая - олы ызды сырт а шы арма ыз]. ТМД елдері м дениетінде автобуста ая ты сырт а шы ару деті жо . Алайда хабарландыруда жазылса, онда ол жа та адамдар автобуста ая тарын сырт а шы арады деген с з... Кембридждегі мейрамханаларды бірінде: Бізді клиенттерді талабы бойынша мейрамханада, ыс ы ба шаны т скі ас ішетін б лігінде темекі шегуге болмайды. Келушілерден мейрамханада, ыс ы ба шада ялы телефонды олданбауды ( о ырау шалмауды ж не о ыраулар а жауап атпау) тініп с раймыз. Сондай-а тама ішетін орындарда, барда жеке компьютерлері ізді олданба андары ыз шін Сіздерге ризашылы ы-мызды білдіреміз. Егер Сіздерге конференция ткізу шін ке се орындары ажет болса, бізді ызметкерлерден аудиторияларды біреуін олдану а р сат алса ыздар болады. Бізді тінішімізге ла ас аны ыз шін ал ыс айтамыз. Restaurant In response to customer demand both our Restaurant Conservatory dining areas are now en rely non smoking. For the bene t of other diners we respec ully ask that you refrain from making or receiving mobile telephone calls while in either the. Restaurant or the Conservatory. We would also be grateful if you could help us keep our bar and dining areas free of laptop computers. If you require temporary o ce space please ask any member of sta whether or not one of our conference rooms is available. Thank you for your co-opera on. Лондонда ы Корольдік лтты театрда: Please do not place coats, etc.under your seat as it interferes with ven la on.

[ тініш, сырт киімдері із бен та ы бас а заттары ызды орынды ты астына ойма ыздар. Б л желдеткішті ызметін нашарлатады]. Театрда сырт киімдерді орынды ты астына ою ке інен тарал ан д ст р, сонды тан тыйым салынатын ндеуді авторлары желдеткішті ызметіне атысты саналы т рде ( о амда д рыс ойлау алыптас ан ой) т сініктеме беріп отыр. Б л д ст р мірше дік сипат алып кетті. йткені оларда ауа райы біздікінен бас аша, рі оларды сырт киімдері же ілдеу болып келеді. Ал театрда ы шешінетін орын а ылы т рде ызмет к рсетеді.Ресейді м дени к з арасы т р ысынан ал анда, Сейнт-Олбан шіркеуінде темекі шегуге, тама жеп, сусын ішуге болмайды деген тыйымдар еріксіз та дандырмай оймайды. Дінді мойындамау, одан адамды бездіру жылдарыны зінде Ресей шіркеулерінде м ндай жайттарды орын алуы м мкін емес еді. Out of respect for this house of God visitors are asked to be suitably dressed and not to eat, drink or smoke in the abbey [ дай йіне деген сый- рмет к рсетуді белгісі ретінде аббатты кезінде келушілерді шіркеу да дысына сай киіну ж не тама пен судан, темекі шегуден бас тарту с ралады. Австралия астанасы Сидней аласыны орталы ында ы хабарландыруда к рсетілгендей, скери кемелер (Naval dockyard) т р ан айма а туге (б л т сінікті жайт) ж не ату а (?!) тыйым салынуы м дени т р ыдан ал анда м лде т сініксіз: Trespassing and shoo ng is forbidden on this property [Жеке айма ты шекарасын б зу а ж не ату а тыйым салынады].

ытайда о амды орындарда т кіруге тыйым салын аны туралы алды ы тарауда айтыл ан болатын. Осы ан байланысты В. Сухарев былай деп жазады: «Ванфуцзин к шесінде о амды орындарды тазалы ын ба ылайтын арнайы бригада ерекше назар аудартады. Олар ж ргіншілерді жерге т кіру детінен арылу а ша ырады. ытайды денсаулы са тау ж йесіні 150 мы инспекторы арнайы ада алау а шы ады. Олар ала к шелеріні санитарлы жа дайын тексеріп, т ртіп б з андар а айыпп л салады. Бейжі де «бір рет т кіруді зі» о ай а т спейді. Осы ескертуді б з ан адам а 50 фэн к лемінде айыпп л салып ана оймай, сол т кірікті рамында аншама микробты бар екенін микроскоп ар ылы арау а м жб рлейді».164 Белгілі бір м дениетті станушы о амны леуметтік міріні ерекшеліктері т менде берілген мысалдардан ай ын к рінеді. Австралияны Виктория штатында жаз айларында ( а тар-а пан) аптап ысты тан пайда бол ан рттен адамдар мен жан-жануарлар зардап шегіп жат ан кезде жол бойына мынадай белгілер ойылады: Fire restric on are in use! [ рт тудыру аупіне байланысты шектеу ойылады!]. Осында ы леп белгісіні ойылуы ерекше назар аудартады, йткені орыс тілімен салыстыр анда а ылшын тілінде леп белгісіні ойылуы сирек кездесетін былыс. Жапония аласында ы жеделсатыларды (лифт) біріндегі хабарландыру а назар аударайы : In case of FIRE or EARTHQUAKE, Do Not Use The Elevator [ЖЕР СІЛКІНІСІ ж не РТ кезінде жеделсатыны пайдаланба ыз]. (М ндай хабарландырудан кейін з елі е бірден айт ы келіп кетеді екен...) Австралияда ы кафе мен мейрамханаларда мынадай «ж мба » м тін кездеседі: B.Y.O. М ндай жазу келушілерді зімен бірге ішімдік алып келуіне болады (не міндетті) дегенді білдіреді. Осы м тінде б телке с зі олданылма анмен, «bring your own» [ зі мен бірге алып кел] деген олданысты зі ішімдік туралы екенін бірден а артады.

