«Тіл және мәдениетаралық коммуникация»

докладная записка report баяндама любовная записка love le er billet doux ашы ты хат закрытый closed жабы закрытое заседание private mee ng жабы жиын закрытое голосование secret ballot жасырын дауыс беру закрытое помещение indoors (РАСС) жабы имарат Орайы келгенде, тіл йренуші аудиторияны мынадай бір жа даятпен та алдыру а болады: а ылшын тілінде с йлеушілер з тілдерінде к рсетілгендей басын тура ма ынасында сумен, сусабынмен жумайды екен. ызы екен, олар – бірт рлі адамдар! Неге? йткені орыс тіліндегі мыть голову тіркесіне а ылшын тіліндегі to wash one’s hair баламасы с йкес келеді. Бір та аларлы ы, «саяси дептілік» т р ысынан ал анда ( ара ыз, ІІ тарау, ІІ б лім, §3), басы таз адамдарды ренжітуі м мкін тіркесті лі к нге дейін ешбір ымсыныссыз олданылуы та алдырады. йткені а ылшындар з тілінде to wash one’s hair (с збе-с з аудармасы: шаштарымды жуамын) бірлігін олданады, ал басы таз адамдар шін орыс тіліндегі мыть голову тіркесін олдан ан д рыс шы ар. йткені бас ркімде бар, ал шаш… Ал to wash one’s head ымы ауыспалы ма ынада орыс тіліндегі намылить шею олданысына жа ын келеді. 2. Лексико-фразеологиялы тіркесті пиясы мен сынар тосын сыйынан да ере ірек жасырын жат ан екінші бір к рделі м селе – орша ан ортада ы заттар мен былыстарды р тілдегі «баламасы» ретінде та баланатын с здерді түрлі м дениеттердің қабылдауынан туындайтын қақтығыстар. Т рлі лтты м дени ерекшеліктер алай да бір с зді т рлі стилистикалы коннотациясыны туындауына алып келеді. Тіпті жалпы адамзат а т сінікті жасыл т сті та балануыны зі, сол тілдік ж йелердегі лексикалы м нді толы тай ашады деу де лкен к м н тудырады, себебі метафоралы ж не стилистикалы коннотация с з ма ынасына сер етпей оймайды. Ал м ндай коннотацияларды т рі тілдік ж йеде рт рлілігімен ерекшеленеді. Орыс тілінде зелëные глаза тіркесі си ырлы к шке ие, су перісіні к здері туралы ой салатын рі романтикалы , рі поэтикалы сипатты иеленеді. А ылшын тіліндегі green eyes бірлігі метафоралы т р ыдан « ыз аныш» ымын та балайды ж не со ан орай жа ымсыз коннотацияны иеленеді. Green eyes тудыратын жа ымсыз ассоциациялар «Шекспирді кін сінен» алыптас ан. йткені «Отелло» трагедиясында ы ыз анша ты , к ре алмаушылы (jealousy) жасыл к зді быжы – a green eyed monster бірлігімен ассоциацияланады. Та ы бір мысал: орыс тіліндегі черная кошка тіркесі а ылшын тілінде black cat т рінде дыбысталып, й жануарын, я ни ара т сті мысы ты та балайды. Біра орыс хал ыны м дениетінде алыптас ан наным-сенімге с йкес, ара мысы адам а ба ытсызды с тсіздік алып келеді, сол себепті б л тіркес жа ымсыз ассоциацияны иеленеді. Мына ле жолдарын еске т сірейік: Жил да был черный кот за углом, И его ненавидел весь дом... Говорят, не повезет, Если черный кот дорогу перейдет. ( аза ша с збе-с з аударса : Ертеде й б рышында ара мысы мір с ріпті, Оны б кіл й жек к реді екен. Егер ара мысы жолды кесіп тсе, Ол адамны жолы болмайды деп жаман ырым а жоры ан. – Аудармашылардан).

А ылшын хал ыны м дениетінде ара мысы – «с ттілікті , к тпеген жерден ба ыт а кенелуді » белгісі ретінде танылады, тіпті орыс хал ыны та данысын тудыр ан н рсе – Good Luck деген жазуы бар ашы хатты (открытканы ) сыртында д л осы ара мысы ты бейнеленуі болатын. Баламасыз не жартылай баламалы лексика а ара анда, шет тілін йретуде баламалы лексиканы о ыту лкен иынды ту ызады. Белгілі бір ымны сол тілдегі баламасы тіл йренушіні шатасуына алып келуі м мкін. йткені оны тарапынан олданыл ан балама с зді с йлеу тіліндегі функционалды олданысы, лексико-фразеологиялы тіркесі ж не лингвостилистикалы коннотациясы ескерілмейді. Бас аша айт анда, арапайым деген жа дайды зінде рт рлі тілдік ж йеде орша ан ортаны кейбір к ріністерін бейнелейтін белгілі бір с зді ымды мазм ны бірдей бол анымен, функционалды м н- ма ынасы ркелкі м нге ие болуы м мкін. Себебі лтты ойлау ж йесіндегі ерекшеліктерге с йкес, с зді функционалды олданысы да рт рлі болады. Сонымен тілдегі баламалы лексика (тілдік эквиваленттілік) – семантикалы ая, лексикалы тіркес, стилистикалы коннотация сынды факторларды негізге ала отырып аны талады. Тілдегі б л м селелерді барлы ы тілшілерге, аудармашылар а, шет тілі о ытушыларына жа сы таныс. рбір тілдік ж йедегі с з баламаларыны м денитанымды аспектісіне осы уа ыт а дейін к іл аударылмады десе де болады. Тілдік бірлік ретінде с з болмыста ы зат не былыспен (с зді м ні) зара атынаста болатыны белгілі. Алайда т рлі м дениетте тек заттар мен былыстар ана рт рлі болмауы м мкін (м селен, эскимос, ытай, ыр ыз немесе а ылшын халы тарыны йлеріні зіне т н ерекшеліктері бар), сол зат не былыс туралы м дени таным-т сінікті рт рлі болуыны зі ма ызды саналады. Тілдік эквиваленттілікті негізінде ымды эквиваленттілік, м дени танымны эквиваленттілігі жатыр33. 3 Шетел с зі м дениеттер то ысы Балама ретінде таныл ан с здерді білдіретін бірдей ымды мазм н астарында жат ан эквивалентті арастырайы . Орыс ж не а ылшын тілдерінде орша ан ортада ы зат пен былыстар туралы алыптас ан лтты м дени ым-т сінікті, леуметтік-м дени компонентті сал астыра отырып зерттеу, осы тілдердегі с з астарында ы жасырын жат ан м дени ерекшелікті тере арастыру а м мкіндік береді. О ан мысал ретінде барлы д ниеж зі халы тарында ж не сол халы ты м дениетінде кездесетін арапайым заттар мен былыстарды алып арастырайы . Сізді б лме ізде т р ан стел – орша ан ортаны бір б лшегі. Осы зат туралы санада алыптас ан белгілі бір ым-т сінікті бар екені т сінікті ж не б л ым-т сініктер т сіндірме с здіктерінде топтастырылып беріледі. М селен, орыс тіліні т сіндірме с здіктерінде: Үстел – биік тіреуішке орнатыл ан ке жазы та тай т ріндегі, й жи аздарыны бір т рі. Обедать за столом ( стел басында тама тану) Письменный стол (Жазу стелі) Овальный стол (Сопа ша келген стел) Сесть за стол ( стел басына отыру) Встать из за стола ( стелден т ру) (О ) Үстел – стіне зат ою а арнал ан, бір немесе бірнеше ая а орнатыл ан ке жазы беті та тайдан (а аштан, мрамордан) жасал ан й жи азыны бір т рі. Круглый стол (Д гелек стел) Письменный стол (Жазу стелі) Обеденный стол (Т скі ас стелі) Ломберный стол (Ломбер стелі) Кухонный стол (Ас й стелі) Туалетный стол (Боянатын стел) (У ) Немесе а ылшын тіліні с здіктерінде: Table – ar cle of furniture consis ng of at top of wood or marble etc. And one more usu. Ver cal supports esp. one on which meals are laidout, ar cles of use or ornament kept, work done, or games played (COD). Аудармасы: бір немесе бірнеше к лдене тіреуіші бар, а аштан, м рм рдан ж не та ы бас а заттардан жасал ан жазы беті бар, стіне ас ішуге, т рлі с ндік б йымдар ою а немесе ойын ойнау а арнал ан жи аз т рі. Table – a at surface, usually supported by four legs, used for pu ng things on (CIDE). Аудармасы: Үстел – жазы беті бар, детте т рт ая ты, стіне зат ою а арнал ан жи аз. Т рлі м дениет кілдеріні тілінде б л зат рт рлі дыбыстар кешенімен дыбысталып (стол der sch a table la table), бір ана затты та бала анымен, ма ыналы жа ынан баламалары рт рлі болады. Б л, сіресе, бір-бірімен туысты ы жо халы тарды т л м дениетінен бай алады. М селен, Т ркменстанда стел с зі жерге т селетін дастар ан немесе клеенканы бір б лігі деген ма ынаны білдіреді, ал еуропалы она тар а ерекше сый- рмет к рсету белгісі ретінде бізді т сінігімізде стел ойылады.

Б л жердегі м селе бір бірімен туысты ы жо лтты м дениеттегі ерекшеліктер туралы емес Швейцар к йеуімен Парижде т р ан орысты ата ты кино актрисасы Елена Сафонова бір бірімен жа ын туыстас деген еуропа м дениетіндегі ерекшеліктерді былай сипаттайды гіме зге м дениетте емес Кез келген тілде стел с зін айт ан кезде мені к з алдыма стінде ш йнек пен шыныая тары бар т рт ая ты а аш стелді бейнесі келеді Ал француздар стел с зін айт анда стінде г лі бар бір ая ты шыны стелді бейнесін к з алдарына келтіреді Француздарды б л шін кін лай алмайсыз олар да мені осы т сінігім шін кін лай алмайды Олар нашар адамдар емес йткені оларды лтты д ниетанымы бас а34 Б л арапайым, біра на ты, д л бай ал ан иллюстрациялар зат, ым ж не с з арасында ы атынасты к рсетеді. Б л атынастарды былайша сипаттау а болады: зат пен с зді , я ни сол затты та балайтын с з бен затты арасында ым жатыр, ал ым сол тілде с йлеуші жымны к з арасымен, м дениетімен ты ыз байланысты. «Тілдерді рт рлілігі – бір ж не сол затты рт рлі та балануы емес, сол зат не былыс туралы д ниетанымны рт рлігінен к рінеді... Тіл – иероглифтер ж йесі, адам сол иероглифтер ар ылы орша ан орта а деген зіндік к з арасын, зіндік ой- иялын бекітеді35». Орыс тіліндегі дом с зі зге тілдерге о ай аударылады. М селен, а ылшын тілінде house т рінде айтылады. Дегенмен а ылшын тіліндегі house с зіне ара анда, орыс тіліндегі дом с зіні ма ынасы ке , б л с зді семантикасына «адамны мір с руі мен ж мыс істеуіне арнал ан кез келген рылыс нысандары» деген ым енеді: наше министерство это высокий серый дом на углу (бізді министрлік б рышта т р ан с р й) наш факультет переехал в новый дом следующий за кинотеатром Литва (бізді факультет Литва кинотеатрынан кейінгі т р ан жа а йге к шіп кетті) ж не т.б. М ндай м нм тіндер ж йесінде house с зін олдану а болмайды, себебі house – б л й, ал сізді ж мыс істейтін орны ыз – building Адамны мір с руіне арнал ан к п абатты йді зі house емес, block of ates деп аталады. Берілген с здер семантикасында ы ерекшелікті Л.С.Бархударов былайша сипаттайды: «Орыс тіліндегі дом с зіні баламасы ретінде а ылшын тіліндегі house бірлігін алу а болады; алайда б л с здер екі ма ынада олданыл анда ана бір-бірімен с йкес келеді: « имарат, рылыс» ма ынасында (каменный дом – a stone house) ж не «династия» ма ынасында (Дом Романовых – the House of Romanovs). ал ан ма ыналы олданыстарда б л екі с з бір-біріне балама бола алмайды. Сонымен атар орыс тіліндегі дом с зіні «домашний очаг» (отбасы – оша асы), «адамны т ра ты мекені» деген ма ыналары бар, д л осы ма ынада а ылшын тіліндегі home с зімен с йкес келеді. Сондай-а орыс тіліндегі й деген с зді мекеме ма ынасында ы олданысы та ы бар ж не б л ма ынада а ылшын тілінде на ты андай мекеме екеніне байланысты р кезде рт рлі аударылады, салыстыры ыз: детский дом – children’s home немесе orphanage торговый центр – commercial rm сумашедший дом (ауызекі) – luna c asylum исправительный дом – reformatory ж не т. б. Бай а анымыздай, орыс тіліндегі дом с зі мен а ылшын тіліндегі house с зі бір затты екі жапсарлас анаты деуге келмейді; б л с здерді р айсысы (біз тек арапайым олданысын ана арастырды ) б тін бір семантикалы ж йені н бойында са тайды, тек жекеленген жа дайда ана зге тілді ма ыналы ж йесімен с йкес келеді36. Дом ж не house с здері с йлеу тілінде функционалды олданысы жа ынан да ерекшеленеді. Орыс тілінде дом с зі кез келген мекенжайды міндетті компонентін райды. А ылшын тілінде д л осы м нм тінде оны еш андай баламасы жо ж не со ан с йкес аудармасы да берілмейді, орыс тіліндегі сия ты к ше атауынан кейін емес, жай ана н мірді к ше атауыны алдына жазасыз. Орыс тіліндегі дом с зіні ке олданыс а ие болуы, со ан с йкес house с зіне ара анда с з семантикасыны да ке болуы, осы с зді тіркесу ерекшелігі (орыс тіліндегі мекенжайды рамында бар болуы, а ылшын тілінде б л с зді м лдем олданылмауы) – шет тілін йрену мен о ытуда біраз иынды тар ту ызады. Дом ж не house с здеріні ма ыналы т р ыдан кейбір с йлеу жа даяттарында бір-біріне с йкес келуі ж не оларды бір тілден екінші тілге аударылуы же іл бол анымен, осы зат, былыс туралы ым- т сінікті алыптасуында ы м дени ерекшеліктерді бар екенін ескеруіміз ажет. Дом с зімен та баланатын ымны а ылшын тіліндегі house бірлігіні білдіретін мазм ны – екі т рлі халы ты лтты д ниетанымын, лтты м дениетін ай ындайды. А ылшын тілінде берілген That morning she had a headache and stayed upstairs с йлемін т сіну рі а ылшын тіліне д рыс аудару шін осы тілдегі house с зіні білдіретін ым-т сінігін жа сы ме геруіміз ажет. Б л с йлемні орыс тіліндегі с збе-с з аудармасы: В то утро она имела головную боль и

осталась наверху (Сол та да оны басы ауыр анды тан жо арыда алды) Ал д рысында, с йлемні м нін ашатын аудармасы т мендегідей болады: В то утро у нее болела голова и она не вышла к завтраку (Сол та да оны басы ауыр анды тан та ы ас ішуге келмеді) Себебі а ылшын хал ыны д ст рлі деп есептейтін йіні жо ары абатында тек жатын б лмелер ана орналасады, ал бірінші абатында она й, ас й, демалыс б лмелері болады. М нда ы upstairs (баспалда пен жо ары к терілу) ж не downstairs (баспалда пен т мен т су) ымы а ылшындарды мір с ру салтын, б лмелерді орналасу т ртібін білдіреді. Я ни house c зімен та баланатын зат, н рселерді барлы ын білдіреді, осылайша орыс тіліндегі й с зіні білдіретін ымынан елеулі айырмашылы ы бар екенін к рсетеді. Мейлі house, мейлі дом лексемасы болсын, білдіретін екі с зді ымды мазм ны асырлар бойы алыптас ан халы ты мір с ру салтымен, халы ты географиялы орналасу жа дайымен, климатымен, т рлі факторлармен ты ыз байланыста аны талады. М селен, й салумен айналысатын рылыс фирмасы сын ан «Русский дом с мансардой» архитектуралы жобасыны жарнамасына назар аударайы : Ең бастысы, ұжымдық мірдің к рінісін сипаттайтын, ресейлік менталитетті бейнелейтін, мір сүру салтын танытатын, дет-ғұрыптарын бейнелейтін, климаттық жағдайы мен экономикалық мүмкіндіктерін к рсететін үй ретінде салу к зделген болатын. Н тижесінде азіргі заман ы лгіге сай рі ы айлы, рі жайлы, рі олайлы, іші жылы, ресейліктер шін соншалы ты ымбат емес й салынды. Б л жобаны ерекше калориті ретінде баспалда ты жылы рі жары ты ын, жылыту ж йесіні толы анды йді астында орналастырылуын к рсетуге болады. К нні шуа ы аз т сетін, біз секілді орта ы жазы ты та орналас ан халы шін мансардта ы терезелерді аспан а аратылып, сол ар ылы йге барынша ке тарал ан жары пен жылуды сезінуге м мкіндік береді. Осылайша м ндай йде Ресейді демографиялы жа дайына с йкес бес-алты адамнан (ата- жесі, ке-шешесі, балалары) рал ан отбасы емін-еркін орналаса алады (б ліп ал ан біз – С Т.).37 Осындай арапайым, тура айт анда, деттегідей к нделікті орын алмасатын таби и былыстар к н мен т н та ж не кеш сия ты тілдік бірліктер зара тіларалы балама ретінде танылады. Дегенмен оларды а ылшын тіліндегі day night morning evening сия ты с здермен салыстырса ыз, т рлі халы ты д ниетанымында ы мезгілге атысты зіндік м дени ерекшеліктері бар екенін бай аймыз. А ылшын хал ыны т сінігі бойынша, morning (утро) он екі са ат а созылады, я ни са ат т нгі он екіден к ндізгі са ат он екіге дейінгі уа ыт – та ы уа ыт саналады. Сонды тан т німен ыдыр ан а ылшындар йге са ат т нгі бір не екіде емес, та ы бір не екіде келген болып шы ады (one two o’clock in the morning). Содан кейін к ндізгі уа ыт басталады, біра орыс-а ылшын с здігіндегі day с зіні день (к ндіз) т рінде аударыл ан н с асы емес, я ни к ндізгі он екіден кейінгі a ernoon дегенді а артады. С зді ішкі формасы к рсетіп т р андай, a ernoon т скі он екіден кешкі са ат бес-алты а дейінгі уа ыт а жал асады, кешкі мезгіл бастал анда (evening) кеш болады да, ал са ат сегізде кешкі мезгіл ыс а мерзімді т нмен алмасады (night) Ал т нгі он екі – morning та ы уа ыт ретінде саналады. А ылшын тілін йренуші орыстарды а ылшынша мына бір с йлем та алдырады: He come to see her last night (он навестил её прошлой ночью – ол о ан кеше т нде келді). Немесе: Tomorrow night we will have dinner in a Chinese restaurant (Завтра ночью мы пойдём обедать в ресторан – ерте т нде біз мейрамханада т стенуге барамыз). Берілген с йлемді орыс м дениеті т р ысынан алып араса ыз, м лде д рыс емес: т нде мейрамхана а бармайды ж не т нде тама ішпейді. рине, last night – кеше т нде дегенді емес, кеше кешке дегенді, ал two o’clock in the morning – та ы екі дегенді білдіреді. К ндіз (день) деген с з б дан да лкен иынды тудырады. Орысты тілдік мозайкасында ы орша ан ортаны кішкентай бір б лігіне, я ни день деген с зіне а ылшын тіліндегі day ж не a ernoon с здері с йкес келеді. Good day – аналогия былысы бойынша good morning – айырлы к н, good evening – айырлы кеш бірліктері сия ты « айырлы к н» дегенді білдірмейді. « айырлы к н» дегенді а ылшындар good a ernoon т рінде айтады, ал good day – тек оштасар с тте ана олданылып, жылдам айтылатынды тан, ла а ата рі ерсі естіледі ж не «осымен гіме бітті, сау бол!» дегенді а артады. Жыл мезгілдері жалпы адамзат баласына орта былыс сия ты, м селен орыс тілді адамны танымында бір жылда т рт мезгіл бар: ыс, к ктем, жаз, к з, б ларды р айсысы ш айдан т рады. Бір жылда он екі ай, т рт жыл мезгілі бар екені арапайым арифметика ретінде еш андай к дік келтірмейді. Ал а ылшын хал ыны д ниетанымында ы жыл ымы, я ни оларды жыл санауында ы 365 к н жылды т рт мезгіліне (seasons) б лінеді, алайда ыс ж не жаз мезгілі т рт ай а, к з бен к ктем мезгілі екі ай а созылады. Орыс хал ыны таным-т сінігіндегі мамыр айы (к ктем мезгілі) а ылшын к нпара ы бойынша

жаз мезгіліне, араша айы (November) ыс мезгіліне жатады. Д л осылайша а ылшын тілінде та ы ас (завтрак), т скі ас (обед), кешкі ас (ужин) лексемаларыны балама ретінде аударылуы м дени ерекшеліктер т р ысынан к м н келтіреді. Breakfast – лексемасыны екі т рлі олданысы бар: рлы ты ж не а ылшынды (орыс хал ыны д ниетанымды з арасы т р ысынан т ра ты, ж йелі ж не шектеулі ас м зірі). Орыс хал ыны та ы асы – та амны ешбіріне еш андай шектеу ойылмайтын ас м зірі, ас м зіріні зі т рлі леуметтік ж не айма ты топтарда, отбасынан отбасына арай т рленіп отырады. Осында ы обед (т скі ас) с зі адамды тіпті шатасушылы а алып келеді, йткені lunch ж не dinner біз ойла андай, не гастрономиялы , не стелге ойылатын ыдыс-ая жиынты ы бойынша, не ас ішетін уа ыт жа ынан (lunch – 12.00 т скі ас шін те ерте), (dinner – 20.00–21.00 кешкі ас шін м лдем кеш) м лде с йкес келмейді. Кешкі ас (ужин) а ылшын тілінде рі dinner, рі supper т рінде дыбысталады. Маяковский айт андай, «аударманы » ж йеленген ж йесі «к нделікті т рмыста ы апат а» шырады. Та ы бір мысал: орыс тіліндегі бабушка с зі мен а ылшынша grandmother – туысты атынасты ай ындайтын терминдер. Берілген бабушка с зіні а ылшын тіліндегі grandmother н с асымен андай орта ты ы бар? Б л образ екі халы ты д ниетанымында екі т рлі к з арас тудырады, йткені екі т рлі мір с ру салты, екі т рлі к з арас, екі т рлі мінез- лы , екі т рлі киім кию лгісі, отбасында ы ат аратын ызметті рбас а болуы – екі халы ты санасында бір ана зат атауы туралы екі т рлі ымны алыптасуына негіз болады. Орыс тілінен а ылшын тіліне енген babushka кірме с зі бас а тартатын орамал, желек ымын та балайды (a head scart ed under the chin worn by Russian peasant women – орысты шаруа йелдері сия ты иекті астынан байланатын, бас а тарту а арнал ан орамал) [СDEL]. азіргі жа а м ртебе бойынша, орыс хал ыны т сінігіндегі бабушка ымы олы м лде бос емес: немерелерін ба ады, й шаруашылы ымен айналысады, жас ата-аналар а ж мыс істеп, а ша табу а м мкіндік жасайтын йел адам а атысты олданылады. А ылшындарды т сінігіндегі grandmother ымы « рметті демалыс а» шы атын, саяхаттайтын, демі киінетін, уа ытын жа сы ткізуге, барынша к іл к теруге тырысатын деген ма ынаны білдіреді. Б л айтыл андарды ай ын иллюстрациясы ретінде час (са ат) ж не hour с здерін зара салыстыру ар ылы к рсетуге болады. Берілген екі с зді терминдік ма ынасы абсолютті т рде бір-біріне с йкес келеді: «час, hour – алпыс минут а те келетін уа ыт бірлігі». Егер де сіз халы аралы компанияда «бір са аттан кейін кездесейік» деп айтса ыз, о ан «орысша бір са ат па, лде а ылшынша бір са ат па?» деп с ра оюы деттегі н рсе саналады. Кез келген тілде бір са атты алпыс минут а те келетін уа ыт лшемі екені белгілі, біра б л жердегі ерекшелік осы уа ыт а деген лт кілдеріні к з арасында, д ниетанымында

жатыр. Орыс хал ына ара анда, а ылшындарды ша ырыл ан жерге ( она а, салтанатты кешке) кешікпей бару м дениеті алыптас ан, олар здеріні уа ыт а деген м ияттылы ымен, ыпты арауымен згешеленеді. з т жірибемізден к ргеніміздей, ресейлік мекемелерде т скі ас а берілетін бір са атты зі ары арай белгіленбеген уа ыт а созылуы м мкін. Ресей басылымдарыны осы м селеге атысты жаз ан мынадай деректері бар: «Б гін, 20 арашада, са ат «тура» 10.30-да ( з уа ытына те м ият арайтын а ылшындарды аукционды каталогында детте д л осылай жазады ж не оларды ресейлік ріптестерінен згешелігі ретінде барлы іс-шараны «д л уа ытында бастауын» к рсетуге болады) – Лондонда ы Кинг Стритте, Кристи йіні бас ке сесінде «Императорлы ж не т керістен кейінгі нер мен икондар» кезекті аукционы басталады38. Французды танымал актері Пьер Ришар Грузия киностудиясында ы т сірілімнен ал ан серімен былай б ліседі: «Бізде кино – толы алыптасып, бір ж йеге т скен индустрия. Ал Грузияда болса, б рі керісінше. Т сірілім кез келген уа ытта басталып, кез келген уа ытта ая талуы м мкін. Келесі к ні андай к рініске т сетіні ді де алдын ала біле алмайсы . Кейде ж мысты ыз ан ша ында то татып ойып, б рі бірлесіп н салатын. Оларда батыста ы сия ты директор режиссерді немі ада алап т рмайды, «бол, болды » астына алып ж мысты талап етпейді, уа ыт а деген т уелділік жо 39». ММУ-ді (М скеу мемлекеттік университеті) шет тілдер факультетіні студенті Сергей Цингаленок «Культура и время» атты е бегінде рт рлі м дениет кілдеріні уа ыт а р илы атынасы жайлы ызы м ліметтер келтіреді. Ол кешкі са ат 7-ге студенттік жата ханада ы достарын ту ан к ніне ша ырады. она тарыны жиналуын былай суреттейді: «Немістер са ат 6.55-те келіп, лі ешкімні келе ойма анына та алды. ытайлар 7.05-те келіп, кешіккендеріне за кешірім с рап, себебін т сіндірді. Орыстар мен венгрлер 7.30-да келіп, «Ал, ане, бастайы » деді. К рістер са ат 8.30-да келіп, ыс а т рде кешірім тінді. Америкалы тар 9.15-те келді, кешті на ыз ыз ан ша ында келгендеріне д н риза болып, кешіккендерін ауыздарына алмады. ал ан орыс достарым т ні бойы бірінен со бірі келіп жатты». Сонымен, орыстарды са ат с зі мен а ылшындарды hour с здеріні астарында рт рлі ымдар жатыр. 4 арапайым анкета толтыруда ы м дениеттер шиеленісі арапайым сауалнама, шып келу пара ын толтыру, тіпті ж кке та ылатын пара ша а дейін м дениет згешеліктерін а артып т рады. Басынан бастайы . Аты ж не тегі. кесіні аты деген ым а ылшын тілінде жо . Б л т сінікті, таза к йіндегі, баламасы жо лексика. Алайда кісіні аты, фамилиясы (тегі) деген с здер бар. Сауалнамада, бланкіде ж не т.б. rst name – аты, last name – тегі деп к рсету алыптас ан. Орыс тілінде б л ымдар рт рлі екі с збен берілсе, а ылшын тілінде екеуі де name деген бір с збен беріліп, адамны аты – бірінші, фамилиясы (тегі) – со ы деген с здермен ажыратылады. А ылшындарды здеріне б ларды ажырату иын а со пайды, осы с здерді алыптас ан ата т ртібі бар, сонды тан олар з тілінде, м дениетінде айсысы бірінші, айсысы со ысы деп шатастырып жатпайды. Орыс тіліндегі с здерді т ртібі еркін, Иван Петров десек те д рыс. Сонды тан лты орыс азамат а ылшын тіліндегі сауалнаманы толтыру кезінде барлы с здерді т сініп т рса да, басында не аты rst не тегі last екенін а алмай, абдырап алады. Б л жа дай ытайлар мен венгрлер шін де иынды ту ызады, себебі оларды тілінде б л с здерді орын т ртібі а ылшын тіліндегіге арама- айшы: алдымен кісіні тегі, сонан со аты жазылады. Міне, сонды тан да Berlitz фирмасы шы ар ан Будапешт аласыны жолк рсеткішінде Андраш Хесс атында ы ала былай сипатталады: Hess Andras ter (like the Chinese the Hungarians put the last name rst we would call the printer Andras Hess) / ытайлар секілді венгрлер де алдымен тегін, сосын атын жазады, бізше суретші Андраш Хесс/)». Дегенмен тіліміздегі с з т ртібіндегі біршама еркіндікке арамастан, географиялы атауларды жаз анда, ресейліктер алдымен атын, содан кейін барып тегін жазады (Лев Толстой к шесі, Индира Ганди ала ы ж не т.б.). Лирикалы емес, м дениеттану т р ысынан шегініс жасап айта кетейік, м селен, ытайларды д ст рі бойынша, бала а ат ой анда орыстар секілді с йікті адамы ны не лкен адамны рметіне деп ат ою а болмайды. Оны себебі, ежелгі ытайда императорды атын атау а, тіпті оны аты та баланатын иероглифті олдану а тыйым салын ан. С йтіп б л тыйым арапайым халы ты м дениетіне бден сі ісіп кеткен40. Та ы бір мысал келтіре кетейік. О ырман шін де, зіміз шін де орыс тіліндегі ат пен тек с здеріні

