влецдерш ез|'м журпртш окып шьщтым да екеулеп кайта окып, iceHoip босац сездер/и колайлы, acepni шымыр свздермен езше тузегпрд1м. Мен \"мынау былай, анау-олай\" деп айтпадым. Kefi6ip редакторлар сиякты унамаган сезш сызып тастамадым, ерюн ез1не берд1м. Тек n k ip айтып, взше ой салып отырдым. 03i ойлансьш деп ойладым. Ол менiмен келюп. Keiioip сездерге балама таппай, ойланып калса, мен айтып ж1берем. Сонда ол куана карасы алады. Осылай олешн укыптап окып редакциялап, тузетш шыктьщ. Ол елещр кайта Keuiipin жазып шьщты. Сол елендi мен газеттщ келеа нем1рше басып ж1берд1м. Осы 6ip аз гана уакыт ншнде аз энпмеден туйгешм: жас акынныц талабы, ынтасы зор екен. влещнде ой, жаксы niKip бар екен. EKiHuii 6ip байкаганым: зердел1, угымтал екен. Осыдан кешн оган акыл айттым. - Талабьщ жаксы, шырагым. Ойланып, толганып жазсац, сенен T y 6 i нде жаксы акын шыгады. Тек окуыцды жаксы окып, бш м ал. Акын болдым деп, окуга салак карап журме. Бипмаз акьш алыска бармайды. Одан сон керкем эдебиетп кеп окы. Ocipece, акындардьщ влецдерш кеп окы. Окуьщды 6 iT ip re H m e Абайды окымай тура тур. Kasip Калижан Беккожинньщ, Кдсым Аманжоловтыц, Еали Ормановтьщ елендерш окы. Kasip шыркап шыгып келе жаткан Хамит Ергалиевтщ, Сырбай Мэуленовтыц, езш аттас Жубан Молдагалиевтщ елецдерш окы. Тусше алсан орыс акындарын да окы. BipaK Пушкищц окымай тура тур. Исаковский, Сурков, Твардовский жэне авар акыны Расул Fамзатовтьщ елендерш окы. Тагы ескертетшм: арактан аулак бол. Арак акынды бузады. Ол eMipiimi кыскартады, - деп бар акылымды айттым. Туманбай менщ сездер!мд1 уйып тьщдады. Кетершде рахметш жаудырды. Будан кешн Туманбай елендерш узбей жш ж)берш турды. Мен кейб1р сездерш гана тузетш, узбей жариялап турдым. Онын елендерш мактаушылар кебейдь Б1рде оньщ елещн мьщтап даттаушы шыга келдь Тургендеп педагогикальщ учи лищенш директоры Эбдуэйт Эбуов алдымен аудандык пар тия комитет) не арыз жазыпты. Онда: \"Туманбайдьщ елендер1 зиянды, кайдагы 6ip махаббат туралы жазады. Редактор оны талгамай газетте жариялап жур\", - деп жазыпты. Оны маган аупартком кызметкерлер1 хабарлаган. BipaK мен ол хатты оки 101
алмадым. Соныц арасынша аудандьщ партия конференциясы кел in к;алды да, соган араласып кетпк. Бул 1954 жылгы желтоксан айы едь Конференцияда есенп баяндамадан кей1н (оны аупарткомньщ 6ipiHini хатшысы Ал ханбек Мэлкиев жасаган), жарыссез басталып, зрим сейлеп жаткан. Bip кезде Эбдуэйт Эбуов шьщты да аудандьщ газета, оныц редакторы мен! сынап ала женелдЬ \"Ананы жазбайды, мынаны жазбайды, оныц есесше Молдагалиев деген 6ipey- дщ зиянды, идеясыз елецдерш узбей басады. Ол олеццер- де тек сушспеншшк кана айтылады\" деп зуылдата женелдь Ол орысша сейледь Ойгкеыi ол кезде конференция, жиын- жиналыстар тутас орыс тш нде журпзшетш. Газет казакша шыгады. Туманбайдыц елецдер!, эрине, казакша жазылган. Элп Эбуовымыз ол елецдердщ 6ipiH де мысалга келт1ре алмады. Оныц максаты: сылдыр сезбен жарк еттп шыгып, езш бшпр, эдш сыншы eTin KopceTKici кедщ. Шынында да конференцияда отыргандар, \"Туманбай деген 6ip жаман акын екен, оны Тастанбеков колдап отыр екен\" деп ойлап, толганып калды. Мен ыза болдым да, узш с кезгаде редакцияга барып, газеттщ тиищцсш зкелш, Туманбайдыц елецдерш тугел Kemipin жазып алдым. Сойтам де, олардыц жолма-жол орысша аудармасын жасадым. Одан кейin жарыссозге шьщтым да, бьшай дед!м: - Жарыссезде сейлеген Эбуов жолдас Туманбай Молда- галиевтщ елецдерш \"Зиянды\" (пошлый), тек махаббат туралы гана жазады, \"идеясы жок\" деп сынады. BipaK ол 6 ip елещн де мысалга келпрген жок, зиянды жерш корсете алмады. Ещц мен сол елецдерд1 окцын, орысша жолма-жол аудармасын да келирешн, ездервдз багалап кер1щздер, - дедам де оки берд1м: Алдымда тур кушмкез, Айтута соз жок, киналам. Кайда кеткен асыл соз, Кеюрепме сыймаган?! Махаббат деген осы ма, Тусшер Ti.icii 6 ip-6ipiH? К,араймын унс!з досыма, ¥ктыц ба деп, жан сырын? Енд! орысшасын тыцдап керицздер: 102
Передо мной черно глазая, Не найду слов выражения. Куда ушли красивые слова, Теснившие мне грудь? Это ли любовь, Когда понимаешь без слов? Смотрю на подругу молча, Ты, мол, меня поняла? Екшип елец: Талай ой келш басыма, Журемш 1штей K y 6 ip n e n . Келпи, сэулем, касыма, Бепме соксын жылы леп. влецге шабыт алайын Кадашы нурлы жузщщ. Bip cepnijiin калайын. Керешн де жузщдь Орысшасы: О тебе много мечтаю, Не перестаю говорить. Приди ко мне, милая, Пусть веет в лицу твоя свежесть. Приди песню открыли Красивыми глазами смотри. Встрепенюсь от удовольствия. Одан кешн мынадай елец: Арман кып кептен кецшде, Кездесу кенгп тостым мен. Тус1мде емес ец1мде, Касымда турсыц, достым сен. Айтарым бп т1, таусылды, K iflipfliM , M ine, сез K yrriM . EcTifliM нэз1к даусыцды, Даусыцмен м е т тербеттщ. Суцг1мей бултка жарьщ ай, Суктанады сыр тартып. Аспаннын бойын жагалай,
Тургандай бейне тек калкып. Kosi мiз кулген, кецш шат, Ай кенет жузш жасырды. Тура берсек осылай Елемес еднс гасырды. Залда ду кол шапалактау. влец залдагы барльщ казактарга унап кетсе керек. Бул шапалактар Эбуовтыц бетш шапалактап жаткандай эсер eiri. Эбуовке карасам басы томен тусш кетй т. - Ендо, - деп сез1мд! жалгастырдым, - осы жолдардьщ сезбе- С03 аудармасын ок;иын: Сердцем давно я ждал (мечтал), Первый вечер встречи. Не во сне, а на яву Я тебя встретил. Но, что делать если Я слов не найду? И не с терпением Нежных слов я жду. Услышал. Ты овладела мной. На зло луна светит, Чтобы знать наш секрет. Она будто застыла Как расплавленный свинец. Глаза смеются и у нас Сердца радостью стучат. Не заметили бы века, Если могли гак вечно стоять. Залда тагы ду кол шапалактау. Бул елецнщ орысшасы ор- ыстарга да унап кеттть Tim i залдан 6ip эйелдщ даусы катты шьщты: - Ей, Тастанбеков, осындай елецдерд1 тагы да окышы! - дед1 Оны колдап залда тагы кол шапалакталды. Сонда мен: - Бул олеццерд) Эбуов жолдас \"Зиянды\" деп отырган жок па? - деп ед1м, элп эйел: - Эбуов сандалыпты! Бул елецдер - тамаша елецдер! - дедь Ел тагы да ду кол шапалактады. Мен сейлей бастаганда аудандьщ партия комитетгащ 6ipinmi 104
хатшысы Алханбек Мэлкеев залдан шыгып кеткен екен. Менщ сез1ме делегаттар кол шапалактап, дабырлап жатканда Kipin келе жатып, мен турган мгабенщ касынан ете 6epin: \"Не 1степ койдыц?\" - деп калды. BipaK менщ жауабымды куплей, орнына барып отырды. Ce3iMHiH магынасын касында отыргандар айтып берсе керек. Маган карап бармагын керсетш, жымнып кудда. Бул бармагы мен жымиып кулгеш мен! унатканы еда. Одан сон Эбуовтыц тагы 6ip кшасына жауап бердтм. Ол: \"Туманбайдыц блещ еш жерде басылмайды, тек Тастанбеков кана басады\", - деген едь Мен оньщ елендерш \"Ленпнппл жас\" (8 елец), \"Коммунизм тацы\" (2 елец), \"Ленин жолы\", \"Пио нер\" журналдары (2 елец), \"Социалист^ Казакстан\" газет! (1 елен), тагы баска газет, журналдарда басылганын, Эбуов олар- ды кермеген, керсе де кермегендей болып отырганын атап айттым. Соцында Шолоховтыц бурк!ттщ балапандарын калай би!кке ушырып тэрбиелейтшш айтып, жас жазушыларды солай тэрбиелеу керек дегенш, канатын кыркып, уй тауыгы сиякты тэрбиелеуд! сынаганын айттым. Одан соц Щипачевтщ лирика туралы, оны сынап, жок кылып ж!бермек болгандар туралы сезш келт!рш: - Эбуов жолдас орыстыц \"лирика\" деген сез!н \"любовь\" деп TyciHin, шатасканын айтып салдым. Ертещне конференцияда жаца сайланган бюро мушелер! конференцияда айтылган сьщцарды талкылады. Эбуовтыц сынына келгенде Мэлкеев: \"Сынга да, хатка да Тастанбеков конференцияда дурыс жауап берда. Б!з сонымен шектелешк. Егер Эбуов мэселеш кайта кетерсе, онда бюрода карап шешем!з\", - дед!. Осылай Туманбай Молдагалиевка бурын сэт сапар тшеп, адындык жолга багыт берсем, енд! оньщ балгын жырларын кас- кунемнщ жаласынан мьщтап коргап калдым. Бул айтысты да, Эбуовтыц аупарткомге жазган хатын да Туманбай ест!ген екен. Катты ренжшт!. Маган шын журектен алгысын айтты. 1<ей!н кеп жылдар eTin, esi 6ipHenie аса бшк лауреаттар атагын алып, кемелше келгенде маган: \"Ага, енд! Эбуов туралы айтпай-ак койыцызшы\", - деген! бар. Сонда ез!не дастандык ютеген адамга да кеш!р!м жасайтьшы аньщ керш- fli. Бул Туманбайдын парасаттылыгын, кек сактамайтындыгын, адамгерш!л!г!н!ц жогарылыгын керсетед!. 105
Туманбай маган арнап 6ipHeine арнау елец жазды. Баска акындар да арнау елец жазган екен. Ещц сол елецдерд1 окып керешк. УСЕНБАЙ ТАСТАНБЕКОВКЕ Алгашкы менщ жыр деп жазган шатпагым, Алгашкы гугнм, алгашкы баскан ак карым. Алгашкы эшм, алгашкы шьщкан бшпм Сен шыгаратын газеттен орын тапканын. Эйгшеп айттым даусымныц жеткен жерше, Мен содан бастап умтыла берд]м epiMe. Мен содан бастап акындык атты куд1реггщ, Жалакы алмай жалшы боп К 1р д !м елше. К,агаз шимайлап, катыгез мына йрлктщ , Мшезщ укпай, MiHci3 де мунды жыр кутим. Аргы бабамды ойлауга шамам келместен Аргымагымды орлардан талай ыргыттым. Жецищм, жещцм, жещстщ тойын еткерд1м. Кдмай да кимай туган уяма кеп келд1м. Сен уппн, ага, сенген'|ц y u iiH шще, Сешмнщ ащы жемюш талай жеп кер;цм. Дуние арман шакыра берд1 сагымдай, © M ip i жалган жандардан каштым багынбай. Уйкыга бастар тацдардан каштым елктей, Сергек кецш м серМм болды багымдай. 0лш те кеттк, езеннен калдьщ етпей де, Тацымыз атты, малымыз жатты беткейде Жан ага, сен де картайыпсын-ау 6ipniaMa, Ойлаймын мен де карттык туралы кеп кейде. Жазылды атым шыцдарга, курмет тактага Журю'п койдым, езшше тойдым бакка да. Он алты жаста алдыца кеп-ем оттай боп, Алпыста калай алжасып кеткем жок па, ага?! Туманбай МОЛДАГАЛИЕВ. 24 цыркуйек,1994 жыл. 106
CyUiKmi ааамыз Ycen6au Б а ц т и яр ц лы н ы ц 75-ке т олеан мерей тойына арнап ж азылеан ЮТТЫКТАУ 0ЛЕН Арнау жырын окыды белгш акьш, Мен боламын сейлейтш енднт акын. Колдап келсе, мырзалар ка/прлендер, Акындар гой шыгарар елдщ атын. Жыр окыса агама Туманбайьщ, Мен калайша шаттанып, куанбайын? Кашан керсен шлш гурар дэшм, ¥секене журектен жыр арнайын. 75-ке келгенде бул агамыз, Тыпыршымай калайша тура аламыз? Усекенгпн ж1бектей кыз мшезш Ес1м1зден неге ois шыгарамыз?! 03i зерек Yсекен бшпр адам, Жолдас болсан, ппркш-ай, б!р кун оган, Жальщпайсыц тындауга эцпмесш Осы екен деп каласын шын гуламан- Майдангер ол, к;оргаган хальщ багыи Ерлнс iciH мойындап, танып бэрш . Журналист ол, жазып ел шеж!ресш Ыртшдеп жетюзш жур хальщка spi. Курессе кан майданда кыран болып, Сейлед! газеттерде уран болып. \"Сепз кырлы, 6ip сырлы\" деген осы Тегшер шабыттанса жыр-эн болып. Азамат ол талайдан бшк турган, Сейлеп кетсе, эрк1д! уйыттырган, 107
Кандай ана тапты екен Усекенд! Айналасыц осындай суйосп улдан. Айналасьщ осындай сушки улдан, Мерейш оз халкыныц бшк кылган. Осынша мол тагылым, улп-онеге, К,алайша 6ip бойына сыйып турган. Табигаты белекше жаратылган, Акылды, кшппейш, дара тулга. Кднша жыл гумыр кешсе, соншама жыл, Келед! жаксылардыц санатында. Кездейсоктьщ жасамас,кетпес асып Жумыр жерд1 журген жок текке басып. Оныц мундай болатын себеб! бар Жасынан-ак ол Кунге, Кокке гашьщ. Сол касиет бойынан арылмаган, Бул Усекен тамаша дарынды адам. 75-ке келсе де ж ел т жур ол Ж тер, от бар бойында жалындаган. Келд1 тойга, дос, бауыр, керпплерщ Кещлщщ тасыган керсш елщ. Сексен, токсан, немесе, жузге келпн 'ПлепмдК о, Кудай берпи менщ. Бауырыцыз Шекербек К^аскелец, 24 цыркуйек 1994 жыл.