орша ан ортаны ор ау, экология м селесі бойынша ам орлы танытуда хабарландыру мен мекеме ма дайшасында ы жазуларды тілі батыс м дениетіні зіндік ерекшелігін толы бейнелеп к рсетеді. Батыс идеологиясында ы орша ан ортаны ор ау м селесі индивидті жеке басыны пайдасымен с йкес келеді. Еуропа, Америка, Австралияны лкен-кіші она йлерінде т р ындарды б лмесінде мынадай хабарландыру жазылып т рады: [БІЗГЕ ОРША АН ОРТАНЫ ОР АУ А К МЕК БЕРІ ІЗДЕР. азіргі кезде ауаны ластануы, уат к здерін (энергия) немдеу ар ылы орша ан ортаны ор ау ажеттілігі туындап отыр. Манчестердегі орталы конференция м шелеріні пікірінше, орша ан ортаны ор ауда кішігірім рекетті зі ма ызды. М селен, сіздер к нделікті кір жууды немдеу ар ылы к мектесе аласыз. Ол туралы сіз с лгіні к нде ауыстыру керек пе, жо па дегенді хабарлай аласыз. Егер сізге с лгіні к нделікті ауыстыру керек болса, оны іліп ойы ыз. Оны зіміз жинап аламыз. Т СІНІСТІК ТАНЫТ АНДАРЫ ЫЗ А РА МЕТ! Б л т сініктеме айта делген а аз а жазыл ан]. HELP US TO HELP THE ENVIRONMENT Now more than ever it is important to protect the environment by reducing pollu on and saving on energy and costs. At the Manchester Conference Center we believe that even small gestures can make a di erence. We would like you to help us cut down on unnecessary laundering by telling us whether or not your towels need replacing each day. If you would like your towels changed, then please hang them on the towel rail and we will fold them for you. THANK YOU FOR YOUR CO-OPERATION Printed on recycled card. орша ан ортаны ор ау, о ан ам орлы таныту т р ысынан ал анда б л тінішті зіндік орны бар. Біра б л тініш орша ан ортаны ор ау ажеттілігі туралы ндеумен астасып кетеді. С ЛГІ. Едендегі с лгі «Мені ауыстыр», ал ілініп т р ан с лгі «Мені алдыр» деген с з. Біз м ндай саясатты т р ындарды тініші бойынша ж ргізіп келеміз. рметті она тар, бізді она йге ош келді іздер! она йде уа ытты жа сы ткізулері ізге тілектеспіз. тініш, орша ан ортаны ор ау а ам орлы танытайы : Бізді еш айсысымыз таби атта ы тепе-те дікті (баланс) б з ымыз келмейді, ешкім орша ан ортаны кір жу ыш нта ты арты м лшерімен ласта ысы келмейді. Шешімді сіздер абылдайсыздар! Ілініп т р ан с лгі сіздерді лі де олданатыны ызды білдіреді.

Егер с лгі жуынатын б лмеде жатса, онда оны ауыстыру керек деп т сінеміз. К п ра мет! Экологияны бірінші за ы бойынша барлы ы бір-бірімен байланысты. Барри Комонер. Бізді аламшарды таби и ресурстарын са тап алу а к мектесу шін орша ан ортаны ор ау бойынша т мендегі талаптарды са талуын с раймыз: С лгіні ары арай да олдан ы ыз келсе, оны кептіру шін тиісті орын а іліп ойы ыз. С лгіні ауыстыр ы ыз келсе, оны жуынатын б лмеге алдыры ыз. Б лмеден шы арда жары ты, суды ж не теледидарды шірі іздер. Егер сізге к нделікті газет керек болса, онда кнопканы екі рет басы ыз. тініш, шешім абылда ыздар: жуынатын б лмеге алдыр ан с лгі «мені оны ауыстыр ым келеді» дегенді білдіреді, ілулі т р ан с лгі «мен оны лі де олданамын» дегенді білдіреді. Сіз б л рекет ар ылы орша ан ортаны ор ау а з лесімді осамын дегенді білдіресіз. TOWELS Towels on the oor say «Change me», Towels hanging up say «Keep me». We have adopted this policy at the request of our many environmentally friendly guests. Dear guest, welcome to our hotel. We would like to wish you a pleasant stay. Please – for the sake of the environment: None of us want to alter the natural balance and cycle of water, or to burden the environment with any more washing powder than absolutely necessary. Please – it’s up to you to decide: If we nd used towels hanging on the towel-hanger, that means: you will go on using them. If we nd them in the shower or the bath we will understand: you would like us to change them. Thank you very much. The rst law of ecology is that everything is recalled to everything else Barry Commoner To help us conserve our planet’s natural resources, we ask you to consider the following environmentally friendly prac ces: Hang your towels on the towel rack to dry, if you wish to re-use them. Put them in the bathtub if you wish them to be laundered. Switch o the air condi oning, television and lights when depar ng your room. If you require daily newspaper please contact out Recep on on extension 2 to place your order.