олданыста ы еркін т ртібі мен ытай тіліндегі ата белгіленген т ртібін (алдымен тегі, сосын аты) д йектеп алса та, тезисіні т менгі жа ына У Гохуа деп к рсеткен ытайлы ріптесіме библиографиялы сілтеме жаса анда бастап ыда Гохуа деген оны тегі екен деп толы жазыппын. Б л да теория мен т жірибе арасында ы, м дениеттер арасында ы алша ты ты же уді аншалы ты иын екенін к рсетеді. Жалпы редакторлар ережесіне с йкес (алдымен атыны бастап ы рпі мен тегі толы жазылады), авторды аты-ж ніне сілтеме мына т ртіппен: Г. У. деп жасалуы керек еді. Братиславта ы ІХ Конгреске келгенде, ытайлы ріптесіміз У барлы халы аралы іс-шараларда зіні аты-ж ніні Гохуа У. деп ате олданылып ж ргенін айтты. Орыс ж не а ылшын тілдерінде адамны аты-ж нін к рсетудегі м дени алша ты а та ы бір мысал: йелін к йеуіні атымен, тегімен атау – орыс м дениетіне м лде жат. Бір к ні Америкада ы рбым ма ан с лемдеме жіберіпті. С лемдемені сыртына бізді мекенжайды ж не Mrs Valen n Fatushenkov деп жазылыпты. С лемдеме Валентин Фатушенков ханым а деп жолдан ан екен. Неке туралы ку лікті к рсеткеніме де (некеге т р анда з тегімде ал ан болатынмын), екі ел м дениетіні айырмашылы ын т сіндіргеніме де арамастан, поштада ма ан с лемдемені бермеді. Ресейде тек з д ст рі ж реді. Б л, рине, орынды. С лемдемені алу шін бір жа ынан арты уре-сарса а т скенімді натпай, екінші жа ынан «бірт рлі» рбымны «миссис» дегеніне намыстанып, кейістік білдірген к йеуіме бару а тура келді. Жо арыда айт анымыздай, м дени ателер, тілдік ателерге ара анда ана рлым к п реніш тудырады. Ара а к п уа ыт салмай, аты-ж н м селесіне байланысты к йеуімні та ы да ашу ша ыруына тура келді. Б л жолы лыбритания елшілігінен келген ша ыруда оны мистер деп к рсеткенімен, ой, с мды - ай, «мистер Светлана Тер-Минасова» деп жазыпты. рине, б л оны еркектік намысына амшыдай тиді. А ылшын м дениетінде б л алыпты жа дай, егер йелін к йеуіні аты-ж німен атау а болатын болса, онда неге (феминизм д уіріні г лденген ша ында) к йеуін йеліні аты-ж німен атамас а? лбетте, м дениетімізге жат, біра ша ырту м тіні т мендегідей болды: Аса м ртебелі патшайым ІІ Елизаветаны ту ан к ніне орай, аса м ртебелі Оны елшісі мен Вуд ханым мистер ж не миссис Светлана Тер- Минасовалар патшайым абылдауына ша ыру м ртебесіне ие болды. On the occasion of the Birthday of Her Majesty Queen Elisabeth II Her Majesty’s Ambassador and Lady Wood request the pleasure of the company of Mr and Mrs Svetlana Ter Minasova Мені к йеуімні аты-ж німен ата анда, мен оны жай ана т сініспеушілік ретінде абылдадым (м дениеттер згешелігі), ал к йеуімді мені аты-ж німмен ата анда, б л оны шамына тиіп, к дімгідей ашуын келтірді (м дениеттер а ты ысы). М ндай ша ыртуларды еш айсысына к йеуім бармайтын десем, арты айт аным емес. Тек бір рет ана Патшайым ІІ Елизавета М скеуге келіп, патшайымны рметіне елшіліктен ша ырту ал анымызда к йеуім амалсыз к рсінді де: «Жарайды, кейін немерелеріме а ылшын патшайымыны абылдауында бол анмын деп айтып беру шін барайын», – деп келіскен-ді. С йтіп, сол жолы м дениет а ты ысынан (отбасылы а ты ыстан да) аман ал анымыз бар. А ылшын тілінде арапайым сауалнама, бланкі толтыру а айта оралайы . Соларды кейбірінде ( ша а отыр ызу картасында, шекарадан ткенде толтырылатын иммиграциялы картада, ж мыс а т ру кезінде толтыратын сауалнамада ж не т.б.) адамны «бірінші» ж не «со ы» атынан кейін, орыс тіліндегі национальность с зімен т бірлес бол анды тан, бірден т сінікті к рінетін na onality с зі келеді. Б л с з ма ан т сінікті деп уану а лі ертерек. Себебі м нда ы na onality с зі этникалы лтты емес, азаматты ты, я ни ресми т рде ай елді азаматы екені ізді білдіреді. Сонды тан Ресейде т ратын украин, татар, еврей, шешендер ресейлік паспорттарына (т л жаттарына) с йкес м нда Russian деп жазулары керек. А ылшынтілді лем сізді шы ан тегі ізді, лты ызды білуге м дделі емес, олар а сізді азаматты ы ызды білу жеткілікті. Ке ес Ода ы кезінде na onality с зіні м дени коннотациялары т рлі дау-дамайлар а, а ты ыстар а

себеп болатын. 1973 жылы ке естік та ылымдамадан тушілерден рал ан делегациямен лыбритания шекарасында иммиграциялы карта толтыру кезінде британ шекарашылары біз к ткен британды тар а т н сал ын андылы таныта алмады. Керісінше, ашулары келгенін еш жасырмастан Lithuanian Georgian Armenian деген с здерді сызып тастап, орнына Russian деп жазып еді, б л Литва, Грузия, Армениядан келген делегация м шелеріні атты наразылы тарын ту ызды. Британ шекарашылары «Картада Литва, Грузия, Армения деген ел жо » деп арсы шы андарды аузына м й ан, алайда ол кезде картада Russia деген ел де жо болатын. Егер шекарашылар сауалнама а soviet деп ел атауын к рсеткенде, азаматты м селесі к теріліп, а ты ыс шиеленісе т сетін еді. Алайда олар бір этникалы лтты екіншісіне ауыстыра салды. азір лем картасында Ресей деген ел бол анды тан, na onality деген жолды толтыру б рын ыдай дау- дамай тудырмайды, десек те м дени т р ыдан жайсызды , келіспеушілік ту ызатыны жасырын емес. Адрес с зі де лкен м дени м селелерді туындауына себеп болуда. Б л с з – орыс тіліне француз тілінен енген кірме с з (adresse) еуропа тілдеріні барлы ында дерлік кездеседі. Б л с зді р тілдегі ма ынасы, стильдік коннотациясы, тіпті коллокациялы байланысы да бірдей. Алайда жа ында шетелдік фирма а ж мыс а т ру а келген бір рбым арапайым сауалнаманы толтыра алмады. Сауалнаманы аты, тегі, мекенжайы деген жолдарын толтырып келе жат ан ол кенеттен аласы, елі деген тарма тарын к ріп: « айда ы ала? айда ы ел? Мен жа а ана мекенжайымды к рсеттім ой», – деп сасып алады. А ылшын тіліндегі address с зіні ма ынасы орыс тіліне ара анда тар бол анды тан, «м дениеттер а ты ысы» туындап, коммуникация ж зеге аспай алды. А ылшын тілінде б л с з баспананы орналас ан жерін: к шесін, й н мірін, п тер н мірін білдірсе, орыс тілінде мекенжай еуропалы д ст рге кері т ртіппен жалпыдан жекеге арай к рсетіледі: елі, аласы, к шесі, й н мірі, п тер н мірі. Мекенжайын орысша ойлап толтыр ан рбым елі мен т ратын аласын к рсетіп ой анды тан, абдырап ал ан еді. Енді р айды к ндерін (дата) к рсетуге келейік. Бір ара анда к рделі еште е жо сия ты. С зді де ажеті жо , санмен к рсетсе де жеткілікті, кей жа дайда ана айды к рсету шін с зді олдану а болады. Біра осы бір аса « арапайым» жа дайда да м дениеттерді згешелігіне орай, м дениетаралы коммуникация иындай т седі. Америкалы м дениетте ай саны к н санынан б рын жазылады. Сол себепті, м селен шетелдік фотоаппараты ыз фотосуреті ізде к нді 03.18.97 немесе 10.30.98 деп к рсетсе, б л алай деп абдырама ыз, фотоаппараты ызды ж мысы алыпты жа дайда. Тек бірінші ретте ол 18 наурыз 1997 жылды, екіншісінде 30 азан 1998 жылды к рсетіп т р. Б ны у – о ай. иынды атар келетін екі санда 12-ге дейінгі сан бол анда туындайды: 05.06.99. Бізді жа дайда немесе еуропалы м дениет бойынша б л 5 маусым, ал америкалы м дениетке с йкес 6 мамыр да болуы м мкін. рине, зге м дениетті абылдай салу о ай емес. ай- айсымызды да «д рыстап к рсетсе айтеді екен», я ни бізді м дениетке сай, біздегі талап бойынша деп ойлайтынымыз аны . 5 С здер ымдар мен реалийлерді эквиваленттігі леуметтік-м дени фактор ( леуметтік-м дени фактор), я ни тіл рылымыны негізі саналатын леуметтік-м дени рылымдар ( леуметтік-м дени рылымдар) рт рлі тілдердегі ма ынасы с йкес келетін с здерді эквиваленттігін (баламалы ын) біржола жо а шы арады. Шынымен, «балама» с здер семантикасыны ау ымы (дом ( й) с зіні ма ынасы house с зіне ара анда ке , home building block of ats condominium mansion деген с здерді барлы ын амти алады), с йлеуде олданылуы (орыс тілінде мекенжайды к рсеткенде дом ( й) с зі олданылады а ылшын тілінде мекенжайды к рсеткенде б л ма ынаны беретін с здер олданылмайды), стильдік коннотациясы (зеленые глаза ж не green eyes), лексикалы тіркесі (крепкий чай ж не strong tee) бойынша да сан алуан болып келеді. Тіпті кейбір сирек жа дайда рт рлі тілдер тілдік белгілері бойынша бір-біріне с йкес келіп жат анымен, тілден тыс згешеліктері жайында, я ни заттар мен былыстарды саналуан бол аны сия ты олар туралы ым мен т сінікті де бас а болатынын мытпа анымыз ж н. Бізді з мір салтымыз, д ниетанымымыз, салт-д ст ріміз, бір с збен айт анда, лтты м дениетімізді аны тайтын бас а да к птеген згешеліктеріміз бар бол анды тан, б л таби и, за ды былыс. Дом ж не house леуметтік, м дени рылымы р бас а рт рлі баспана т рлеріне жатады. Б л т р ыда остілді билингв т л алар мен зге тілді к сіби т рде ме герген шет тілі о ытушылары, аудармашылары туралы айта кеткен ж н. Билингв т л алар санасында ы лем бейнесі бір мезгілде ос

тілде атар к рініс тапса, шет тілі мамандарыны санасында ы лемні кейінгі тілдік бейнесі ана тіліні негізінде жасал ан ал аш ы к рініске жапсарласа алыптасады. сіресе т л м дениетіні аясында сіп, ос тілді атар ме герген билингв т л аларды т жірибесі ызы тырады. М селен, осы жайында Андрей Макинні «Француз м расы» атты кітабынан аса нды материалдар алу а болады. Андрей Макин – лты орыс, 1957 жылы Красноярск аласында д ниеге келген, М скеу университетінде о ы ан, 1987 жылы Франция а оныс аударып, сонда деби шы армалар жаза баста ан. Оны 1995 жылы жары к рген «Француз м расы» атты т ртінші кітабы француз дебиетіні тарихында ал аш рет Гонуров атында ы жо ары деби сыйлы пен Медичи сыйлы ын атар алды. А. Макин жо арыда атал ан автобиографиялы ( мірбаянды ) романында зіні француз тілін шет тілі ретінде абылдамайтынын, ол шін б л тіл оны отбасын бас а орыс отбасыларынан б лектеп т ратын згеше код (белгі), айыры ша отбасы тілі екенін айтады. Б л біз айтып кеткен тіл мен м дениет, ойлау мен шынайы мір ара атынасын д л сипаттап т р. Шынайы орыс мірі мен француз тілі арасында ы арама- айшылы к рнекті шы арманы келесі зінділерінен ай ын к рінеді. Макинні Шарлотта жесіні айтуынша, оны ту ан жері – Нёйи-cюр-Сенге ара анда деревня (ауыл) сия ты. Оны немерелеріні м дениеті т р ысынан ойла анда, орыс деревнясыны (village) бір ана к рінісі бар, ол – орысты б рене йлері, шош а-торайлар, ораз, деревня м жы тары мен йелдері. Орысты деревня с зі мен французды village с зі беретін ымдар арасында ы арама- айшылы балаларды шатастырып, м дени шок ту ыз ан. Балалар жесімен бір «деревняда» т р ан Марсель Пруст деген біреуді теннис ойнап ж рген фотосуретін (деревняда!) к ріп, оны кескін-келбетін орыс деревнясыны т р ынымен еш байланыстыра алма ан. Макин м ны романында былай суреттейді: Нёйи-cюр-Сенде а аштан салын ан 12 й ана бар еді. йлері ыс ы жауын-шашыннан і кетіп, с р ылт тарт ан, жі ішке та тайлардан жасалын ан керегелер мен кір жаю а арнал ан жа таулы терезелері бар на ыз деревня йлері еді. йелдері иін а ашпен су тасы анда, ша бас ан орта ы жол а шелектеріні ернеуінен ас ан су т гіліп бара жататын. Еркектері арба а асты салын ан ауыр-ауыр аптарды тиейтін. Талмаусырап шы ан о ырау ні мен арлы ан ораз дауысы естіліп т ратын. р оша тан шы ан от пен тама ты жа ымды иісі м рынды жаратын. Бір к ні жеміз бізге зіні ту ан аласы туралы айтып отырып: – О! Нёйи ол кезде кішкентай деревня еді ой, – деді. жем м ны французша айтты, ал біз тек орыс деревнясын ана білетінбіз. Ресейде деревня дегеніміз – е алдымен, тізіле орналас ан йлер (орыс тіліндегі деревня с зіні зі дерево – а аш деген с зден шы ан, а аштан, б ренеден салын ан йлер дегенді білдірсе керек). Шарлоттаны кейінгі гімелерінен кейін к п н рсе ай ындал анымен, біз к пке дейін шатасатынбыз. Нёйи деген с зді естігенде, к з алдымыз а б рене йлер, оны алдында жайылып ж рген шош а-торайлар, ораз келетін. Шарлотта келесі жылы жазда Марсель Пруст деген біреуді (Нёйидегі Бино бульварында оны теннис ойнайтынын) есіне ал анда, біз бірден і сол ын Дендиді ( жем бізге оны фотосуретін к рсеткен болатын) б рене йлерді арасында теннис ойнап ж ргенін к з алдымыз а келтірдік! Бізді лжуаз французшамызды ар ы жа ынан шынайы орыс міріні к рінісі жылт етіп к рініп алатын. иялымызда Республика Президентіні портретін жаса анда міндетті т рде оны Сталинні кескініне жа ындататынбыз. Нёйиде колхозшылар мекендейтін. Neuilly sur Seine était composée d’une douzaine de maisons en rondins De vraies isbas avec des toits recouverts de minces la es argentées par les intempéries d’hiver avec des fenêtres dans des cadres en bois joliment ciselés des haies sur lesquelles séchait le linge Les jeunes femmes portaient sur une palanche des seaux pleins qui laissaient tomber quelques gou es sur la poussiè de la grand rue Les hommes chargeaient de lourds sacs de blé sur une télègue Un troupeau dans une lenteur paresseuse coulait vers l’etable Nous entendions le son sourd des cloche es le chant enroué d’un coq La senteur agréable d’un feu de bois l’odeur du dîner tout proche planait dans l’air Car notre grand mère nous avait bien dit un jour en parlant de sa ville natale Oh Neuilly à l’époque était un simple village Elle l’avait dit en français mais nous nous ne connaissions que les villages russes Et le village en Russie est nécessairement un chapelet d’isbas le mot même dérevnia vient de dérévo l’arbre le bois La confusion fut tenace malgré les éclaircissements que les récits de Charlo e apporteraient par la suite Au nom de Neuilly c’est le village avec ses maisons en bois son troupeau et son coq qui surgissait tout de suite Et quand l’été suivant Charlo e nous parla pour la première fois d’un certain Marcel Proust à propos on le voyait jouer au tennis à Neuilly sur le boulevard Bineau nous imaginâmes ce dandy aux grands yeux langoureux (elle nous avait montré sa photo) au milieu des isbas La réalité russe transparaissait souvent sous la fragile pa ne de nos vocables français Le président de la République n’échappait pas à quelque chose de stalinien dans le portrait que brossait notre imagina on Neuilly se peuplait de kolkhoziens41 Есейе келе роман кейіпкері орша ан орта а екі т рлі к з араспен арауды салдарынан, рт рлі

м дениетті екі т л а кейпіне енуді олайсызды ын бай ап, бір м дениет ішіндегі екі тілді здіксіз а ты ыстарынан шаршай бастайды. Царь (патша) деген орыс с зі мен француз тіліндегі tsar деген кірме с зді олдан анда, оны санасында бір-біріне самайтын екі т рлі бейне атар к лбе дейді. Тілдік т р ыдан ал анда, с здерді баламалары д лме-д л келгенімен, орыс с зін естігенде, ойы а ке ес д уіріндегі орыс тарихы о улы ында суреті берілген анішер ІІ Николай оралады. Ал француз с зі баланы к з алдына француз жесіні гімелерінде суреттелген Париждегі к пірді ашылуына орай ІІІ Александр ткізген салтанат а ж байымен келген, жас рі келбетті патшаны келтіреді. Д л осы «царь» с зі ар ылы Макин кейіпкері бас алардан зіні айырмашылы ын, згешелігін бай айды. Бір ара анда с ра иын емес сия ты: «И , оны ра ымсыз патша бол анын білетінмін, о улы ымызда солай жазыл ан. Алайда те із лебін жеткізген Сена бойында ы сал ын самалды, сол самалмен ндесіп жеткен ле жолдарын, алтын к ректі гранит тас а тиген нін, артта ал ан алыс к ндерді айтпекпін? Патшаны осылармен байланыстырып елестету мен шін же іл болатын. ІІ Николайды а тап алу м лде ойымда жо болатын. Мен зімні о улы ыма да, о ытушыма да сенетінмін. Алайда алыс ал ан сол бір к н, сол кеш, сол самал жел... Бір-бірімен байланыспайтын ойлардан, санамда к лбе деген жарым-жарты бейнелерден шатастым. Жан-жа ымнан ла ымды кекесіндерімен т ндыр ан ымды итеріп т рып, олар а бірт рлі ыз анышпен арадым: «Самал ескен сол бір кеш туралы естімегендерге, ол о и аны білмейтіндерге андай жа сы! Т кке де ажеті жо . Мен де мыналар секілді мірге бір ана к з араспен арасам ой». Со ы ойымнан селк ете алдым. аумала андар а арсыласпастан, басымды терезеге б рып, ар бас ан ала келбетіне к з тастадым. Сонда мен мірді бас аша к ремін бе? Б л зі арты шылы па, лде кемшілік пе? М ны жауабын білмедім. мірге екі т рлі к з араспен арауым, остілділігімнен деп шештім. «Царь» деген орыс с зін айт анымда, к з алдыма анішер, ра ымсыз патша – ІІ Николай келсе, ал француз с зі – «tsar» м лде бас а сезімге б лейтін: б л с з – жары а, демі уенге толы болатын, Атлантиданы айталанбас ауасын еске салатын, жар ыра ан аспалы шамдарды, жары пен ша ылыс ан демі бикештерді иы ын к лбе дететін. Со ы к з арасыма айналамда ылар кекесінмен арайтынды тан, оны жасыру керек екенін т сіндім.» (А. Макин. Француз м расы, 36 бет). Ce e ques on en apparence était toute simple Oui je sais c’était un tyran sanguinaire c’est écrit dans notre manuel Mais que faut il faire alors de ce vent frais sentant la mer qui sou ait sur la Seine de la sonorité de ces vers qui s’envolaient dans ce vent du crissement de la truelle d’or sur le granit que faire de ce jour lointain Car je ressens son atmosphère si intensément Non il ne s’agissait pas pour moi de réhabiliter ce Nocolas II Je faisais con ance à mon manuel et à notre pro esseur Mais ce jour lointain ce vent cet air ensoleillé Je m’embrouillais dans ces ré exions sans suite mi pensées mi images En repoussant mes camarades rieurs qui m’agrippaient et m’assourdissaient de leurs moqueries j’éprouvai soudain une terrible jalousie envers eux Comme c’est bien de ne pas porter en soi ce e journée de grand vent ce passé si dense et apparemment si inu le Oui n’avoir qu’un seul regard sur la vie Ne pas voir comme je vois Ce e dernière pensée me parut tellement insolite que je cessai de repousser les a aques de mes persi eurs me tournant vers la fenêtre derrière laquelle s’étendait la ville enneigée Donc je voyais autrement Était ce un avantage Ou un handicap une tare Je n’en savais rien Je crus pouvoir expliquer ce e double vision par mes deux langues en e et quand je prononçais en russe ЦАРЬ un tyran cruel se dressait devaint moi tandis que le mot tsar en français s’emplissait de lumières de bruits de vent d’éclats de lustres de re ets d’épaules féminines nues de parfums mélangés de cet air inimitable de notre Atlan de Je compris qu’il faudrait cacher ce deuxième regard sur les choses car il ne pourrait susciter que les moqueries de la part des autres42 ос тілді аудару а к нбейтін лкен айырмашылы ын Шарлоттаны ХХ асыр басында ы Франция Президентіні та дыры туралы айт ан мына с зі аша т скендей: «Le Président est mort à L’Elysée, dans les bras de sa maîtresse, Marguerite Steinheil... [Президент Елисей сарайында Маргарита Стенель атты к ілдесіні ша ында айтыс болды...].43 Б л с зді артында орыс а м лде жат бас а м дениет жат анды тан, аудару а келмейді екен. «Феликс Фор... Республика Президенті... К ілдесіні ша ында... Атлантида-Франция б рын ыдан да жылдам к з алдымда т ра алды да, орысша т сініктерім ізім- айым жо алды. Феликс Форды лімі туралы естігенімде, зімді ед уір есейіп ал андай сезіндім. Он ш жаста болатынмын, « йел ша ында лу» дегенді т сінетінмін, б л та ырып а с йлесуге дайын едім. Шарлоттаны б л та ырыпта менімен жасанды деп са тамай-а батыл гімелесуі, оны орыс желеріне самайтынын та ы бір д лелдей т сті. Бірде-бір орыс жесі немересімен м ндай та ырыпта гіме бастамас еді. Осы бір еркін гімеден мен адам т ніне, махаббат а, йел мен еркекті атынасына деген бас аша к з арасты – тылсым «француз к з арасын» а ардым. Та ерте о аша жерде мірімде айтарлы тай сілкініс жаса ан Президент лімі жайында тол ану шін дала а кеттім. Бір ажабы, б л о и аны анша орысша сипаттама болсам да, еште е шы пады. Сипаттау м мкін емес еді. Тілді сипаттау а « яты жетпей», бірден сынай бастады, мораль «б л не деген мас ара!» деп, т зетуге мтылды. А ырында с з тауып, баяндап шы анымда, арсызды ты суреттеу мен евфемизмні арасында ы бірде е боп шы ты, ал ос ашы ым нашар аударыл ан махаббат туралы романны кейіпкерлеріне айналды. «Жо ! – дедім, тымырсы ысты жел тербеген ш п стінде жат ан к йімде, – Ол Маргарита Стенельді ша ында тек французша ана ле алады». Félix Faure Le président de la République Dans les bras de sa maîtresse Plus que jamais l’Atlan de

France me paraissait une terra incognita où nos no ons russes n’avaient plus cours La mort de Félix Faure me t prendre conscience de mon âge j’avais treize ans je devinais ce que voulait dire mourir dans les bras d’une femme et l’on pouvait m’entretenir désormais sur des sujets pareils D’ailleurs le courage et l’absence totale d’hypocrisie dans le résit de Charlo e démontrèrent ce que je savais déjà elle n’était pas une grand mère comme les autres Non aucune babouchka russe ne se serait hasardée dans une telle discussion avec son pe t ls Je pressentais dans ce e liberté d’expression une vision insolite du corps de l’amour des rapports entre l’homme et la femme un mystérieux regard français Le ma n je m’en allai dans la steppe pour rêver seul a la fabuleuse muta on apportée dans ma vie par la mort du Président À ma très grande surprise revue en russe la scène n’était plus bonne à dire Même impossible à dire Censurée par une inexplicable pudeur des mots raturée tout à coup par une étrange morale o usquée En n dite elle hésitait entre l’obscénité morbide et les euphémismes qui transformaient ce couple d’amants en personnages d’un roman sen mental mal traduit Non me disais je étendu dans l’herbe ondoyant sous le vent chaud ce n’est qu’en français qu’il pouvait mourir dans les bras de Marguerite Stein heil 44 Сонымен, тіл – шынайы мірді де, м дени-шартты т сініктер леміні де айнасы, себебі ол екеуін де бейнелей алады. Жо арыда б л айнаны лемні объективті-бейтарап бейнесін емес, халы а т н субъективті, оны ой-санасынан ткен бейнесін к рсететіндіктен исы дегеніміз рас. Тілді исы айна дегеннен г рі си ырлы айна дегеніміз д рысыра болар. Б л тілге атысты жа ымсыз коннотацияларды тудырмай, сол тіл кілдеріні т л а ретінде шы армашылы ын дамытып, арттыруына к мектеседі. Тіл адамны сезім м шелері ар ылы абылда ан н рсені енжар бейнелеумен шектелмейді. Ол (тіл) сондай- а (м дениетпен, ойлаумен здіксіз зара атынаста болып) сол тіл кілін леуметтік-м дени о амны м шесі ретінде алыптастырады, о ан сол о ам а т н ндылы тар ж йесін та ады. Егер суретке атысты метафораны жал астырар болса , бейнелеу неріні р ба ыты сия ты р халы ты да лем туралы з м дени бейнесі бар. Реалистке, импрессионистке, кубистке, абстракционистке ш мелені суретін кескінде десе із, оларды б ріне сыныл ан ш меле біреу ана бол анымен, р айсысыны ш мелесі рбас а болып шы уы с зсіз. Тіл де суретшіні ыл аламы іспеттес кез келген былысты, орша ан ортаны суретші к зінен, санасынан ткізбей, кескіндей алмайды. лемні тілдегі бейнесі сол тілде с йлейтін халы ты жымды шы армашылы ынан туындайды. рбір жа а рпа ана тілі ар ылы лтты мінез- лы , д ниетаным, мораль ж не т.б. рал ан м дениетті толы жиынты ын ойына сі іреді. Сонымен, тіл лем мен м дениетті бейнелеп ана оймай, сол тіл кілін т л а ретінде алыптастырады. Ол м дениетті айнасы рі ралы, бейнелеуші ретінде енжар (пассив) алыптастырушы ретінде белсенді ызмет ат арады. Тілді б л ызметтері арым- атынас, коммуникация дерісінде ж зеге асады. Тіл ызметтерін бір- бірінен ажыратып к рсету шартты н рсе, эвристикалы т сіл. Кітапты осы б ліміні «Тіл м дениет айнасы ретінде», «Тіл м дениет ралы ретінде» деп аталуы да шартты, шынайы жа дай, атап айт анда, тілді атал ан р лдері мен ызметтеріні зара атынасы б рмаланып к рсетілді. Б л рекетімізден а талу шін кез келген нысан а, былыс а жан-жа ты, тере ылыми-зерттеу ж ргізуде о ан к ш- ысым жасалып, згеріске шырайтынын та ы бір рет естері ізге сала кетейін. Сонды тан кез келген алым – зерттеу нысанын лтіретін, дейтін, рамдас б ліктерге б летін, к лемін, к йін, рамын згертетін к ш к рсетуші. Алайда м ны б рі ылымны , ркениетті дамуы шін, адамзат болаша ы шін деген игі ма сатпен істелінеді. ылыми, діснамалы шегінісімізден кейін зерттеу ж мысымызда ы белгілі бір шарттылы ты ай ындап ал анды тан, тілді орша ан ортаны айнасы ретіндегі р лін арастыру а айта оралайы .