*** Мен он жылдык; мектенп 6ixipin, 1940 жылы эскерге орыстьщ 6ip сез1н де бшмей барып, оку батальонына койып кеткешмд! шгерще ай-щанмын.Орыс тш н сол жерде уйрецщм. Орыс илш маган eKi турл1 орысгар уйрегп. Bipi - тура оз экемдей, ец жакын 6ip туысканымдай окытты, аккецш, адам- repniuiiri ете жогары адамдар бел!мше (отделение) командир! Семичаевский, батальон командир! майор Калинин ез баласын- дай мэпелеп, аялап уйретсе, екшнплер1 Казакстанга жылы орын мен мол акша (за длинными рублями) уппн келген ецкей топастар, казактарды тук бшмейпн, артта калган квшпендшер деп есепгейтш алаяктар (пройдохи) \"уйретт1\". Калай деййз гой, Казактарда б ш м де, акыл да жок, тек кана малшылар деп есептейтшдер мен! барынша жэб!рлеп, мазактап, кем стп , на- мысымды таптап \"уйретт!\". Екбекплказак ауданына екшпи рет редактор болып келген кез!м. Аудандык партия комитет!н1ц б!р!нш! хатшысы Алхан- бек Мэлкеев кабинепне шакырды. Барсам б!р топ адам отыр екен. Мэлкеев алда пленум болатыныц айтып, оган баяндама- ныц мэтшш жазуга бес адамнан комиссия курылганын, оны уг!т-насихат бел!м!н!ц бастыгы Иван Петрович Северский баскаратынын айтып, комиссия мушелершщ 'risiMin окыды да, бесеум!зге баяндамакетерет!н мэселеге арналганжобажазбасын (памятка) берд!. Он кун мерз!м iш!нде дайын болуы керек деп ескертть Содан бол!м бастыгы б!зд! ез кабннепне шакырды. Кабинетше K ipe берген ед1м, Северский маган карап: \"Ты можешь идти, тебе делать нечего, ты же казах, что ты понимаешь в нашем деле?\" - дед!. Мен алгаш онша мэн бере коймай жэне артьщ жумыстан кутылганыма риза боп шыгып кетим. Жолда келе жатып ойласам: ол мен1 шындап турып жэб!рлепп (оскорбил). Катты ыза болдым да, токтап калдым. Кбайта барып Северскийд! бок;тап, бет!не тук!рей!н деп ойладым. Басыма баска ой сап ете туей. Сонда колымдагы памяткага кез!м тусл. Сол жерде турып окысам онда керсетшген мэселелердщ бэрш мен газетке жазгам. Тагы ойладым, оны боктап жеце алмаймын. Оданда мына баяндаманы ез! м жазып шыгайын деп шешт!м. Кецсеме келе салдым да, кызметкерлерге газет материалдарын дайындай беруге тапсырма берд!м де, ез1м баяндама жазуга 109
отырдым. Берген мерзш'! - он кун, Мен оны eKi-уш кунде жазып 6rripyiM керек. Баяндама орыс тш нде жазылады. С е й т м де эбден ойланып, толганып, материалдарды толык жинап алып, отырдым да жазуга KipicTiM. 0з1мде жок фактшерд1, мэл1меттерда аудандьщ есеп орнынан (ЦСУ-дан) алдым. Жатпай-турмай ойлана журш,баяндаманы уш кунде жазып бтрд1м. Оны ез!м уш рет окып, тузетш шьщтым да, карамагымда радио Tuimici болып ютейтш орыс яйелт бар едь Баяндаманы окып, тексеруге соган берд1м. Надежда Притула дейтш сауатты, аккенш, адал эйел едь Ол баяндаманы укыптап окып, кейб^р грамматикальщ кателерш тузетп де \"прекрасный текст\" деп бага бердь Енда орысша мектеп бшрген тэж1рибел! кызметкер1м бар еда. Басыр Чурин деген, соган да окуга берд1м. Ол xim i 6ip кате де таппай, баяндаманы катты мактады. Соган риза болдым да, тацертец аупартком хатшысы Алханбек Мэлкеевке телефон соктым. \"Меш кабьшдайсыз ба?\" - деп сурап ед1м. \"Кел, кабылдаймын\", - дедь ¥ш ып отырып бардым да: \"Элеке, уакытьщыз бола ма, баяндаманы жазып экелш efli.vi\", - деп ед1м, \"Комиссия кайда? Олардан белек жаздыц ба?\" - дед!. Мен Северскийдщ меш жэб1рлегенш айтпадым да, былай дед1м: \"Олар 03flepi жазып жатыр, мен ез1м жеке жаздым\", - дед1м. \"Онда окы\", - дедь Мен сэл кудактенш, онша батылданбай оки бастадым. Мен бара- бара кызуланып, батьш оки бердам. Баяндаманыц ортасынан аса бастаганда Мэлкеев \"Токта!\" -д е д ь Мен коркып калдым да, кшт токтадым. Сол кезде Элекен, кнопкасын басты да, хатшы кызын шакырды. Ол келгенде: \"Бюро мушелершщ бэрш шакырыцыз, K asip келсш!\" - дедь Мен баяндаманы унатпай калды ма деп коркып отыр ед1м, мынасезд1 естш кецш м орнынатуеп. Бес-он минутта бюро мушелер! тольщ жиналды. Сонда Мэлкеев былай деда: \"Жолдас бюро мушелер1, Тастанбеков келес! пленумда окьшатын баяндаманы жазып к е л и т. Соны окытып, тыцдайьщ!\" - дедь Бюро мушелер! келкть Мен баяндаманы басынан бастап кайта окыдым. Ендо элпде окыгандай K i6 ip T iK T en емес, батыл екшнмен яапрлене оки бастадым. Баяндаманьщ ортасына келш калганда: \"Жолдастар! - деген дауыс сацк ете тусть Жалт карасам бюро мушеск ауьш шаруашыльщ бел!мшщ бастыгы Родин деген 6 ip жаксы ж и т бар efli, сол екен, - Жолдастар! Мен мундай баяндаманы бурын тьщдап керген емесшн, мынау 110
дегенщ баяндама емес, эцпме гой! - деп едо. Мэлкеев: \"Тура тур, тугел окып болсын, созш белме!\" - дедь Мен бутан T in r i канаттанып кегпм. Одан ары кызуланып, сол баяндаманы дэл 6ip пленумныц езшде окып тургандай жйгерлене окып шьщ- тым. Баяндама 6iT T i. Мэлкеев: - Калай баяндама? Жарай ма? Ескертулерщз бар ма? - деп сурады. Бюро мушелер! тугел макулдады. Родин кайта кызуланып: - Прекрасный доклад, все факты есть, даже критика не достатков имеется. Лучшего доклада кроме него нет!-деп койып калды. Бюро мушелершщ 6spi \"дурыс-дурыс\" деп макулдады. Сонда Мэлкеев, кнопкасын басты да хатшысьш шакырды. Ол K ip in едк \"С'еверский;и шакырьщыз!\" деда. Северский K ip in келш едь Одан: \"Как доклад, вы пишите его?\" - деп сурады. Ойында ешнэрсе жок Северский: - Товарищи члены бюро, доклад будет,у нас время ещё есть, мы собираем материялы, доклад через десять дней будет на вашем столе! - деда. Сонда кагылез Родин: \"Эй, ты, не трудись, доклад уже готов, его написал редактор Тастанбеков. Оннаписан прекрасно. Кстати, ты учись писать доклад у Тастанбекова\", - деп согып салганы. Мэлкеев: - Нате вам доклад, он готов, очень хорошо написан. Отпеча тайте на машинке и занимайтесь своим делом, - деп баяндаманы Северскийге берш едь Ол сорлыньщ колы д^рщцеп, козщдарш терлеп KeTinTi. Bip колымен баяндаманы алып, екшнн колымен буланып кеткен K03inflipiriH суртш турды. Осылай меш \"сен казаксыц, сен б1здщ iciMisfli тусшесщ бе?\" деп к е м тп , маскаралаган акымакты, елтзре жеддам. Менщ сез1мд1 Родин айтып, елпрш бердт. Бул маган улкен сабак болды. Мен орысша уйренущ одан ары к у ш е й тм . Алдымен, ол кезде катты кетерш п журген мэселе - Марксизм, Ленинизм идеясын насихаттау болатын. Ол ymiH Маркс пен Лениннщ мадызды шыгармадарын окып, конспект жасау катты бакыланатын. 0p6ip партия уйымында саяси ушр- мелер унем1 кызмет icren туратын да, онда коммунистердщ 6api мшдетп турде окитын. Сол ушрмеде мен Лениннщ\" Что делать?\", \"Детская болезнь \"Левизнь в Коммунизме\", тагы баска шыгармаларын ок;ып, б1рнеше дэптерд! толтырып, конспект 111
жасап алдым. Оныц устше партияныц каулы-карарларын окып, жазып аламын. Будан баска партия Уставы мен программасы бар. Осылардыц бэр!н дайындап алдым. Одан соц керкем эде- биетболса, ол менщжаным суйеттн салам. Пушкин, Толстойдан бастап, сол кездерде аттары шыркап турган акын жазушылар Тварковский, Сурков, Исаковский, Щипачев, тагы баска толып жаткан атакты орыс акындары мен жазушыларын кун-тун демей жанталасып окимын. Осылай тынбай, узбей бар ынтамды салып окудыц нэтижесшде орысша жаксы окып, сойлей алумен 6ipre жаксы жазуды да мьщтап мецгердом. Оныц бэр! жалгыз Северскийге емес, казакты мьщтап кемитетш, шын мэншде казактыц бэр! сауатсыз, бэр! тук бшмейтш, бiлуге кабшей жок жабайылар деп айтатын нагыз топас, нагыз еркеюрек, вз1мшш орыстарга, карапайым орыстар емес, кел!мсек, жулик орыстар га карсы окып уйрещцм. Сейтш 6ipiHHFi соккыны баяндама, жазумен жасап, калгандарына кунделйт жумыс барысында ая- май соккы 6epin отырдым. Bip кун! колыма А.Б. Суперанская деген галым эйелд!ц кнн- кентай гана \"Как вас зовут, где вы живете?\" деген ютапшасы туст1. Сатып ала салып окып отырсам, орыстардыц аттарыныц кайдан шьщканын, не магына беретшш жэне жер аттарын жазыпты. Онда Иван - еврейдщ кене аты Иоан екен (бог милует) Мария-др. Еврейская любимая, желанная екен т.б. орыс аттарын окып алдым да кпапшаны алып, Северскийге бардым. Б!рден: \"Иван Петрович как тебя зовут?\" дед!м. Ол бет! ме тацдана карады да: - Но, Иван! - дед!. - Но, что означает слово Иван? - дед!м. - Но это русское имя! - дедк - Никак нет. Это чисто еврейское имя, притом старое ев рейское имя! —дед1м. - Откуда ты знаешь? - Вот книжка, ваши русские писали, вней ясно сказано, что Иван староеврейское Иоан —означает -- бог милует. А Мария тоже староеврейское имя, означает \"любимая, желанная\". - Дайка посмотрю эту книжку? - говорит Иван. - Нет - говорю, не дам, я же казах, что я подумаю, ты же русский, который все знает. Найди сам, - сейтпм де, шьщтым 112