Thank you for your assistance in preserving our environment. Please decide: Hand-Towel thrown into the bath or shower means. Please exchange. Hand-Towels replaced on the towel-rail means: I’ll use it again – for the sake of our environment. А ылшынтілді елдерде жан-жануарлар а деген махаббат, ам орлы о амды мірді бірден-бір ерекшелігі. Сонымен атар т р ындарды экологиялы т р ыдан т рбиелеу ба дарламасыны бір б лігі саналады. Б л ба дарлама ылыми, саяси, о амды де гейде, сонымен атар В.В. Маяковский айт андай, «мекеме ма дайшасында ы жазуларды ліпбиі» негізінде ж зеге асырылады. Т менде берілетін мысалдардан Австралияда ы хабарландыру мен ндеулерді санды ж не сапалы жа ына арай отырып, австралиялы тарды жануарлар мен сімдіктер д ниесіне те ыпты ж не ас ан ам орлы пен арайтынын бай аймыз. Жануарлар д кені, саяба ы не оры а келушілерден осы бір ор ансыз жандарды ауіпсіздігін амтамасыз ету шін белгілі бір ережелерді орындау талап етіледі. Ты даушы а сер ету ма сатында ережені жазуда т рлі тілдік амал-т сілдер олданыл ан: 1. Адам баласы тарапынан жан-жануарлар а жасалатын зиянды рекетті болдырмауды т сініктемесін беру. тініш, тама тандырма ыздар. Маймылдарды ас орыту ж йесінде кін рат бол анды тан, здеріне арнал ан арнайы тама беріледі. Please, do not feed. These monkeys have dietary problems and require specialized food. (Хилзвилдегі оры , Австралия). тініш, жануарлар а тама берме іздер. Олар а тек ана махаббат пен жылулы керек. Please do not feed the animals. Love and respect is all they need. (Сиднейдегі жануарлар саяба ы). Жан-жануарларды тама тандыру оларды здігінен тама тауып жеуге абылетсіз етеді, йткені

олар адамдарды тама тандандыруына т уелді бола бастайды. Feeding animals makes them unable to nd their own food because they depend on humans to feed them. ( лкен Каньон, А Ш). 2. М ндай т сініктеме кейде ор ытып- ркіту ре кін иеленуі м мкін. Бас аша айт анда, адамдар а нені жасау керек, нені жасамау керек сия ты талаптарды т сіндіріп ана оймай, сонымен бірге ор ыту да керек. Жануарларды здерін тама тандыратын адамны олын ауып алуы жиі кездеседі. Жануарлар т рлі ж палы ж не тырма ауруларын ж тыруы м мкін. Animals o en bite the hand that feeds them. These animals may carry diseases such as rabies and plague. ( лкен Каньон, А Ш). Жабайы тиін мен ала тыш андар а жартастарда тіршілік етуге к мектесі іздер. Оларды тама тандыру а за бойынша тыйым салын ан, йткені б л ауіпті, рі зиянды. Help the «Wild» in Wildlife Squirrels and chipmunks live among the rocks here. Feeding them is harmful, dangerous and unlawful. ( лкен Каньон, А Ш). Те із шаяндарына тиіспе іздер. Олар ша ып алады. Do not touch prawns. They bite. (Сиднейдегі балы базары). 3. Халы ты о амды орындарда зін- зі д рыс стауына атысты сенімділікті баса к рсету ма сатында хабарландырулар кейде «ойна ы тілмен» жазылуы м мкін. Еш андай тілдік амал-т сілдерсіз, тура, ашы айту талабы бар хабарландырулар да кездеседі: Clean up a er your dog [Иті ізді алды тарын жинап ж рі із] Немесе: Жануарларыны алды тарын жинап ж ретін ит иесіне Эйвонклифф ризашылы ын білдіреді. Avoncli welcomes dog owners who clean up a er their dogs. ( лыбритания). Иті ізді алды тарын жинап ж ргені із шін ра мет. Thank you for cleaning up a er your dog ( лыбритания). 4. Жан-жануарлар тарапынан адамдар а арата айтыл ан с з. М ндай хабарландыруларды негізінде адамдарды неге зін бас аша емес, д л осылай стау керектігіні орынды т сініктемесі жатыр. Біра б л адам а арата айтыл ан р а , ата н с ау емес,