6 ымдарды лексикалы т р ыдан на тылау Сонымен, тілдік былыстар сол тілде с йлейтін жымны о амды , м дени мірін бейнелейді. Осы т р ыдан ал анда, кейбір ымдарды лексикалы жа ынан егжей-тегжейлі талдануы леуметтік факторлар а байланысты болады. Ал оларды тілде алай бейнеленетінін аны тау аса ызы . Б л м селеге орай, заманауи а ылшын к ркем дебиеті материалдары негізінде ж ргізген арнайы зерттеулерімізден мынаны бай ады . Орыс, а ылшын тілдеріндегі д мді д мсіз ымдарыны лексикалы т сілмен берілуін арастырды . азіргі а ылшын тіліндегі ас-суды жа ымсыз ба алау ымы (д мсіз с зі) егжей-тегжейлі талданбады. йткені ымны лексикалы дамуы тым ж та екенін бай ады . Аталмыш ым негізінен not good (жа сы емес) деген тіркес ар ылы бейнеленеді. ымды эмоционалды ба алау коннотацияларында біршама д л беретін монолексемалы bad (жаман) с зі олданылмайды екен. Заманауи а ылшын о амында ы м дени-этикалы талап а сай ас туралы жа ымсыз с з айту а болмайды, сонды тан б л ым лексикалы т р ыдан жетілмей ал ан. арастыр ан материалдарды еш айсысында д мсіз ымын білдіретін с зді кездестіре алмады . Ас а жа ымды ба а беруде олданылатын «д мді» ымы азіргі а ылшын ж не америка дебиеттерінде барынша айшы ты етіп берілген. Б л ым егжей-тегжейлі талданып, лексикалы т р ыдан саналуан т сілмен сыныл ан. «Д мді» ымын беруде жиі олданылатын good /жа сы/ с зімен атар delicious ( те д мді), nice ( намды), excellent ( те жа сы), perfect (мінсіз), ne (тамаша), splendid (керемет), appe zing (д мі тіл йірер), beau ful ( ажап), savoury (татымды) деген с здермен тіркесе олданылады. Ас-суды ма тау (тіпті д мді болмаса да) ркениетті о амда ы м дени нормаларды бірі. Ал ас туралы жа ымсыз с з айту, керісінше, бестік болып к рінеді. Аталмыш этикалы талап азіргі а ылшын тілінде тікелей бейнеленіп, ас-су а жа ымды ба а беру ымы антонимдік ымына ара анда, лексикалы т р ыдан бай рі саналуан с здермен рнектелген. Жинал ан материалды симтоматикалы діспен с рыпта анда мысалдарды 94 -ы жа ымды ба алау ымын бейнелегені аны талды. С йлеуді леуметтік аясына, жа даят контексіне ж ргізген зерттеулеріміз кезінде де біршама ызы н рселерді бай ады . М селен, ас-су а ба а беру негізінен ау атты адамдар а, я ни о амны жо ары ж не орта тап кілдеріне т н екені, оларды «асыра ба алау а» (overstatement) бейім келетіні белгілі болды. Кедейлер, о амны т менгі тап кілдері керісінше ас-су а деген атынастарын те сирек білдіріп, «ба алай алмаушылы » (understatement) танытады екен. Екі жа дай а да т сінік беру иын а со пайды. о амны ау атты б лігі шін тама ішу – таби и ажеттілік ана емес, сонымен атар леуметтік д ст р, о ам міріндегі ма ызды былыс. Сонды тан олар шін тама сапасыны да м ні зор. о амны ау атты б лігіні ас а ба а беруі (немесе тама тануы), лексикалы саналуандылы ымен, ре ктеріні к пт рлілігімен ерекшеленеді. The feature of the feast was red mullet This delectable sh brought from considerable distance in a state of almost perfect preserva on was rst fried the boned then served in ice according to a recipe known to a few men of the world (J Galsworthy) /Мерекелік кеш ба дарламасыны с нін келтірген ызыл тікенді балы болды. Алыстан жеткізілгеніне арамастан, тамаша са тал ан. Д мі тіл йіретін б л балы алдымен уырылып, ылтана тарынан тазартылады екен. Сонан со оны м з стіне ойып тартады. Б лай дайындау т сілін лемде санаулы адам ана біледі деседі (Дж. Голсуорси)/. Delicious he said Exquisite Who but a Frenchman could make poetry of sh I ask you (Ch Gorham)

Керемет деді ол Таптырмайтын та ам Д л француз секілді балы тан кім уен тудырады айты ыздаршы (Ч Горхем) Кедейлерді асты сипаттауында лексикалы ралдарды бас а критерийлері пайдаланылады: good жа сы tasty д мді nourishing тойымды There’s no bloddy head room agreed Slogger chewing pie with the noisy relish of a man whose missus usually gave him cut bread and dripping But this was bloddy pie (A J Cronin) М нда еш андай да алды ы б лмені к ріп т р аным жо деп келісті Слоггер ауызында ы б лішті к тірлете шайнап т рып дды бір йелінен сиырды майы жа ыл ан бір тілім нан ал андай Б л шынымен тіл йіретін (айтары жо ) б ліш болатын (А Дж Кронин) Any working class wife who has thin mes will have ne knowlegeof those cuts which a inexpensive and nourishing and also tasty (R Hoggard) Ж мысшы йелдерді кез келгені алтасында ы а шасы санаулы бол анды тан ымбат емес тойымды еті бар тама ты айдан ішуге болатынын біледі (Р Хоггарт) Poor old age pensioners used some mes to simulate a tasty meal by dissolving a penny Oxo in warm water and having it with bread (R Hoggard) айыршы зейнеткер шал кейде д мді т скі ас т різдес бірде е дайындайтын Сорпа а арнал ан Оксо д мдеуішіні бір т йірін айна ан су а салып ерітіп нан батырып ішіп алатын (Р Хоггарт) Кедейлер шін асты тойымдылы ы, уаттылы ы ма ызды. Сонды тан оларды олданысында tasty д мді nourishing тойымды деген с здер жиі кездеседі. Кедейлерді асты ба алауында exquisite (таптырмайтын) delectable (керемет) с здерін кездестіре бермейсіз, тіпті delicious ( те д мді) с зіні зін те сирек олданады. Ас а жа ымды не жа ымсыз ба а беру т сілдері с йлеушіні жасы, жынысы, білімі сия ты факторлар а да байланысты. Асыра ба алау к біне жастар а т н екенін келесі диалогтардан к руге болады: жесі мен немересі. It is a good cake she asked intensely Yes mam he said wiring into it It is fair champion (A J Cronin) Б ліш д мді ме екен деп с рады жесі та атсыздана И мэм деді олында ы б лішін асап асап жіберген немересі Б ліштерді чемпионы екен (А Дж Кронин) Атасы мен немересі. Seated at a li le marble topped table in the oldestablished confec oner’s the Rector watched his grandson eat strawberry ice Good Awfully (A J Cronin) Ескі кондитерлік д мхананы м рм р стелінде отыр ан ректор немересіні лпынай балм зда ын жегеніне арап Д мді ме деп с рады Керемет деді немересі (А Дж Кронин) «Сау», «ауру» ымдарыны лингвистикалы бейнеленуін арастыр анымызда, «сау» ымы азіргі а ылшын тілінде healthy (дені сау), safe ( ауіпсіз), to do well (б рі жа сы), to be all right (б рі д рыс), to be in good health (денсаулы ы жа сы) , to be in (good) shape ( алыпты (жа сы) формада) деген с здер ар ылы берілетінін аны тады . Ал сол дебиеттерде «ауру» ымы етістік тіркестерімен беріліпті: to have a heart a ack (ж рек талмасына шырау), to have a eye infec on (к зіне инфекция т су), to catch cold (суы тигізу), to su er from a disease (белгілі бір ауру а шалды у), to feel the ache (ауыр анын сезу), to feel the pains (нау асын бай ау), to feel weak ( лсіздікті сезіну), to feel lousy ( те жаман сезіну), to feel light headed (басы айнал анын сезіну), to be ill (ауырып т ру), to be bad ( ал-жа дайы нашар болу), to be unwell (жа дайы жа сы болмау), to look peaky (т рі кету, і б зылу). «Сау», «ауру» ымдарыны с з ар ылы бейнеленуін жай к збен ара анда-а со ы ымны с збен бейнеленуі ау ымды, т рлендірілген рі егжей-тегжейлі арал анын бай ау а болады. «Сау» мен «ауру» ымдарыны с збен рнектелуіні ркелкілігін былай т сіндіруге болады: «сау» – б л адамны алыпты жа дайда ы к йі. «Ауру» болса, алыпты жа дайдан ауыт у, ол рт рлі ж не к п болуы м мкін, сонды тан б л ымды беретін с здер мен тіркестер де к п болма . рине, б л басты рі жал ыз себеп ана емес. «Сау» ымын беретін с здер мен тіркестерді к п болуыны бір себебі –

заманауи а ылшын о амында ауруын тал ылау алыпты жа дай бол анды тан болса керек. Зерттеу – диахроникалы талдау жасауды ажет етеді. з ауруы, дімк стігі жайлы айту азіргі заман адамдарына т н, ал ХІХ асырда ол жайында с з оз ау этикалы норма а айшы бол анды тан, ол кезе де «ауру» ымын білдіретін с здер те аз олданыл ан деген пікір бар. Сонды тан ХІХ–ХХ асырларда ы а ылшын о амында ы «сау» мен «ауру» ымдарыны с збен берілуін салыстыру негізінде ызы н тижелерге ол жеткізуге болады. «Кір» – «таза» ымдарын беретін с з тіркестеріні концептуалды негізіне зерттеу ж ргізу н тижесінде ызы ты м ліметтер алу а болады. азіргі к ркем дебиет шы армаларында «таза» ымын беруде жеті сын есім: clean (таза), spotless (да т спеген), an sep c (антисептикалы ), neat ( ыпты, жина ы), immaculate (м нтаздай таза), pure (таза), clear (таза, ашы ), ал «кір» с зін беруде 21 сын есім олданыл ан: dirty (кір), greasy (майлы, кір, жуылма ан (шаш туралы)), muddy (кір (жол туралы)), coarse ( деліп бітпеген (материал туралы)), soiled (был ан ан), dusty (ша ), foul (иісі шы ып, атты ластан ан), befouled (ластан ан), unsanitary (антисанитарлы ), grubby (ал ам-сал ам, нас), plastered ( к ж ан), lthy (кір, жуылма ан), stale ( стал ан), sooty (ыс бас ан), unclean (таза емес), stained (да т скен), grimed (таза емес), non pure (таза емес), mucky (лас). С з саныны зі к п жайды к рсетіп т р емес пе? азіргі а ылшын тілінде «таза» ымына ара анда «кір» ымы лде айда жа сы б ге-шігесіне дейін жіктелген. М нда да «сау» – «ауру» ымдарын т сіндіргенде келтірген себептерді ы палы бар деуге болады. «Таза» ымы азіргі ркениетті о ам шін алыпты жа дай а, норма а айнал ан, ал «кір» сол нормадан ауыт уды рт рлі алпы, сонды тан да лексикалы реакция тудырып отыр. Біра ымны адам санасында, сондай-а оны тілінде егжей- тегжейлі аралу, жіктелу фактісі азіргі к ркем дебиет тілінде «кір» с зіні рт рлі ре кін к рсететін сын есімді с з тіркестеріні барлы ы дерлік олданылды дегенді білдірмейді. Б л жерде рт рлі леуметтік- м дени факторларды к рделі кешені ы пал ететіні аны талып отыр. Бір жа ынан, шынды ында, азіргі о амны ткен асырмен салыстыр анда санитарлы -гигиеналы талаптарыны де гейі медицинада ы прогреске ж не гигиена м дениетіні артуына байланысты лде айда к терілген. Б л азіргі а ылшын к ркем дебиетіне жасал ан талдау н тижелері ар ылы аны тал ан лингвистикалы фактілерге айшы келсе керек. Алайда азіргі а ылшын к ркем дебиетінде «таза» – «кір» ымдарын білдіретін с здер тек тура ма ынасында ана емес, сонымен атар ауыспалы ма ынада, м селен, на ты бір деректі затты тазалы ын немесе жан тазалы ын, арым- атынаста ы тазалы ты, ниетті тазалы ын, ойды тазалы ын білдіруі м мкін екені мытпа анымыз ж н. I met him at the Con ball at Leddersford He made a pass within the rst ve minutes and invited me to a dirty week end within another ve (J Braine) /Мен онымен Леддерфордта ы консерваторлар балында таныстым. Ол ал аш ы бес минутта ма ан ырындап, келесі бес минутта демалысты бірге ткізейік деп арам (с збе-с з кір) пи ылын білдірді (Дж. Брейн)/. His mo ves were far from pure (M Bradbury) /Оны ниеті таза емес болатын (М. Брэдбери)/. I called him every foul name I could lay my tongue to (A Haiyley) /Мен оны ауызыма келген былапыт (с збе-с з: лас) с зді б рін айтып бала аттадым (Ф. Хэйли)/. And Soames was alone again The spidery dirty ridiculous business (J Galsworthy) /Сомс та ы жал ыз алды. Т за а толы, кір, м нсіз бизнес! (Дж. Голсуорси)/. Have you anything really shocking Reggie I adore mucky books and you never have any in stock (J Braine) / О у а т рарлы бір н рсе бар ма, Регги? Лас н рселер туралы о ы анды жа сы к руші ем, сен ондай кітаптар сатпайды екенсі ! (Дж. Брейн)/. You played dirty trick we’d have given you ve if you’d asked for it (W Golding) / Б л не деген с р ия (с збе-с з: кір) к збояушылы ! зі с ра аны да біз са ан беретін едік ой (У. Голдинг). Та ы бір айта кететін н рсе – дебиет жанрларында ы, стильдеріндегі, ба ыттарында ы т бегейлі згерістер. азіргі батысты жазушыларды к бі мірді боямасыз, сол алпында суреттейді, келе сіз т старын барынша ашып к рсетуге тырысады. Сонды тан тілге осы т р ыдан диахроникалы зерттеу ж ргізу о н тиже беретін б гінгі лингвистиканы алдында т р ан ма ызды міндеттерді бірі.

«Бай» – «кедей» ымдарын білдіретін с здерге жасал ан диахроникалы зерттеулер ХІХ асыр басында ы а ылшын деби туындыларында да (Джейн Остинні шы армаларында), сондай-а ХХ асырды орта шеніндегі а ылшын тіліндегі шы армаларда да (Айрис Мёрдок романдарында) «кедей» ымына ара анда «бай» ымын білдіретін с здер мен с з тіркестері к птеп кездесетінін к рсетті. Тілдегі «бай» ымыны ау ымды рі айшы ты етіп жіктелуі белгілі бір леуметтік факторлар а байланысты болуы м мкін. Бай мен кедейге б лінген а ылшын о амы шін материалды л-ау ат м селесі аса ма ызды, о амны кез келген м шесі бай болу а мтылады, б л – леуметтік т р ыдан ынталандырылатын моральдік-этикалы норма, ал кедей болу – жа ымсыз н рсе, о амды этика а айшы. Сонды тан мірлік ма ызы бар, к ілге жа ымды «бай» ымын беретін с здер мен с з тіркестері а ылшын тілінде б ге-шігесіне дейін жіктеліп берілген: a rich man (бай адам), to be rich (бай болу), a man of large fortune (ау атты адам), a man with fortune (ау атты адам), to make a tolerable fortune (байлы а кенелу), to give fortune (байлы ын беру), splendid property (асып-тас ан байлы ), in easy circumstances (жа дайы жаман емес), to have a comfortable income (жа сы табысы бар), to have money (а шасы болу), to get money (а шасы болу), to save money (а ша жинау), to be well o (ау атты болу) ж не т.б. «Кедей» ымы болса, бар бол аны бірнеше с з бен с з тіркесі ар ылы беріледі: a poor man (кедей адам), to be to poor (кедей болу), have no money (а шасы болмау), to be in nancial di cull es ( аржы иынды ына тап болу), want of money (а ша керек болу), a man without money (а шасыз адам). ХІХ–ХХ асырларда «бай» мен «кедей» ымдарыны с збен берілуі сан жа ынан салыстыр анда те келгенімен, с здерді та дау бойынша ед уір айырмашылы тар бар екенін к рсетіп отыр. ХІХ асырларда бай ымын білдіретін fortune с зі рт рлі с здермен тіркесіп келіп, ке олданыста болды: a man of fortune (ау атты адам), a good fortune (жа сы жа дай), large fortune ( лкен байлы ), a man with fortune (ау атты адам), splendid fortune (асып-тасы ан байлы ), tolerable fortune ( лкен байлы а), to give fortune (байлы ын беру). ХХ асырда ы деби шы армаларды ара анымызда бірде-бір байлы ты білдіретін fortune с зін кездестіре алмады . ХІХ асырда байлы , л-ау ат (fortune) с зі алдымен жер иелену, ожалы ы болу, к п а шасы болу дегенді білдірген. С йлеушіні с зді зіні леуметтік т жірибесіне с йкес олданатыны белгілі. Сонды тан fortune с зі бар с з тіркестеріні азіргі а ылшын тілінде те сирек олданылуыны себебі – с йлеушілерді ол ар ылы з леуметтік т жірибесін к рсете алмауында болса керек. Rich (бай) сын есімімен тіркесетін с з тіркестері ХІХ асырда олданыс аясы жа ынан екінші орында т рса (fortune (байлы )) ХХ асырда алды а шы ты. Сонымен атар а ылшын романдарында жиі кездесетін income с зімен тіркесетін с з, с з тіркестері азіргі кезде олданыстан ы ыстырылып, оны орнын means (кіріс, байлы ) с зі бас ан. ХХ асырда байлы ымы згерді, б рын ол жер, ожалы к рсеткіші болса, енді банкте есепшотыны болуымен лшенеді. Сонды тан азіргі романдарда кейіпкерді материалды жа дайын суреттегенде, joint account (банктегі жалпы есепшот), good investment (жа сы инвестиция), modest annuity (жылсайын ы кіріс) cекілді тіркестерді олданады. ымны мазм ны згерді, о амды сана згерді, со ан с йкес ымны тіл ар ылы бейнеленуі де згерді. Адамдарды байлы а деген атынасыны згергені де назардан тыс алмады. ХІХ асырда бай болу адам а м ртебе, рмет, ата келді ж не айналасында ыларды ызы ушылы ы мен ыз анышын тудырса, ХХ асырда адамдар байлы ты айдан, алай келіп жат анын, кейбіреулерді д улетті мір с руі шін белгілі бір топ жо шылы та мір с руге м жб р екенін аны а аратын болды. Тіпті адамдарды банктегі есепшотына арап арсы алатын Англияны зінде бай адам халы ты алдында а талу а тырысады: Anyway what’s wrong with being rich It’s a quality it’s a rac ve Rich people are nicer they’re less nervy (I Murdoch)/ алай айтса ыз да, бай бол анны несі жаман? Ол сый- рметке б лейді,

ж ртты назарын б рады. Байлар жайлы келеді, олар кикілжі ге к п бара бермейді (А.Мёрдок)/. 7 Т р т с атауларыны леуметтік м дени аспектісі Тілші алымдар cпектор т стеріні атауларын зерттеуге ерекше к іл б леді. Ал одан кейінгі орындарда имыл- оз алыс етістіктері мен туысты атаулар т р. Т сті білдіруді леуметтік-м дени метафорикасы туралы жазыл ан е бектер к п. Бір т сті зі рт рлі м дениетте рт рлі символикалар а ие болатыны белгілі. Г.А. Антипов, О.А. Донских, И.Ю. Марковина, Ю.А. Сорокиндерді «Текст как явление культуры» деген кітабында а пен ара т стер мысалы негізінде к рнекі материалдарды олдана отырып, егжей-тегжейлі т сіндіреді. М селені атал ан кітаптан зінді келтіре отырып, д йектеп к рейік. А т с негізінен к птеген м дениетте мітті , айырымдылы ты , тазалы ты , махаббатты ж не со ан жа ын та ы бас а ымдарды символы ретінде алыптас ан. Грузин субм дениетінде а т с – айырымдылы ты , мейірімні , махаббатты символы («И над миром зареяло белоснежное полотнище – символ добра, милосердия и любви».45 ыр ыз субм дениетінде оны мынадай коннотациямен байланыстырады: «А – Айтматовты б рыннан жа сы к ретін, н зіктікті , ор ансызды ты т сі, айырымдылы пен мітті т сі, мейірім мен махаббатты , к ктем г ліні т сі».46 ара н сілділерді бір ана киносыны атауын келтірсек-а жеткілікті: « лкен а міт». А т сті конфронтативті абылдау шы ыс елдерінде кездеседі. Олар шін а т с лімні , азаны белгісі (сол себепті О т стік Кореяда т рме киіміні т сі а болып белгіленген). А т сті ліммен байланыстыру орыс м дениетінде де бар: « лімге дайындал андай шал стіне т гел а киім киіпті...».47 ... ара т с бір атар м дениетте лімні , ай ыны , азаны символы ретінде абылданса, ал кейде салтанатты іс-шараны да білдіреді: « ай ы мен азаны ара орамалы» – орыс ж не ыр ыз субм дениеттерінде48; «Киімдері тек ара еді: азасы да бар – Алкестида к з ж м алы к п болма ан, рі салтанаты да бар – к йеуіні йіне она келген»49 батысеуропалы м дениет. Со ы мысалда ара т сті символикасы диахрония т р ысынан ал анда, сол лтты м дениетінде ана к рініс табады; ХІХ асырды басында еуропалы тар шін ара т с тек лімні , азаны символы бол ан: 1802 жылы шы ан «Еуропа хабаршысында» берілген бал туралы зіндіде: «Ерлерді б рі аза а барып келгендей ара киініп алыпты» делінген; Д.Н. Свербеевті айтуынша, «ерлерді де, йелдерді де ара т сті киім киюі жаман ырым саналады, сонды тан ерлер – о ыр, жасыл, к к фрак киеді»; А. Мюссе «Исповеди сына века» атты кітабында: « азіргі кезде ерлер киіп ж рген ара костюмні ырымы тым жаман»,50 – деп жазды51. лемні м дени, тілдік (немесе лингвом дени) картасында ы а ылшын тілі жаса ан рт рлі т стер гаммасында а пен ара т с аса ма ызды р л ат арады. Осы т стерде а ылшынтілді лемні шынайы, м дени к рінісі бейнеленген. А с зіні номинативті ма ынасы – ар мен бор т сі (О.); white of the colour of fresh snow or common salt or of the swan’s plumage / А – жа а жау ан арды , к дімгі т зды немесе а у ауырсыныны т сі/ (СОД). ара с зіні номинативті ма ынасы – а а арама- айшы, ысты , к мірді т сі (О.); black opposite to white colorless from the absence or complete absorp on of all light / ара – а а арама- айшы, жары ты болмауынан не м лде жо ты ынан т ссіз болып к рінетін т с / (СОД). Екі т с те шынайы мірдегі белгілі бір былысты бейнелейді. Мысалы, олар ара к йлекті сипаттауы м мкін: a black dress ара к йлек ара т сті к йлекті білдіреді, ал white dress а к йлек арды , т зды немесе а у ауырсыныны т сімен т стес к йлек т сін білдіреді. Екі м дениетте де ара т с аза а атысты олданылады (алайда кейбір шы ыс елдерінде азаны а т с білдіреді), сонды тан ара к йлек не аза а киіледі не ресми кештерде киіледі. Егер к ркем шы армада