да кетпм. Алгашкы баяндамадан кешн, ендо мына ез аты туралы айтылган сезден кей! ы Северский менin бепме тура карамак турмак, кездесуден кашатын болды. Кешеде керсе бетпе-бет келуден тайсап, кешенщ аргы жагына шыгып K e rin журдь Бул Северский жэне сол сиякты мол акша ушш, оцай та- быс уш!н партбилета п жамьшып, К,ачакстанга каптал келген бшмшз, мэдениетйз оцшен топас акымактардыц ici едь Он- дайлар scipece Хрущевтьщ тусында агылып келген! мэл!м. Со- лардьщ арасында акылды, парасатты, адал азаматтар да бол ды. B ip aK , олар аз едг Ещц казак жерше сонау XIX гасырдыц соцы мен XX гасырдьщ басында келш, казактармен достасып кеткен орыстар мулде ондай емес болатын. Олардыц урпак;- тары казактармен крян-колтык араласып журш ecin онд! де, казактарга 6ip жаманшыльщ жасамады. Олар Timi Северский сиякты акымактарга акыл айтып, басып отырды. Кешн келген парасатты басшылар казак халкын сыйлап, курметтеп, олар дыц салт-дэстурлерш жогары багалады. Мысалы, сол кезде облыстык партия комитетшщ идеология женшдеп хатшысы Александр Васильевич Парфенов, К,аскелец ауданын, кешн облысты, одан соц республикалык хальщтьщ бакылау комите- TiH баскарган Петр Семенович Канцеляристов, Казакстанды баскарган Пантелеймон Кондратьевич Пономаренко, Леонид Ильич Брежнев жэне баскалары нагыз адал, эдш басшылар едг Мен Парфеновтыц да, Канселяристовтыц да адалдыгын, казак халкын катты сыйлайтынын олардыц касындажурш, ез кез1ммен керд!м. Маган - казакка шын ниетшен жаны ашып, кемектесш туратынын анык кор/нм. Осылай Ецбекшщазак; ауылында е й рет редактор болып ютеп, зор табыща жетш, атак-абыройым аскактап турды. Енд! сол жерден жер алып, карыз акша (ссуда) алып, уй салып, сол жерде мэцп калайын деп жургенде 6ip KyHi меш облыстык партия комитет шакырды. Барсам, обкомньщ идеология б елтш щ бастыгы Жандосов деген 6ipey (Оразга катысы жок - аттас): \"C eH i 6i3 баска ауданга ауыстырайык деп отырмыз\" деп койып калганы. Мен катты тац калдым да: \"Не упнн ауыстырасыз? Менщ кшэм бар ма?\" - деп сурасам: Ci3fli \"повышениеге\" (жогарылатып) ж!бергел! отырмыз, - дейдг - Кай ауданга? - десем: - Нарынкол ауданына! - дещп 6eTi булк етпей. 113
Ыза болып кегпм де: - Ол аудан маган повышение емес, ол ссылка, ей т к е т ол ауданньщ халкы 30 мыц адам. Ецбекппказак ауданыньщ халкы 120 мыц адам, терт есе аз. Екшшеден, оныц газей ец артта калган газет. Сондыктан бул сезщ1з орынды сез емес, - дед гм. Э цпме кезшде обкомныц нускаушылары да катысып отырган. Олардьщ 6ipi де мен! колдамады. Сейтсем еткен 3-4 жылда облыстагы 9 аудандьщ газеттщ редакцияларына ревизия жасап, финансын тексерген, оны ревизор тексерсе, газеттерш элп нускаушылар тексерген. Сонда 9 редактордыц 8-ш орнынан алып, кейб1реулерш соттап Ж1берген. MeHi тексерген ревизор да, нускаушы да еш Kino таппай, мактап кеткен болатын, ревизорлардын (олар уш рет тексерген) акттлерi, нускаушыныц аньщтамасы менде сактаулы болатын. Сондыктан мен еш нэрседен коркып, тайсала койган жокпын. Сейтсем ssari акылсыз Жандосов: \"Тастанбеков 6ip ауданда кеп жыл отырып калды, сондыктан оны ауыстыру керек\" деп ойлапты. Мен оган кенбей, айтысып K e p in ед1м, олардыц ез айтканынан кайтатын тур! жок. Сонда мен \"жыгылсац, нардан жыгыл\" деген ойга келin. облыстык партия комитетшщ идеология женшдеп хатшысы Александр Васильевич Парфеновка юрейш деп ш еитм . Барсам, ол Kici ез орнында екен. Жылы шыраймен кабылдап, шаруамды сурады. Сонда мен мэселеш тетесшен койып: -Александр Васильевич, за какие грехи меня хотят перевести в другой район? - деп лак етюзд1м. - Как так? Кто и куда вас хотят перевести? - деп сурады. - В Нарынколский район, на \"повышение\" сказал зав. отделом Жандосов, - дед!м. Александр Васильевич кулш ж!берда де: - Чепуха какая-то. Небеспокойтесь, о Вас у меня хорошее предстовление, работайте как прежде, мы вас не троним, - дедг Рахметш/л жаудырып, коштасьш, eciKKe карай журе 6epin ед!м, ойыма: \"Осылар коп андатып жур1п, 6sp i6ip мен! oip жакка ауыстырып тьшады. Оданша esiM ауысып алайын\" деген ой сап ете туей. Алдында б!лгем: Каскелещпн, редакторы Кепйлеу Ержанов аудан басшыларымен Tin табыса алмай жур, ещц оны олар орнынан алмак. Жамбыл ауданыньщ редакторы Туменов 114
Талгар ауданына ауысыпты да, орны бос тур екен. Солар еам е туей де кшт токтай калып, кайта бурылдым да: - Александр Васильевич, извините пожалуйста, можно с Вами откравенно говорить? - дед1м. - Пожалуйста, говорите, - дед1 ол Kici. Мен кайта келin отырдым да былай деп бастадым: - Вы новерно, слышали, что Каскеленского редактора хотят снять с работы, за недостойное поведение, а в Жамбулском районе редактора нет, его перевели в Талгар. Поэтому у меня есть такое предложение: Каскеленского редактора Ержанова перевести в Жамбулский район, а меня переведите в Каскелен, на мое место назначьте редактором корреспондента областной газеты Ж.Нургалиева. Парфенов бул усынысымды куана карсы алды. - Это оказывается дельное предложение, я одобряю его, - солай дед1 де кнопкасын басып, хатшы кызга болхм басты- гын, нускаушыларды шакыруга тапсырма бердг Bip сэтте 6api жиналды. - Товарищ Тастанбеков предлагает хорошее предложение. Каскеленского редактора Ержанова перевести в Жамбулский район, Тастакбекова перевести на место Ержанова в Каскелен, на его место в Ецбекшиказахский район назначить Ж.Нургали ева. Как вы смотрите на это предложение? B oniM бастыгы, нус- каушылар тугел келюп. Сонда Парфенов оларга алдагы бюро- га осы мэселеш толы к дайындауды, Ержанов пен Нургалиевт! эцпмеге шакырып, кужаттарын дайындауды тапсырды. Осылай мэселе менщ усынысыммен шешшд1 де келеа бюро мэжiлiciндe аталган ушеум1з уш ауданга редактор болып б е к тл ш шыктьщ. Бюродан шыгып бара жатыр ед1м, Парфенов шакырды да, ер- тец сагат 9-да озше келу^мд] тапсырды. Ертещне сагат дэл 9-да келсем, 03i де дайын отыр екен, \"жур, К,аскеленге кетпк\" дедь Оныц Волгасына отырып, Каскелец- ге тарттык. Ол оз орнына, алдыцгы кабинага отырмай, менщ Касыма отырды. \"Ауыл адамдарыныц xani калай, мэдениеп, эдет-гурпы кандай?\" деп сурап бшдь К,аскелецге келген соц аудандьщ партия комитетшщ 6 ip iH - uii хатшысы (онда eKiHmi хатшы болатьш, 6ipaK oipiumi жок болгандыктан оньщ жумысын уакытша аткарып журген) Петр 115
Семенович Канцеляристовка алып Kipfli де, амандасып отыр- ганнан кешн оган меш таныстырды: - Вот Ваш новый редактор Тастанбеков, на предстоящей конференции его утверди редактором районной газеты и избери его членом бюро райкома.Он хороший человек, не прогадаешь и он тебе будет хорошим помощником! - деп тапсырды.Кан- целяристов мешмен амандасып, танысты да Парфеновка: \"Все будет исполнено, Алексанр Васильевич\", - деп уэде берд}. Осылай мен 6ip керш, жарты сагат сейлескенде Парфенов- тыц сешмше Kipin улгершпш. Сонда ол п сш щ адамды танитын, оныц кабшетш байкай алатын касиеи бар болганы гой. Эйтпе- се MeHi 6ip кергеннен, жарты сагат сейлескен cosiMiien угып, осынша ceHiM артпас efli гой. Осылай Каскелен аудандьщ газетные редактор болып шыга келд1м.Б1рнеше куннен кешн партия конференциясы болды да, онда MeHi тогыз адамныц 6ipi ет]'п аудандьщ партия комитетшщ бюро мушеЫ ейп сайлады. Бул 63iM H in туып оскен ауданыма келу1мнщ 6 ip гана c e 6 e 6 i едк Ец H e ri3 ri c e 6 e 6 i, сол ауданныц мешмен дэм-туздас болып журген, б5ркатары доспын деп журген жолдастарыма катты ренжпешм ед{. ...Жазда согыста жараланган аягымныц есю жарасы icin, аскынып кета де, ауруханага тусим. Bip жей жаттым, eKi жеп жаттым. Ешпм келш кецшмд1 сурамайды. Bip KyHi аупарт ком хатшысы Алханбек Мэлкеев ез! келдь Ол келгенш Kopin, аурухананыц бас дэриерк баска дэршерлер де каптап кета. Алекец оларга маган жаксы карауды, жаксы жагдай жасауды тапсырды. Олар бурый да жаксы карап журген. Эйткеш меш'и редактор екешмд! 6spi бшетш.Элекец менен: \"Жолдастарыцнан и м келд1?\" деп сурады. Мен \"ci3 oipifnui болып отырсыз\" деп efliM, катты Te6ipeHin кета де, \"ой, оцбагандар, мен оларды куайын\" дедь Сонда мен айттым: \"Элеке, с!зд{ и м куды? Эзйцз MeHi сыйлап келш отырсыз. Ал аналарга ci3 айткан соц 6spi жупрш келед1 Сонда маган и м шын кецш мен келд1, и м ci3 айткан соц уялганнан келгенш бшмей каламын. Сондьщтан ешк!мге айтпай-ак койьщыз, ездер! бшсш\", - дед1м. Элекец: \"Сенщ бул ойыц да дурыс екен\", - деп шыгып кета. Элекец уэдесш орындады. Ешюмге айтпады. BipaK сол 116