сонымен атар эмоционалды ндеу. М ндай лгідегі хабарландырулар осы аламшарда мір с ретін адамзат пен зге де тіршілік иелеріні ы ы те екенін к рсетеді. Ты даушы жа а эмоционалды серді к шейте т су шін леп белгісі олданылады. Леп белгісіні орыс тіліне ара анда а ылшын тілінде сирек олданылуы, осы тыныс белгіні м нін арттыра т седі. Осы ан байланысты Австралияда халы пен тілдік арым- атынас жасау барысында леп белгісіні ойылуы та даулы т сіл ретінде ке олданыс а ие. тініш, бізге тама берме із! Біз те семізбіз, д рігер бізді денсаулы ымыз шін ала даулы! Please do not feed us! We’re so fat our vet is worried about our health! (Хилзвилл оры ында ы кенгурулар зонасы, Австралия). Сауса ы ызды ауып аламын. I bite ngers (Мельбурн жануарлар саяба ы, Австралия). тініш, мені йшігімді то ылдатпа ыз! Осылай бізді лтіруге болады. Please! Don’t knock or band against our house. It can kill us (Жануарлар д кені, Канберра). Б л – бізді й! тініш, бізді о аша алуымыз а рметпен ара ыз ж не йге кірме із!. This is our home! Please respect our need for privacy and do not enter (Хилзвилл оры ы, Австралия). Со ысында батысты менталитетті , я ни индивидті жеке леміні жабы ты ы мен о ан ешкімні ол с у а болмайтыны туралы идеясы (« з йім – зімні ор аным») к рініс береді. Осы айтыл ан м селелерді орыта келе, барлы м дениетте темекі шегуге арсы к рес ж ргізу ма сатында ке інен олданыс а т скен хабарландыруларды жиынты ын к рсеткіміз келеді. Б л т сіл т р ындарды экологиялы т р ыдан т рбиелеу ба дарламасыны бір б лігі. Темекі шегуді зияны екі жа ты: шылым ор зіне ж не орша ан орта а зиянын тигізеді. лгі жазыл ан ндеулерді барлы ы осы екі жа ты сипатты иеленеді. лыбританияда ы ке інен олданыс а т скен ндеулер сырт ы формалы ж не ішкі мазм нды жа ынан бір-бірімен астасып жатады:

No smoking. Town and County of Hampton Court [Темекі шекпе із. Хэмптон Корт аласы мен графты ы]. It is illegal to smoke anywhere on this sta on [Б л бекетте темекі шегуге за бойынша тыйым салынады]. In the interest of the majority of our passengers please would you not smoke on this bus [ о амды к лік жолаушыларыны с ранысы бойынша, тініш, темекі шегуден тартыны ыз]. Don’t even think about smoking here. [Б л жерде темекі шегемін деп ойлама ыз]. Thank you for not smoking [Темекі шекпегені із шін ра мет]. ауіпсіздік. Жа армай те тез жанады. Темекі шегуге тыйым салынады, отты олдану а болмайды. оз алт ышты шірі із. Б л жерде темекі шегуге тыйым салынады. Safety. Petroleum spirit highly ammable. No smoking, no naked light. Please, switch o engines. No smoking area A no smoking policy operates in all buildings except where permission signs are displayed [Мекемені арнайы белгіленген орындарынан бас а жерде темекі шегуге тыйым салынады]. БиБиСи Уорлд сервисі Буш Хауз имаратыны к птеген орындарында темекі шегуден бас тарту саясатын станады. имарат а келушілерді б л Ережеге ба ынуды с раймыз. айда арнайы белгілер бар, сол жерде б л тінішті орындалуын ада ала ыздар! BBS World Service has a No smoking policy encompassing most areas of Bush House. Visitors to the building are asked to observe this policy Wherever the signs are displayed In the interest of the majority of our passengers Please would you not smoke on this bus [Сіздерден тініш, бізді жолаушыларды к пшілігіні сынысы бойынша автобуста темекі шекпе іздер]. Британды тарды к не заттар а деген ы ыласын ескере отырып, к птеген мекемелер ткен асырды ндеулері мен мекеме ма дайшасында ы жазуларды пайдаланады. М ндай ндеулер зіні