баланы ара кигені айтылса, б л оны жа ындарыны біреуі айтыс бол анын білдіреді, себебі орыс м дениетінде жай уа ытта бала а ара киім кигізілмейді. М селен, балалар дебиетіні белгілі кейіпкері Полианна кесіні азасынан кейін она а ызыл к йлек киіп бар анында, неліктен ара киіп келмегенін т сіндіруге асы ады: I ought to have explained before Mrs Gray told me to at once about the red gingham dress and why I am not in black She said you’d think t’was queer But there weren’t any black things in the last missionary barrel Part of the Ladies’ Aid wanted to buy me a black dress but the other part thought the money ought to go towards the red carpet for the church (E H Porter Polyanna) / М ны ертерек т сіндіруім керек еді. ткенде миссис Грей ма ан неге ара кимей, ызыл к йлек киіп ал ансы деді. Олай киінгенімні ерсі екенін айтты. Біра миссионерлерді жіберген со ы с лемдемесінде ара т сті еште е болмады. йелдерді к мек к рсету о амында ыларды бір б лігі ма ан ара к йлек алма шы болып еді, енді бір б лігі а шаны шіркеуге ызыл кілем алу а ж мсау керек деп шешті (Э. Портер). Екі м дениетте де а к йлекті детте жас ыздар киеді, б л – п ктікті символы, той к йлегі. С нді а к йлек кию алы ды а т н, б л – некелесу символы. White tablecloth а дастар ан секілді арапайым тіркестерді барлы м дени ре ктерін т сіну шін ара дастар ан black tablecloth деген тіркес жасап к рі ізші. Жасанды, естіген ла а т рпідей тиеді! Себебі, екі м дениетте де олданыста м ндай тіркес жо . White tablecloth а дастар ан салтанатты кештерде, лкен мерекелерде жайылады. азіргі а ылшын м дениетінде а дастар ан жаю д ст рі алып барады деуге болады. Орыс м дениетінде оны м дени та балылы ы са тал ан, атаулы мерекелік кешпен байланыстырылады. White black а – ара с здеріні адам деген ма ынаны білдіретін man с зімен тіркесі арнайы арастыруды ажет етеді. White man тіркесіні леуметтік-м дени шарттылы ы оны зіне т н семантикасынан к рінеді. White man деген тіркес – а н сілден шы ан, терісіні т сі а адам деген ымды ана бермейді, т мендегі контекске ара анда, б л америкалы болуы м мкін, алайда антропологиялы т р ыдан ал анда, испанды тар мен мексикалы тар да «а адамдар а» жат ызылады: And some mes her husband brought visitors Spaniards or Mexicans or occasionally white men (D H Lawrence) /Кейде оны к йеуі испанды тарды немесе мексикалы тарды, ал кейде а тарды она а алып келетін (Д.Г. Лоуренс)/. з н сілін бас алардан арты санайтын а тарды о амында б л тіркесті адал депті т рбиелі деген ма ына а ие болуы, керісінше, black man тіркесіне з зіл жын ібіліс деген жа ымсыз ма ынаны та ылуы кездейсо жа дай емес. зінділерді салыстырып к рейік: The whitest man that ever lived a man with a cultured mind and with all the courage in the world (T Hardy) / Жер бетіндегі адамдарды ішіндегі тектісі, е білімдісі ж не е батылы/ (Т. Гарди). Sit down and tell me about your sister and Jon Is it a marriage of true minds It certainly is Young Jon a pre y white man (G Meredith) / Отыр да, ма ан пке мен Джон туралы айт. Б л алауымен осыл ан неке ме? рине. Жас Джон жа сы адам ой (Дж. Мередит). Rich as Croesus and as wicked as the black man below (J Meredith) / Крёз секілді бай, ібілістей ашулы (Дж. Мередит)/. Жалпы (сол тілде с йлейтін жымны м дениеті мен о амды санасын бейнелейтін) а ылшын тіліне ара т сті жаманды пен, ал а ты жа сы н рселермен байланыстыру т н. Тіпті а ылшын тіліні америкалы вариантыны ы палымен б л былыс британды вариантында б рын ыдан да дей т сті. Сонды тын black с зімен тіркесетін номинативтік топтар жа ымсыз коннотация а ие болса, white с зі жа ымды ма ына беретін тіркестерде олданылады. Black sheep (с збе-с з: ара ой, «шіріген ж мырт а» ма ынасында) black market ( ара базар) blackmail (с збе-с з: ара пошта, бопсалау ма ынасында) Black Gehenna ( ара ы там ), black soul ( ара ниет) деген тіркестерді б рінде black с зі жа ымсыз ма ынада олданыл ан, black dress ( ара киім) black armband ( олына ара байлау) тіркесінде black с зі аза а, лімге атысты пайдаланылып т р. Керісінше

white – бейбітшілікті т сі, алы ды к йлегіні т сі, бір с збен айт анда, барлы жа сы, таза н рсені т сі. Мысалы, У. Блейкті The li le black boy / ара бала/ ле ін алайы : And I am black but Oh my soul is white /Я черный, но душа моя бела (Ауд. С. Степанова) / ім ара болса да, ж регім а /. Тіпті white с зі жа ымсыз ма ынада ы зат есіммен тіркескенні зінде, ол сол с зді жа ымсыз м нін б се детеді, мысалы: white lie тіркесі моральдік т р ыдан а тал ан, зияны тимейтін тірік дегенді білдіреді (орыс тіліндегі черная зависть белая зависть деген тіркестерде де «а » с зі ыз аныш с зіні жа ымсыз м нін ж мсартып т р). Жалпы орыс тіліндегі а пен ара с здеріні метафоралы ма ынасы а ылшын тіліндегі баламасымен м ндес: черная душа ( ара ниет), черная весть ( аралы хабар), черный день ( аралы к н), черный глаз (с к з), черный враг ( ас д шпан). Осы т ста м дениеттер айырмашылы ына та ы бір мысал келтіре кетейік. Орыстар бір н рсені кейінге алдырса, оны «на черный день» /с збе-с з ара к нге/ дейді, ал а ылшындар against a rainy day , я ни жа бырлы к нге дейді. азіргі кезде white man black man тіркестеріні олданылу ерекшелігі к пшілік назарын зіне к рт б рды. А ылшын тіліні халы аралы тіл ретінде р ліні артуына орай, сондай-а Африка халы тарыны отаршылды тан шы ып, зіндік санасыны суімен байланысты олар а - ара ымдарына т н метафорика а жіті к іл б летін болды. «Политическая социология английского языка» атты е бекті авторы Али Мазруиді к рсетуінше, Африка хал ын «а ылшын тіліндегі н сілшілдікті cap ынша ы» ала датады. С йлеуші black с зін жа ымсыз, white с зін жа ымды коннотацияда олдана т рып, « араны жаманмен, а ты жа сымен байланыстыратын н сілшілдік д ст рді келмеске кеткенін саналы т рде лі де т сінбейді».52 Али Мазруи б л д ст рді Ібілісті ара, Періштені а етіп суреттеген христиан дініні таралуымен байланыстырады. Ол Библия мен классикалы а ылшын дебиетінен ара н сілділерді ар- жданына тиетін к птеген мысалдар келтіреді. А ылшын тіліндегі дебиеттерді Африка халы тарыны тіліне аударуда б л ед уір иынды тар ту ызатынын айтады. «Венеция к песіндегі» Порция зіне к ілін білдіруге келген а ылшын, неміс, француз а с йектерінен т ратын к йеу жігіттерді тал ылай келіп, соларды атарында ы Морокко ханзадасы туралы зілді-кесілді былай дейді: If he have condi on of a saint and the complexion od a devil I had rather he should shrive me than wife me / Ж регі улиедей таза, ж зі Ібілістей ара болса, жарындай емес, ызындай абылдасын/. Зерттеу авторыны пікірінше, азіргі а ылшын тіліндегі т стерді білдіретін метафорика а атысты тез арада бір шара олдану керек. Таяу уа ытта а ылшын тілінде с йлейтін ара н сілділер саны жа ынан а н сілділерді басып озады. лбетте, б л blackmail ( ара с з) с зін whitemail (а пошта) деп, black market ( ара базар тіркесін white (а ) не brown market ( о ыр базар) деп згерту керек деген с з емес. Алайда а ылшын тіліндегі н сілшілдікті сар ынша ына саналы к збен арап, тым болмаса а ылшын тіліні африкалы вариантына жа а альтернативті метафораларды енгізу – оны позициясы мен танымалдылы ын ны айта т сер еді. Али Мазруи африкалы тар а а ылшын тілін абылдауда сыни к збен арап, белсенді болу керектігін айтып, тілден н сілшілдікті («Deracializa on of English») аластату а ша ырады. леуметтік жа дайды згеруіне байланысты, тілдік былысты леуметтік-м дени шарттылы ы ткір саяси м селеге айналып отыр. Б л Poli cal correctness атты мы ты м дени, идеологиялы оз алысты бас к теруіне негіз болды. С з тіркестеріні леуметтік-м дени шарттылы ына та ы бірнеше мысал келтіре кетейік: Ол йіне а н сілді адамдарды келгенін алайтын... Ал йеліне жас джентльмендерді , тау инженерлеріні йіне то та аны найтын. Ол да на ыз джентльмендерге ызы а арайтын. Біра ол ескі заманны кеншісі еді, оны стіне йелі бар. Джентльмендерді к зі йеліне т скенде, ол кенішін біреу тонап, бар пиясын ашып ой андай к й кешетін (Д.Г. Лоуренс). He really loved to have white men staying on the place And she was fascinated by the young gentlemen mining engineers who were his guests at mes He too was fascinated by a real gentleman But he was an old me miner with a wife and if a gentleman looked at his wife he felt as if his mine were being looted the secrets of it pryed out (D H Lawrence) зіндідегі барлы атрибутты с здер леуметтік-м дени шарттылы ты са та ан. Шынайы мірдегі бір- бірімен байланыста ы заттар мен ымдар с йлеуші санасымен таби и с йкестік тауып, оны леуметтік т жірибесін к рсетеді. Real gentleman тілдік рылымыны негізінде а ылшынтілді о амда алыптас ан леуметтік рылым, моральды -этикалы кодекс жатыр. Сол секілді old me miner тіркесіні негізінде де ма ызды леуметтік факторлар бар, оларды білмейінше, атал ан с з тіркесін жасау, оны т сіну м мкін емес.

Сонды тан да коммуникацияны негізгі шарты аялық білімнің болуы, яғни с йлеушіге де, тыңдаушыға да т н реалий мен м дениетті білу қажет деген с з. 8 Тіл м дениет са таушысы Every language is a temple in which the soul of those who speak it is enshrined. Oliver Wendell Holmes рбір тіл – сол тілде с йлеушілерді жан д ниесі са тал ан ибадатхана. Оливер Уэндел Холмс Тіл адамны жан д ниесі мен м дениетін бейнелеумен ана шектелмейді. Оны аса ма ызды ызметіні бірі – м дениетті са тап, оны рпа тан- рпа а жеткізу. Демек, тіл жеке адамны , этникалы топты , халы ты , лтты лтты мінезін алыптастыруда ма ызды р л ат арады. Тіл идиоматикасында, я ни тілді лт а т н белгілері са тал ан б лігінде ндылы тар ж йесі, о амды мораль, сол халы ты лемге, адамдар а, жат ж рт а деген атынасы са талады. Фразеологизмдер, ма ал-м телдер бір м дениет аясында шо ырлан ан белгілі бір о амны мір салтын, географиялы орналас ан жерін, тарихы мен салт-д ст рін барынша к ркем бейнелейді. Б л жайында жазыл ан ылыми е бектер к п. Идиоматика лтты на ышы мен стильдік бояуы, м дениетті жеткізуші сипатына орай тілші- алымдарды да, шет тілін йренушілерді де назарын айры ша аударып келеді. С йлеудегі фразеологизм р ліні ара салма ын ескерсек, б ан да ынты ушылы ты басым екенін к реміз. Идиомалар р лі тым шектеулі, олар тама а осатын д мдеуіштер сия ты, шымшымдап, пыша ты шымен осуды ажет етеді. Ал тама ты тіл деп алса , оны с з бен с з тіркесі деген бейтарап (идиомалы емес) рамдас б ліктері бар. Тілдік бірліктер мен м дениет, мір салты, лтты мінез ж не т.б. арасында ы тікелей байланыс (идиома а негіз бол ан бейнелер, метафоралар ар ылы) сан рет зерттеліп, ай ындал ан. М селен, а ылшын тіліндегі те ізге атысты идиомалар лыбританияны ткен асырларда ы мір салтынан, я ни оны орша ан аралдар мен те із тіршілігінен, те ізшілер мірінен алын ан. Тіл халы м дениетін са тап, оны рпа тан- рпа а жеткізіп отырады. Тіл халы ты шынайы мірі мен м дениетін алай бейнелеп, е бастысы алай са тайтынын арастырып к рейік. Мысалы, монархия, о ан халы ты атынасы деген та ырыпты алайы . Бас аша айт анда, орыс, а ылшын тілдерінде монарх, мемлекет билеушісі ж не оны ел бас ару ісі алай суреттелетінін арастырып к рейік. Ресейде де, Англияда да асырлар бойы монархия ел билеуді басты рі жал ыз формасы болды. Бір ызы ы, екі елде де монархия ел билеу т сілі ретінде к шін жойды. Ресейде монархия 1917 жылы к шпен жойылса, Англияда ол ресми т рде бар болып есептелгенімен, ткен к ндерді еске т сіретін ескерткіш, с нге ойыл ан анахронизм сия ты. Шын м нінде монархты олында еш андай саяси билік жо . Тіл, лбетте, айна секілді о амны леуметтік, м дени рылымыны ма ызды жа тарын к рсетіп, оны з азынасына салып са тайды. Ал енді, екі тіл зіні осы ызметтерін алай ат ар анын бай ап к рейік. «Монарх пен монархия» та ырыбында ы (царь царица царский king queen royal) тілдік материалдарды арастыру кезінде жа ымды коннотацияларды , тілдік бірліктерді жа ымды ре ктеріні басым екені бірден бай алады. Тілді зге абаттарына ара анда, идиоматикалы ж йені лтты м дени сипаты басым болады. Идиомаларды н бойында сол лтты лтты ндылы тар ж йесі, лтты д ниетанымы, зіне ж не зге халы а деген к з арасы, станатын моральды а идаттары са талады. Фразеологизмдер, ма ал- м телдер негізінде кез келген халы ты стан ан м дениеті, ткен тарихы, географиялы орналасу жа даяты, стан ан мір салты к рнекі т рде ай ындалады. Идиомаларды н бойында ы лтты м дени ерекшеліктерді басымды танытуы, стилистикалы ре кі жо ары болуы, тілші алымдар, шет тілін йренушілер тарапынан атты ызы ушылы тудырып келеді. Фразеологизмдерді с йлеу тіліндегі олданысы зге тілдік бірліктерге ара анда пропорционалды емес. С йлеу тіліндегі фразеологизмдерді олданысы те шектеулі, м ны тіліміздегі идиомаларды олданысын та амны д мін келтіру шін салынатын т рлі д мдеуіштермен салыстыру а болады. детте та ам а осылатын д мдеуіштерді ай т рі болмасын, пыша ты шымен ана алынып, те аз м лшерде салынады. С йлеу тілін алыптастыруда фразеологизмдерді аз-аздан олданып отыру керек, ал с йлеуді зі к біне

бейтарап тілдік бірліктерден (с з, с з тіркесі) т зіледі. Тілдік бірліктерді халы ты лтты м дениетімен, лтты мінез- л ымен, лтты мір с ру салтымен тікелей байланысы к птеген зерттеу е бектеріне ар ау болды. лыбританияны аралдар арасында орналасуы, а ылшын хал ыны к нк рісі ткен д уірде осы аралдармен байланысты бол анды ы, халы арасында те ізші маманды ыны ке таралуы – оларды тілдік санасында арал, те ізге атысты зіндік ым-т сініктерді , а ылшын тілінде «те ізге» атысты идиомаларды берік орны уына ы пал еткен. Белгілі бір тілде с йлеуші жымны шынайы м дени д ниесін з тілінде алай бейнелеп, са талатынын к рсету шін монархия ж не халы ты о ан деген атынасы та ырыбын арастырып к рейік. Ресейде де, Англияда да асырлар бойы негізгі бас ару ж йесі монархиялы билік болды. Бір ызы ы, екі елде де монархиялы билік т керіс ар ылы латыл ан болатын. 1917 жылы Ресейдегі монархиялы билік к шпен алынып, т керіс негізінде лады. Ал Англия жерінде лі к нге дейін ткеннен ал ан белгі ретінде тек декоративті анархия ретінде формальды т рде мір с ріп келеді. азіргі кезде м ндай монархиялы билікті еш андай саяси к ші жо . Тіл – о амны м дени ж не леуметтік рылымыны к рсеткіші ж не сол а паратты н бойында са тайтын азына. Осы екі тілдік ж йені жо арыда атал ан функцияны алай ат аратынын с з, т ра ты с з тіркесі, ма ал-м телдер негізінде арастырайы . «Монарх ж не монархия» (царь царица царский king gueen royal) та ырыбына атысты тілдік материалдарды (семантикалы ріс) зерттеуде к рсетілген тілдік бірліктерді жа ымды коннотациялы ре кі бірден к зге т седі. Екі тілдік ж йеде – а ылшын тілінде, тіпті орыс тіліні зінде Ке естік Ресейді бірнеше онжылды тар бойы монархиялы билікке арсы антимонархиялы к рес ж ргізгенімен, монархия билігін, оны да ын, патшалы ты немесе корольдікті б лінбеуі, монархты марапатталуы сия ты а параттар тілдік бірліктерді н бойында са тал ан. Ағылшын тілінде: The King can do no wrong [Король не может быть не прав] – Корольді ателесуі м мкін емес. The King’s word is more than another man’s oath [Слово королья больше, чем клятва простого человека] – арапайым адамны антына ара анда, Корольді с зі арты . God save the King [Боже, храни Короля] – дайым, Корольді мірін са тай г р. The faith’s Defender [Защитник веры (король)] – Сенімні (король) ор аушысы. Kingdoms divided soon fall [Царства, разделенные на части, скоро падут] – Екіге б лінген патшалы а ырында лайды. (Жарыл ан патшалы жалпасынан т седі). Орыс тілінде: Государь батюшка надежда православный (Патша кей міт православиелік) Боже царя храни ( дайым патшамызды са тай г р) Без царя народ сирота (Патшасыз халы т л жетім) Где царь тут и правда (Патша айда болса шынды сол жерде) Без бога свет не стоит без царя земля не правится (Жаратушысыз тіршілік болмайды патшасыз жер бас арылмайды) Без царя в голове С царем в голове (С збе с з Патшасыз бас Патшаны басында Басында ми жо А ылды адам деген ма ына береді) А ылшын тілінде де, орыс тілінде де монархтар е жо ары жетістіктерді иеленеді: е лы, е дыретті, е асыл, е к шті, зіні айналасында ы т л алардан рдайым ерекшеленіп т рады. Ағылшын тілінде: King Arthur did never violate the refuge of a woman [Король Артур никогда не переступал порога убежища женщины] – Король Артур ешуа ытта йел табалдыры ын аттама ан. The King of Heaven Jesus Christ [Царь Небесный (Иисус Христос)] – (Иса) К ктен т скен патша.

King of Kings (Jesus Christ) [Царь царей (Иисус Христос)] – (Иса) Патшаларды патшасы. King of Jews ( Jesus Christ) [Царь Ииудейский (Иисус Христос)] – (Иса) Ииудей патшасы. King of the beasts (the lion) [Царь зверей (лев)] – А патшасы (арыстан). King of birds the eagle [Царь птиц (орел)] – с патшасы (б ркіт). King cobra the world’s largest venomous snake [Королевская кобра (самая большая ядовитая змея)] – Жылан патшасы (е улы жылан). King prawns crab [королевские креветки, рыбки] – Патша асшаяны, балы ы/. Oil co on king [нефтяной / хлопковый король] – М най / ма та патшасы. King size [королевский размер] – Патша лшемі ( азіргі ма ынасы арнайы тапсырыспен тіктіретін киім, ая киімдерді лшемі. – Аудармашылардан). Орыс тілінде: Царь Небесный (Иисус Христос) К ктен т скен Иса пай амбар Царь царей (Иисус Христос) Патшаларды патшасы (Иса) Царь зверей (лев) А патшасы (арыстан) Царь птиц (орел) с патшасы (т ресі) (б ркіт) Человек царь природы (Адам таби атты патшасы) Дуб царь лесов (Емен орман патшасы) Царь колокол ( о ырау патшасы (М скеуде о ырау м сінделген алып ескерткіш бар. – Аудармашылардан). Царь пушка (Зе бірек патшасы (Зе бірекке де алып ескерткіш ойыл ан. – Аудармашылардан). Осында сынды ма ынада олданыл ан royal царский бірліктері де монархияны мада тай келе, «патша а лайы », «с нді, лы, дыретті» деген ма ынаны білдіреді. Ағылшын тілі: A king’s ransom a lot of money [королевский выкуп большая сумма денег] – патша т лемі ома ты м лшердегі сома. King’s English [королевский английский язык] – корольдік а ылшын тілі. A royal pardon [амнистия (букв. королевское прощение)] – корольдік кешірім жасау. Royal eagle leopard stag puthon – [королевский (благородный) орел, леопард, олень, питон)] – корольдік б ркіт, леопард, б ы, питон. Kingly feast [царское угощение] – патша ілтипаты. Royal we – [Королевское мы] – король адамдарымыз. Royal visit Royal yacht – [Королевский визит, Королевская яхта] король сапары, корольді кемесі. Royal sh (the sh which the crown has special rights sturgeon whale) – [Королевская рыба (рыба, особые права на которую принадлежат Короне: осетр, кит)] – Патша балы (Король д режесіне лайы ерекше балы : осетр, кит). Roal oak (a spring of oak worn to commemorate the reslora on of Charles II in 1660 Hence Royal Oak Day 29 May) [Королевский дуб (дубовая веточка, которую прикрепляют к одежде в память о провозглашении Чарльза ІІ королем в 1660 году). С тех пор 29 мая – День королевского дуба] – Корольдік емен (1660 жылы ІІ Чарльз корольдікке сайлан анда еменні б та шасын киіміне та ан). Содан бері 29 мамыр – корольдік емен к ні саналады. Royal fern [королевский папоротник] – ыры ла ( сімдік б та). Royal ush (the ve hihest card in one of the for di erent types) [Королевский флэш (пять самых крупных карт одной или разных мастей)] – корольдік флэш (біркелкі немесе рт рлі т стерден біріккен бес ірі карта). Royal antelope (the smallest known king of hares ) [королевская антилопа (самый маленький из известных видов антилоп, «король зайцев»] – корольдік б кен (б кендерді белгілі т рлеріні ішіндегі е кішкентайы, ояндар королі). Орыс тілі: Царская милость Патша айырымы Царская роскошь Патша с н салтанаты Царский подарок Патша сыйлы ы Царский ужин царский пир Корольдік кешкі ас корольдік мереке

Царские врата Корольдік а па Царское угощение Патша ілтипаты Царский глаз далеко видит Патшаны к зі алыстан к реді Царский гнев и милость в руке Божьей Патша а ары мен айырымы бір дайды олында Царская воля Патшаны алауы На все святая царская воля асиеттіні б рі патшаны алауымен Царский чертог Патша залы Царская водка (смесь кислот растворяющая золото) Патша суы (алтынды ерітетін ыш ылдар оспасы) Принять по царски Патша абылдауы (салтанатты абылдау) Наградить по царски Патшалы марапаттау (керемет марапаттау) Не (царское) дело Патша ісі емес Царские кудри (красная лилия) ызыл лалаг л Жо арыда царь ж не король лексемасына атысты айтыл ан барлы ым-т сініктерді царица мен королева а да атысы бар, б л екі ым да згелерден зіні жетістіктері бойынша ерекшеленеді. Ағылшын тілі: Queen of glory grace haradise woman [Королева славы, грации, рая, женщин (Дева Мария)] – да пен семдікті , йел мен ж ма ты патшайымы. Queen of heaven the night of ders [царица неба, ночи, приливов, (луна)] – к к (аспан), т н, ай, су а ыныны патшайымы. Queen of all hearts all society [букв. королева сердец, общества, (покорительница сердец)] – о амны , ж ректерді патшайымы (ж ректі жаулап алушы патшайым). Beauty gueen [королева красоты, богиня красоты] – с лулы патшайымы. The gueen of crime writers [королева писателей-криминалистов] – жазушы-криминалистер патшайымы. Venice the gueen of the Adria c [Венеция, королева Адриатики] – Венеция – Адриатика патшайымы]. The La n gueen of tongues Ben Jonson 1573 1637 Латынь, королева языков (Бен Джонсон, 1573–1637)] – Латын, тілдер патшайымы. Queen of pleasure [королева наслаждения] – л ззат патшайымы.Queen bee ant wasp [матка (букв. королева у пчел, муравьев, ос] – жатыр (с збе-с з аудармасы: аралар мен шыбындарды патшайымы). Орыс тілі: Царица Небесная (Богоматерь) К к аспан патшайымы (Богоматерь). Царица ночи Т н патшайымы Царица общества о ам патшайымы Царица моды С н патшайымы Царица бала Би кешіні патшайымы Царица цветов Г л патшайымы Царица полей (пехота) дала патшайымы (жаяу скер). Царица (пчелиная матка) патшайым (с збе-с з аудармасы: ара жатыры, ма ынасы: аналы ара)

Монархия та ырыбына атысты за уа ыт бойы орыс тілінде са талып келе жат ан тілдік бірліктер бізді ызы тырады. Ресейде монархиялы билік тал андалды, т лім-т рбие, о амды идеология антимонархиялы сипатта болды, алайда не кімет, не саяси идеология тілге еш андай билігін ж ргізе алмайды. Сол себепті патша мен оны билігіне атысты сый- рметін к рсететін а параттар тілдік бірліктер ар ылы бекітіліп, орыс тіліні лексикалы ж йесінде са талып ал ан. М селен, человек без царя в голове м телі «а ыма , а ылы аз адам а» атысты айтылады. Осы м телді зі-а патша мен оны патшалы ына атысты жа сы арым- атынасты са тал анын к рсетеді. Ал патша сыйлы ы (царский подарок), патша айырымдылы ы (царская милость), патшалы мереке (царское угощение) сынды т ра ты с з тіркестері патшаны жомартты ы мен дыреттілігін к рсетеді. Егер Ресейде бір кездері монархияны алпына келтіру ж мыстары ж ргізілетін болса, онда б л тілді о ы палынан деп т сіну керек. Дегенмен екі тілдік ж йеде халы ты монархиялы билікке атысты зіндік сыни арым- атынасы бол анды ы да бай алады. Т менде берілген контекстер монархиялы билікті кемшіліктерін, монархта лайы сыз мінез- лы ты бол анды ын ай ындай отырып, сенімсіздік пен ор ыныш ту ызады: Ағылшын тілінде: King Harry robbed the church and died a beggar [Король Гарри ограбил церковь, да умер нищим] – Король Гарри шіркеуді тонап еді, жо шылы та к з ж мды. King loves the treason but hates the traitor [Король любит предательство, но ненавидит предателя] – Король сат ынды ты жа сы к реді, біра зі сат ындарды итті етінен де жек к реді. King and bears o en worry their keepers [Короли и медведи часто беспокоят своих сторожей] (Keeper – лорд-хранитель большой печати) – патшалар мен аюлар здеріні арауылдарын жиі мазалайды. Орыс тілі: Где царь там и страх (Патша айда болса ор ыныш та сол жерде) Близ короля близ смерти (Корольді ма ы лімні айналасы) Царь да нищий без товарищей ( Жолдассыз патша да кедей) Т менде берілген контексте монархия билігіні халы тан алысты ын, монархты халы тан шы ан адамнан еш андай айырмашылы ы жо ты ын, монархия билігіні к ні санаулы екендігін білдіретін жа ымсыз коннотация бар. Ағылшын тілінде: King can may make a knight but not a gentleman (Король может сделать человека рыцарем, но не джентльменом) – Король адамды рыцарь етуі м мкін, біра джентльмен ете алмайды. Heaven is above all yet there sits a judge That no king can corrupt (Shakespeare King Herry VIII) Над миром небо есть. Там судья (Б л лемнен б лек о д ние бар. Ол жа та сот бар). Он не подкупен и для королей (О д ниедегі сотты патша да сатып ала алмайды) (У.Шекспир. Генрих VIII. Б.Томашевскийді аудармасы). I think the king is but a man as I am the violet smells to him as it doth to me (Shakespeare King Herry V) Король такой же человек, как я (Патша да мен сия ты адам). Фиалка пахнет для него так же, как и для меня (Шегірг лді иісі ма ан андай болса, патша а да солай) (У. Шекспир. Генрих V. Е. Бирукованы аудармасы). Now the king drinks to Hamlet [Король пьет здравье Гамлета] –Король Гамлетті саулы ы шін ішіп жатыр (У.Шекспир. Гамлет. М.Лозинскийді аудармасы). Гамлеттен алын ан б л анатты с з «екіж зділік» ымын білдіруде олданылады. Орыс тілі: До бого высоко до царя далеко Не ведает царь что делает псарь Жалует царь да не жалует псарь О.Д. Митрофанова орысты «царь (патша)» с зіні м дени фоныны к рделілігі туралы ызы ты м ліметтер келтіреді. Екі тілді зербайжан жазушысы Чингиз Гусейновты «Фатальный Фатали» атты тарихи романы алдымен орыс тілінде жазылып, содан кейін авторды зі зербайжан тіліне аударады. Біра «орыстілді м тінні арсыласуынан» аударма ж нді болмайды. Б ан шы арма кейіпкері Мирза