маган ете жакын араласып жургендердщ 6 ip e y i де келмедь Мен in ауруханада жаткднымды б ш п турып келмедк Оган мен катты ренжадм. Оньщ e c e c iH e менщ туыскандарым Каскелен ауданынан агылып келш турды. Экемнщ iH ic i Орынбай тэтем уйде 6 ip ай жатып, маган кунде келin турды. Сонда ол Kici 6 ip KyHi бьшай дедк - Сен кайда журсщ? Сен in жолдастарыц, достарьщ жок па? Сен жаткалы 6ip ай болды, мен 6ip адамды да кергем жок;. К°й, карагым, таста бул ауданды. Ауылга жур. \"Kici елшде султан болганша, ез елвде ултан бол\" деген. Бул сез менщ етамнен eTin, суйепме жетп. Жол- дастарыма ренжутм, енд! намысыма THin, ызага, ашуга айнал- ды. Сейтш обкомньщ хатшысына айтып, ез ауданыма ауысуым- ныц ец басты ce6 e6 i осы болды. Осылай ез ауданыма келш редакторлык атыма бюро Mynieci деген мэртебел! лауазымды коса алып, блрден дурщдеп шыга келд!м. Еышшден, ауданды жаца колына алып, кайарланып турган Канцеляристовтьщ камкорлыгы мен колдауына не болдым да, атагым одан ©pi шыга бастады. Оган тагы 6ip себеп былай болды: бюро M y m e c i ретшде маган прокуратураныц, соттардыц (eKi сот бар едо), милицияньщ жумыстарын бакылап отыру тапсырылды. Сейтш жет! сайын солардан жазбаша турде мэль мет алып гуруым керек екен. Алдымен esiM барып бэр!мен та- нысып, элп тапсырмаларды берд1м. Соттар да, милиция да сол мэлiмeттepдi айткызбай 6epin турды. Прокурор 6ip еркеюрек, менмен орыс екен, мал!мет бермедк B ip рет жок, eKi рет жок. Y iu iH iu i рет ез1м телефон согып е;пм, телефонды алды да, менщ атымды ести салып, т у т н т тастап ж!берд1. Кайта согып ед]м, тагы тастады. Сонда ыза болдым да, Канцеляристовка келш, элп жайды айтып efliM. Ол телефонды ала салып прокурор- га сокты да: \"Канцеляристов говорит, сейчас же приходи ко мне?\" - деп телефонды коя салды. Он минут етпей элп проку рор жупрш келдь Ол Kipin келгенде матом 6iрак сыбап алды да: \"Почему ты не слушаешь члена бюро?! Почему ты не выполняешь его задания? Вот тебе приказ: сейчас же иди и принеси ему справку о твоей работе!\" Если еще раз не будешь его слушать, я тебя сниму с работы, исключу из партии! Тебе понятно?! Он - член бюро, он выполняет задания бюро. По 117
этому ты должен беспрекословно выполнять его задания! По нятно тебе?!\" Прокурор кфгел! 6epi так турегеп турган. Мына сездерден оныц Ti3eci калтырап, 03i сел сел болып терлеп кета. Канцеляристов: \"Иди!\" дедь Ол сорлы тэлпржтеп шьщты да кета. Бул эцпмеш прокурор баскаларга да айткан болуы керек, мен туралы, Канцеляристовтыц прокурорга урысканы туралы эцпме гулед1 де кета. Ещц Ержановтыц мшезш кергешмд!- айтайын. Редакция- ныц жумысын, мерш, кужаттарын кабылдап алуга келд1м. Оны бурын облыстык жиындарда 6ip-eKi рет Kopin таныскан бола- тынмын. Эзшдесш, кул iи отырып, мердп буйрьщ кйгабын, тагы баска кужаттарды кабылдап отыргамыз. Bip кезде 5-6 жасар бала есжтен Kipe сала \"Папа! Папа!\" деп жупрш жанына келе 6epin ед1, элп баланы шапалакпен жактан nepin кеп ж1берд1 Бала жалпасынан тусш, басын диванныц кырына согып алып, есецпреп жатыр едк Ержанов барып оны бекседен теуш кеп ж!берш, есшке карай ушырып туардг Бала жылай да ал- май, есецпреп еспске ецбектеп зорга ж ета де, зорга турып тэлиректеп эрец шыгып кета. Мен катты Te6ipeHin кетам. Б1збен 6ipre редакцияныц 6ip-eKi кызметкер1 де турган. Бэр1м!з ац-тацбыз. Мен катты туцщщм. \"Оз баласын, TinTi нэрестесш осылай кайуанша урса, бул баскага кандай жаксыльщ ктейдо?\" деп ойладым. Ержанов болса тук болмагандай, элп баланы - ез баласын допша домалатып тепкшегендеп ашуы, жыны шьщпагандай, ic кагаздарын маган етюзе бердь BipaK соныц алдындагы эзш-калжыцымыздан, кецщщ кушм1зден дым да калмады. Шаруамызды ун-тунйз аяктадьщ та, женшпзге кетпк. Содан кешн менщ Ержановка кезкарасым мулде езгерд1 де, оган жаным ашып, курып кетешн деп турган жершде Жамбыл ауданына ауысуына себешш болганыма катты екшдш. Сейтш жумысты кабылдап алдым. Канцеляристовпен жак- сылап таныстым. Ещц газет шыгаруга KipicriM. Газет казакша, орысша eKi тшде шыгады. Терт беттен. Казакша материалдарды тугел окьш, беттерд1 де окып шыгып, басуга кол койдым да, орысша газета кутш отырмын. Bip уакытта карасам, жумыс KyHi аякталуга жакын калыпты. \"Орысша газет кайда?\" деп сурасам, \"басып жатыр\" дейдь \"Неге басады? Юм кол койды?\" десем, \"Орынбасарыцыз кол койды\" дейдк Ыза болып кетам де, 118
\"басуды токтат!\" деп буйырып, орысша шыгаратындарды тугел шакырып алдым. \"Газета маган неге экелмейсщдер? Газет KiMHiH колымен шыгып жатыр? KiM редактор? Газета менщ атымнан шыгарып, маган неге кол койгызбайсыцдар?!\" деп бастырмалатып урыстым да, газета алдырдым. Редактордьщ, былайша, менin орынбасарым Торьев деген орыс екен. Согыста жараланган аягынан аксап басады екен. Ол сорлы элп газета баспаханадан экелш, маган колы д1ршдеп усьшьш турып: - А-а-а вы умеете читать? - деп тур. Менщ жыным кайнап KeTxi. Бул сорлы да элп Ецбекшщазак ауданындагы Север- скийдщ сез1н, тпгп одан асыра кайталап тур. - Садитесь! - деп отыргыздым да, газеттщ o i p i H u i i бетшен бастап о^и бастадым. Стильдж турмак, грамматикальщ кате- лер каптап жур. Эр кате сезд! кызыл карындашпен сы зьт отырдым,сызып отырдым. BipiHmi бет осылай кып-кызыл ка- теге толды. Содан соц элп орыс батырларга, (солар ушеу екен: Торьев, Упорова, Валев) кездерше шукып отырып, кателерш корсетам де, \"Все это по-русски? Все это литературно?\" - деп сураймын. Батырларымда ун жок, \"словарь есть у вас?\" Олар \"нет\" деп мойындады. Сойтсем, булар (Торьев, тпгп, эдебиетш i де емес, мулде баска мамандьщтыц адамы екен. Упорова пен Валев - он жылдьщты жаца б т р ге н жастар, газетке не жазсак та, капай жазсак та бола бере;п деп ойлайды екен. Оларды тексерш, бакылап отыратын еш им жок. Сондьщтан ездерш ерюн устап, ерюн журед! екен. Ал редактор болса (Ержанов) орысша газетке мулде карамапты, солардыц ерктне коя 6epinTi де, журе 6epinTi. Com iri. мен орысша газеттщ басылуын токтатып, тугелдей кайта тузетш, келеш кун1 кайта бастырдым. Басылып кеткен даналарын (таралымныц тец жарымы) жойып, оган шьщкан каржыны Торьевке жалакысынан толетам. Содан Kefiin катты ескертам: 6ip де 6ip материал менщ тексерутмнен отпей, те- ршуге де бершмейд1. Газет менщ колымсыз шьщпайды деп буйрьщ жаздым. Торьев пен ана екеуше: \"Сезд1к тауып экелщдер, макаланы соган карап отырып жазасыцдар!\" деп буйырдым. Торьевт! тексерш кору упин 6ip совхозга ж1берд1м. эдехп накты тапсырма бермеднм. \"Бар, езш кор, неш жазуга болады, нен1 жазуга болмайды, оз1ц шеш\", - де/цм. Сейтсем, 119
бул сорлы совхоздан каидай мацызды мзселеш жазуга бола- тынын да бшмещц екен. Сейтсем мулдем сауатсыз, api барып турган топас екен. Сейте тура: \"Сен орысша оки аласыц ба?\" - деп MeHi акымак деп санапты. Сол совхозга озш уш рет ж ь 6epin, акыр аягында ез1м еокырга таяк устатеандай eiiri сурактар жазып 6epin журш, 6ip макаланы 6ip жетще зорга жазгыздым. Ыза болганым сонша, жумыс сонында ушеуш алып калып, кэд1мпдей диктант жазгыздым. Жазгандарына ез1м кызыл карындашпен тузету жасап, бага койып отырдым. Торьев 6opi6ip тузелмедь Упорова мен Валев oip айдан кешн жаксы жазып кета. Кешн Валерий Валев эскери училишеге тусл де, одан соц институтты сырттай окып журш, полковник атагын алды, зерттеп журит, тарих гылымыныц докторы болды. Кеп жыл бойы маган хат жазып, меш устазым деп атап жазып турды. Уш айдан кешн, 1958 жылдыц I кацтарында газеттщ колеMi, шыгу Mep3iMi, кызметкерлер штаты езгерш кета де, оныц устше облыстагы Алматы ауданы таратылып, оныц адамдары 6i3re бершд!. Сонда Торьевта жумыстан шыгардьщ. Упорова турмыска шыгып кета де, газеттен мулде кол уздь Газетте болган осы езгерю маган коп киьшшылык экелдь EipiHinifleH, бурын жеткше ею рет шыгып турган газет ендо уш рет шыгатын болды. Штатты 25 адам етш oepfli. Журналистер болса б1зде турмак, облыстарда жок- Газетке, облыстык газетке хабарландырулар бердж. Bip KyHi он шакты журналист каитап Kenin тур. Bapi дипломды, стажды. Ш епнен кабылдап, тапсырма 6epin жатырмын. Сейтсем бэр! аннан кашкан, муннан кашкан сумырайлар екен. Сол он адамныц (алтауы орыс, TepTeyi казак) 6ipeyi де же иди материал бере алмады. Арасында 6ip эйел де болды. Аты-жеш, умытпасам Руфа Сейфуллина едг 03i татар ма, элде шала казак па тусшшаз. 03i орысша жазады екен. Соны кеп тузетш жур!п жарты жылга шьщадык. Шынын айтканда anri журналистсмактардыц ауыртпалыгы 61зд1ц бурыннан icTen келе жаткан мыкты журналистерiмiзre Tyci i. Солар: Нурсул тан Жун1сбаев, Дмитрий Зенков, Bep/ii Сальщбаевтарга TycTi. Солар аналардыц материалдарын тузетш 6ip эуре болса, ездер1 тынымсыз жазып ею эуре. Тентекбаев деген 6ip журналист маган 6ip кушак макалаларын KepceTin мактанган. 1с жуз1нде 120