т пн с а формасында (т с, шрифт ж не т.б.) шы арылады: ТЕМЕКІНІ ИІСІНЕ АТА ТЫЙЫМ САЛЫНАДЫ. Денсаулы са тау департаментіні 188 б йры ы, 15 наурыз, 1886 ж. Б Л МЕКЕМЕДЕ ТЕМЕКІ НІМДЕРІН ОЛДАНУ А ТЫЙЫМ САЛЫНАДЫ]. Денсаулы са тау департаментіні 188 б йры ы,15 наурыз, 1886 ж. М НДА ТЕМЕКІ ТАРТУ А Т ЗБЕЙДІ. Денсаулы са тау ж ніндегі департамент аулысы 189 * 15 наурыз, 1886 ж. TOBACCO FUMES ARE STRICTLY PHOHIBITED Public Health Order Rule No. 188 * Dated 15 th March 1886 TOBACCO PRODUCTS ARE BANNED IN THIS ESTABLISHMENT Public Health Order Rule No. 186* Dated 15 th March 1886. SMOKING HABITS WILL NOT BE TOLERATED Public Health Order Rule No. 189 * Dated 15 th March 1886. Т менде А Ш-та ы темекі тарту а арсы ндеулері келтіріліп отыр: Smoking in this area is prohibited by law [Б л имаратта темекі тарту а за мен тыйым салын ан]. (Америка университетіні д ретханасында). No smoking except in designated areas [Арнайы белгіленген орыннан зге жерде темекі тарту а тыйым салынады]. Thank you for not smoking [Темекі тартпа аны ыз шін ра мет]. No smoking by the order of the re chief [ рт с ндіру ызметіні басшысы темекі тарту а тыйым салады]. Smoking permi ed in designated areas only [Темекі тарту тек арнайы белгіленген орындарда ана р сат етіледі]. Америкада ы жарнама афишасында темекі ста ан сымбатты еркек пен с лу йелді диалогі: Ер азамат: Do you mind if I smoke [Темекі тартсам, арсы емессіз бе?] йел к лімсіреп: Do you mind if I die? [Егер мен лсем, сіз арсы болмайсыз ба?]

Тілді ж не с йлеу ызметіні бас а салалары мен абаты секілді адамдарды о амда ы т ртібін реттейтін хабарландырулар – осы о ам м дениетіні к рінісі. Айтпа шы, жо арыда келтірілген ж ргізушілерге сер етуді рт рлі тілдік амалдарын бейнелейтін рульде йы тамау а ша ыратын мысалдар Ресейде жол м дениетіні жо ты ын, жол сапасыны де гейін к рсетеді. О таудай т зу, тегіс, беті ерекше т сенішпен т селген, жылдамды а тыйым салынба ан, за ашы ты а ба ыттал ан жолдар ж ргізушілерді тербетіп, й ы ша ырады. Б л оларды оятып, апатты алдын алу ма сатында ы тілдік олданыстарды баюына ы пал етті. Бізді жолдарда йы тай алмайсы . Сол себепті де жо арыда ыдай ндеу т рі жо ... 6 Орыстілді лем м дениетіні хабарландырулар мен гіт насихатта ы ерекшелігі Б ан дейін атап ткеніміздей, орыс тілінде халы а ндеу жасауды к бірек тарал ан т рі прагматизмімен, аса ды ымен, н рсіздігімен ерекшеленеді. Со ы уа ыт а дейін Ресей идеологиясыны негізінде индивидуумды жым а айырбастау идеясы жатты: жекелеген адам – машинада ы бір б рау, егер ол б зылса, машинаны жа дайы ауырлайды, біра бастысы – машинаны б рауы емес, машинаны зі ой. Сол себепті осы бір

б рау а деген атынас тым сал ын, нем райлы болды: Кіруге болмайды; Ластама; Жануарлар а тама берме; тая , олшатыр ж не чемодандарды баспалда а алдырма; рмелеме – лтіреді; жете алмаса – желікпе; б где адамдар а кіруге болмайды. Адам а деген ндеуді е ке тарал ан т рі – инфинитив формасында ы императив. Демек, е д рекі, адам т згісіз ай ай: То та! Жат! Отыр! зінше демократия: итке де (саяси т р ыдан д рыс), скерге де, шекара за ын б зушы а да, ылмыскерге де, за а ба ын ан арапайым халы а да бір формада б йры береді. Ра мет те жо , тінбейді де, онымен оймай «сен» деп діке дейді. Жо арыда келтірілген темекі тартумен к ресу ж ніндегі а ылшын тіліндегі м тіндерді «бай ассортиментіне» орыс тілінде тек ана «Не курить» с зі арсы ойылып келді. арапайым рі аны . Кейде тиімділігін арттыру ма сатында леп белгісі ойылды. рине, а ылшын тілінде де халы а ндеуді рт рлі формасы барлы ына арамастан, арапайым, аны рі тікелей б йры беретін no smoking [темекі тартпа], no trespassing [шекараны б зба], do not touch [ ол тигізбе] секілді формалар да кездеседі. Алайда советтік орыс тілінде не курить с зіне зге н с а болмады. Посторонним вход воспрещен (б где адам а кіруге болмайды) тіркесін а ылшын тіліндегі осы тіркесті ма ынасын беретін баламасымен салыстырып к релік: Private. Б л сол «кіруге тыйым салын ан» есікте ілулі т рады. Орыстіліндегі н с асы ата , ресми, ылмысты кодексті бабы секілді естіледі. А ылшын тілінде тек бір с з кездеседі: біра андай с з! Идеология шін, менталитет шін, с йкесінше сол о амны м дениеті шін астерлі, ж рекке жылы с з: private – жеке, жекеменшік, пия, я ни о ан тиісуге болмайды.