Фатали Ахундовты , сондай-а автор Чингиз Гусейновты орыс ж не азербайжан м дениетіні то ысында т рбиеленуі ы пал еткен. Ч. Гусейнов з шы армасын зербайжан тіліне аудару идеясынан бас тартады. Авторды зі м ны былай т сіндіреді: « зербайжан о ырманына ба ыттал ан зербайжан хал ыны шы армасын орыс тілінен аударыл ан н с а ретінде алай сына аламын? Тек т пн с аны негізінде бас асын жазу жолы ана алды... бастап ы т пн с а негізінде жазыл ан шы арманы барлы сюжеттік-композициялы ж не концептуалды ж йесі зербайжан тіліне аудар ан с ттен-а орыс тіліні ы палына т сті. йткені ал аш м тін осы орыс тілінде жазыл ан болатын, сонды тан еріксіз т рде шы арма мазм нында орыс ж не еуропа тіліне т н реалиялар, материалдар олданылып, осы халы тар м дениетіне т н кейіпкерлер мен оларды та дыры басшылы а алынды. Тіпті шы ыс материалыны зі орыс ж не еуропа халы тарыны д ст рі мен рухани д ниетанымы негізінде т сіндірілді53». Мысал ретінде орысты «царь» с зі талданады. Орыс м тінінде басшылы а алын ан «царь» ымына атысты сыни-ирониялы атынас орыс хал ыны м дениетінде еш андай арама- айшылы тудырмайтын, йреншікті т рде олданыс а т скен тілдік фразаны зге тілді м тін м лде абылдамады, зге тілдік ж йеге арсы болды. Алайда патшалы билікті орта белгілерін білдіретін жанама атауларын (м селен, ханзада) олдануда тіл еш андай арсылы танытпады ж не осы лексема а атысты сыни арым- атынас м тін ж йесіне енгізілді. Б л жердегі басты м селе неде? йткені зербайжан тілінде а патшаны бірде-бір жа ымсыз бейнесі жо . М ндай сыни т р ыдан к з арасты алыптасуы зербайжан хал ыны д ниетанымында жо , таби атына т н йреншікті н рсе емес54». Орыс тіліне ара анда, зербайжан тілінде орыс патшасына деген сенімділік берік са тал ан сия ты. Тілде м дени а параттарды са талатынды ыны ай ын д лелі ретінде университетті бас ару ж йесіндегі терминдерді олданысын алса та болады. Орыс ж не а ылшын тілдеріндегі университетті бас ару ж йесіндегі ректор, декан атауларыны н бойында Еуропаны к птеген мемлекеттерінде білім беру сол кезе ні леуметтік институты ретінде санал ан монастырь мен шіркеулерде ж ргізілген-ді, со ан с йкес ал аш ы білім беру ж йесіні шіркеулік ба ытта бол аны туралы а парат са тал ан. Содан кейін діни ж не зайырлы білім беру ж йесі ретінде екіге б лініп, со ысы алды ысына ара анда ке інен тарал ан болатын. Ке естік Ресейде шіркеулік ба ытта ы білім беру м лдем жо а шы арылып, о ытушылар да, студенттер де, оларды ата-аналары да осыдан к птеген ж з жылды тар б рын білім берумен тек дінбасылары ана айналыс анын естен шы арды. Англияда жо арыда айтыл ан м селе аланы архитектурасын еске т сіреді. Ескірген университеттер лі к нге дейін ХІІІ, ХІV, ХV ж не кейінгі асырларда салын ан, рі монахтарды т руына, рі д а о у а арнал ан арнайы б лмелері (келья), серуендеуге арнал ан ата ты галереясы (cloisters) бар к не шіркеу имараттарында орналас ан. Одан кейінгі жылдары « ызыл кірпішпен» негізі алан ан жа а университеттер де осы шіркеу архитектурасыны лгісіні негізінде салын ан болатын. Дегенмен а ылшын тілінде, сіресе орыс тілінде университеттік білім беруді о баста ы тарихи негізін ай ындайтын м дени абаты бар: Декан – факультет басшысы. Б л с з неміс тіліне латын тілінен келуі м мкін. Латын тілінде decanus т л асы бастап ыда «діни ызметкерлерді басшысы, я ни дінбасы», сондай-а «он монахты басшысы» деген ма ынада олданыл ан (Ф). Декан – 1. Он адамнан рал ан б лім командирі не басшысы (1483). 3. Монастырьда ы он монахты басшысы (1643). 4. Университеттегі немесе кафедральды шіркеудегі діни ызметкерлерді басшысы. 5. Епископ билігіні (а ылшын шіркеуіндегі епископ немесе архидиакон а ба ынатын жергілікті діни басшы) жекелеген б лігін амтитын айма басшысы. 6. Бас а шіркеулік олданыста (1647). 7. Оксфорд не Кембридж колледждерінде кішкентай балаларды мінез- л ына, т рбиесіне арау а та айындал ан шенеунік немесе шенеуніктер (1577). 8. Университеттегі факультет немесе о у б ліміні басшысы (президенті): А Ш-та архивариус немесе факультет хатшысы (1524). 9. Президент, басты немесе кез келген мекеме басшысы. Dean – 1. A head, a chief, or commander of a division of ten. 1483. 3. Head of ten monks in a monastery 1643. 4. Hence, the heart of the chapter in a collegiate and cathedral church. ME. 5. A presbyter invested with jurisdic on or precedence (under the bishop or archdeacon) over a division archdeanconry. 6. In other essi. uses 1647 7. The o cer or o cers in the college of Oxford and Cambridge appointed to supervise to conduct and

discipline og junior members 1577. 8. The president of a faculty or department of study in a University; in U.S. the registrar or secretary of the faculty 1524. 9. The president, chief or senior member of anybody (The Shorter Oxford). Ректор – ал аш рет 1643 жылы латын тілінен поляк тіліне «rector» т л асында еніп, «мемлекетті бас ару, елді бас ару» ма ынасына олданыл ан. К не мағынасы: а) кімет басшысы немесе айма басшысы, халы ты, штатты, аланы не мемлекетті бас аратын т л а (1685); б) лемді, адамзат баласын бас аратын дай а атысты олданылатын с з. Кез келген салада ы жо ары де гейдегі ба ылауды йымдастыратын т л а а атысты олданылады. азіргі олданыста б л ма ына м лде жо (1482). Білім беру саласында: а) университет, колледж, мектеп ж не діни йымдарды ( сіресе иезуиттік мектеп не семинар) жо ары лауазымды басшысы. азіргі а ылшын тілінде Оксфордта ы Линкольский ж не Эксетерский колледждеріне ана атысты олданылады (1464). б) Шотландия университетінде: басты офистерді біріні басшысы (1522); в) рлы ты университеттердегі кімшілік йымдарды басшысы (1548). Rector – 1. The ruler or governor of a country, city, state or people 1685. b.Applied to God as the ruler of the world, of mankind, etc. 2. One who, or that which, exercises supreme or direc ve control in any sphere. Now rare.1482. 4. In scholas c use: a. The permanent head or master of a university, college, school, or religious ins tu on (esp. a Jesuit college or seminary). In Eng. use now applied only to the heads of Exeter and Linkoln Colleges, Oxford.1464.b. In Sco sh universi es: the holder of on of the higher o ces. 1522. c. The ac ng head and president of the administra ve body, in con nental universi es.1548. (The Shorter Oxford). М скеу гуманитарлы университетіні (МГУ) мірімен тікелей байланысты алын ан мысал а назар аударайы . ММУ-ді те биік монументалды имараттары зона деп аталатын бірнеше б ліктен ралады. Ректорат пен бірнеше факультет орналас ан орталы б лігі А зонасы, университет емханасы орналас ан жер Е зонасы ретінде саналады, о ытушылар а арнал ан п терлер И, К, Л, Н – зоналарында, ал жата хана Б, В, Г – зоналарында орналас ан. олданыста ы зона с зін «сектор» с зімен алмастыру с тсіз ая талды, йткені м нда ы зона с зі тілге етене еніп, сі іп кеткен болатын. Б л с зді артында б кіл Ресейді тарихы жатыр. ММУ-ді имараттары же істен ж не со ыстан кейінгі репрессия жылдары, я ни 1948–1953 жылдары аралы ында салын ан болатын. Сол кезе де ірі имараттар секілді ММУ-ді имараттарын да зонада ы т т ындар сал ан болатын. Зона – концлагерьдегі т т ындарды мірін сипаттайтын терминдерді бірі. Осылайша, тіл – сол халы ты м дениетін ана емес, леуметтік мір с ру ортасын, лтты ділі мен лтты д ниетанымын бейнелейді, сондай-а халы ты рухани ж не материалды м дениетін, леуметтік-м дени абатын н бойында са тай отырып, сол ар ылы скеле рпа ты т рбиелеуді , жеке т л а ретінде алыптастыруды бірден-бір тиімді ралдарыны бірі саналады. Алайда, тіл – тілдік олданыстан шы ып ал ан с здерді , оларды білдіретін ым-т сініктерді жиынты ынан т ратын ойма емес. Идиомалы тіркестер рамында тілдік олданыстан шы ып ал ан, ма ынасы т сініксіз не к гірттенген с здерді болуы за ды н рсе. М селен, не зги не видно идиомасы рамында ы зги т л асы, бить баклуши тіркесі рамында ы баклуши сия ты ма ынасы к гірттенген, т сініксіз с здерді олданылуы тіл-тілде алыптас ан ережелерге ба ынбайтын зіндік ерекшеліктерді к рінісі. Тіл – здіксіз дамып отыратын тірі а за секілді. Тілдік ж йеге атысты айтылатын «тірі тіл», « лі тіл» деген метафораларды олданылуы тектен-тек емес. Тіл – о амды былыс бол анды тан, о ам бар жерде ана тіршілік етеді. айсыбір тілде с йлейтін о ам жойыл анда, сол халы ты м дениеті де жойылады. Ал м дениет пен о ам жо жерде, сол о ам а ызмет ететін тіл де лі тілге айналады. лі тілдер тек жазба ескерткіштер тілінде ана са талады. Бір ызы ы, тіл үшін сол тілдің кілінен г рі, халықтың м дениеті ма ызды саналады екен. Рим империясыны лауымен бірге Рим м дениеті де жойылды, осылайша латын тілі лі тілге айналды. Сол кезе дегі римдіктерді рпа тары к ні б гінге дейін Римде мір с ріп келеді, алайда олар бас а тіл, бас а м дениетті станады. К не грек ж не к не славян тілдері де сол сия ты: осы халы ты азіргі рпа тары з ата-бабаларыны жазба ескерткіштерін арнайы тілдік зерттеулерсіз о и да, т сіне де алмайды. Ал м дениетті тілде бейнеленуі здіксіз деріс (процесс) негізінде арастырылады. На ты айт анда, халы міріндегі леуметтік ж не м дени згерістерді тілге ы палы андай болады, м дениетті даму

дерісі, сонымен бірге сол о амны айнасы саналатын тілді даму дерісіні алай ж ргізілетінімен байланысты. И Глушкова Коллекция нер-коллекция-музей. //Коллекция НГ, 1998, 18. Г А Антипов О А Донских И Ю Марковина Ю А Сорокин Текст как явление культуры. Новосибирск, 1989, 75 б. Человеческий фактор в языке. Жауапты редактор Е.С. Кубрякова. М.,1988. 107 б. Сонда, 21 б. Е М Верещагин В Г Костомаров Язык и культура. М., 1990. 51 б. В С Виноградов Лексические вопросы перевода художественной прозы. – М., 1978, 56 б. По-видимому, такого рода эквиваленты следует искать в области терминологии. Е М Верещагин В Г Костомаров Указ. соч., 38–110 бб. Аргументы и факты, 1996. 16 (146). В фон Гумбольдт Язык и философия культуры. – М., 1985. 349 б. Л С Бархударов Двенадцать названий и двенадцать вещей // Русский язык за рубежом, 1969, 4, 79–80 бб. Центр plus (Запад), 1997, 12. Независимая газета, 20.11.1997. Известия, 21.03.1998. У Гохуа Хат лингвом дени зерттеулерді нысаны ретінде // ІХ МАПРЯЛ Халы аралы Конгресі. асырлар то ысында ы орыс тілі, дебиет ж не м дениет. 2-т. Братислава, 1999, 184–185 бб. А Makine. Le testament français. [Paris], Mercure de France, 1997, p. 43–44. A Makine. Le testament français. [Paris], Mercure de France, 1997, p. 65–66. Ibid., p. 112. A Makine Le testament français. [Paris], Mercure de France, 1997, p. 113–114. Н Думбадзе Белые флаги. Тбилиси, 1974, 212 б. М Ваняшова М гілікке толы с т// Театр, 1981, 6, 45 б. К Симонов Лирика. М., 1956, 6 б. М Ваняшова К рсет. шы ар., 45–46 бб. И Василина БИТЕФ тосынсыйлары// Театр, 1981, 6, 140 б. Н.Ю. Лотман. «Роман А.С. Пушкина «Евгений Онегин». Комментарий». Л., 1980, 158–159 бб. Г.А. Антипов, О.А. Донских, И.Ю. Марковина, Ю.А. Сорокин. «Текст как явление культуры» 140– 141 бб. A Mazrui The poli cal Sociologi of the English Language. Mouton – The Hague, 1975, 81 б. О Д Митрофанова Лингводидактические уроки и прогнозы конца ХХ века // Материалы ІХ Конгресса МАПРЯЛ. Братислава, 1999 г. Доклады и сообщение российских ученых. – Москва, 1999. 352–353 бб. Сол жерде, 356 б.

II тарау. Қоғам мәдениетінің өзгеруі мен дамуының тілдегі көрінісі 1 М селені ойылуы Кез келген тілдік ж йе здіксіз дамып, жетіліп отырады. з ана тілінде с йлейтін не жазатын индивид сол тілде с йлейтін миллионда ан адамдар а еліктей отырып (егер б л ірі халы ты дамы ан тілі болса), тілдегі дайын т р ан рылымдарды айталайды, тіл азынасынан тілде бден орны ан с йлеу актілерін, ж йелі т рде олданыс а т скен с з тіркестерін пайдалана отырып, зіндік с йлеу лгілерін жасайды ж не тілдік шы армашылы ты алыптастырады55. М ндай тілдік шы армашылы зара айшылы та ы екі жолмен ай ындалады: оны біріне стимул ретінде с з шеберлеріні тілі алынуы м мкін, екіншісі – тілдік ателер, ескертпелер, тілдегі кездейсо ты . Тілді йренуші шетелдікті с йлеу тіліндегі ателіктер тілдік шы армашылы ты стимулы ретінде ызмет етуі м мкін. Б л туралы Марина Цветаеваны мынадай жа сы пікірі бар: «Шетелдіктерді зге тілде ш лдірлеп с йлеуі найды, м селен, Эмиль Людвиг жа ында ана радиодан с йледі. Оны французшасы – м лдем нашар. Біра осыны зі жа сы!». Б л жерде индивид шін жа а м мкіндіктер ашылуы м мкін. рине, б лай деуге келмес, дегенмен т жірибе ретінде бай ап к руге болады. Ертеректе адамдар ешбір грамматикасыз с йлеген, м ны зі тілде к птеген ерекшелікті , жа а диалектілерді пайда болуына ы пал еткен. Пушкинні «Евгений Онегин» шы армасыны кейбір н с аларында мынадай ле жолдары кездеседі: « йлен!» – «Кімге» – «... Лидина а» – «Не деген отбасы?! Оларды жа а тары т сіп жатыр, ал олар театрда сыра ішіп отыр». азіргі о ырман осы контекстегі на ты андай леуметтік-м дени жа ымсыз коннотациялар шарасыз Лидина а йленуге арсы болатынын, келген она а жа а сыну немесе театрда сыра ішу сынды рекеттерді Пушкин заманында дворянды к йеулерді станатын нормасына айшы келуіне с йкес оны отбасын ру м мкіндігінен айыратыныны себебін т сінбейді. рине, жа а ж не сыра с здеріні контекске еш андай атысы жо , сондай-а осы тілдік та балар астарында жат ан м дени а паратты да к рсете алмайды. Алайда халы ты леуметтік міріндегі (келген она а жа а сыну, театрда сыра ішу не ішпеу) згерістерді орын алуы азіргі заманмен байланысыны зілуіне, сонымен бірге берілген с здерді м дени коннотацияларыны жойылуына алып келетіні белгілі н рсе. Сонды тан арнайы зерттеулерсіз ж не со ан с йкес комментарийлерсіз азіргі заман ы орыс о ырманына б л контекст т сініксіз рі оны абылдау иын а со ады. 2 К ркем дебиетті т сіну м селелері леуметтік м дени комментарий ар ылы м дени шиеленістерді шешу Классикалы к ркем дебиетті о у ж не оны арнайы комментарийсіз т сіну иын. Негізі т сініктемені азіргі кезе де жазыл ан деби шы армаларды зі талап етеді. Шетелдік о ырмандар шін комментарийді ажеттілігі айтпаса да т сінікті. Ал классикалы дебиет шін т сініктеме барлы уа ытта керек. йткені айсыбір к ркем шы арманы классикалы деп танылуы шін белгілі бір уа ыт ажет. Классикалы д режесіні артуына байланысты к ркем шы арманы тілі де к нелене т седі. Классикалы к ркем шы арма тіліні к неленуі сол о амда ы леуметтік ж не м дени згерістермен тікелей байланысты. Демек, о амны дамуына с йкес орын алатын м дениеттегі арама- айшылы , оны м дени а ты ыстары тек т л ж не зге м дениет кілдері арасында ана емес екен. Халы міріндегі леуметтік згерістерді тере деуі соншалы , з ата-бабаларыны м дениеті мен д ниетанымын м лде білмейтін белгілі бір м дениетті станушы халы мірінде арама- айшылы пайда болады. Классикалы деби шы армалар а берілетін комментарийлер азіргі ж не ткен кезе ді сипаттайтын т иы тере су стіндегі к пірді немесе б гінгі о ырман а ткен д уірді детальдерін к ру м мкіндігін беретін сый ырлы к зілдірікті ызметін ат арады. 1959 жылы «Вопросы литературы» журналында филолог Юрий Федосюкті жарияла ан хатында: орыс классиктеріні шы армаларында Ресейді т керіске дейінгі т рмысты мірін бейнелейтін ж здеген

ым-т сініктерді кездесуі азіргі о ырман ауымына «кедергі келтіретін тас» сия ты, не м лдем т сініксіз, не м лде керісінше ынылады деген болатын. «Метрикалы ж йемен таныс мені зіме иелігінде екі ж з десятина жері бар помещик ба уатты, лде кедей т ратыны; «полштоф» ара ішкен к песті атты мас екені; шай а «синенький», «красненький» не «семитка» беретін шенеунікті жомартты ы т сінікті емес56». Жо арыда к терілген м селеге атысты авторды жаз ан о у ралы 1998 жылы «Что непонятно у классиков, или Энциклопедия русского быта ХІХ века» деген атпен ММУ-ді шет тілдері факультетіні профессоры, рі Ю.А. Федосюкті лы М.Ю. Федосюкті басшылы ымен жары а шы ан еді. Б л о у ралында автор классикалы шы армаларды леуметтік-м дени фонын т сіндіру ажеттігін негіздейді: «И , адам баласы ай кезе де болса да, адамзат баласына т н іс- рекеттермен мір с реді, я ни бір-бірімен дос та, д шпан да болады, е бек етеді, к іл к тереді, зіні мірлік идеалдары шін к реседі. Осындай орта асиеттеріміз болмаса, ткен тарихи кезе туралы жазыл ан шы арманы о уды ажеті де жо еді. Біра халы ты ткен тарихи кезе індегі мір с ру жа дайы мен азіргі заман адамдарыны мір с ру салтыны к птеген ерекшелігі бар. Классикалы дебиеттерде суреттелетін орысты к нделікті т рмысыны тарихын білу – «орыс классикалы дебиетін т сінуді, оны абылдауды же ілдету шін уа ытпен б ркемеленген м нараны тазалау шін ажет57». зге м дениет кілдеріне ба ыттал ан леуметтік-м дени комментарий т л м дениеттегі, со ан с йкес тілдік ж йедегі згерістерді к рсетеді. Шетелдіктерге ба ыттал ан леуметтік-м дени т сініктеме м дени а ты ыстарды ай ындап, сонымен атар оны бірден реттеп отыру а септігін тигізеді. Та ы да айталап айтамыз, м ндай а ты ыстар т л м дениет пен зге шетелдік м дениет арасында ана емес, классикалы шы армаларда к рініс тап ан ткен д уір м дениеті мен орыс хал ыны азіргі станатын м дениетіні арасында да кездеседі. Зерттеу материалы ретінде а ылшын тілінде т сініктеме берілген Пушкин шы армаларыны шетелдік (к бінде а ылшын тілінде) басылымдары олданылды. М тінді толы т сінуге, о ырманны аялы білімін толы тыру а, м дениеттер а ты ысын болдырмау а ба ыттал ан леуметтік-м дени т сініктеме орыс тілін йренуші шетелдік о ырман а аншалы ты ажет болса, орыстілді о ырман а да соншалы ты ажет. Б л жердегі ма ызды н рсе, комментарий о ырман а жазушыны айтар ойын жеткізіп ана оймайды, сонымен атар сол идеяны алыптастыру а негіз болады. леуметтік-м дени т сініктемені реалияларды тілдік фактілерге арама- арсы ойып салыстыру шін кейде тілдік т сініктеме деп те атайды. Тілдік комментарий белгілі себептерге байланысты оны орыстілді немесе шетелдік о ырман а арналуына байланысты ерекшеленеді. Социом дени т сініктемеге: 1. Историзмдер – о ырман а т сініксіз, белгілі бір тарихи кезе ге, о амда ы формация а т н ым- т сініктерді халы мірінен біржола ы ысуына байланысты не сол зат былысты та балайтын атауларды тілдік олданысынан шы ып алуы. Мысалы: бармы власяница воевода боярство дьяк бунчук вече плаха приказный разрядная книга синклит 2. Архаизмдер – олданыстан шы ып ал ан к не с здер мен т ра ты с з тіркестер: свейский (шведтік), лях (поляк), егож (шіркеулік славян тіліндегі иже еже атысты есімдігіні ілік септіктегі формасы), земь (жер), заутро (ерте та ерте ), вечор (кеше кешке), дотоле (до тех пор – ліге дейін), борзый (быстрый – жылдам). 3. азіргі орыс тілінде ма ынасы згеріске т скен с здер: мамка (с т ана, бала ба ушы), мошонка (дорба, миян), гость (к пес, шетелдік), деньга (ба ыр а ша), ток (а ын, с йы ты ). Жо арыда к рсетілген с здер с здік рамда лі к нге дейін са тал анымен, с з ма ынасы зі та балайтын ымны жойылуымен згеріске т скен. М селен, азіргі кезде ана а арата айтылатын мамка с зі т рмысты - арапайым с йлеу тіліне т н, біра Пушкин «Борис Годунов» шы армасында б л с зді «с т ана, бала ба ушы» ма ынасында олданады: А тут народ волочит Безбожную предательницу мамку Царские палаты Царевич чертит геграфическую карту Царевна мамка царевны

азіргі тілдік олданыста ы мытàрство с зі екпінді (б рын мы̀ тарство) де, с зді білдіретін «азап» ма ынасын да згеріске т сірген. «Борис Годунов» шы армасында мытарство с зі «салы т лету, ділетсіз пайда» ма ынасында олданыл ан. М нда «салы , т лем» ма ынасында олданылып т р ан мыт т л асы (осыдан Мытищи Мытная к шесі деген атаулар тара ан) болады. Пушкин з кейіпкеріні образын аша т су шін к зетшілерді алдында Варлаамны арапайым с йлеу тілін шіркеулік славян тіліне дейі алмастыртып с йлеткен. аш ын, к рі монах Варлаам осы мытарство тілдік бірлігін олданады: Прииде грех велий на языцы земнии Все пустился в торги в мытарства айыр-сада аны ж та ды ына ша ымдан ан Варлаам былай дейді: Ходишь ходишь молишь молишь иногда в три дни трех полушек не вымолишь Такой грех Пройдет неделя другая заглянешь в мошонку а в ней так мало что совестно в монастырь показаться Полушка – «полкопейки», я ни жарты тиын деген ма ынаны білдіреді. Б л с з реалиямен бірге тілдік олданыстан шы ып ал ан, тек мына бір ма алды рамында кездесуі б рын тілдік олданыста бол анын д йектейді: За морем телушка полушка за рубль перевоз Мошонка с зі «мошна» т бірінен негіз алып, миян с мке аузы байланатын дорбаша ма ынасын білдіреді (Д). Б л реалияны олданыстан шы ып алуы, с з ма ынасыны да жойылуына алып келді. азіргі орыс тілінде б л с з «еркекті жыныс м шесі орналас ан тері дорбаша» деген ма ынада олданылады (О). Послушание (бойс ну) – Пушкин шы армасында шіркеулік термин с з ретінде олданады, я ни шіркеуде к н жаса аны шін за уа ыт лшылы ету жазасы, менменшілдікті жо ты ын, бойс нушылы ты к рсету шін з еркімен кез келген ж мысты істеу ма ынасында ж мсалады. П Тогда я в дальний Углич На некое был услан послушанье азіргі орыс тілінде послушание с зі «міндеттілік, к нгіштік, тілал ышты » ма ынасында олданылады. Тіл лексемасыны зі бірнеше ма ынаны (соны ішінде « скери т т ын) иеленетіні белгілі. Т мендегі контексте «тіл» лексемасыны мыт ал ан ма ынасы, тіпті Дальді с здігінде «к не» ма ынасы деген белгімен к рсетіліп, «жазалаушы, сот алдында ы шкерелеуші, жауап алу кезіндегі жала жабушы» деген ма ынасы берілген: Легко ль скажи Мы дома как Литвой Осуждены неверными рабами Все языки готовые продать Правительством подкупленные воры Ток с зі азіргі орыс тілінде негізінен электр ж йесіне атысты терминологиялы ма ынасында олданыл анымен, оны «сор алап а ан с йы ты » деген ма ынасы м лде мыт ал ан. Салыстыры ыз: Оставим их пойдем товарищ мой Венгерского обросшую травой Велим открыть бутылку вековую Да в уголку потянем ка вдвоем Душистый ток струю как жир густую (Б Г ) 4. леуметтік-м дени аялы білім ж йесін талап ететін реалиялар, сілтемелер, аллюзиялар бар. М ндай аялы білім ж йесі азіргі орыс о ырманы мен шетелдік о ырмандарда алыптаспа ан. Комментарийді б л т рі автор мен оны кейіпкері станатын м дениет кілдеріне де ажет д ние, йткені азіргі о ырмандарда зара, екі жа а бірдей (shared code) код ретінде к рініс табатын рі коммуникация негізі саналатын аялы білім ж йесі алыптаспа ан. М ндай сипатта ы комментарийді азіргі тілге «аудару», авторды олданысында ы к нерген с зді ызметін т сіндіріп беру о ай емес. йткені к нерген с зді олданысы контекстке ба ыттал ан. Демек, к нерген с здер авторды т пкі ойын ашу а к мектеседі, кейіпкерлерді мінез- л ын, белгілі бір тарихи кезе ге т н о и аларды сипаттауда, автор а белгілі ж не т сінікті д ниелерді ашып т сіндіруге негіз болады.