колыпап тук келмейтш нашар журналист болса, екшипден, жалкаудыц жалкауы болып шыкты. Макала жазудыц орнына боска сейлеп, тшт! анекдот айтып уакыт етюзгетмен турмай, баскаларга да кедерп жасап журдь Сонда мен оларды шетшен жумыстан куа берд1м. Сонымен катар мектеии жаксы б т р - ген жастарды жумыска тартып, уйрете бастадым. Сейтш, эде би кызметкерге, корректорга, оныц кемекппсше (подчитчик) жастарды жаппай алып, api жумысты журпзд1м, spi жас жур- налпстерд1 кэд1мгщей окытьш, уйрете берд1м. Осылай 6ip жылда ект редакцияга 18 жпчт пен кызды жумыска алыппын. Олардьщ эдебиетп суйетшдер! немесе институтта сырттай окитындары да болды. Оймде бухгалтер болып icTen журген Хасан Казмухановты эдеби кызметкер ет!п алдым. BmiMi 7 класс екен, оны кепта мектепке окуга Tycipin, газетке материал жазуга уйрегпм. 03i талантты ж ш т екен, казакша да, орысша да жазып, тесел in Kerri. Оныц устше эуеской фотограф екен. Ол 6i3re TinTi жаксы болды. Оныц cyperrepiH газетке унем1 басып турдык. Сол сиякты Элжан Обшов та он жылдык 6i- л1м1мен кел in. корректордан бастады да жаксы журналист болып шыкты. Сонымен 6ipre езше подчитчик болып ютеген кызбен тш табысып уйлендкОлардыц тойын (Комсомольская свадьба) букш коллектив болып жасап, отау етш шыгардьщ. Элп ецшей шалагай (орысша шалапай) журналистерден 6ipTe- 6ipTe кутылып, жаксы журналистерд1 жинай бастадьщ. К,азак- ша редакцияга акын Нурсултан Эл1мкулов, болашак жазушы Мухаметжан Етекбаев, \"Социалистнс Казакстан\" газетшщ болашак Tminici Алтынбек Жолдасбеков, болашак жазушы Бостан Аккожаев, тагы баскалар келш, ra3erriH жумысын кыздырып ж!берд). К,азак мектебшде казакша окып б т р ге н TypiK жнптер1 Бэд1р Нуриев, Мустафа Насиповтар да б1здщ редакцияда гстед1. Бэ;цр акын екен. Казакша елещц жш жазып турды жэне 6ip поэма жазды. BipaK оларды итап eTin шыгара алмады. Шынын айтканда, кецес баспалары оны TypiK, айдалып келген деп баспады. Мустафа университета казакша 6iTipin, мугал1м болып кетп. Кешн мен аудандык партия комитетшде icTen жургешмде оны мектеп директоры eTin койдым. Жаксы icTen журдь Бэд1р де, Мустафа да ерте кайтыс болды. Алтьшбек 6i3re жогары бшм1мен, мектепте мугал1м болып 121
журген жершен келдо. Ол атакты жазушы Сэу1рбек Бак- бергеновтьщ бажасы екен. Екеушщ эйел1 де галым Шамгали Сарыбаевтьщ кыздары. Csyip6eKneH бурыннан таныс ед!м. Эди ага Шэршов таныстырган. Ецщ Алтынбекпен танысып, уй- ншмйзбен араласьш журш Сэу1рбектщ бажасы екешн бшд!м. Алтынбек Нурбикештщ жаксы керетш кайнысына айналды. Б1здщ газетте eKi-уш жыл icT en , журналистикага жаксы те- селгеннен кешн Csyip6eK оны \"СоциалистаКазакстан\" газетше эдеби кызметкер етш ауыстырды. Одан кеп кешшей Шымкент облысына lin m i болып Kerri. Сол жерде коп жыл ютеп, атак- дацкы дуршдеп шыгып турды. Б1рпеше ютап жазды. BipaK ерте кайтыс болды. Сейтш мен in газетам жас журналистердщ гана уясы бол тан жок, сонымен катар ауданныц барлык акындарыныц эде би орталыгына айналды. Б!здщ газетте 1958-1963 жылдары Нурсултан Эшмкуловтыц, Бостан Адкожаевтщ, Куатбек Бо- киннщ, Кунтай Досымбекованыц, Сагида Fалиевнаныц, тагы баскалар бес-алты акынныц елецдер1 жш жарияланып турды. 1960 жылдардыц басында Хрущевтщ облыстар мен ау- дандарды сапырылыстырып, облыстарды таратып, крайлар (елкелер) курганы, аудандарды быт-шыт етап, селолык, ен- д!рютак аудандар курып, газеттерд! eKi-уш ауданга 6ip-6ip га- зеттен калдырганы белгш. Сонда Одак бойынша мыцдаган бшмдц тэж!рибел1 партия, кецес кызметкерлер! жумыссыз кал ды. Bis/iin облыста да сондай сапырылыс болды да Жамбыл, Каскелеи, Балхаш аудандары ушш 6ip гана газет калды. Газет ею талде шыкканымен уш ауданныц ондаган журналпстер} жумыссыз калды. Сол уш аудан уппн шыгарылатын газетой аты \"Ленинское Знамя\" болып аталды да, аударма газет бол ды. Редактор болып, облыстык 6ip газеттщ кызметкер1 Эукен Жайлаубеков деген журналист келдь Ол езшен 6ipre б1рнеше журналист алып келш, 6ipeyiH Суният Тшеукуловты орысша газетке езшщ орынбасары етап койды. Казакша аты \"Ленин туы\" деп аталды. Мен казакша газет бойынша орынбасар болдым. Жайлаубеков еш жерде басшы кызмет аткармаган екен жзне аудандьщ газетте де ютемеген. У ниверситет б т - piciMeH облыстык газетке орналасып, соныц улпсш алган, макалаларды соныц улгшмен кесштш, шалкытып, улкен етап 122
жазып кояды да оны газетке сыйгыза алмай элек болады да журедь Екшппден, басшы болып кермегещцктен елмен карым- катынасты бшмедо. Кебше буйрьщ айтумен, з1ркшдеп урсумен болды. Ушшппден, 63i менмен, еркеюрек екен, еппамнщ жен C03in тындамады. Редакция кызметкерлершщ епщайеысымен Tin табыса алмады. Тертшппден, арак, iniyfli, басы ауган жакка KeTin калуды, кецш кетерш, ойнап-кулуд! ете жаксы унатады екен. К^ызметй кабылдап ала салып, б!зге, аудандык; газеттщ бурынгы кызметкерлерше мурнын кетере сейлед! жэне 6i3- дщ жазганымыздан бурын ездершщ жазгандарын жариялап журдь Сейтш, б!зд1 менен бастап, бэр1м1зд! кемспе бердЕ 0з- дершщ жазгандарын окып карасам б1здшнен элдекайда на- шар. Одан соц к;ате ж^бере бередк Мен лезде Жайлаубаевтыц езшщ жазганынан бастап кдтелерш керсетш, сынап тастадым. K epniin турган кателерден тайсала алмады, ундемей мой- ындады. Осылай б!з esi М1зд1 айкын керсете бастадьщ. Тагы б!рде 6i3re облыс су жаца \"Волга\" машинасын берген. Эукен оны милицияга TipKeTin, HeMip алудыц орнына MiHin алып, сайрандады да кетп, Жалгыз кетпей Ишутын деген журналист бар едй ол да ш кещ ц жаксы керетш, соны ала кетш, 6ip жен жок болды да кетп. Сейтсек олар HeMipi жок машинамен Тал- дьщорганга кетшть Жолда Тле езешне шомылып, арактарын iuiin, бальщ аулапты. Оны маган шофер1 айтты. Ол менщ жаксы керетш сырлас ж итам едг Ол жасырмай бар шындыгын айтты. Жайлаубекев TinTi iinin алып, рульге ез] отырып, айдап журш таска согып, 6ip жактагы фарын, децгелектщ кабын кираты т ы. ©здер! зорга аман калыпты. Одан соц кун сайын баспахананыц эрштерупп, линотипист кыздарына маза бермейдг Казакша жаксы б!летш 6ip орыс кызы бар сд i. сол кел! и жылап турып айтып салды. Осыныц бэрш бш п, ecTin алдым да, Эукеннщ кабинетше оцаша KipjijMде, жайлап турып, ютеп жургендершщ ospi дурыс емес екенш айтып, байкап журуш ескертпм. Ол ундемей тыцдады да, еш жауап бермедь Мен оныц кыздарга ™ icin жургенш айткан жокцын. Жайлаубеков мен in айткан сездергме кулак аспады. Элп Ишутинмен, Тшеукуловпен imin, Tim i Алматыныц ресторандарына дешн сайрандап жургенш маган шофер айтып турды. Эукенге оцаша Kipin тагы 6ip-eKi рет айтып ескертпм. Тыцдамады. Ол ойласа керек, оган ешктм 123 L
жаза колдана алмайды, \"обкомныц газетшщ редакторымын\" деп сенед! екен. Газет шынында да облыстык партия комитета- нщ ауданаралык газета болатын. Менщ сездер1мд1 тукке турмай- тын сандырак деп есептесе керек. Сонда мен обкомныц партия уйымдастырушы (парторг обкома)Ракымжан Макашовка бар ып айтуга мэжбур болдым. 0йткеш Жайлаубеков ecipin Keiri. Аудандык партия комитеттерше багынбады. 0зш комуниспш, мына icTen жургендер1м комунистак атакка дурыс емес деп ойламады. Ракецмен осы жолы жаксы таныстым. Ол Kicmi мен сыр- тынан бурыннан бшетшмш. Ол Каскелец ауданында бурын icTereH. Осы жолы Нарынкол ауданыньщ 6ipiHini хатшылы- гынан облыска ауысып келген. Казак КСР Жогаргы кецесшщ депутаты. Ракец MeHi укыпты тыцдап алды да: - Жарайды, - дед1, - мен ертец сендерге барамын. Сонда Жайлаубековпен сейлесемш. Ертещне Ракец редакция кецсесше келд]' де, редакцияныц комунистер1н тугел шакырып алды. Одан соц Жайлаубековтан редакцияныц жумысы туралы баяндауын сурады. Жайлаубек ов б1рденелерд1 айтып, редакциядагы накты жагдайды айта алмады. Одан соц меш тургызды. Мен кешеп Макашовка айт кан кемшшктерд! айтпай, редакцияныц газет шыгарудагы кем- шшктердь жоспар орындалмайтынын, кызметкерлерде тэртш нашар екен!н айттым. Тшеукуловты (орынбасар) тургызып едк оныц eci шыгып Kerri, ешнэрсе айта алмады. Ойткеш ете коркак, ез iciHe сешм- ci3 екен. Баска ешюм свйлемедг Сонда Макашов турды да: - Жолдас Жайлаубеков, - деп таке редактордыц езшен бас- тады. - Мен с!здщ ютеп журген ж оназ icTepinis туралы жаксы бшем, ci3 машинамен саяхаттауды жаксы коред]' eKeHci3. Iотедi екенс1з. Кьпметкерлер;п баскарып, тэртш орнатудыц орнына, 03ini3 тэртшта бузады екеназ. Сейтш ci3 комунист екетщзда, редактор екешщзда естен шыгарыпсыз. Ескертемш, бупннен бастап барлык былыгыцызды койып, редакцияда тэртш орната алмасацыз, мына кемшшктервдзд! жоймасацыз, ертец кайдан келдпцз, сонда кетесв. Жай гана кетпейстз, парт билетащзд1 тастап KeTeci3. Ci3re TyciHiKTi ме? 124