«Темір оршау» заманында осындай ндеулерге атысты зіл бол ан еді: КСРО-дан бір ба ытты жан Англия а іссапармен барады. айтып келген со одан ж ртты ынты ып с ра аны: Англия алай? А ылшындар алай? лгі ба ыттан басы айнал ан жан: А ылшындар т йы , коммуникация а нашар, «мені йім – мені амалым» принципімен мір с реді деп еді, тірік екен. Олар те ашы , к ілді, р йді есігіні ма дайшасында а ылшынша «с лем» деп жазып ояды екен. Б л а ылшын о амыны згелер шін т йы ты ын ана білдірмейді, шетелге сапар шегуші «ба ыттыларды » шет тілін нашар білетіндігінен де хабар береді. Орысты «абайла ыз, аба ан ит» тіркесіне а ылшын тіліндегі Beware of the dog [иттен са таны ыз] тіркесі сай келеді. Орыс тіліндегі м тінде аба ан с зімен ор ытса, а ылшын тілінде итті бар екені жайында м лімет ана береді. Орыс тілінде «абайла ыз, боял ан» с зі тек ана боял ан туралы м лімет беріп ана оймайды, сондай-а адамны амын ойлап, оны абайлау ажеттігін ескертеді. А ылшын тіліндегі баламасы Wet paint бояуды лі кеппегендігінен хабар береді. Сізге факт жайында м лімет берді, рі арай не алайсыз, соны жаса ыз. М скеу метросыны есіктерінде ыс а рі ат ыл: с йенбе деген с з т р. Лондон метросында за уа ыт бойы жолаушыларды ор ыт ан рі ескерткен Obstruc ng the doors causes delay and can be dangerous [есіктерге с йенбе із: б л кедергі келтіреді рі ауіпті] деген жазу болды. Со ы жылдары болуы м мкін ы айсызды тар жайында ы (causes delay) т сіндірмені алып тастап, тек ана ауіп- атер алдырылды: Obstruc ng the doors can be dangerous [есікке с йенбе із, б л – ауіпті]. Ресей пойыздарыны тежегіш-крандарында ркіту ж не ескерту ілулі т рады: Тиіспе! Айыпп л ... рубль (ба асы тиісінше згеріп т рады). Лондон метросында о ан балама хабарландыру: Penalty for improper use is ... [д рыс олданба аны ыз шін айыпп л салынады …]. Алайда судьялар тежегіш-кранмен ойна андарды ісін ара ан кезде improper аны тамасын алай т сіндірерін білмей иналды. С йтіп м тін: Penalty for deliberate misuse is... [ дейі д рыс пайдаланба аны ыз шін айыпп л салынады …] болып згертілген. Орыс тілі жайында гіме айта отырып, біз «со ы уа ыт а дейін»

деген тіркесті бірнеше рет олданды . Шынымен де, со ы кезде Ресейде идеологияда, леуметтік мірде ж не со ан сай м дениетте т бегейлі згерістер жасалды. Демек, тіл де б л згерістерге сай бейімделгені аны . Хабарландыруларды зі ызы ты рі мазм нды бола т сті: олар тым к п (к н ткен сайын жарнама мен хабарландырулардан т ратын газет-журналдарды саны артуда) ж не олар бізді міріміз сия ты т рлене т суде. Оны ішінде за сыз ызметтер мен заттар да ашы т рде сынылуда. О ырманды арамды пен, ылмыспен рі б рмалаумен шошыт ым келмейді. Дегенмен м ны зі – тіл, м дениет, рі м дениетаралы коммуникация. Тек бейк н , практикалы т р ыдан тиімді, жи аз тасымалдауды сын ан хабарландыру жайында айтып ткім келеді: «Трезвые грузч. 35 р/ч. Автопереезды квартирн., офисные, сейфы, пианино. Качество». Комментарий айтуды зі арты . Халы пен арым- атынас жасауды т рі згеруде. Дамушы, шетелдік немесе шетелдіктермен ж мыс істеуге ба ыттал ан мекемелерде – господа (мырзалар) с зі жиі пайдаланылатын болып ж р. Жергілікті мекемелерде товарищи (жолдастар) с зі уважаемые ( рметті) те еуімен к бірек алмастырылды (т менде келтірілген мысалдарда т птік орфографиясы мен пунктуациясы са талып отыр): рметті клиенттер айтарылмайды рі а ша а Сатыл ан жетондар айырбасталмайды (Почта, Ярославль).