Мысал келтірейік: В Ведь Шуйский Воротынский Легко сказать природные князя Ш Природные и Рюриковой крови В А слушай князь ведь мы б имели право Наследовать Феодору Ш Да более Чем Годунов Пушкинні «Борис Годунов» драмасынан алын ан негізгі ымдарды бірі – рюриковая кровь «Борис Годунов» драмасыны а ылшынтілді басылымында «рюриковая кровь» ымына мынадай комментарий берілген: Князь емес Борис Годуновтан зге рбір орыс князіне з тегі ( аны) бойынша м рагерлік жолмен Русь еліні бірінші билеушісі Рюрикті есімімен байланысты титул беріліп келген58. Демек, «князь» титулы оларды рюриктер тегіне жататынын, зге орыс князьдеріні Борис Годуновтан ерекшелігін к рсетеді. Жо арыда берілген б л фактілерді білу – драманы коллизиясына, я ни арама- арсы к штерді , м дделерді а ты ысуыны негізін ай ындап береді, аны бойынша рюриктер тегіне жататын князьдар а деген кпе-ренішін, жал ан ата пен жеткен жетістіктерін, Годуновтан кейінгі тронда ы Шуйскиймен байланысты орыс тарихыны дамуына атысты о и аларды т сініп абылдауына о ырманны к зін ашады. Годунов « діретті Ионналар» мен «ангел-царь (періште-патша)» ата ын иеленген ІІІ Иван, ІV Иван Грозный билігін абылдайды. Орыс хал ыны басынан ткерген т рт ж з жылды тарихын жа сы біле бермейтін азіргі о ырманны «ангел-цар (періште патша)» ымы туралы на ты м дени а параты болмауы м мкін. зіні жуасты ы мен момынды ыны ар асында Иван Грозныйды момын баласы Феодор патша «ангел- царь» м ртебесін иеленген болуы керек. Бория Годуновты туысты атынасы туралы к рсетілген комментарийден кейін берілген зінділер о ырман а т сінікті болады. Борис Годуновты ту ан пкесі – жесір патшайым, Иван Грозныйды лы Феодор патшаны йелі. Ал зіні йелі – опричниктерді (са шы) жетекшісі Малюта Скуратовты ызы59. Но месяц уже протек Как затворясь в монастыре с сестрою Он кажется покинул все мирское Его сестру напрасно умоляли Благославить Бориса на державу Печальная монахиня царица Как он тверда как он неумолима Ары арай: Какая честь для нас для всей Руси Вчерашний раб татарин зять Малюты Зять палача и сам в душе палач Возьмет венец и бармы Мономаха Годунов айтыс бол аннан кейін «за ды патша» ретінде Лжедмитрий та а отыратын кезде халы ты зіні алдында ы билеушілеріне арсы ояды: Московские граждане! Мир ведает, сколь много вы терпели. Под властью жестокого пришельца: Опалу, казнь, бесчестие, налоги, И труд, и глад – все испытали вы. Комментатор осында ы «жестокий пришелец ( атал келімсек)» ымыны астарында Борис Годуновты татар тегінен шы анын к рсету шін олданыл анын т сіндіріп теді60. Ж з жыл бойы татарды анаушы билеушісінен з бір к рген халы ты рекеті т сінікті:

Взять Топить Да здравствуйте Дмитрий Да гибнет род Борис Годунова азіргі о ырман тарапынан мыт ал ан сонау Пушкин замандастарына жа сы таныс сол кезе ні мір с ру салтын, т рмыста ы к неленген детальдарды т сіндіріп беру ке інен тарал ан комментарий саналады. М ндай мыт ал ан, к неленген детальдар кейіп-керлерді сырт ы ж не ішкі жан д ниесін ашып к рсетуге, авторды кейіпкерге деген арым- атынасын, сол кезе ге деген азіргі о ырман ауымны ба асын к рсетуде ма ызды саналады. «К зілдірік» ар ылы станционный смотритель (станция бекетшісі) ымыны алыптасу тарихы туралы комментарийді арастырайы . Находился я в мелком чине ехал на перекладных и платил прогоны за две лошади «Белкин повестеріні » о улы ма сатында шы арыл ан басылымдарыны комментаторларыны к бі б л фразаны а ылшын тілінде аудармасын берумен ана шектеледі, кейде еш андай комментарий берілмейді. Алайда азіргі о ырман а Пушкин кезе інен бері о амда орын ал ан згерістер ж йесін т сіндіріп отыру керек. рбір бекет сайын алмасып жегілетін ш атпен ж ру (езда на перекладных) тек пошта тасу а арнал ан жолмен ж ргенде ана іске асады. Ондай жолмен пошта ж йелі т рде з аялдамасы бар стансалар а тасымалданады. Станса бекетшісіне (станционный смотритель) подорожная, я ни жегілетін атты тиісті м лшерін аны тайтын шені бар ку лігін к рсетеді. Прогоны – азынадан б лінетін жол ж руге арнал ан а ы. Е бастысы, е т менгі ызметшіге ш атты орнына екі аттан берілетін бол ан61. Осыларды барлы ы гіме айтушыны да, з о и асын зі сия ты т мен сословиеден шы ан адам а сеніп тапсыр ан ам орлы ты сипаттайды. М ндай мысалдарды к птеп келтіруге болады, негізгі айтылатын ой аны : о ам немі даму, згеру стінде болады, сол о амды згерістерді бейнелейтін тілдік ж йе де згеріске т седі. згерістер аншалы ты к шті болса, м дени а паратты соншалы ты толы тыратын комментарийлер керек. 5. О ырман тарапынан ынылмайтын «т сініксіз жерлер» тарихи фактілерге атысты т спалдар, мір салты, о и алар, т рмыс детальдары. «Сы анны бейбіт міріні » бейнесі жалпы халы а таныс, б ан Алеконы образы («Цыганы») толы с йкес келеді: Старик лениво в бубны бьет Алеко с пеньем зверя водит Земфира поселян обходит И дань их вольную берет Настанет ночь они все трое Варят нежатое пшено Старик уснул и все в покое В шатре и тихо и темно Б л жердегі рахат мір (идиллия) «сы ылма ан бидай» ымына негізделіп т р. Б л туралы мынадай комментарий беріледі: lit unreaped millet i e stolen from the elds (с збе-с з: сы ылма ан бидай, я ни егіс даласынан рлан ан бидай).62 « лемні еркін т р ыны», «а артушылы ты шынжыр б ауын жек к руші» рлан ан бидаймен оректенеді. Б л т рмысты деталь сы ан міріні екі жа тылы ын, оны екіж зділігін, т бі жа сылы пен ая талмайтын жаралан ан жаныны ішкі к ресін к рсетеді. «Белкин повестеріні » калифорниялы басылымында «Станционный смотритель» шы армасында ы Самсон Вырин атты кейіпкеріні есіміне байланысты берілген т сініктемеде шы арманы бірінші басылымында кейіпкерді есімі Вырин Семен деп айтыл аны, оны олмен теруде кеткен ате екені ж не оны бірден т зетілгені туралы айтылады. Т сінік берушіні пікірінше, Пушкин шін Самсон есімі ма ызды, йткені осындай есімді библия кейіпкерін бір йел лтірген еді63. «Выстрел» повесіндегі дуэль ойылымында Сильвионы лім алдында сабырлылы танытуы з ба таласыны ашу-ызасын тудырады: «Ол тапаншаны астында т рып, з фуражкісінен піскен шиелерді

та дап жеп, сол шиені с йектерін т кіргенде ма ан дейін жетіп жатты». Т сініктеме авторы о ырман а б л ойылымыны автобиографиялы ( мірбаянды ) сипаты бар екенін былайша т сіндіреді: «Кишиневте штаб офицері Зубовпен бол ан дуэльде Пушкин де д л осы кейіпкер сия ты шие жеп т р ан64». Та ы бір мысал: « за уа ыт бойы тал ампаз лды губернаторды т скі асында ма ан тама лестіргеніне йрене алмай-а ойдым». «Белкин повестеріні » оксфордты басылымында б ан атысты ма ызды ж не нды т сініктеме беріледі: This sentence obviously refers to a personal recollec on the unpleasant experience had happened to Pushkin himself at a dinner given by Strekalov the military governer of Ti is during a journey made by the poet to the Caucasus in 1829 therefore a year before he wrote The Sta onmaster The incident is men oned in Путешествие в Арзрум Сh 2 [Осы фразаны алыптасуыны зіндік естеліктері бар: «А ын Пушкин б л келе сіз жа дай а Тифлисті скери губернаторы Стрекаловпен т скі ас кезінде тап бол ан, а ынны 1829 жылы Кавказ еліне саяхаты кезінде ж не «Станционный смотритель» шы армасыны жазылуына бір жыл ал ан а дейін бол ан о и а. Б л о и а туралы «Путешествие в Арзрум» естелігінде айтылады].65 6. «Белгілі бір кезе мен, уа ытпен байланысты зілуіне» атысты фактілер. Кейбір кезде пушкиндік кезе ге т н м дениет пен азіргі заман а т н м дениетті арасында ы айырмашылы ты айтарлы тай елеулі болатыны соншалы , белгілі бір фактіге т сініктеме бере алмайсы . Жо арыда ы «Евгений Онегин» шы армасыны ал аш ы жазбасынан «жа а тары т сіп жат ан, здері театрда сыра ішіп ж рген отбасыны ызына йленуден бас тарт аны» туралы дерек келтірген болатынбыз. М нда ы м дени а парат ж мба к йінде алады, йткені йге келген она тар а жа а сыну, театрда сыра ішу азіргі кезде жа ымсыз коннотацияны иеленбейді. «Борис Годунов» шы армасынан та ы бір мысал келтірейік. Варлаамны кесі Гриша Отрепьев туралы былай дейді: Сам же к нам навязался в товарищества неведомо кто неведемо откуда еще спесивится может быть кобылу нюхал ( зі ой жолдасты а с ран ан, кім екені белгісіз, менмендігі айдан шы ары да белгісіз, м мкін «кобыланы» иіскеген шы ар). Комментарийде берілген ым-т сінікті тілдегі т рпайы, д рекі ымдар саналатыны айтылады. Осы ымны білдіретін ма ынасына т сінік берілмеуі Пушкинні ертедегі сыншылары тарапынан наразылы тудырды66. «Кобылу нюхал» фразалы тіркесіндегі кобыла лексемасыны білдіретін ма ынасы « асырларды ойнауында» жатыр: сот кімі бойынша амшымен жазалау «кобыла» аталатын та тайды стінде орындалатын67. 3 леуметтік м дени комментарийді т рлері Салыстырмалы зерттеулер, реалиялар а берілген т сініктемелер тіл мен м дениеттегі згерістерді, я ни лемні тілдік бейнесіндегі м дени згерістерді бейнеленуін ай ын, на ты к рсетіп бере алады. Орыс тілін йренуші а ылшынтілді о ырмандар а арнайы ба ытталып шы арыл ан «Белкин повестеріне» берілген т сініктемелерді мысал а алып арастырайы : 1. Лондон (Three Tales by Pushkin. Translated by R. T. Curall. London, 1945). 2. Оксфорд (a. S. Pushkin. Tales of the Late Ivan Petrovich Belkin. Oxford, 1947). 3. М скеуде «Руский язык» баспасынан шы ан (А. С. Пушкин. Повести Белкина. – М., 1975). 4. Калифорния (A. Pushkin. Complete Prose Fic on. Translated by P. Debreczeny. California, 1983). М нда орыс тілін йренушілерге тілді ме герудегі иынды тар, тілден тыс ары жат ан фактілер: м дениет пен т рмыс а т н реалиялар, тарих, халы ты леуметтік мірі ж не т.б. жайында т сіндіреді. Тілден тыс фактілерге, оны ішінде, географиялы атаулар, кісі есімдері, Ресейді леуметтік ж не м дени міріндегі былыстар а то таламыз. Тілден тыс м ндай фактілерге т сініктеме беру тілдік т сініктемеден г рі о айыра саналады68. Бір ызы ы, тілде бден орны ан, т сіндірілуі же іл деген материалды зіне комментатордан лкен шы армашылы ты талап етпейтін т сініктеме беруді т рлі т сілдері бар. Шынында, б л пікірді андай да бір фактіге байланысты т сініктеме аны тамалы с здіктерден алын ан жа дайда, берілетін т сініктеме энциклопедиялы т р ыдан сипаттал анда ана негізі бар деуге болады. Ал т сініктемені б л т рін шартты т рде энциклопедиялы т сініктеме деп атау а болады. Д л осылайша «Сенатские ведомости», Бородино, Артемиза, Никитские ворота, «Недоросоль», Фонвизин,

«Жоконд», Георгий в петлице ж не та ы бас а реалиялар а байланысты т сініктеме энциклопедиялы т рде ж ргізілген. Жо арыда атал ан фактілерге атысты берілген барлы т сініктемелер к ркем м тінмен байланыссыз т рде, энциклопедиялы негізде ж ргізілген. Комментаторлар а ойылатын басты талап – о ырманды шатастырмайтын д л а паратты беру. М селен, «Метель» шы армасында ы Бородиноны еске т сіргенде, осы атау а атысты барлы м ліметтер рт рлі де гейде толы тырылып беріледі, біра т сініктемеде берілген м ліметтерді зі объективті сипатта бол анды тан, таза энциклопедиялы т сініктеме саналады. М нда не лингвоелтанымды , не контекске байланысты ай ындалатын коннотация да ашылмайды. London, 1945: The ba le which was fought at Borodino on August 24 26 1812 The Russian lost 50 thousand killed and wounded but the engagement was not fought to a nish and Napoleon understood that the war with Russia was only beginning [1812 жылы 24–26 тамыз аралы ында Бородино шін шай ас тті. Орыстардан елу мы скер аза болып, сонша скер жараланды, біра оларды са ы сынбады. Наполеон Ресеймен со ысты енді ана бастал анын т сінді]. Oxford, 1947: The Ba le Borodino was fought on 7 th September 1812 (according to the Russian calendar 26 th August) [Бородино шін шай ас 1812 жылы 7 ырк йекте болды (орыс к нтізбесі бойынша 26 тамыз)]. Mosсow, 1975: On the 26 th of August 1812 a most important ba le of the Patrio c War was fought between the Russian and the French armies at the village of Borodino (approx 69 mi from Mosсow) [1812 жылды 26 тамызында орыс ж не француз скерлері арасында Бородино елді мекеніне жа ын жерде (шамамен М скеуден 69 километр ашы ты та орналас ан) Отан шін шай ас тті]. Міне, энциклопедиялы т сініктеме д л осылай беріледі. Дегенмен реалиялар а берілетін т сініктемелерге шы армашылы т р ыдан келуге болады. Б л жа дайда т сініктеме жалпы филологиялы ж не леуметтік-м дени ерекшеліктерді амтиды, сонымен атар м ндай на ты а параттар, осымша м ліметтерді иеленеді. Атап айт анда, бір жа ынан саяси, лтты м дени- т рмысты ерекшеліктерді амтиды, екінші жа ынан берілген фактілермен, жеке атаулармен, к ркем шы арма авторымен ж не кейіпкерлерімен байланыс орнатады. Т сініктемені м ндай т рін зерттеу немесе шы армашылы т сініктеме ретінде тану а болады. йткені тілден тыс фактілер т сініктеме авторынан зерттеу ж ргізуді, шы армашылы пен арауды талап етеді. Реалиялар а зерттеу ж ргізуді ажет ететін т сініктеме з рамына энциклопедиялы т сініктемені ала отырып, мынадай асиеттерге ие болуы тиіс: 1. лингвоелтанымды (тілден тыс фактілерді лтты ерекшеліктерін ай ындайды); 2. контекске ба ыттал ан коннотация (берілген к ркем шы армада ы тілден тыс фактіні р лін ай ындап к рсетеді). Лингвоелтанымды т сініктемеге Тула атауына берілген т сіндірме мысал бола алады (запечатав оба письма тульской печаткой – в «Метели» (екі хат а да тулалы м р басып), орыс хал ыны тілдік санасында Тула атауы самаурынымен, ару жасаушыларымен, Ресейдегі металл, к міс юмен айналысатын шеберлерімен есте ал ан (ассоциацияланады). London, 1945: Tula is the capital of the government of the same name in Central Russia It is famous for the manufacture of hardware (iron and silver) [Тула – орталы Ресейдегі д л осылай аталатын губернияда орналас ан басты алаларды бірі. Металдан (к міс ж не темір) йыл ан німдерімен танымал. Oxford, 1947: So called because of the town of Tula famous for itsmetal work [Металдан йыл ан німдерімен танымал бол анды тан, Туламен байланысты аталады]. Mosсow, 1975: A seal made in the town of Tula which was famousfor its hardware (iron and silver) [М р – металл (темір мен к міс) німдерімен танымал Тулада жасал ан]. Жо арыда аты атал ан «Метели» шы армасында ы Артемиза есіміне берілген т сініктемені арастырайы : «Артемизаны батыр а деген адалды ына, з абыройын берік са тайтынына риза бол ан к ршілері батырды келуін ерекше ы ыласпен к тті.

London, 1945: Artemisia Queen of the city of Halicarnassus in Caria renowned in history for extraordinary grief of the death of the husband (fourth century B C ) [Артемисия. айтыс бол ан к йеуін жо тап ай ыратын, ж банышы жо жесір атымен тарихта ал ан Карияда ы Галикарнас аласыны патшайымы (б.д.д. ІV асыр)]. Oxford, 1947: Artemisia 2 (4 th century B C ) gueen of Halicarnassus in Asia Minor who erected in memory of her husband Mausolus a magni cent monument therefore called Mausoleum which was considered one of the seven wonders of the world [Артемисия 2 (б.д.д. ІV асыр), Кіші Азияда ы Галикарнас аласыны патшайымы, зіні айтыс бол ан к йеуі Мавсал патша а арнап керемет ескерткіш орнат ан, сол себепті кесене осы атау а ие бол ан. Б л кесене « лемдегі жеті кереметті » бірі саналады]. Mosсow, 1975: Artemisia (4 th cent B C ) a legendary gueen of Halicarnassus Asia Minor known for her boundless devo on to her husband King Mausolus A er the King’s deathshe had a magni cent tomb (the Mausoleum) built in his memory One of the wonders of the World [Артемисия (б.д.д. ІV асыр), айтыс бол ан к йеуіне деген шексіз махаббатын са таумен аты а ыз а айнал ан Кіші Азияда ы Галикарнасты патшайымы. Патша айтыс бол аннан кейін, о ан арнап керемет мазар салдырады. Б л мазар «жеті кереметті » бірі саналады]. California, 1983: Artemisia (350 d ca B C ) bere widow of Mausolus King of Caria (d ca 353 B C ) erected a tomb (Mausoleum) in his memory in Halicarnassus [Артемисия (Х.Р. дейінгі 350 ж.) Мавсал патшаны (Х.Р. дейінгі 353 ж.) азасына атты ай ыр ан, ж банышсыз жесірі. Галикарнаста к йеуіне арнайы ескерткіш ретінде кесене салдыр ан]. Берілген т рт т сініктемені ішінде оксфордты н с асы энциклопедиялы сипат а ие: м нда о и аны мерзімі, мекені, Артемисияны жа дайы туралы а парат беріледі. К йеуіне арнап салдыр ан кесенені «жеті кереметті » бірі саналатыны (шы арма м тініне тікелей атысы жо ) ж нінде м ліметтер береді. Алайда «Артемисияны айтыс бол ан к йеуін жо тап, ай ы- асірет шегуді » нышанына айнал аны туралы м селе т сініктемеде ескерілмеген. Б л осымша м ліметті контекстуалды-ба ытты т р ыдан лондонды , м скеулік ж не калифорниялы н с аларында амтыл анын айта кеткен ж н. Дегенмен лондонды н с асында энциклопедиялы м ліметтер ж та дау берілген (Мавсал патша туралы да, кесене туралы да айтылмайды). Ерекше с тті шы ан комментарий ретінде м скеулік н с асын к рсетуге болады. Себебі б л н с а рі энциклопедиялы рі контекстуалды-ба ытты сипатты иеленеді. «Гробовщик» повесіндегі «Разгуляй» атауына берілген т сініктемені м скеулік н с асы таза энциклопедиялы сипатта: the name of square in Moscow [М скеудегі ала атауы]». Оксфордты на тылан ан м ліметтер бойынша б ан берілетін т сініктеме ( азіргі М скеудегідей ала емес, Пушкин заманынан бергі М скеудегі кварталды ме зеп отыр) – a quarter in Moscow close to the Ваsmannaya where Adrian used to live [Басманная а жа ын, б рын Адриан мір с рген мекен]» деген ымды береді. «Гробовщик» повесіні ал аш ы жолдарында ы на ты деректерді т сініктемесінде («Последние пожитки гробовщика Адриана Прохорова были взвалены на похоронные дроги, и тощая пара в четвертый раз потащилась с Басманной на Никитскую»), о ырманны Басманная ж не Никитская к шелеріні (кейін Герцен, азір лкен Никитская) арасында ы 3 мильге те ара ашы ты ты (м скеулік т сініктеме) білуі ма ызды емес, б л екі к шені сол кездері М скеуді е шеткі н ктелері бол аны – бірі солт стік шы ыста, екіншісі о т стік батыста орналас аны ма ызды болып отыр. Демек, табытты М скеуді бір шетінен екінші шетіне (оксфордты т сініктеме) ж нелтілуі ме зелген. азіргі М скеу шін ол Бусиноводан Бутово а дейінгі ашы ты .

Автор «пошташы Погорельскиймен» салыстыратын Юрко полицейді («Гробовщик») характерін толы ыра тани т су шін б ны жазушы Антоний Погорельскийді (Алексей Перовскийді псевдонимі, 1787–1836) «Лафертовская маковница» (1824) повесіні кейіпкері екенін білу ана емес, энциклопедиялы сипатта ы м ліметтер бойынша, б л сенімді ызметшіні бейнесін беретінін (м скеулік т сініктеме) білу де ма ызды. Бригадир с зіне берілетін т сініктеме на ты энциклопедиялы м ліметтерді барлы т сініктемесіне с йкес келеді: І Павел патшаны т сында (1796–1801) жойыл ан полковник пен генерал-майор арасында ы скери шен, алайда б л м ліметке оса к ркем туынды м тінімен байланыстыратын М скеу т сініктемесі ажет рі ма ызды: «сонды тан б л хикаятта ы о и а кезінде тек ана отставкада ы бригадирлер бол ан еді». Т мендегі «Барышня-крестьянка» повесіні зіндісінде реалийді (шынайылы ты) абстракт- энциклопедиялы (дерексіз энциклопедиялы ) ж не контекстуалды ба ытта т сіндіру т сілі ызы ты берілген: «В молодости своей служил он в гвардии, вышел в отставку в начале 1797 года, уехал в свою деревню, и с тех пор оттуда не выезжал» (Ол жас ша ында гвардияда ызмет етті, 1797 жылды басында отставка а шы ып, деревнясына кетті. Ол содан бері деревнядан шы ан жо ). М скеулік комментарий о ырман а 1797 жылды шынайы тарихи о и алары жайында энциклопедиялы м ліметтерді біразын сынып отыр. Біра б л м ліметтер повесть мазм нымен м лдем с йкес келмейді: resigned his commission in early 1797 i e a er the death of Catherine II and the accession of Paul I who took a hos le a tude to Catherine’s Guard and started reorganising the Russian army in the Prussian manner [1797 жылды басында, я ни ІІ Екатеринаны азасынан кейін ж не Екатеринаны гвардиясына шпенділікпен арап, орыс армиясына Пруссия м нерінде згерістер енгізуді ол а ал ан І Павел та а отыр ан кезінде отставка а кетті]. Оксфордты комментарий керісінше, о ырман а шынайы тарихи м селелер ж нінде жеткілікті де гейде м лімет бермейді, онда Иван Петрович Берестовты мінез- л ы мен сипатын т сіндіруге басты назар аударылады: Berestov therefore belonged to those o cers fairly large number who did not hold with the reorganisa on of the аrmy undertaken by Paul I and had le the service in 1797 [Берестов І Павел ол а ал ан армияда ы згерістерге арсы к птеген офицерді бірі болды, сол себепті де 1797 жылы ызметтен кетті]». Егер оксфордты комментарий Иван Петрович Берестовті – з принципі бар, орыс армиясында ы згерістерді абылдама ан (м скеулік комментарий бойынша, пруссиялы м нерде), патриот, скери мансабын рбанды а шалушы ретінде сипаттаса, калифорниялы комментарий м лдем бас а образды бейнелейді: A er the death of Catherine II in November 1796 her successor Paul I dismissed many of the реорlе especially o cers of the Guards who had surrounded her [ІІ Екатеринаны азасынан кейін, 1796 жылды арашасында оны м рагері І Павел к птеген адамды ызметінен шеттетті, сіресе оны (ІІ Екатеринаны ) айналасында ы гвардиялы офицерлер лауазымдарынан айрылды]». Калифорниялы

комментарийді т сініктемесінде Берестов наразылы ретінде ызметінен зі кеткен жо , керісінше, Екатеринаны жа таушылардан тылуды ма сат еткен І Павел оны ж мыстан шы арып жіберді. Осы ш комментарий: уа ыт, мекен, о и а барысы немесе атауы жайында объективті м ліметтер беретін на ты энциклопедиялы ж не шынайылы пен авторды идеялы -к ркемдік ойымен арада ы байланысты тере дете, рі аша т сетін контекстуалды-ба ытты ос мезетті зара с йкесуі аншалы ты ма ызды екеніні к рнекі мысалы. Демек, классикалы туындыны комментаторы жо ары білімді, зі сипаттап отыр ан д уірді м дениеті, т рмысы, салт-санасы, ырым-жорал ылары жайында мейлінше мол ма л матты білетін, авторды мірбаянын б ге-шігесіне дейін о ы ан, ол туралы сыни дебиетті, оны хаттары мен к нделіктерін, шимай-шатпа ына дейін зерттеген т.с.с адам болуы тиіс. Сонда ана ол «с йлемдер арасынан» авторды нені ме зегенін, аллюзиялар, реминисценцияларды к ре алады ж не о ырман а жеткізе алады. К ркем туындыда берілмеген на ты деректерге т сінік беру те иын ж не б л комментаторды эрудициясы мен абыройын да ерекше танытады. 4 азіргі Ресейді тіл мен м дениет ар ылы тану ХХ асырды басында ж не со ында екі революциямен да ы шы ан Ресей тарихы, мір с ру салты мен тіршілігі, саясаты мен экономикасы, идеологиясы мен д ниетанымы т.б. толы тай дерлік згеріске шырады. Осы ар ылы о ам мен м дениетті , тілді даму процесіндегі динамиканы зерттеумен айналысатын лингвистер, тарихшылар, антропологтар мен м дениеттанушылар шін таптырмас ерекше материал сынылды. Шынымен де, аса ірі елдегі ыс а мерзім ішінде т бірімен згерген мір – ерекше эксперименттер кез келген алымды (егер де ол зі осы о амны бір б лшегі, сол тілді кілі болма анда, рі осы м дениетті німі ретінде оны лемдік д ниетанымы д л сондай д режеде к л- тал ан болып, д л сондай д режеде бас ыншылы а тап болмаса) ба ыт а кенелтер еді (еш андай «зерттеу п ніні бас ыншысы» д л осындай д режедегі бас ыншылы пен к лі к кке ш ан м дениетті а самайтыны аны ). 1917 жыл ы т керістен кейінгі орыс тіліні т бегейлі згеруі бірнеше рет зерттеліп, сипатталды. Сол себепті де б л е бекте ол згерістер тек ана постке естік орыс тіліне, бізді заманымызда ы тілге атысты салыстыру материалы немесе сырт ы фон ретінде жол-ж некей ана тілге тиек етілетін болады. Ке естік орыс тіліне Андрей Синявскийді «Советская цивилизация. История культуры»69 атты е бегінде ке сипаттама беріледі. Т менде постке естік Ресейде орыс тіліні азіргі даму тенденциясына ыс аша шолу келтіріліп отыр. Ресейді о амды міріндегі ая асты ж не т бегейлі бол ан згерістер оны тілінде те жылдам к рініс тапты. Адамдар д л тіл ар ылы о амды мірдегі згерістерден жиі хабардар болып т рды. То саныншы жылдарды басында таксисті таксопаркте т мендегідей транспарантты ілінгені туралы айт андарына деген зімні білдірген реакциямды да мірі мытпаспын: Таксист мырзалар Сіздерге с тті ж мыс к нін тілейміз Таксист мырзалар (господа таксисты) деген с з ла а т рпідей тиді. зара т сініктер айшылы ы сия ты (оксюморон) естілді. Таксист те б ан ш б лі еді, таксистер б л с зді біраз к лкіге айналдыр ан екен. С йтіп, ал аш ы згеріс – халы а аратыла айтыл ан ндеуден басталды. Постке естік кезе ні басында б л згеріс тым ш ыл ж не тым серлі згеріс бол аны рас: б ан дейін етіміз йреніп кеткен жолдас (товарищ) с зіні орнын, к не заманда алып ой ан – мырза, ханым (господин, госпожа) с здері басты. Бірінші үрдіс – ескі с здердің оралуы. ндылы тарды т бірімен айта ба алау, б ан дейін жермен-

жексен етілгендерді барлы ына деген рмет ж не б ан дейін рметке ие болып келгенні б рін к л- тал ан етуді а ыры – жаппай шынайылы а, ымдар мен ескі с здерге оралу а алып келді: гимназия лицей губернатор голова (басшы) глава администрации ( кімшілік басшысы) войсковой атаман ( скери атаман) казачий круг (казактар ортасы) благотворительные вечера ( айырымдылы кештері) (концерттер шаралар о ам) меценат меценатство милосердие ( айырымдылы ) 70 Б л с здерді к пшілігі ке ес заманында ы с здіктерде «тарихи» немесе «к нерген» деген белгімен беріліп келген. Б л рдіс ке ес д уіріндегі к птеген ымды згертуге айшы келді. сіресе ткен асырды жиырмасыншы жылдарында Жа а мір мен Жа а д уір адамдарыны жа а с здерсіз ойлау а абілеті болма аны аны . Ол заманда ы тенденция бойынша – ескі реалийден алша тау, к не леммен байланысты пыша кескендей зу, оны елесін (с зін деп о ы ыз) бізден (бізді тілімізден) аластату ажет болды. Наркомдар (народный комиссар халы комиссары) жекк рінішті министрлерді, милиция – полицияны, жолдастар – мырзаларды т.б. алмастырды. Министрлер со ыстан кейін, елуінші жылдарды басында оралды. Полиция – а ырындап тілдік орымыз а еніп келеді – салы полициясы салы милициясынан г рі рейлі естіледі. Мырза (господа) со ы он жылда жолдастарды м лдем олданыстан ы ыстырды. Алайда саяси т р ыдан да, экономикалы т р ыдан да екіге б лінген азіргі Ресей о амында б л с здерді екеуі де кездеседі. Ресми б аралы а парат ралдарында (БА ) – газеттерде, радио мен телевидениеде – тек ана бір атау – мырзалар (господа) ( рине, «Советская Россия», «Правда», «Дуэль», «Завтра» секілді оппозициялы басылымдарды есептемегенде, біра оларды таралымыны азды ына орай салма ы да басым емес). Іскерлік ж не ресми ортада да солай. Со ы он жыл к лемінде Ресей т р ындары жолдас (товарищ) ж не мырза (ханым) с здеріні стилистикалы коннотациясыны , олданылу аясыны ж не олданылу жиілігіні аншалы ты згеріске шыра аныны ку сі болды. Б рын ы мірімізде мырза (господин)71 с зі жа ымсыз коннотация а ие болды, рі тек капиталистік елдерден келген шетелдіктерге (я ни б тен ж не д шпандар а), оларды б тен рі д шпан екенін таныту ма сатында олданылды. Осы с тте ткенні бір о и асы еске т седі. 1977 жылы Лос- Анжелеске сапары барысында бізді делегация ресейлік эмигранттар отбасына кешкі ас а ша ырылады. Олар Ресейден 1917 жыл ы т керістен кейін кеткен к не эмиграцияны (немесе эмигранттарды ал аш ы легі) кілі. й иелері бізді мырзалар (господа) деп атады. она йге орал аннан кейін арамызда ы коммунизмге адал (бізді б ріміз секілді) ке естік бір адам: «Білесіз бе, ма ан Петров мырза дегені сондай нады! Адамны беделін арттырып, ла а жылы естіледі екен», – деп та дай а ты. Оны с здеріне мені реакциям да есімде: мен оны іштей олда аныммен, оны батылды ына айран алдым, оны б нысын жа сы она асынан кейінгі боса су а бала ан едім. ХХІ асырды басында мырза (господин) с зі йреншікті рі ресми с зге айналды. азір жолдас с зін олдану шін батылды ажет болды. Революция – revolu on – т керіс – т бегейлі згеріс – б рылыс. азір мырза мен жолдас с здеріні екеуі де олданыста, біра оларды олдану леуметтік б ліну нышанына айналды. Мырза (господин) – ресми абылдан ан с з, сол себепті де азіргі режимні олдауына ие рі онымен келісімге келеді. Жолдас (товарищ) ке ес заманында есейген а а буынны йреншікті детіне айнал ан с з ретінде саяси оппозицияны немесе ескі режимге тиесілі екенін танытуы м мкін. А а рпа пен « арапайым ж рт» аталатындарды к пшілігі жазбаша ж не ауызша жолдас (товарищ) с зін олдануды детке айналдыр ан. « арапайым» халы ты мекемелердегі (д кендерде, емханалар мен ауруханаларда, т.б.) хабарландыруларда к ні б гінге дейін жолдастар (товарищи) с зі олданылады. Б л, сіресе провинция а т н жа дай, провинция дегеніміз – М скеу мен Петербургтен зге б кіл Ресей аума ы. Зиялы ауым б л с зді екеуін де ( ызылдар а тиесілісін де, а тар а тиесілісін де) олданбау а тырысады, ресми жа дайларда « ріптестер!» («Коллеги!») с зі ке інен тарал ан. Ресей президенті В.В. Путин 2002 жылы желто санда ММУ-де (М скеу мемлекеттік университеті) ткен Ресей ЖОО-лары (Жо ары о у орындары) Ректорлар ода ыны ресейлік съезіндегі тты тауын « рметті достар!» с зімен бастады. Іскерлік ортада мырза ханым ( господин госпожа господа ) мейлінше жалпы т рде шынайы естіледі. Армияда жолдас ( товарищ ) с зі олданыста алды. Ресейді скери-те із флотыны бас