Менщ касымда отырган Сунияттыц eKi Ti3eci калтырап, боп- боз болып, есецпреп калды. Жайлаубеков селк-селк erin терлеп Kerri, \"TYciHiKri\" деп yni зорга шьщты. Бул сезден кешн Жайлаубеков мулде баска адам болып шьщты. Газетке шындап басшыльщ ете бастады. Макала жа- зуды (кыска api магыналы eTin) бгзден уйрецщ. Сонымен катар б1здщ журналистердщ (Ж утсбаев, Казмуханов т.б.) та маша журналистер екенш мойындады. Суният болса (орыс газет! бойынша орынбасар, шын мэшнде, редактор) орысша материалдарды редакциялап, тузете алмады. Сондыктан орыс ra3eri кешпш шыгатын болды. Оган баспахана жумысшы- лары наразыльщ 6iл/iipiгг. Tinri шу шыгарьш журдь Сонда Илеукуловка мен, Зенков екеум!з комектестж. Сонда барып Жайлаубеков маган алгыс айтып, менщ каби1ет!мд1, баска журналистердщ де кабшетш мойындады. Бара-бара 6ip жакка кететш болса, мен! уакытша редактор erin калдырып журдк Бул газеттщ OMipi узак болмады. Тура 6ip жыл еткенде ау дандык газеттер кайта ашылып, ауданаральщ газет жабылды. BipaK Каскелец аудандык газет! орыс тш нде, Жамбыл, Балкаш аудандарында казакша шьщты. Каскеленде орысша шыгып турган \"Ленинское знамя\" газет!и мен уш ай шыгарып турдым. Жайлаубеков акпан айында ауырып калды да, наурыз айында демалуга шьщкан. Кокек (апрель) айында газеттщ жабылатын- ын ecrin , мулдем KeTTi. Мен уакытша редактор болып icxen жургенм!н. Сол кезде Канцеляристов жаца курылган селольщ обкомныц хатшысы болып, жогарылап Kerri. Оныц орнындауакытша oipiHiiii хатшы болып Любовь Алексеевна Алексеенко калган. Мен \"орысша бшемш, орысша газета шыгарып журмш, осында редактор болып калармын\" деп зор умилен жургенм!н. Bip куш Алексен ко мен1 шакырып алып, \"6i3re орыс редактор керек\" деп карап отыр. Сейтсем сен калай мьщты болсац да орыска жакпайды екенс!ц (эрине Алексенко сиякты шовинист орыстарга). Бул сез мен!н тебемнен суьщ су куйып ж!бергендей болды. Сонда ойладым. Баска ауданга баргым келмед!, сондыктан ауданда калайын деп, жумыс сурап ед!м. Ол кезде аудандык оку бел1м! бастыгыньщ орны бос турган, соны сурап ед!м. Ол да орыстыц орны болып шьщты. Алексенко менщ ein6ip етппплме кулак 125
аспады. Анаган да орыс, мынаган да орыс керек деп отырып алды. Сонда тущлш, Te6 ipenin катты уайымдап кегли. Енд! не ютеймш деп катты толганып, тунде уйкыдан, кундп кулю- ден айрылып, дел-сал болып жургешмде жан жарым, мьщты жанашырым Нурбикеш кецес берд!. \"Канцеляристовка бар, ол жаксы адам, ол саган жумыс тауьш беред!\" деп сешммен айтты. Ертец!не ерте турдым да облыстык партия комитет!н!ц (селолык) 6 ipiHini хатшысы, е т н п ц жаксы керетш ecKi досым Петр Семенович Канцеляристовка бардым. Ол эдеттегщей кедерпйз эр! жылы кабылдап, хал -жайымды сурады. - Петр Семенович, мен жумыссыз калдым, - дед!м эцпме- нщ ток етер!нен бастап. BipaK Алексенко жумыс бермей койды деп айтпадым. Ол меш б!рден тусшд! де, угйг-насихат бел1мп-пц бастыгын шакырып алды. Одан: \"Кай ауданда редактордыц орны бос? \" - деп сурады. Ол Жамбыл ауданында редактор жок екенш айтты. \"Сол орынга Тастанбековты бекпемгз, материал- ын бюрога дайындацыз\" деп тапсырма берд!. Айтканындай- ак келес! бюрода мен Жамбыл ауданында б!р жылдан кешн кайта ашылган жаца газетке редактор болып тагайындалдым. Облыстык партия комитет! бюросыныц каулысын алып, катты куанып, Петр Семеновичке мыц да б!р алгысымды жаудырып, Алексеенкога !штей каргысымды айтып, согып отырып ¥зын- агашка келд1м. Аудандык партия комитетшщ oipinini хатшысы Аймуха- мет Мансуров деген менен ем-ак жас улкен (1917 жылгы) сом денел!, узын бойлы, ак-сары к!с! екен. Мешмен салкын аман- дасты да: \"Шаруацды айта бер?\" - дед!. Б]рден \"сен\" деп бас тап, сонда мен де унсгз обком бюросыныц каулысын берд1м. Ол унс!з окып шыкты да, каулыны устелшщ шет!не лактырып ж!берд1. Журег!м д к ете туст!. Сэл унс!з отырды да: \"Алдымен маган неге келмедщ?\" - дед!. Мен: \"Сгзд'щ ауданда редактордыц орны бос екенш бшмед!м. Облыска барып ед1м, солар айтты да, бюрода б е к гт\", - дед!м. Ол тагы 6ipa3 yucis отырды да: \"Бара бер, ютей бер!\" - дед! де ез шаруасымен айналыса берд!. Элг! кагаз, обком бюросыныц каулысы сол жерде калды. Осылай Жамбыл ауданыныц кайта ашылган газетше ре дактор болдым. Енд! редакцияныц кь:зметкерлер!н ipiKTen, кабылдауым керек. Одан соц баспахананы калыптастыруым 126
кажет. Баспаханага директор етш, облиздаттын бастыгы ез1м- нщ партизан досым К^асым Кайсенов Эбугалиев Сулеймен деген ж Ы тп ж1бердг Ол sp in терушшердк газет басушыларды ipiKTen ала бастады. Мен журналистерд1 жинадым. Нурсултан Жушсбаевты, Уэлихан Нуркасымовты, Марат Нургалиеви Кдс- келецнен оз1м ала келд1м. Акан Тургынбаевты, Макан Эм1реев- Ti сол жерден алдым. Маканньщ sfieni Шолпанды машинистка етш уйретш алдьщ. Бурынгы машинисткамыз Гулсара Эубэюр Ншбаевка турмыска шыгып Kerri. Одан соц Жумаш деген кыз ды машинистка exin уйретш алдьщ. Сол кезде тау Кастектщ ж й п Жумаш Аргынбаевты эдеби кызметкер етш алганбыз. Сейтш редакцияда ею Жумаш болды. Bip куш Мансуров телефон сокты. \"Акжолованы кызметке ал\", - дещц. Мен оны ала алмайтынымды айттым. Ойткеш К,анымбуб1 жогары 6i- niMfli болса да тук жаза алмайтын. Оны 1962 жылы сынап керген Жайлаубеков жумыска алмай койган. Мен: \"Алмаймын, ол журналист емес\", - деп тусщщрш едам. Мансуров: \"Эй, 6ip эйел гой, орталарыцда журе берсш\", - деп буйрьщ бермей, наз айткандай болды. Содан соц кызметке ала салдьщ. Ал ещц Акжолова сейлегенде оте шебер, майын тамызып ж!беред1 Bip- ак сол ойын кагазга xycipe алмайды.Сонда Нурсултан Жушсба- ев: \"Тэте-ay, осы сайраганыцды неге кагазга жаза алмайсыц?\" - деунн едь Одан соц Касым Заманбек Жэкенов деген ж т т п ж1берд1 03i Кыхайда Пекин университета, Пекиннщ жогары пархия мекхеб1н б т р ге н екен. Араб эршмен жылдам жазады. Кириллицаны зорга жазады. Жалпы журналисхикадан хабары жок екен, оны да Акжолова сиякхы Нурсулхан тузетш отырады. Парадокс: газетке жуз жолдык макала жаза алмайхын сол Заманбек жазушы болып шьщхы. Роман, повесхерден 6ipHenie ютап жазды. BipaK сонша жаксыльщ icxereH маган 6 ip юхабын да сыйлаган жок. Кешн Алмахыга ауысып кехкенде 6ip рет те сэлем берген жок. Сол редакцияда б!рнеше жьш icxen, та- лай жЫтхерден кемек керсе де 6ipeym e де рахмех айгкан емес. Мундайды орыстар \"эгоисх\" дейдь Заманбек маркум сол \"эгоисхщ ец улкен!\" болахын. Уэлихан Нуркасымовхыц 3-ак класхьщ бшм! бар едь Сол бинм1мен элп Заманбекп жэне баска жогары бшмд! жур- налисхерд! жолга тастап кететш. Уш цифр (сан) берсец, содан 127
уш бет мак;ала жазатын аскан талант ед!. BipHeuie 6ip актш пьеса жазып, Талдыкорган театрында койгызган. BipaK катты iuiKiin ед1, нагыз алкаголик болды. Оны Алматыга ез1м апарып уш ай емдетпм. Содан 6ip жыл iшпей журд1 Тамаша адам болды. Амал не, шолдед1м деп сыра inie бастады да кайтадан сол эдетше басты. Акыры содан елдь Енд! редакция мен баспахананыц уйш жацадан тургызу ке рек болды. Оны Канцеляристовтыц кемепмен облыстык каржы бел^уп бердк 200 мыц сом екен. Ол редакция мен баспахана салуга жетпейтш iн курылысш ылар айтты. Сондааудандыккецес терагасы Тимофей Курганский e3i аралап журш, темею сарайын тапты да, соны берд!. Кдбыргалары ipi-ipi таспен каланган, тобес! камыс шатыр. Тимофей сумырай (казакша ете жаксы бшетш сумырай) сол сарайдыц iuiiH жендеп, белмелер жасауга сол акша жетед! деп курылысшыларды ж!бердь Сол акша шынында да б1рнеше белме (редакцияга ею кабинет, баспахана- га уш белме жасап бердь Оган баспахананыц машиналарын, 6ip линотип орнаттык. Енд! icKe KipiceftiK десек электр жел!а iniiHe тартылмаган. Оны тартайык десек электриктер смета керек деп отырып алды. Сметаны Алматыныц 6ip мекемей б!р ай жасады. Олар 20мыц сомды кагып алды. Енд! сол сымды кабыргалар аркылы тартуга, машиналарга жалгауга тагы 40- 50 мыц сом керек болды. Ол акша б1зде турмак ауданда да жок болатын. Облыстык каржы белгмше бардым. Олар облатком айтса берем1з дед!. Облыстык кецес терагасына барып ед!м, ол орынбасарына ж!берд!. Орныбасары Еазиз Боранбаев екен. Онымен 1937-1938 жылдары Талгардагы ауылшаруашылык техникумында 6 ip re окыганмын. Ол 4 курста мен I курста окып журш Комсомол уйымын баскарганбыз. Ол комитет хатшы сы, мен бюо M ynieci болгам. Fa3из мен! умытпапты. Жылы кабылдады. Техникумдагы кундер1м!зд1 еске T ycipin, Kynicin алды к. Акша туралы айта бастап ед!м, Газиз жалт берд!. \"Ондай акша жок, бере алмаймын\",-дед1. O pi-6epi айтканыма кенбеген соц Казак КСР министрлер кецесшщ бел!м бастыгы Эйт!кеш Тойганбаевка бардым. Ол Боранбаевка телефон сокты да маган акша oepyin тапсырды. Разизге келсем, ол одан api кырсыгып, \"Акша жок!\" деп терю айналды. Сонда мен де ежеттешп, ка- бинет!ндег! б!р жайлы диванга жайласып отырдым да, \"Акша 128