рметті демалушылар ажетті м мкіндікті жо ты ына байланысты она тары ызды тама тандыру туралы тінішпен мазаламаулары ды тінеміз (Барбихта ы санаторий, Подмосковье). рметті жолдастар рбір о ырманны міндеті кітапхана орын к зді арашы ындай са тау (ММУ кітапханасы). Таксист мырзалар С ттілік тілейміз (М скеу таксопаркі). рметті ханымдар мен мырзалар Сіздерді серуенге ша ырамыз (Барбихта ы санаторий, Подмосковье). рметті жолаушылар Ж ргізушіні ала датпа ыздар (Автобус, Ярославль). ММУ кітапханасында «Кірме» с зіні орнын «Ша ыртусыз кірмеуі ізді с раймыз!» деген жа а н с а алмастырды. Адам а коммерциялы ам орлы к рсету, я ни клиент тарту а деген талпыныс, келушіні ренжітпеу, о ан жа ымды сер алдыру, сол ар ылы б секелесті алдында же імпаз атану а мтылу – б ан дейін олданылып келген йреншікті императивтерді (темекі тартпа, ластама) жо арыда к рсетілген а ылшын тілінде сыныл ан материалдарда ыдай рт рлілікті паш ететін, тілді жа а, сыпайы т сілдері ауыстырды. Сонымен, йреншікті темекі тартпа тіркесі к п жерлерде жа а, «саяси т р ыдан депті»: Темекі тартпа аны ыз шін ра мет, бізде темекі тартпайды секілді т рлерімен алмастырылды. Бірінші жа дайда б л шейін сыпайылы пен сатып алу: темекі тартпа деген б йры жо , керісінше, темекі тартпа аны шін ал ыс айту. Екінші жа дайда, біріншісінен г рі ж мса тау: б йры та бермейді, ал ыс та айтпайды, еш андай моральды ысымы жо а парат ана: бізде темекі тартпайды, темекі тарту-тартпауды ар- яты ыз білсін. Сондай-а бізде есімдігі зге н с аларда кездеспейтін жеке (адамды іштей тартатын) сипат а ие.

Коммерциялы д кенде: Есікті жауып ж руі ізді тінеміз Ра мет (Таруса Калуга облысы). Д кендерді есігіндегі деттегі «Ж мыс кестесі» жекеменшік кішкентай д кенде т мендегідей жазылып т рды: Біз сізді жексенбіден бас а к ндері са ат 9 дан 6 а дейін к теміз (Горица Вологода облысы). Б л ретте Санкт-Петербургтегі «Русь» она йіні она тары ызы жатты ку сі болады. « она йде т ру мен рт ауіпсіздігін са тау ережелерінде» «темекі тартпа!» б йры райда ы инфинитивтерді кездестірмейсіз, еште еге тыйым салынбайды, еште еге р сат етілмейді. Саяси дептілік пен сезімталды ы жо ары адам таби атына деген шынайы ы ыласты ажап т рі. Міне, Ережелер: Т нге арай тынышты са тау ма сатында сіздерге келетін она тарды уа ытын 23 00 ге дейін шектесек дейміз Б лмеде электр ралдарын (кофе айнат ыш тік т б ) пайдаланбаулары ызды тінеміз Б лмеден шы арда электр ралдарын шіруді (телевизор жары ты) мытпа ыз апері ізде болсын осулы т р ан стел шамдары мен торшерлерді тез т тан ыш материалдармен жабу аса ауіпті Сіз т секте темекі тартпайды ж не толы шірілмеген сигаретті (папиросты) тастамайды деген сенімдеміз Б л ауіпті Бізде лифтіде темекі тарту ж нсіз деп саналады Толы шірілмеген темекіні (папиросты) а аз а арнал ан

себетке тастамауы ызды тінеміз Б лмеге тез т тан ыш заттарды келмеуге рі са тамау а ке ес береміз она й ж мысыны ызметін жа сарту ж ніндегі сыныстары ызды кімшілікке м лімдеулері ізді с раймыз кімшілік лкен мбебап д кенні алдына бесінші абатында орналас ан жи аз б лімі жайлы екі хабарландыру ілініпті. Ол жазулар а арап, ткенді к зге елестету иын екен: Бізге дейін жете алма аны ыз кінішті Бізге кіргені із шін ра мет М скеу базарында ластама с зіні орнына: Сыпыра бергенше ластама – деп жазыл ан. ММУ-де йреншікті К сіпода т ра асыны абылдау уа ытыны орнына: « рметті ріптестер К сіпода т ра асы Сіздерді м м таждары ызбен уаныштары ызбен идеялары ызбен ж не сыныстары ызбен р д йсенбіде факультет к сіпода ыны имаратында 17 00 18 00 аралы ында к тетін болады (I МУМ к 867) Келі іздер » деп жазылыпты. Нижний Новгородта ы Лингвистикалы университетіні кіреберісінде «Есікті атты серіппе із» с зіні орнына жекелеген адам а (сен делінген) аратыл ан ошеметті к ресіз: Жа сы адам Есікті атты серіппегені шін ра мет Г л сататын д кендегі декоративті кактуста талай жылдар бойы « ол тигізбе із» деген жазу т рды. Жа ында т р ындар сол кактуста ы жа а жазуды о ып айран алды: «Мен тірі организммін Мені мазалама ыздаршы тінемін ». М скеу мбебап д кеніндегі б рыннан к зге жылы «тиіспе!» с зін «М дениетті адам олын тигізбейді» деген с збен алмастыр ан. Осы бір ыз ылы ты а паратты о и отырып, «б лкім б рын ы н с аулар да тым жаман болма ан еді ой, ыс а рі ай ын» деген ой а алдым.