командирі 2003 жылды 27 шілдесіндегі скери шеруді абылдау барысында: «Жолдастар, матростар мен офицерлер!» – деп тіл атты. Сонымен атар рі зілмен, рі ирониямен айтылатын «мырзалар-жолдастар» ос с зі де олданылады. Газеттегі «к шті лемні » адамгершілігі туралы ма ала «Мырзалар мен жолдастарды да дылары» («Привычки господ и товарищей»)72 деп аталды. К не атауларды , топонимдерді оралуы – азіргі Ресейді о амды міріні ж не м дениетіні ерекшелігіне айналды. Ке ес д уіріні згерген атауларын айта згерту кезе і басталды: Ленинград Петербург болып Свердловск Екатеринбург Метростроевская Воздвиженка Дзержинский ала ы Лубянка болып згертілді. Бастап ы кезе де атауларды згерту, дауыс а салу ж не халы ты референдумдар ар ылы толы тай демократиялы т рде ж ргізілді. М селен, Петербург аласы Ленинград облысыны орталы ында орналас анды тан, солт стік астананы т р ындары аланы к не тарихи атауын айтару а келісті, біра облыс т р ындары Ленинград атауына адалды танытты. М скеуде, неге екенін айдам, ал аш ыларды бірі болып «Лермонтовская» метро стансасын «Красные ворота» атауымен алмастырды. Б л халы ты айран алдырды: Лермонтовты не шін кпелетті? азіргі та да к не атаулармен бірге жа а атаулар атар олданыста ж р. Бізді ата-аналарымызды буыны жа а а айтадан йренді, я ни к не ( йреншікті) ж не жа а атауларды олдануда иналды. азір бізді кезегіміз келді. Тіл – м дениет айнасы. Екінші үрдіс – шет тілдерінен с з алмасу, ең бастысы – ағылшын тілінен енген с здер. Ау ымдылы ы бойынша да, о амды пікір бойынша да, орыс тілі мен орыс м дениетіне т ндіретін аупі бойынша да, б л рдіс екінші емес, бірінші орында т ру а тиіс. Ресейді лемге ашылуы ж не лемні Ресейді тануы, бірінші кезекте шетелдік, соны ішінде а ылшын тілінен енген с здерді н піріні астында алудан басталды. Б л с здер бізді тіліміз бен мірімізге батысты мір салты (кейде одан кейін, кейде дейін), бизнес, компьютер, интернет, фильмдер, телесериалдар, ндер, бейне німдер ар ылы жаппай ене бастады. «Жа а с здер с здігі» («Словари новых слов»), « айта ру с здігі» («Словари перестройки»), кірме с здер с здігі баспадан шы уда, сонымен бірге орыс тілін кірме с здер тас ынынан, ртінен, селінен, улануынан ( ажеттісін та да ыз) ор ау а ша ыр ан, ала да ан, ызалан ан ж не тінген ндеулерді легі артып келеді. Бартер дайджест данс хит диджей эксклюзив мониторинг дилер триллер плеер фрустрация армрестлинг лизинг рэкет андеграунд шейпинг тинейджер хеппенинг попса поп (М скеуде Ленин да ылында «Королева попа» («Поп королевасы») деген лкен афиша мен ата ты ншіні суреті ілінді. А а буын кілдері, соны ішінде осы жолдарды авторы «б л нені білдіреді?» деп атты айран алды . Б л бар бол аны поп, скейтборд (т.б. бірнеше с здікке ар ау болады) с здеріні ілік септігіндегі формасы. Баспас зден зінді. Татьяна Миронованы «Плач по русскому языку» деп аталатын ма аласыны атыны зі та ырыбымыз а сай келіп т р («Литературная Россия», 19.02.1993): Шетелдік с здер орыс тіліні бір шетін имене айналсо тап еніп б гін дендеп сыналап кіріп тілден к рнекі ж не жа сы орын алатын болды С йтіп з орнын тауып бізді тілімізді толы тыра т сті Бізді ор ытатыны б л с здерді к птігі емес оларды бас ыншылы ыны салдарынан орыс жанын жылытып ж регін елжірететін к зге к рінбес ре кі бар т л с здерімізді айналымнан шы ып бара жат анды ы Тілімізді шында супер люкс процесс адекватно с здері дайын т р анда к ркем тілмен

бейнелеп с йлеу шін басы ды атырып ойлануды ажеті жо Бір араса демі а ылды с здер біра олар сондай суы ж не р а к пірген сабын секілді Ол с йлеу тілінен т л с здерімізді ы ыстырып француз неміс немесе а ылшын с здерін іздейтін да ды а бастап шешендік нерге дебиетке араласа бастайды Тіпті орыс тіліні ыр а ыны зі шетелдік алып а т сіп барады Дыбысты к пт рлілік жо алды орыс с зіні к п уезділігінен айырыламыз Радио ж не телекомментаторлар дыбысты м тіндерін ж ре келе йренген а ылшын тіліні ыр а ымен рлейді б ны со ы миллионда ан к рерменді бірінші кезекте балаларды елітері с зсіз Робот с йлеп т р андай электронды дауысты есту ор ынышты ж не адам к ргісіз Радио мен телехабарларын таратушы ызметкерлер а ылшын с зін орысша жаттап ал ан зге мемлекетті азаматтары секілді Б лкім солай да шы ар Тіпті радио ж не телевидениедегі ба дарламаларды аты да сондай т сініксіз шетелдік ойлап тап андай Телемикст Бомонд Военное ревю Тинко Евромикс Телетайп Поп магазин Міне, кірме с здерді тас ыны бастал ан кезді та ы бір ку сі. «Третье сословие» газеті (1993, 1, авторсыз) – М скеу туралы: Маймылды еліктеу синдромы астананы к шелерінен де к рініс тауыпты А ыма ты а ынан жарылуымен жа а солшылдар здеріні білімділігін паш етуде Шоп нонстоп литл бар секілді лем ж лемдері із жай с збен айт анда лоток ларек забегаловка с здеріне зін а ылшын королевасы сезінген к пестерге т рлі т сті юбка кигізгендей сер етеді екен Сол газетте Сергей Краюхин Петербург жайлы: М нда онда ан жылдар бойы мір с ретініме арамастан біраз уа ыттан бері Невский да ылын танымай алдым Сырттан келген гастролерлер мен шетелдіктер шін онда ы йлер ЛАНКОМ АЛИВЕКТ БАБИЛОН Доктор Эткер жазуларымен алыстан мен м ндалайды тіпті д кендерді а ылшын тіліндегі атауы шеттілдік с йемелдеумен беріледі Арт шоп St Petersburg Алты жылдан со , 1998 жылды арашасында, курскілік В. Пшеничных «Рашен-инглиш» («Советская Россия», 1998, 139) ма аласында осы та ырыпта гіме оз айды: Газеттер мен журналдарды ашы ызшы Оларды беттерінде Парламенттегі конфронтация ( конфронтация в парламенте ) маркетингтегі рэкет ( рэкет в маркетинге ) бизнестегі менеджмент ( менеджмент в бизнесе ) с здерімен берілген ма алалар аптап кетті андай а ылды екені ізді бай ады ыз ба рине баспас зде м селе д кендердегідей (оны ма дайшасында шоп намбу ван деген жазулар іліне бастады б л бар бол аны 1 д кен деген ма ынаны ана береді) жа дай а дейін жол беріле ой ан жо дегенмен деби орыс тілі к н ткен сайын сар ылып барады Шынымен де, кірме с здерді арасында «кемба ал а ылшын» («изуродованный английский» сол В. Пшеничныхты з с зі) с здері те к п. Курскіде – намбу ван болса, М скеудегі «Октябрьская» метро стансасыны жанында найт шопты орнына шоп найт с зі т р, я ни «т нгі д кен» с зіні орнына «д кен т ні» с зі олданыл ан. Б тен тіл ой, септелушіні орны ауысып т р. Кірме с здерді к пшілігі формасы жа ынан емес, мазм ны т р ысынан кемба алды а шырайды. аланы шетіндегі Серпуховта ы тауы ты орасындай с ынсыз киоскідегі жазу: супермаркет. Б л зіл емес, б л с зді м нін білмеушілікті салдары. Б тен тіл ой. Калуга облысында ы Боровск аласыны ма ында ы бос ала айда боялма ан металл йшік т р, ал ма дайшасында ы жазуы те керемет: Еуропалы сервис. Шиномонтаж. Тіл – м дениет айнасы. Алайда уа ыт та згереді, тіпті «Рашен-инглиш» ма аласында да, «Советская Россия» газетіндегі автор да ая асты а тала кетуді ж н к реді: рине, мен о ан арсы емеспін, м лдем олданбайы деп отыр ан жо пын: К птеген шетелдік с з орыс тіліне енгелі де мы тап орны алы да тіпті б тен емес зімізді с з ретінде абылдан алы да біраз болды Керісінше телефонды за пен байланысушы (дальнеговорник) немесе микроскопты са ты к руші (мелкосмотритель) деп ата андарды а ыма а балайтын кез келді Тіл дегеніміз к к майсаны таптап салын ан с рлеу секілді ортасынан а б л де те бер б йры а сай емес алай тиімді солай ж р Тік ша ты орнын геликоптер алмастыра алмады ой Ал дельтаплан крылолетті парикмахер брадобрейді же іп шы ты Мотель она йлермен барлар тіскебасарлармен (закусочный) ы шы сыз о сы онуда рине аузымнан а к бік а анша д кенні (магазин) (б л да кірме с з біра оны к неден келе жат аны соншалы лде ашан орыстікі болып кеткен) шоптан немесе бутиктен арты екенін д лелдейін деп отыр ан

жо пын М селе бас ада деби орыс тіліні тазалы ын са тайтын біреу болуы керек ой Екі асыр б рын орыс тілі м лдем болмады орыс тілі арапайым ж ртты тілі деп саналды а с йектер зара жат тілде с йлесті зге халы тарды тілінде о ып жазды Ломоносов Державин Пушкин секілді онда ан батыл данамызды ар асында біз бар байлы ымыз лтты дебиетті жасап са тау а м мкіндік алды Жылдар жылжуда, 2003 жыл да ая талып, кітап баспадан айта шы ару а дайын болды. Біра кірме с здерді тас ыны, негізінен американизмдер, толастар емес, керісінше, суде. Интернетті таралу ар ыны б л дерісті одан сайын к шейтіп жатыр. Интернеттен бизнес пен менеджмент те алысар емес. «О юзерах, джобберах и бизнес-ланчах» ма аласыны авторы Ирина Короткина пародия мен зілге толы м тіндерден мысал келтіреді. Шын м нісінде, б л азіргі Ресейдегі шынайы арым- атынасты к рінісі болып т р. Міне, оны леуметтік мірді рт рлі саласына атысы бар материалы: 1. Интернет: «Хотел тут в чате посидеть, только приконнектился, зашел на сайт – и траффик-то неплохой, – так комп глючит, и коннект накрывается… То ли модем менять, то ли драйвера новые ставить», – парнишка вздыхает, а его собеседник сочувственно кивает и поддерживает беседу о винде, ламерах, сидюшниках и флопоглотах». 2. Бизнес: «Наша холдинговая компания выдала чартер на хайринг по фьючерсному контракту не тому дилеру. Теперь нам грозит форфейтинг». 3. Наука: «Структурирование генерирования и тестирования проблемы есть процесс альтернативных концептуализаций проблемной ситуации». (Великобритания и Россия 2003. 450 лет дипломатических отношений. сс. 16–17). Б л жа дайда та алдыратын бір жайт: Ресейдегі а ылшын тілін білмейтін ж рт газеттерді алай о иды, БА -ты алай пайдаланады? М селе тек юзерлер мен джобберлерде емес. Т менде Владимир Михеевті «За что русские любят англичан» ма аласынан келтірілген зіндіні бай ап к релік: Британия дебиетіні персонаждары сені «а с йектерді жиынында» отыр андай к йге т сіреді. Осы к ймен сен к птеген д ниені т зды ымен абылдай бастайды екенсі . Б ріне болмаса да, біраз елігіп, басы айналады. Т рмысты ырым-жорал ы деген осы ма? (Великобритания и Россия 2003. 450 лет дипломатических отношений. С.21). «С щепоткой солью» (неге «со»-ны орнына, «с» т р)? Жарайды, мені 50 жылдан астам а ылшын тілін йреніп ж рген т жірибем бар, сол себепті де with a pinch of salt фразасымен таныспын. Ал ал ан орыстілді халы алай т сінеді? Кірме с здерді лексика мен фразеология а дендеп енгені былай т рсын, фонетиканы, морфология мен синтаксисті де амтып, тере деп барады. Шынымен де, б ндай а ылшын, д рысыра ы, герман тілдері моделіні с здерді м нін жойып, т бірлерді жа ындатуы тым жиілеп кетті: стресс ситуация ( орыс тіліндегі стрессовая ситуация рылымыны орнына), быстросуп кофе пауза бизнес ланч т с с 1998 жылы ММУ абыр асында ілінген хабарландыру былай жазыл ан: ATTENTION леуетті лі жандар Жата ханадан (тегін) орын алу а ы бар біра лі де тіркеліп лгірмеген ерекше к ілді те м те ж мысбасты біра немі рметті студенттер лкен тініш тезірек хабарласса ыздар екен Үшінші үрдіс – жаргондар, вульгар с здер мен тұрпайы с здердің енуі. Б л тенденция орыс тіліні 1917 жылдан кейінгі к рген айымен с йкес келеді73. Сол жылдары «к ше тілі», д рекі, т рпайы тіл – д рыс, «революциялы » тап а тиесілі, ал шынайы деби тіл « ар ыс ат ыр буржуазия» мен «іріп-шіріген зиялы ауымны » тілі болып саналды. Ол кезде тым болма анда, «идеологиялы негізді» к лдене тартып, а талу а болатын еді ой. Ал бізді заманымызда ы газет пен журнал беттерінен к з с ріндіретін, к ркем туындыда ая алып ж ргізбейтін жаргондарды , д рекі ж не т рпайы, былапыт с здер тас ыныны себебін немен т сіндіретінімізді білмеймін. М ны Ресей о амында ы леуметтік-м дени згерістерді к рінісі екеніне ш б алмайды. Б ны себебі – еркіндікті, жекелей ал анда, с з бостанды ын жал ан т сінушілік болуы м мкін. Тоталитаризм сал ан тыйымдар а деген арсылы ты к рінісі. Б л – біріншіден. Екіншіден, б л «жа а орыстарды » ы палы ж не олар а еліктеушілік. Бізді о амда пайда бол ан жа а тапты білім де гейі орташа. О ай олжа а кенеліп, тез-а байы ан олар тым к п емес,

алайда ерекше белсенді рі ы палды. Оларды ткенінен ( азіргісі де) здерін ерекшелеп к рсету ма сатынан ту ан ры жаргон. Филология ылымдарыны докторы Анатолий Журавлев «Мат как зеркало нашей жизни» деген ма аласында: «Бізді ла ымыз а т рпідей тиетін бала ат с здер тек к шеден ана естілмейтін болды, сонымен бірге теле ж не кино экрандарынан, театр сахналарынан, мерзімді басылымдардан да к рініс беруде. Б ны о амны идеология рсауынан босап шы анымен, тікелей байланысты екені кінішті. Бала ат а жол берушілік (эмансипация) – азат етілген о амны ай ылы к рінісі».74 Шынымен де, «идеологиялы рсау» «Московский комсомолец» секілді ке тарал ан газетті зінде кімет м шелері туралы былай жазу а жол бермес еді: Когда в Думе Жириновский поддерживает Грачева когда в Думе Ж. поддерживает Г. это не блажь Карьера самого военного министра висит на соплях (астын сыз ан мен С Т ) М дениеттану докторы, ММУ-ді шет тілдері факультетіні профессоры В.С. Елистратов постке естік кезе нен кейінгі « ны т скен тілдегі» б л былысты жиі айталануын Б.А. Ларин секілді варваризация а (жабайылы а) те ейді. рі б л былысты барлы т ра ты кезе ге т н екенін сипаттайды75. «Бала ат, ары мен намысына тиетін с з айту, ма ынасын жо алт ан минифольклор т.с.с. – т ра ты д уірде «пайда бол ан» ауызша м тінні барлы б л ре кі (кейде жазбаша м тінде кездесетін) дебиетке, баспас з бен б аралы коммуникация а жол тартты рі к птеген зерттеуді объектісіне айналды».76 В.С. Елистратовты пікірі бойынша, «т ра ты д уірді » ойнауында деструктивті, революциялы элементтер алыптасуда. Оларды салма ы о ам мен тілді т ра ты таксономиясын лсіретіп, а ырындап артып келеді. о ам мен лт нды ж не адамгершілік ерекшеліктерінен, со ан орай тіл стильдік ерекшелігінен ажырап бара жат андай к й кешудеміз».77 Тілді нормаларын шамадан тыс б зушыларды «алды ы шебінде» рі революциялы т керіс жасаушылар – жастар болып отыр. Жастар жаргоны Руслан Шебуковті («Аргументы и факты», 1996, 31) «Учите язык тинейджеров» заметкасынан алын ан т мендегі зіндіде ай ын к рініс тап ан: азіргі жастар алай к іл к тереді Дискотека а баруды намылиться на булкотряс ара базарды каша каникул комиксы жа ажайды могильник дейді Егер еш айда бар ысы келмесе онда здігінен магнитофон ты дауды покрутить жужу ал егер ке шешесі арсы болса онда жай ана достарымен баспалда тарда ймелеп т руды потусоваться в тамбуре ж не гімелесуді разрушить мозги не андай бір офисте бункерде (екеуі де жер т леде подвалда орналас ан) немесе о аша орында (нычкада) ішімдік ішуді ужалиться дейді Егер ке шешесі йінде жо болса (шнурки свалили) онда еш ала сыз п терде (моргте) ішімдік ішіп жын ойна салу (бутыльбол поиграть) а ы п лсыз ішіп жейді (бесплатной шарахункой) Ал бойжеткендерді здеріне т н с з саптауы бар жігіттермен таныс ысы келіп лкен к шелерге серуенге шы уды ходить сниматься где нибудь на движении десе бозбалалар зара т белесуді устраивать бучу панасыздарды сабауды мудахера рихтануть немесе масты мармыга м рнынан перуді табло начистить дейді Шынтуайтында осы ісі шін милиция а т суді заскочить десе онда бар ан со оларды істе дегенін істеу керек екенін делать бэп дейді Олай болма ан жа дайда помидор (милиционер) гуманизатормен (дубинка) т рбиелейді азіргі заман ы тинейджер жа сы к ретін бойжеткенді еркелетіп матильда дейді Моя матильда дейді ол сегодня такую корку отмочила ( мірді барлы жа дайында айтылатын с з кез келген н рсені білдіреді к п жа дайда гімеге кіріспе ретінде олданылады) арапайым с йкімді ызды мурка ал егер те с лу болса онда киска дейді Керісінше с йкімсізді лапоста баттастырып боян анды штукатурка дейді Же іл ж рісті не жез кшелерді грелка немесе хорька деп атайды Жігіттер бойжеткендерді асыра ма та анда Ну ты просто чики дейді Ал о ан бойжеткендер Ты тоже ничего кибальчиш деп жауап береді Жа а Ресейді тілі мен м дениетіндегі згерістер туралы б л б лімні т йіні ретінде азіргі Ресей о амыны негізгі м дени абатын ай ындайтын А.К. Троицкийді «Вылитый Аквариум» (Cosmopolitan, февраль, 1997 г. нужен номер: 1997, …) атты керемет пародиясын толы ымен сынамыз. Автор онда азіргі орыс тіліні стилін айнытпай салады: С йкімді Cosmo бойжеткендер рине сендер аты а ыз а айнал ан Аквариум рок группасы туралы естіді дер Мінеки олар а ширек асыр болды осы ан орай оларды е танымал ндеріні альбомы шы ады Бізді халы те м те атомдан анды тан (атомизировано) ал оны абаттары к бінесе арсылы ты келетіндіктен (антагонистичны) олар а Аквариумны не екенін т сіндіру шін мен халы ты зіне ыны ты терминдерін пайдалана отырып оларды рбір б лігіне абаттарына

с зімді жеке жеке арнаймын Рок-фанатам Чуваки чувихи Аквариум едва ли не самая подкованная на предмет торчкового музона команда В 72 м году они лабали по танцам Sabbath и прочий хардешник но очень скоро Боря и Гаккель крепко подсели на Дилана и T Rex а потом еще Харрисона и Лу Рида Они много читали NME и Maker поэтому в конце 70 х резко въехали в PISTOLS и заиграли что то вроде панка Но гораздо клевее у них покатил реггей В конце 81 го в Аквариум пришли Курехин и Ляпин на лидере и они заиграли полное электричество А потом Боря спел что рок н ролл мертв и стал это доказывать на практике У них вышло еще до фига альбомов были классические песни все в основном в таком фолковом стиле типа Донована Вэна Моррисона Тома Петти Короче есть во что врубиться Интеллигенции Друзья мои В противоречивом мире рок музыки не много отыщется исполнителей творчество которых отмечено печатью высокого интеллекта Аквариум одна из таких групп Поэзия Бориса Гребенщикова яркое явление российской словесности Как истинный художник он никогда не шел на поводу у властей предержащих не ставил свою музу на службу рыночному заказу Как истинный интеллигент и гражданин он не раз возвышал свой голос против кровопролития духовного обнищания народа коммунистического мракобесия и разбазаривания госказны Выражаясь лапидарно Аквариум в процессе креативной эволюции адекватно рефлексирует брожение русского пытливого менталитета конца XX столетия Новым русским Дамы и господа! «Аквариум» – один из самых успешных российских музыкальных проектов. Инициированный Б. Гребенщиковым в 1972 году, он первым из советских коллективов наладил (в 1980- м) регулярное производство и дистрибуцию аудиокатушек с записями своих песен. Карьера А., успешно продолжалась и в постсоветский период. В 1995 году был подписан контракт на эксклюзивный выпуск всей архивной продукции А. с фирмой «Триарий». Держатель авторских прав на песни А., Б. Гребенщиков может наряду с А. Макаревичем («Машина времени», «Смак», «Toshiba», фирма «Партия») претендовать на звание самого богатого человека из числа российских рок-исполнителей. Резюме: начав практически с нулевых инвестиций, «Аквариум» благодаря органичному менеджменту вырос в рентабельный музыкальный ансамбль. Хиппи Пипл Ну разве есть у нас рокеры кайфовей Аквариума Ну кого еще вы так любите за божественный стеб за красоту высоту и миролюбие За мальчика Евграфа и Серебро Господа Зажгите свечи и балдейте Иностранцам Леди и джентльмены В годы агонии коммунистического режима СССР не многие артисты

осмеливались бросить вызов властям и в числе этих отважных был Аквариум Свободолюбивые песни и нонконформистская позиция бэнда вызывали гонения со стороны КГБ Противопоставляя себя тоталитарной системе они выбирали низкооплачиваемые работы дворников и кочегаров а свободное время посвящали музыке и альтернативному стилю жизни Целое поколение иностранных студентов прошло через Аквариум оставив музыкантам и их подругам много джинсов книг Толкиена кассет и кисетов для марихуаны и увезя домой прекрасные воспоминания об этих русских Песня Этот поезд в огне содержащая аллегорический образ Горбачева утвердилась как один из гимнов перестройки To cut a long story short не поняв песни 212 8506 вам будет крайне трудно постичь загадку русской души Братве Пацаны (Далее см раздел Интеллигенции ) Теперь чисто без базара крутые песни Особенно эта Долгая память хуже чем сифилис Или Здесь может спать только тот кто мертв Юноши и девушки Вы живете активной жизнью насыщенной новыми реалиями от нинтендо до экстази от роликов до презервативов И песни Аквариума практически не имеют точек соприкосновения с вашей жизнью Под них не потанцуешь они навевают тоску и полны непонятных заморочек и ненужного пафоса Сторож Сергеев просто деклассированный элемент а сам Гребенщиков вылитый старик Козлодоев тщащийся залезть к юной деве в постель со своим очередным компакт диском Мораль разбирайтесь сами парни и девчата Аквариум полон рыбок съел и порядок Митькам Братушечки и сестренки Кто гавкает Дык Акваримушка же елы палы Greatest Hits Только ноженьки торчат Положи его в воду сестра Тельничек потом высуши Журналистам Коллеги С Гребенщиковым и Аквариумом с самого начала все складывается легко Они доступны расположены к общению словоохотливы Грани облома начинают проступать позже они отказываются говорить о собственных автомобилях (похоже их нет) о сексе (возможно и его нет) гонорарах (неужели и их ) и не в состоянии прокомментировать высказывания Маши Распутиной поскольку не знают кто она такая Далее по ходу дела выясняется что собеседник эрудированнее вас и обладает более богатым словарным запасом В довершение всего он не только не желает оплачивать интервью но и требует чтобы его угостили водкой «Аквариуму» Боря ребята Вы смогли сделать что то еще Спасибо Спасибо 5 Орыс студенттеріні Америка мен Ресей жайлы пікірлері 1992 1999 жылдарда ы лемні м дени ж не тілдік бейнесіндегі згерістер зге елдер мен зге халы тар «бейнеленген» лемні м дени ж не тілдік бейнесі к шті стереотиптерді серімен жасалды. Оны алыптасуына рт рлі факторлар ы пал етуде (стереотиптер туралы толы ыра ара ыз: ІІ тарау, І б лім, §1). Стереотиптерді т ра тылы ыны аса жо ары д режеде екені белгілі, алайда ХХ асырда ы Ресейдегі леуметтік мірді т бегейлі згергені соншалы , да дылы т сініктерді быт-шытын шы арып, 180 градус а кері айналдырды. Осы е бек авторыны 1992 жылдан бастап т ра ты ж ргізіп келе жат ан арапайым лингвом дени экспериментіні н тижесі біршама ау ымды. Оны негізгі ма саты, ММУ-ді шет тілдер факультетіні І

курс студенттері мені тінішім бойынша, біріншіден, Америка ж не америкалы тар туралы, екіншіден, Ресей ж не ресейліктер туралы ойына келген ал аш ы 5 с зді жазады. Бірінші экспериментке 16–23 жас аралы ында ы 200-дей адам атысты. Б л жастар айта ру заманында алыптас ан жандар. Демек, б лар бізді «м мкін д шпанымыз» ретіндегі Америка туралы тек жаман с здер естіген (сондай-а а ылшын тілі де «д шпанны тілі ретінде» таныстырыл ан) ж не Ке ес ода ы жайында тек жа сы пікірді ты дап скен алды ы буынмен салыстыр анда, б аралы а парат ралдары ар ылы Америкада б рі керемет, бізде б рі жаман деген пікір та ыл ан рпа ты кілдері. 1992 жылды ал аш ы сауалнамасыны н тижесі кей жа дайда та аларлы тай деп айту а болады. М селен, олданылу жиілігі жа ынан smile езуінде к лкі с зі же імпаз атанды. 1992 жылы Ресей Ке ес ода ынан айырылып, лемдік ауымдасты а жа а жа дайда жа а статуспен адам бас анда, жас орыстар америкалы тарды «к лкі йрілген» ( рине, ба ытты) ж рт ретінде елестетті. А ылшын тілін йренуші Ресей студенттеріні т жірибесінде Американы м дени ж не тілдік бейнесі т мендегідей болды: 1. Алғашқы ондыққа енген с здер айталану жиілігіне орай (к бінен азына арай) беріліп отыр (бір н мірмен берілген екі с зді айталану жиілігі бірдей): 1. Smile [«к лкі йрілген»] (27 ). 2. Freedom [еркіндік] (20 ). 3. Rich [бай], money [а ша] (13 ). 4. Skyscraper [м нара] (12 ). 5. Business [бизнес], Hollywood [Голливуд], Statue of Liberty [Бостанды ескерткіші] (11 ). 6. Cars [машиналар], pragma sm [прагматизм] (10 ). 7. Dollar [доллар], President [президент], friendly [дос-жар], cheerful [к ілді] (9 ). 8. New-York [Нью-Йорк], uninhibited [тыйым салынба ан], great/large [алып/ лкен], loud [ атты] (8 ). 9. Kind [жомарт], domineering [ стем, басымды а ие] (7 ). 10. White House [А й], independence [бостанды ], comfort [комфорт], supermarket [супермаркет], health [денсаулы ], hospitable [ она жай] (6 ). Алын ан м ліметтер т мендегідей та ырыпты топтар а б лінді. 2. Америкалықтардың мінез-құлқы: 1. Smiling [жыми ан, к лімсіреген]. 2. Pragma c [прагматик], business-like [іскер]. 3. Friendly [дос-жар], cheerful [к ілді], joyful [ уанышты]. 4. Uninhibited [тыйым салынба ан], loud [ атты]. 5. Kind [жомарт], domineering [ стем, басымды а ие]. 6. Hospitable [ она жай], gregarious [ ауымшыл], sociable [к пшіл]. 7. Unceremonious [ арапайым], unintellectual [интелектісі т мен], uneducated [білімі т мен], poorly read [аз о ы ан], wonderful [керемет], nice [жа ымды/ намды]. 8. Super cial [же іл-желпі], self-con dent [ зіне- зі сенімді], boas ul [ма танша ], energe c [шира ], interes ng [ ызы ты]. 9. Strange [бірт рлі], di erent [ерекше], crazy [есала , жынды], like Russians [орыстар а сайды], hard working [е бек ор], patrio c [патриот], family-loving [отбасын жа сы к реді], naive [а ал], childish [баладай]. 10. Brave [батыл], open [ашы ], health-concerned/obsessed [денсаулы ын к теді], travel-minded [саяхаттауды натады], scien c [ ылыми], logical [логикасы мы ты], insincere [шынайы емес], cruel/merciless [ атал/жауыз], fat [толы ], greedy [сара ], self-indulgent [мейрімді, ам ор], bright [а ылды]. 3. АҚШ-тың қазіргі мірі (салыстыру үшін): 1. Freedom [еркіндік]. 2. Wealth [байлы ], money [а ша]. 3. Business [бизнес]. 4. Cars [машиналар]. 5. Dollar [доллар], President [президент].