бермесен мен бул жерден кетпеймш\", - деп жантайып жатып алдым. Газиз унЫз. ез жумыстарын icTen отыр. Анда-санда шырылдаган телефонмен сейлесш кояды. Менщ eici кез1м сонда. Bipece кисайып жатамын, 6ipece басымды кетерш отырамын. Bip сагаттай уакыт етп. Акыры маган тура карал, кутпмаред1 де: \"Эй, сен 6ip кырсьщ екенсщ, экел кагазыцды!\" - дед1 Мен ушып турдым да, кдгазымды берд1м. F азиз оныц буршына \"Зав. облфо перечислить 40 (сорок) тысяч рублей для окончания строительства здания Жамбылской редакции и типогрофии F.Bop...\" - деп кол койды. Се игл де облфога 03i телефон сокты. Оган менщ баратынымды айтып, акшаны Te3ipeK аударуды тапсырды. Кагазды колыма 6epin турып \"Ваягы комсомолда- гы жумыстар eciMe тусш, саган кевдйм ауды. Табыска жет!\" - деп кулш колын бердь Мен де оган алгысымды жаудырып, коштасып шыгып кетам. Осылай жаз бойы шапкылап журш, ез)м прораб, 03iM экспе дитор бола журш редакцияныц кецсесш де, баспахананыц бел- мелерш де салып тольщ 6ixipin, Kipin алдьщ. Ецгц газета мьщтап колга алдым. Совхоздарды, колхоздарды жш аралап, ауданмен жаксы таныстым. Озат шаруашыльщтар, озат малшылар, жаксы адамдар туралы, олардыц тэж1рибелер1 туралы арнаулы беттер, кос беттер берш турдьщ. Гяздщ бул улпм4зд! облыстьщ \"Коммунизм туы\", \"Лениншш жас\", тагы 6ip орысша газет мактап жазды. Сонымен катар газет бетшен орынсыз, жаттанды сездер- fli мулде ысырып тастап, таза эдеби тшмен керкем свздермен шыгарып турдьщ. Осылай газе'тпз облыс бойынша алдыцгы катарлы га- зеттердщ 6 ipi не айналды. Оган редакцияда icTen журген жур- налистер1м Нурсултан Жунюбаев, Акан Тургынбаев, Уэлихан Нуркасымов, Жумаш Аргынбаевтар белсенда турде улес кос- ты. BipaK осыныц бор! аудан басшысы А.Мансуровка мулде керптбедк оныц Keprici де келмед1. Ойткеш мен оныц калама- ган Kicici болып шьщтым. Ол MeHi редактор реттнде турмак, адам реп нде кабылдамады. Мен Жамбыл аудандык \"Екшщц ецбек\" газетшде редактор болып 2 жыл 5 ай ютегенде Мансуров MeHi 6ip рет те шакырып, жумысым туралы сураган емес. Оныц 129
устше меш аудандьщ партия комитетшщ Mynieci етпт сайламады. Аудандык, кецестщ депутаттыгына да сайламады. Оньщ ececiHe мен1 партия активтершде, пленумда езшщ шабармандарын айдап салып, жала жауып, сынатып отырды. Bip совхоздыц директоры К,алибеков дегеннщ жумысындагы кемшшктерш газетте сынап жазып едк, Сол Кдлибеков б!зд! (MeHi) женсЬ, жала жауып сейлеп, сынады да журдг Ещц сол жонын керсетш, маган айбат шепп журген са- базыцныц сырын Алматы облыстык партия комитетшщ идео логия женшдеп хатшысы Энуарбек Хавдмжанов байкамай айтып салды. Ол былай болды: К.АТУ Э Щ Т М Е Н Щ ТАТУ ШЕШ1М1 1965 жылгы кектемде катты ауырдым. Асказанымда гастрит ауруы кабынып, ауруханага тусйм. Емделш, тэутр болып шьщкан соц дэркерлер курортка барып емделсец жак сы жазыласыц деп кецес бердг Жолдама 1здеп, сурап эр жерлерге барып ед1м, табылмады. Keft6ipeynepi бар болса да бермедь Жамбьш аудандьщ газе пнщ редакторы ед!м. Ол кезде партияныц кемеп ец аз тиет'ш адамдары журналистер бола тын. Ал аудан журналистерш TinTi жауапты кызметтерге де коспайтын. Сейтш еш жерден курортка жолдама таба алма- ган соц облыстык партия комитетше бардым. Оныц идеология женшдеп хатшысы Онуарбек Хащмжанов деген K ici едь Кабинета масаты кшем теселген, жалтыраган улкен де сэн- fli столдар, орындьщтар койылган, жайнап турган кец белме. Сэл толкып, журексше K ipin келемш. Хатшы кою калыц ша- шы тугелге жуык агарып кеткен, курек Tici epuiHCH кайкая шы- гыцкырап туратын, бадырак кез, жука, акшыл сары Kici екен. Мол келемд1 улкен столынан айнала шыгып, маган карсы жур- д1 Бул к ш ш е й т д к пен карапайым 1зеттщктщ белпсшдей кершдг, imiM жылып, куана амандастым. Тек бул гзегплк мен aты-жeнiмдi атаганша гана жетта. Аты-жешмд1 ести сала ак шыл тарта бастаган кою сабалак касы урей шаша топталып, кабагы катты шытылып, epHi жыбырлап, кез! шатынап Kerri. Жарьщшактана шэцкшдеп шьщкан даусымен бастырмалатын сейлей жонелдг 130
- 0 ! 0 ! 0 л п гастролер редактор сен екенсщ гой, тук б т р - мей машинамен шапкылап журетш бездельник сен екенсщ гой! Шалкылап журш газеттщ калай шыгып жатканын бишецда деп ед1 Узынагашка Keniin кел п а келмейдк онда тургысы жок деп еда. Колынан еш нэрсе келмейда, кабшетт жок деп едк сол \"герой\" сен екенсщ гой! Соншама жылдам кубылып, соншама шапшан сейлеп, тез озгерш калган адамныц бул ici тацдандырумен катар, ызамды да кел'пре бастады. Алгаш \"ci3\" деп амандасып, i3eT бщщрген бастыктьщ кашан \"сен\" деп урса бастаганын бащамай да ка- лыппын. Кулагьшажетш, миыма мргеш ылги 6ip дерею сездер, кайдагы 6ip мен !стемеген кшэлар мен айыптар. Бар лас пен кокыс мен1ц басыма актарылып куйылып жатты. Бар тез1м|'м- д1, шыдамымды жинап, не де болса аягына дейш тындап, акыр соцын бшешн деп отыра берд1м. Bip кездер] толастап, басыма ен жаман деген эпитеттермен толтырылган \"мшездеме\" аяктал- ды-ау ameyip. Бул кезде менщ де бар зыгырданым кайнап, ежетсМм eprnin, кайратым шындала бастаган. Бар ашу-ызам мына ластьщ бэрш менщ басыма yin п-толп отырган бейбакка емес, осынша епрп< пен жаланы осыган жетмзген кара ниет, арам адамга багытталып кета. Ол толастап, сэл тына калганда: - Ci3 айтып болдьщыз ба? - деп сабырымды мыктап сактап, жедел сурап калдым. Ол ундей алмады. Мен сез1мд1’ жалгай берд1м. - Ci3 осы айтып отырган, MeHi барынша юнэлаган сездер- fli кайдан бпгдпнз? Ci3re муныц бэрш гам айтты? Крльщыз- да менщ дэл сондай \"бездельник\", \"гастролер\", тук бшмейтш тулей екешмдт аныктайтын, дэлелдейтш документвдз немесе oipeyviin жазган арызы бар ма? Менщ сондай жаман адам, тукке турмайтын редактор екешмдо немен дэлелдейстз? - Райкомыц айтты... - де/й 6ipa3 уназдистен кешн Хакш- жанов. BipaK элп екпш, элп каркын бэсецс!п калды. - Кепйрщз, - дед1м мен екшшмда удетш, - райкомда 25-30 адам бар. Соньщ oopi келш айтты демеказ бе? Уназдж. - Жарайды дейш, - мен тагы сейлеп кетам, - райком айтсын-ак. Сонда ол райком сондай \"бездельник\", \"гастролер\", \"тук бтрм ейтш \" редакторды осы уакытка дей! п неге устап 131
отыр екен? Жок, ол райкомньщ бюросы, пленумы жок па екен? Элде бул редактор сол бюрода, пленумда каралып, кабылдаган каулыларын орындамай жур ме екен? Элде сол райкомныц бул редакторды бюрода, пленумда караута шамасы келмей жур ме екен? Осындай нактьшы факт!лерinis жок болса, колыцыз- да нактьшы документ! Hi? болмаса, ал ондай документтердщ болуы мумкш емес! - Ci3 мына улкен басьщызбен улкен уй де, жогары кызметте отырып, осыншама жаман сездерд! айтып, меш калайша кшэлап отырсыз? Кепнрццз, сыпайылап айт сак, 6ipeyflin eceriH ci3 кайталап отырсыз. Аржагын айтпай-ак кояйын, езпцз уятка калдыцыз. Хатшы ауыз аша алмады. Б!реудщ ауызша айтканын кай талап, меш басып, тукыртып аламын деп ойлаган. 03i жецшш, сез таппай калды. К,ысыла бастаганы бай калды. fler6 ipi кашып, кыпылыктап, орнында отыра алмады. BipaK ол - хатшы, куш сонда. Жещлд1м деп мойындау уят. Сондьщтан: - Bapi 6ip ci3 (ещн \"ci3\" деп калыпты) оз орныцызда емес- ci3... Б1здщ кызметкерлер де с!з туралы жаман пшрде... - дед! ол зш тастап. - Bspi6ip олардыц да дэлел! жок! - дед1м мен де батыл унмен. Ол тагы унс1з калды. - Солай-ак болсын, - дед1м мен уназдцсп бузып, - мен шыгарып отырган газет туралы жаман niKip айттыцыз. Cis ол п т р щ з д ! кандай фактпе, кандай дэлелге суйешп айтып отырсыз? С1здщ колыцызда менщ газет!мд1 талдап, сьшаган жаман жагын атап керсеткен материал бар ма? Ондай материал жок! Болуы да мумкш емес! Олай болса ci3 ол газета озщн окымай, колыцызда ешкандай дэлелinis болмай турып оны калай жамандайсыз? Екшпццен, мен шыгарып турган газет туралы облыстык \"Коммунизм тацы\" газет! уш рет, республикалык \"Социалиста Казакстан\" газег! 6ip рет, \"Лениншш жас\" 6ip рет мактап, букш республикага жария erri. TinTi 6ip орыс газет! де мактап макала жазды. Сонда солардыц бэр! \"гастролердщ\", \"бездельникт!ц\" газет!н мактаганы ма? Ci3 осы газеттерд!ц бэрш окымагансыз ба? Жок, окысацыз да, \"бэр!б!р сен ез орныцда емессщ\" деп каралай салгыцыз келд! ме? Дэлелд! сезге мьщтап жец!лген хатшы ыцгайсызданып, 132