Ярослав тас жолында ж ргізушілерді жол аупсіздігі ережесін б збау а ша ыратын ерекше ндеу де пайда болыпты: «Сен згелерді мірі шін жауап бересі Сені йде к теміз Ж ргізушілерді де отбасы бар». Б л хабарландыруды ерекшелігі баспас з кілдеріні зін та алдыр аны сондай, олар баспас зде т мендегідей комментарий жазыпты: «Б л тас жол Совет кезе інен «Заветы Ильича» («Ильичті сиеті») секілді атын са тауымен, сондай-а к рер к зге о аш «Ж ргізушілерді де отбасы бар» немесе «Сен згелерді мірі шін жауап бересі » секілді плакаттарымен ерекшеленеді. Еш андай к ре жолда біз м ндайды к рген жо пыз».165 Бізді елімізде тыйымдар мен ндеулерді жа а формасын іздеу ерекше ма ыз а ие. Шын м нісінде, д ст рлі н с ауларды алыптас анынан ба, жо лде лтты мінез- лы а т н ерекшелік пе – басшылы а сенбеу рі о амды т ртіпке, тыйымдар мен ндеулерге ба ыну Ресейде те нашар орындалады. Б л жайында А.В.Павловская: «Ресейде рт рлі за дар а, ережелер мен а идалар а деген арым- атынас те к рделі. Жа ында М скеуді адам к п т ратын ауданы саяба тарыны бірінде серуендей ж ріп, мен жазуларды сондай к птігіне назар аудардым: «Саяба та итпен серуендеуге тыйым салынады. Айыпп л...». Д л осы жар ыра ан та тайшаларды жанында ж здеген итті ж ргенін к зіміз шалды. рине, оларды серуендейтін жері болуы керек ой, ал б л осы ма айда ы бірден-бір жасыл ала ай болатын. М ндай жа дайда б л плакаттарды м нда ілінуінен не пайда рі б л талаптар аса ана орындалмайды. Айналада серуендеп ж рген балалар да аз емес еді. Олар а арап, б л балалар а берілген rules and regula ons (ережелер мен т ртіпке) арым- атынасты ал аш ы саба ы ой деп ойладым: жазыл ан а иданы б рі орындала бермейді. Орыстарды за а деген атынасыны тым нем райлы екенін білгендіктен, «Темекі тартпа!» деген бадырай ан жазуларды астында темекі тартып отыр ан немесе «Алкогольді ішімдіктер сатылмайды» деген жазу а арамастан, ара ты ба асын с рап т р ан студенттерді к ріп, ешкім

та алмайды. М скеуде бол ан кезі ізде орыстарды ережелерге деген нем райлы арым- атынасын естен шы арма ан ма ызды. М селен, Ресейде жаяу ж ргіншілерге арнал ан жола та ешкім жаяулар а жол бермейді. те са болы ыздар!» Бізді «за а ба ынбайтынымызды » та ы бір д лелі (Оксана Ксензенконы материалдарынан): А Ш, Монтана штаты, 1991–1992. Асхана есіктерінде д ст рлі Exit, Entrance жазулары ілінген. Exit жазуы жазыл ан есіктен орыс ж не украин (ол кезде лі бір елді азаматтары болатын) студенттері емін-еркін кіріп ж реді. Америкалы тар Entrance жазуы бар есікте зын-сонар кезекте т рады. Орыстарды жазба тыйымдар а деген «бунтарлы » арым- атынасына, немістерді ресми н с аулы тар а деген нсіз бас июін арама- арсы ою а болады. Б л тіпті м дениеттерді ртектілігі емес, айшылы ы (контраст). «Германия тыйым салын ан жазбаларынан, р сат беретін та тайшалары к п бірден-бір ел болуы керек: м нда темекі тарту а, к галды басу а, т.б. жасау а болады. Бас а елдерде тыйым салатын жазулар м нда керісінше р сат етеді. Б л елде р сат етілмегенні б рі тыйым деген ой туындайды. Революция а дейінгі Ресейде за уа ыт бойы ереуілдеген неміс пролетарлары туралы зіл гіме тара ан еді. Унтер-ден-Линден к шесінде йымдас ан саппен келе жат ан олар « туге болмайды» деген жазу а дейін келіп, а тарылып алыпты. Осымен революция ая талып, «барлы ы ы -шы сыз йлеріне тарас ан екен».166 Немістермен салыстыр анда, бізде революцияны о ай ж зеге асатыныны себебін осыдан іздеген абзал. орыта келгенде, д л осы та ырып а «халы аралы анекдот»: Неміс, француз ж не орыс шеуі к пірден секіреді. Неміс а шаларын т ару шін секіреді. Француз с йіктісін т ару шін секіреді. Орыс к пірде «К пірден секіруге болмайды» деген жазу бол анды тан секіреді. A. Sinyavsky. Soviet Civiliza on. A Cultural History. New York, 1988, p. 190–196.