6. Independence [т уелсіздік], supermarket [супермаркет], chewing-gum [са ыз]. 7. Power [к ш], democracy [демократия], adver sements [жарнама]. 8. Jus ce [ ділдік], prosperity [г лдену], immigrants [иммигранттар], elec ons [сайлау], universi es [университеттер], popcorn [поп-корн], Big Mac [Биг Мак], Coca-Cola [кока-кола]. 9. Job [ж мыс], houses [ йлер], music [музыка], contrasts [контраст], na ve Americans [Америкада ту ан америкалы тар], farmers [фермерлер], hamburger [гамбургер], beer [сыра], orange juice [апельсин шырыны], home video [ йдегі видео]. 10. Banjo [банджо], suburbs [ аланы шеті, ала ма ы]. 4. Табиғат, пейзаж: 1. Skyscrapers [т бесі к к тіреген м наралар]. 2. Ocean [м хит]. 3. World [ лем]. 4. Highways [шоссе], motorways [мотоцикл жолдары]. 5. Na onal Parks [ лтты саяба тар]. 5. Cобственные имена: 1. Hollywood [Голливуд], Statue of Liberty [Бостанды ескерткіші]. 2. New-York [Нью-Йорк]. 3. While House [А й]. 4. Disneyland [«Диснейленд»], Washington [Вашингтон]. 5. Los Angeles [Лос-Анжелес], California [Калифорния]. 6. San Francisco [Сан-Франциско], Marlboro [«Мальборо»], Colorado [Колорадо]. 7. Boston [Бостон], Pentagon [Пентагон], Broadway [Бродвей], Harlem [Гарлем]. 8. Central Park [Орталы саяба ], Long Island [Лонг-Фйленд], Yale University [Йельский университет]. 9. McDonald’s [Макдональдс], Bush [Буш], Mark Twain [Марк Твен]. 10. Clinton [Клинтон], O’Henry [О’Генри], Hemingway [Хемингуэй], Harvard University [Гарвард университеті]. 11. Salinger [Сэлинджер], Chicago Bulls [«Чикаго Буллз»], MTV [ЭмТиВи], Bruce Springsteen [Брюс Спрингстин], NBA [НБА], Michael Jackson [Майкл Джексон]. 12. Monroe [Монро], Jane Fonda [Джейн Фонда], New York Rangers [«Нью-Йорк рэнджерз»]. Сонымен, орыс студенттеріні баспас зден, радио мен теледидардан ал ан а паратына негізделген Америка леміні тілдік ж не м дени бейнесі жо ары де гейде (романтикалы ж не идеалистік) деуге болады. А Ш – мемлекет ретінде бай, еркін, стем, т уелсіз ж не демократиялы ел. Америкалы тар – дос-жар, іскер, прагматик, айырымды, жомарт, сергек, здерін еркін стайды, ашы , именбейтін, а ал, т.т. ызы ы, сыни ескерту Америкада болып келгендерден болды («Оларды йі сондай керемет, ымбат жи аздар ойыл ан, алайда м лдем кітап жо » деп жазды бір ыз атты ынжылыспен). Б аралы а парат ралдарында ы тамсаныстан кейін, шынды пен бетпе-бет келу т ілдіріп жіберетін де жайттар а келеді. Ке есті (советті ) ресми басылымдарында ы Америка туралы сыни материалдар америкалы тар а пайдалыра болды: халы ты ресми кіметті к з арасына сенімсіздік танытуы керісінше, жа ымды эффектіге ие болды. Оны есесіне, айта руды ал аш ы жылдарына т н америкалы тарды шектен тыс ма тау – орыстарды о амды пікіріне зиянын тигізді. Сауалнама а атыс ан сол атысушылар арасында Ресейге ж не орыстар а атысты д л сондай эксперимент ж ргізілген еді. Міне, соны н тижесі: 1. Алғашқы он орынды олданылу жиілігіне орай т мендегі с здер иеленді: 1. Great [ лы], vast [ке ], huge [алып], large [ лкен] (26 ).

2. Motherland [отан], patrio sm [патриотизм] (24 ). 3. Culture [м дениет], history [тарих], mess [бейберекет], chaos [хаос], vodka [ара ] (23 ). 4. Mysterious [ж мба ], strange [бірт рлі], soul [шын ниетпен] (18 ). 5. Home [ й], mother [ана], friends [достар] (15 ). 6. Moscow [М скеу], Orthodox Church [православ шіркеуі] (19 ). 7. Dirty [арам], grey [с ры] (12 ). 8. The Kremlin [Кремль] (10 ). 9. Poor [кедей], hope [ міт], poten als [зор м мкіндік], great future [зор келешек] (9 ). 10. Red Square [ ызыл ала ], gentle [н зік], kind [мейрімді], crisis [да дарыс], fools [а ыма тар], stupid [топас] (7 ). 2. Орыстардың мінез-құлқы: 1. Friendly [досшыл], intelligent [а ылды]. 2. Gentle [н зік], kind [мейрімді], foolish [а ыма ], stupid [топас]. 3. Rude [д рекі], gloomy [т нері кі], talka ve [с зше ], hospitable [ она жай]. 4. Worried [ала даулы], sad [к ілсіз], unhappy [к ілі сын ан], serious [салма ты], pa ent [шыдамды], resourceful [ те зор м мкіндігі бар]. 5. Healthy [дені сау], beau ful [ демі], charitable [а к іл]. 6. Sense of humour [ зілкеш], cheerful [к ілді], unsmiling [т нжыра ы]. 7. Big and strong [ лкен ж не к шті], powerful [ стем], wicked [т йы ], crooks [басб зарлар]. 8. Trus ul [сенгіш], deep [тере ], coarse [д рекі], dull [енжар], brave [батыл], nice [с йкімді], generous [жомарт]. 9. Wonderful [тамаша], reckless [ала сыз], interes ng [ ызы ты]. 3. Ресейдің қазіргі мірі: 1. Mess [бейберекет], chaos [хаос], vodka [ара ]. 2. Poverty [кедейлік], lines (queues) [ зын сонар кезек], hope [ міт]. 3. Crisis [да дарыс]. 4. Market [нары ], Communism [коммунизм], civil war [азаматты со ыс]. 5. In a on [инфляция ( нсыздану)], instability [т ра сызды ], di cul es [ иыншылы ], masochism [мазохизм], children [балалар]. 6. Violence [зорлы -зомбылы ], democrats [демократтар], pension [зейнета ы], food [тама ], President [президент], parliament [парламент], rouble [рубль]. 7. Begging army [ айыршылар армиясы], three-colour ag [ ш т сті ту]. 8. Survival [к нк ріс], debates [дебаттар], trolley-buses [троллейбустар]. 4. Табиғат, пейзаж: 1. Roads [жолдар]. 2. Forest [орман]. 3. Birch-trees [а айы ]. 4. Steppe [дала]. 5. Villages [деревня]. 6. Rivers [ зендер]. 7. Big cemeteries [ лкен зираттар]. 5. Меншік атаулар: 1. Moscow [М скеу]. 2. The Kremlin [Кремль]. 3. Red Square [ ызыл ала ]. 4. Moscow State University [М скеу мемлекеттік университеті]. 5. Ivan [Иван], Leningrad [Ленинград], Tchaikovsky [Чайковский], Dostoevsky [Достоевский], Siberia [Сибирь], Yeltsin [Ельцин], Gorbachev [Горбачев]. 6. St. Petersburg [Санкт-Петербург], Arbat [Арбат], Bolshoi Theatre [ лкен театр], St. Basil’s Cathedral [Василий Блаженныйды шіркеуі]. 7. The Volga [Волга], Pushkin [Пушкин], Lenin [Ленин]. 8. Suvorov [Суворов], Dmitry Donskoy [Дмитрий Донской], Moscow suburbs [Подмосковье, М скеу шеті].

1995 жылы б л эксперимент д л осы ма сатта, 200-дей атысушысымен ММУ шет тілдер факультетіні І курс студенттеріні арасында айталан ан еді. 1. Америка ж не америкалықтар туралы е к п олданыл ан с здерді ішінде алғашқы ондықты т мендегі с здер иеленген еді: 1992 (салыстыру шін) 1995 1. Smile [жымию, к лімсіреу] (27 ). 1. Hollywood [Голливуд] (26 ). 2. Freedom [еркіндік] (20 ), ескерткіші] (21 ). 2. Statue of Liberty [Бостанды м сіні] (21 ). 3. Rich [байлы ], money [а ша] (13 ). 3. Smile [жымию, к лімсіреу] (19 ). 4. Skyscrapers [м нара] (12 ). 4. New York [Нью-Йорк] (16 ). 5. Business [бизнес], Hollywood [Голливуд], Statue of Liberty [Бостанды ескерткіші] 5. Dollar [доллар], McDonalds [Макдональдс] (13 ). (13 ). 6. Bill Clinton [Билл Клинтон] (11 ). 6. Cars [машиналар], pragma sm [прагматизм] (10 ). 7. Freedom [еркіндік], Washington [Вашингтон], rich [бай] 7. Dollar [доллар], President [президент], friendly [дос-жар], cheerful [к ілді] (9 ). (10 ). 8. New York [Нью-Йорк], uninhibited [тыйым салынба ан] great/large [алып/ лкен] 8. Skyscrapers [м нара], business [бизнес], uninhibited loud [ атты] (8 ). [тыйым салынба ан] baseball [бейсбол] (9 ). 9. Kind [мейірімді, айырымды], domineering [ стем] (7 ). 9. White House [Белый Дом], cowboys [ковбои], Disneyland [«Диснейленд»] (8 ). 10. White House [А й], independence [т уелсіздік], comfort [комфорт], supermarket 10. Talka ve [с зше ], drugs [есірткі] (6 ). [супермаркет], health [денсаулы ], hospitable [ она жай] (6 ). Екі тізімдегі с здерді к бі с йкес келеді, алайда бір-бірімен с йкеспейтін ымдарды пайда болуы, Ресейдегі леуметтік-м дени згерістерді ана ку сі емес, сонымен бірге оны т р ындарыны санасында ы згерістерді к рінісі. 1992 жылмен салыстыр анда, те к п олданыл ан с здерді атарын McDonalds [Макдональдс], Bill Clinton [Билл Клинтон], Washington [Вашингтон], baseball [бейсбол], cowboys [ковбои], Disneyland [«Диснейленд»], talka ve [с зше ], drugs [есірткі] с здері толы тыр ан. Макдональдс, бейсбол, есірткі ымдары ресейлік шынайы мірде к н ткен сайын сана а сі іп барады, сол себепті де оларды олдану жиілігі де шапша суде. Керісінше, cars [машиналар], pragma sm [прагматизм], friendly [дос-жар], cheerful [к ілді], great/large [алып/ лкен], loud [ атты], kind [мейірімді/ айырымды], domineering [ стем], comfort [комфорт], supermarket [супермаркет], health [денсаулы ], hospitable [ она жай], independence [т уелсіздік] с здері олдану жиілігін жо алт ан. Б л згерістерді т сіндіру о ай: б л бізді еліміздегі социом дени міріміздегі згерістерді н тижесі. Шын м нісінде, шетелдік машиналар мен супермаркеттер (реалиймен бірге кірген с здер) М скеуде к н сайын к беюде, рі б л бізді мірімізді салтына айналды. Сондай-а б лар Батыс немесе Америка ымымен байланыстырылмайды. Прагматизм де толы ымен ресейлік (на тыра айтса , м скеулік) нышан а айналды. рі орыстарды америкалы тар а телитін мінез- лы тарыны да саны азайып, сипаты згерген. 1995 жыл ы сауалнаманы ары арай ы н тижесі т мендегідей: 2. Америкалықтардың мінез ерекшеліктері: 1992 (салыстыру шін) ілді]. 1995 1. Smiling [к лімсіреген]. 1. Smile [жымиыс, к лімсіреу]. 2. Pragma c [прагматик], business-like [іскер]. 2. Uninhibited [тыйым салынба ан]. 3. Friendly [дос-жар], cheerful [ уанышты], joyful [к 3. Talka ve [с зше ]. 4. Uninhibited [тыйым салынба ан], loud [ атты]. 4. Easy-going [ ауымшыл]. 5. Kind [мейрімді], domineering [ стем]. 5. Crazy [есала ], noisy [шулы], energe c [шира ], sociable [к пшіл], op mis c [оптимист], open people [адал жандар],

punctual [пунктуаль], cheerful [к ілді]. 6. Hospitable [ она жай], gregarious [ ауымшыл], sociable [к пшіл]. 6. Proud [т каппар], hardworking [е бек ор], enterprising [бастамашыл], straigh orward [тіке], patrio c [патриот]. 7. Unceremonious [т сініксіз], unintellectual [ интеллектуал емес], uneducated 7. Lazy [жал ау], loud [ атты]. [сауаты т мен], poorly read [аз о ы ан], wonderful [керемет], nice [жа ымды]. 8. Super cial [же іл-желпі], self-con dent [ з- зіне сенімді], boas ul 8. Vulgar [вульгар], relaxed [жайбара ат]. [ма танша ], energe c [шира ], interes ng [ ызы ты]. 9. Strange [бірт рлі], di erent [ згеше], crazy [есала ], like Russians [орыстар а 9. Smart [суы ]. сас], hard working [е бек ор], patrio c [патриот], family- loving [отбасын с йеді], naive [а ал], childish [баладай]. 3. АҚШ-тың қазіргі мірі: 1992 (салыстыру шін) 1995 1. Freedom [еркіндік]. 1. Dollar [доллар] 2. Wealth [байлы ], money [а ша]. 2. Freedom [еркіндік] 3. Business [бизнес]. 3. Business [бизнес]. 4. Cars [машиналар]. 4. Baseball [бейсбол] 5. Dollar [доллар], President [президент]. 5. Cowboys [ковбой] 6. Independence [т уелсіздік], supermarket [супермаркет], chewing-gum [са ыз]. 6. Drugs [есірткі] 7. Power [к ш], democracy [демократия], adver sements [жарнама]. 7. Fast-food [фаст-фуд], Coca-Cola [кока-кола], Halloween [Хэллиун], immigrants [иммигранттар] 8. Jus ce [ ділдік], prosperity [г лдену], immigrants [иммигранттар], elec ons 8. Di erent na ons [ рт рлі лттар], hamburgers [сайлау], universi es [университеттер], popcorn [поп-корн], Big Mac [Биг [гамбургерлер], Indians [ ндістер], football [футбол], chewing- Мак], Coca-Cola [кока-кола]. gum [са ыз], sex-revolu on [секс-революция] 9. Job [ж мыс], houses [ йлер], music [музыка], contrasts [контраст], na ve 9. Films [фильмдер], police [полиция], wealth [байлы ], free Americans [на ыз америкалы тар], farmers [фермерлер], hamburger enterprise [еркін к сіпкерлік], dirty streets [лас к шелер], [гамбургер], beer [сыра], orange juice [апельсин шырыны], home video [ йдегі music [музыка], violence [зорлы -зомбылы ]. видео]. 10. Banjo [банджо], suburbs [ аланы шеті, ала ма ы. 10. Sport shoes [спортты ая киім], school bus [мектеп автобусы], casino [ойынхана], rugby [регби], drivers license from 15, 16 years old [15–16 жастан бастап берілетін ж ргізуші ку лігі]. 4. Табиғат, пейзаж: 1995 1992 (салыстыру шін) 1. Skyscrapers [к кпен талас ан биік йлер/к к тіреген к п- абатты 1. Skyscrapers [к кпен талас ан биік йлер/к к тіреген к п абатты йлер]. йлер]. 2. Lakes [к лдер]. 2. Ocean [м хит]. 3. Large [ лкен], beau ful [с лу], heat [ысты ]. 3. World [д ниеж зі]. 4. Highway [шоссе]. 4. Highways [шоссе], motorways [автожолдар]. 5. Na onal Parks [ лтты саяба тар]. 5. Жалқы есімдер: 1995 1. Hollywood [Голливуд]. 1992 (салыстыру шін) 2. The Statue of Liberty [Бостанды ескерткіші]. 1. Hollywood [Голливуд], Statue of Liberty [Бостанды ескерткіші]. 3. New York [Нью-Йорк], 2. New-York [Нью-Йорк]. 4. McDonalds [Макдональдс]. 3. White House [А й]. 5. Bill Clinton [Билл Клинтон]. 4. Disneyland [«Диснейленд»], Washington [Вашингтон]. 6. Washington [Вашингтон]. 5. Los Angeles [Лос-Анжелес], California [Калифорния]. 6. San Francisco [Сан-Франциско], Marlboro [«Мальборо»], Colorado [Колорадо].

7. Boston [Бостон], Pentagon [Пентагон], Broadway [Бродвей], Harlem 7. White House [А й], Disneyland [«Диснейленд»], Marlboro [Гарлем]. [«Мальборо»], Michael Jackson [Майкл Джексон]. 8. Central Park [Орталы саяба ], Long Island [Лонг-Айленд], Yale University 8. Harvard [Гарвард], USA [А Ш], Harley Davidson [«Харли [Йель университеті]. Дэвидсон»]. 9. McDonald’s [Макдональдс], Bush [Буш], Mark Twain [Марк Твен]. 9. Broadway [Бродвей], Los Angeles [Лос-Анжелес], LA [Л.А. (Лос- Анжелес)], Ontario [Онтарио], Colorado [Колорадо]. 10. Clinton [Клинтон], O’Henry [О’Генри], Hemingway [Хемингуэй], Harvard 10. Las Vegas [Лас-Вегас], Montana State [Монтана штаты], Roosevelt University [Гарвард университеті]. [Рузвельт], Denver [Денвер], San Francisco [Сан-Франциско], Ford [Форд]. 11. Salinger [Сэлинджер], Chicago Bulls [«Чикаго Буллз»], MTV [ЭмТиВи], Bruce Springsteen [Брюс Спрингстин], NBA [ БА], Michael Jackson [Майкл Джексон]. 12. Monroe [Монро], Jane Fonda [Джейн Фонда], New York Rangers [«Нью- Йорк Рэнджерз»]. Ресейдегі орыс студенттерді лемін тіл мен м дениет ар ылы бейнелеу т рлері: l. Жиі қолданыстағы он с з: 1992 (салыстыру шін) 1995 1. Great [ лы], vast [ке ], huge [орасан зор], large [ лкен] (26 ). 1. Red Square [ ызыл ала ] (31 ). 2. Motherland [отан], patrio sm [патриотизм] (24 ). 2. Moscow [М скеу] (29 ). 3. Culture [м дениет], history [тарих],mess [бейберекетсіздік], chaos [хаос], 3. Kremlin [Кремль] (27 ). vodka [ара ] (23 ). 4. Mysterious [ж мба ], strange [ ызы , бірт рлі], soul [жан] (18 ). 4. Vodka [ара ] (20 ). 5. Home [ й], mother [ана], friends [достар] (15 ). 5. Hospitable [ она жай] (16 ). 6. Moscow [М скеу], Orthodox Church [православты шіркеу] (13 ). 6. Winter [ ыс] (14 ). 7. Dirty [кір], grey [с р] (12 ). 7. Churches [шіркеу], beau ful nature [с лу таби ат] (10 ). 8. Kremlin [Кремль] (10 ). 8. MSU (Moscow State University) [МГУ (М скеу мемлекеттік университеті)] (9 ). 9. Poor [кедей], hope [ міт], poten als [ леуеті жо ары], great future 9. Boris Yeltsin [Борис Ельцин], forests [ормандар], Lenin [Ленин] [болаша ы зор] (9 ). (7 ). 10. Red Square [ ызыл ала ], gentle [н зік], kind [ айырымды], crisis 10. New Russians [жа а орыстар], home [ й], great persons [ лы [да дарыс], fools [а ыма тар], stupid [топас] (7 ). адамдар], dirty streets [кір к шелер] (6 ). Со ы ш жыл ішінде (1992–1995) Red Square [ ызыл ала ] е жиі олданылатын с здер мен с з тіркестері тізіміндегі со ы орыннан алды ы орын а шы ты. Moscow [М скеу] мен Kremlin [Кремль] с здеріні де олданылу жиілігі арт ан. Vodka [ара ] с зі з позициясын згертпеген, олданыс а New Russians [жа а орыстар], beau ful nature [с лу таби ат], Boris Yeltsin [Борис Ельцин], hospitable [ она жай] с здері енген. Керісінше, жиі олданылатын с здер атарынан mess [бейберекетсіздік], chaos [хаос], fools [а ыма тар], stupid [топас], crisis [да дарыс] с здері т скен. Сонымен атар culture [м дениет], history [тарих], hope [ міт], poten als [ леуеті жо ары], great future [болаша ы зор] с здері де олданылу жиілігін т мендеткен. Сауалнама м ліметтері т мендегі та ырыптар бойынша топтастырылды: 2. Орыстардың мінез-құлқы: 1992 (салыстыру шін) 1995 1. Friendly [дос-жар], intelligent [а ылды]. 1. Hospitable [ она жай]. 2. Gentle [н зік], kind [ айырымды], foolish [а ыма тау], stupid [топас]. 2. Lazy [жал ау], kind [ айырымды]. 3. Rude [д рекі], gloomy [т нерген], talka ve [с зше ], hospitable 3. Honest [адал], pa ent [шыдамды], rude [д рекі], religious [діндар], [ она жай]. sense of humour [ алжы бас], open [ашы ]. 4. Worried [к ілді ала ], sad [м лы], unhappy [к ілсіз], serious 4. Educated [білімді], open-hearted [а к іл], simple [ арапайым].

[салма ты], pa ent [шыдамды], resourceful [ олы зын]. 5. Cheerful [к ілді], sensi ve [сезімтал], enduring [т зімді]. 6. Dangerous [ ауіпті]. 5. Healthy [дені сау], beau ful [ демі], charitable [а ниетті]. 7. Respect to other na ons [бас а лттар а деген рмет], 6. Sense of humour [ алжы бас], cheerful [ уанышты], unsmiling unpredictable [т рлаусыз], crazy [есуас]. [жабыр аулы]. 8. Angry people [ызалы адамдар], alcoholics [маск немдер]. 7. Big and strong [ лкен рі к шті], powerful [ ктем], wicked [жынды], crooks [алая ]. 9. Friendly [ашы -жар ын], poor [кедей], uneducated [о ыма ан]. 10. Na onalis c [ лтшыл],unsmiling [жабыр аулы]. 8. Trus ul [а ал], deep [тере ], coarse [д рекі], dull [енжар], brave [батыл], nice [жа ымды], generous [жомарт]. 9. Wonderful [керемет], reckless [албырт], interes ng [ ызы ]. 3. Ресейдің бүгінгі мірі: 1992 (салыстыру шін) 1995 1. Vodka [ара ]. 1. Mess [бейберекетсіздік], chaos [хаос], vodka [ара ]. 2. Winter [ ыс], churches [шіркеулер]. 3. New Russians [жа а орыстар], dirty streets [кір к шелер]. 2. Poverty [кедейлік], lines (queues) [кезек], hope [ міт]. 4. Drunkards [маск немдер], communism [коммунизм], perestroyka [ айта ру], 3. Crisis [да дарыс]. poli cal changes [саясатта ы згерістер], di cult life [ иын мір], ma a [мафия], balalaika [балалайка], samovar [самаурын], pre y girls [с лу ыздар]. 4. Market [базар], communism [коммунизм], civil war 5. Bread and salt [нан-т з], na onal songs [халы ндері], troubles [м селелер], [азаматты со ыс]. revolu on [революция]. 5. In a on [ нсыздану], instability [т ра сызды ], 6. Bath-house [монша], customs [салт], tradi ons [д ст р]. di cul es [ иынды тар], masochism [мазохизм], children [балалар]. 7. Pancakes [ йма ], pelmeni [т шпара], borshch [борщ]. 6. Violence [зорлы -зомбылы ], democrats 8. New capitalism [жа а капитализм], rich culture [бай м дениет], writers [демократтар], pension [зейнета ы], food [тама ], [жазушылар], good literature [жа сы деби туынды], very great culture [тамаша President [президент], parliament [парламент], rouble м дениет], music [музыка]. [рубль]. 7. Begging army [тілемсектер армиясы], three-colour ag [ ш т сті ту]. 8. Survival [ мір шін жанталас], debates [пікірталас], trolley-buses [троллейбустар]. 9. Hockey [хоккей], high prices [жо ары ба алар]. 10. No opportuni es for young people [жастар а еш андай м мкіндік жо ], no laws [за жо ], crowded transport [адам толы к ліктер], imita on of the West [Батыс а еліктеу], chaos [хаос]. 4. Табиғат, пейзаж: 1995 1. Winter [ ыс]. 1992 (салыстыру шін) 2. Beau ful nature [ демі таби ат]. 1. Roads [жолдар]. 3. Forests [ормандар]. 2. Forest [орман]. 4. Cold weather [суы ауа райы]. 3. Birch-trees [ айы дар]. 5. Long distances [ лкен ашы ты ], bear [аю], villages [деревнялар], large area [ лкен жер аума ы], birch 4. Steppe [далалар]. 5. Villages [деревнялар]. [ айы ]. 6. Architecture [с улет нері]. 6. Rivers [ зендер]. 7. Fields [егістіктер]. 7. Big cemeteries [ лкен 8. Great valleys [ лы дала]. бейіттер]. 9. Taiga [тайга], golden domes [алтын к мбездер]. 10. Roads [жолдар], elds [егістіктер], beau ful country [село (ауыл) пейзажы].