столдагы кагаздарын колымен сыйпалап, кыбыжьщтай берген соц мен эцпменщ бетш бурдым. - Жарайды, Энеке, - дед!м мен, - бул эцпмеш кешнге кал- дырайык... Жэне ci3 меш шакырган жоксыз гой? - Жок, шакыргам, жок, - дед! хатшы. - Ендеше cisre мен взш келд1м. Ал ез! келген юсщен (\"Мэдениетп адам\" деп айтып кала жаздадым) жен сураушы ед!. Кандай шаруамен келгенiH битупп ед!. Ci3 б!рден урса бастадыцыз, —дед1м. Ол да осы 6ip киын жагдайдан калай кутыларын бшмей отыр екен, жулып алгандай: - Айтыцыз шаруацызды! -дед!. - Мен катты ауырып ею ай ауруханада жаттым. Ka3ip де жаксы емесшн. Дэршерлер курортка барып емделсещз, жак сы жазыласыз дейд!. Ал курортка путевка жок. Eni6ip мекеме бермед1. Кемектесщз. Асказаным ауырады. Соны емдетешн, санаторийлардыц 6ipiHe путевка алуга кемектесщз. Mine бюллетешм, - деп кужаттарымды корсетам. Элг!нде гана мен! жок кылып ж!берг!с! кел!п з!рк!лдеп от ырган хатшы улкен ала кезш жарк етюзш алды да 6ip сезге келмей телефонныц туткасын кетерд!. Б!реумен сейлест! де мен!ц аты-жетмд! айтып, дереу жэне калаган санаторийдщ 6ipiHe путевка беруге буйрьщ берд!. Осылай жогары мэртебел! ызгарлы юсщен енмнен eTin, суйепме жегкен ауыр жала, киянат сездерд! 6ipiHmi рет жиырма жылда естш, оныц есесше одактагы тамаша курорттардыц 6ipi Моршин санаторшне жещлджпен путевка алып журш кегпм. Сейтш, басы ете катал басталган эцг!мен!ц аягы осылай тату шешшп, мен курортта жаксы емделш, кец!лд! дем алып кайттым. Енд! элп есек пен жаланы быксытып, ардакты Эне- кещц уятка калдырган азаматпен ашык, эр! катты сейлесу керек едь Ойткен!, ецмешмнен етш, суйепме жеткен мына сездер туралы бетше тура айтып, ]'ш[мдеп шер!мд! шыгарып алуым керек. Сондыктан, сол дэудщ оз!не юруд! мьщтап шешт!м. KipeTiH уакытты да тацдадым. Кунд!зг! сагат 6ipre он минут Калганда, кабылдау белмес!не келд!м. Хатшы кызга: \"Мен бастьщпен оцаша сейлеспекп!н, ешюм- 133
Д1 ю р п з б е !\" -д е / н м . EciKTi баты л аш ы п, ш ам ам келген ш е ез!м д 1 е з 1м 6epiK у с т а п н ы к кадамм ен ж акы н к е л т : - Сэлеметслз бе? - деп амандастым. - Ей, сэлеметсщ бе? Ей, хал жаксы ма? Калай демалып кайттьщ? - дед1 Мансуров. Былай карасац, дурыс сиякты. Сенщ хал жагдайыцды кэд!м- ri адам сиякты сурап жатыр. бткендеп Хаимжановка жетызген лас эцпме, маган жакдан кара куйе болмагандай... - Мен свбен, - дед1м батылданып, - ашык сейлесешн деп ед!м. - Из, сейлесешк. Айта бер, ол не, ей?! -М ен демалыскакетер алдында, - деп бастадым, -Хаюмжанов жолдаста болып ед1м. Ол Kici мен! б1рден, сен \"бездельниксщ\", \"гастролерсщ\", \"¥зынагашка кошin баргьщ келмейдГ1, \"газетщ жаман шыгады\", \"ез орныцда емессщ\" деп ауыр кшэ такты, ткелей жала создерд! айтып, мен! катгы жэб!рлед!. Сонда мен ол клсщен: \"Осьшьщ бэрш ci3re к!м айтты?\" деп сураганымда, \"райкомьщ айтты\" деда. Енд! мен сол создердi ол Kicire им айтты? - деп свден сурагалы келт отырмын. - Соныц бэрш мен айтты деп ойлайсьщ ба? Жок. Бул ту- сшюпеушшк шыгар. Мен сен туралы епшмге еш нэрсе айткан жокпын, - деп, б!рден жалтарды Айекец. - Онда мен Астемеген icxi, бвдщ imKi шаруамызды обком хатшысы nicKen б!лед! ме? Мен унйз журмш, сондыктан, \"мен гастролер болып журмш\" деп мен оган айткан жокпын гой. Муныц бэр! ci3 бен мен гана бшетш шаруа емес пе? Соньщ бэрш менщ сыртымнан айтып, жамандаганша ез!ме неге айтпадьщыз? Егер мен сондай бездельник болсам, колымнан тук келмейтш болса, газет!м жаман шыгып турса, онда неге бюрода карап, жаза колданбадьщыз? Егер менщ жеке басым унамаса, редакторлыкка жарамасам, орныма баска адам алгыцыз келсе, ез!ме неге тура айтпадьщыз? Онда мен 6ip минут та турмас ед1м. Енд! оньщ бэр!н ютемей, мен! жер табандата жамандаганыцызды, мен ютемегенд! !след! деп каралаганьщызды калай туйнуге болады? - деп 6ip токтадым. - Ей, мынау 6ip ыцгайсыз ic кой. Мен епшмге сен туралы ешнэрсе айткан емеспш. Баска oipeynep б1рдеме деп журмесе... - деп Айекец мщпрлеп калды. 134
- Онда к1м? — деп мен ершелене туепм. — Дастихунов па? Ол стзден озып ешнэрсе айтпайды. Аузын ашуга стзден коркады. Брянцев пе? Ол, б1рпшпден, казакша бшмейдк оньщ газетте жэне менде шаруасы жок;. Екшшщен, ол екеум!з дос- жар адамбыз, 6 ip re журем!з, riпи 6 ip re арак imeMi3. Ондай ойы болса, ол менщ очше жеке айтар еда. Сонда Хаюмжанов сиякты айбарлы Kicire мынадай сездер/п айтуга с1зден баска ептамнщ батылы жетпейдК Айтыцызшы, Ызге м е т жамандау не уппн керек болды? - Ойбой... Сен катты кеттщ гой. Тш н терецдеп барасыц, - деп Мансуров зщцешп барып, басылыцкырады. - Ашуланба... Менде ешкандай баска nirap жок. Бул 6ip тусшюпеушшк шы- гар... Обком хатшысымен сейлесешк, анык-каныгын бшешк. - Жарайды, - дедгм мен де эцпмеш ары жалгап, - солай- ак болсын. Обком хатшысы дурыс айтпаган шыгар дешк, сонда Ыздщ мен! аудандык партия комитенте осы кунге дейш сайламаганыцызды, аудандык кецеске депутаттыкка ус- ынбаганыцызды калай тусшуге болады? Жок, аудандык газет аудандык партия комитет]шц органы емес пе? Редактор ау дандык комитетнц номенклатурасы емес пе? MiHe, осы созге келгенде \"дэудщ\" аузы ашылмай калды. EKi жак суйеп шыгыцкы аксары бетше сэл кызыл жупрш, ещ кубылып KeTTi. Мен шабуылды удете туспм: - Маган тиесш пэтердн райком кызметкерше 6epin: \"Cchi'h машинац бар гой, 33ipnie журе тур, келес! кезекте саган беремш\" деген ci3 емес пе еднцз?! Кешн уй жок болып, менщ Keinin KejiyiM мумк1н болмай калган соц обкомга жамандау оцай болды гой. Осыдан кешн обкомга меш ci3 жамандамады деп калай сенемш? - Жок, жок, олай емес! - деп Айекец сэл ойланып, сылтау тапкандай болып кайта сеютедк менщ сен туралы жаман ойым жок. CeHi аудандьщ партия комитет! не сайлатпаган обкомныц кейб1р кызметкерлер1 едь Пэтер жайлы да осында б1реулердщ co3i болып ед,1'. Сен к о ш т келмещц деген солар болатын. Енд1 Komin келем десец пэтер болады гой. Онда турган не бар? Шындыкты мойындау, эдш н айтып,агынан жарылу жок. Тагы да сол \"обкомныц кейб1р адамдары\", \"осында б!реулердщ 135
ce3i\" деп сыйпактады. Б1ршщ атын атамайды. Ойткеш ондай адамдар жок. Эцпме осымен 6 irri. Менin де шнмдеп uiepiM шыгып, жецщцеп калдым. - Кепйрщз, сгз бастъщсыз, мен карамагыцыздагы багыныш- ты адаммын. Сондьщтан, б!з 6ip-6ipiMi3re сешммен карауымыз керек. Ci3 маган сенбесещз, мен йзге сенбесем, жумыс бола ма? Ал сешм уялату йздщ колыцызда. Спден отшемш, 6ip- 6ipiMi3re сешммен карайьщ. - Жарайды, - дед1 Мансуров, - бул эцпме осымен бггсш, бэр! осы жерде калсын, - деп кул1мйреп маган колын созды. Екеум1з кол алыстьщ. Бул эцпмеден соц коп кешиспей болган партия конферен- циясында меш пленум мушей етш сайлады. Аудандьщ кецестщ сайлауы болганда Шиен аулынан депутат болып сайландым. Осьшай Жамбыл ауданьшда редактор болып е й жыл, торт ай icTen, сонша уакыт астыртын, унс!з арбасу, \"майдансыз согыс\" аякталып, мен тольщ акталып шыктым. Жалпы, Аймухамет Мансуров епщашан адал кызмет ат- карган жок. Ол кайда журсе де, езш мьщты колдайтын жа- гымпаздарды, суьщ колдыларды, арак кумарларды жанына жинайтын, оз1не карсы келгендерд], ппт! карсы келмесе де, мен сиякты унамагандарды куып шыгуга, конбесе, куртып жчберуге тырысатын. Шамасы келмегендер/й обкомга, ЦК-га барып, OTipiK мактап, баска ауданга ауыстырып ж1беретш. Сейтш ауатком терагасы Курганекийд! Талгар ауданына 6ipiHini хатшылыкка HTepin ж1берд1 Ойткеш Курганский казакша жаксы бшетш едь Мансуровтыц быльщтарын кеп бшетш. Сол сиякты халыктьщ бакылау кызметкерш де солай етп. Мен! сонша елемей, osi емес, обком аркылы куып тастау уинн, Хаюмжановка жамандаганыныц oipiiiuji ce6e6i, менщ обком (Канцеляристов) аркылы ез1мшц келу1м болса, еюншщен, ез1мен 6ipre арак iujerin сыбайласы, журналистсымак Асанов- ты коймак екен. Асанов сол ш м ц т г ш е н барльщ газеттерден куылып, Кдргалы шуга комбинатыныц профсоюз бастыгы болып жур екен. Ол Мансуровты конакка жш шакырып, меш куып тастатып, е:й редактор болмак екен. Асанов ол ниетше де жегп. Мен кеткен куннщ ертецше редактор болып шыга келдк 136
Мамыр, 2012 жыл Аяул
лы жан жарым маркам Нурбикеш Оцгаркызы
Балаларыммен, немерелер!ммен 6ipre у Немере келЫм Наргис, немерем Мэлш, шеберем Диар
Карасай ауданыньщ BKiMi Кызметтес, сыйлас эрштеам Шара Канаткулкызы Шеберелер1ммен. Солдан: Аида, Диар, Тогжан, Искандер, Томирис
Мансуров алдау-арбаумен, e T ip k мэл1меттерд! шындай етш, 0TKi3in журш, \"Ленин\" орденш е й рет, \"Октябрь революциясы\" орден in 6ip рет алган. Ендг ол герой атагын алу га бар айла, тэсш н icTen бакты. Сейтш ол курес бастайды. Герой атагын алу уинн аудан жоспардыц барльщ туршен (астьщ, ет, сут, жун, овощ, картой, т.б.) асыра орындау керек екен. Оньщ ш ш де сары май да бар. Сейтсе, жоспардыц барлыгы артыгымен орындалган, тек сары май тапсыру мулде орындалмай калыпты. Сонда Мансуров барльщ совхоз директорларына \"ел-ттрш, сары май тапсыр!\" деп буйрьщ бередь Олардыц калтасында май жок, сондьщтан Алматыдагы, баска калалардагы дукендерде еркш сатылатын сары майды сатып ала бастайды гой. Жэне 6ip кило, ею кило емес, центнермен сатып ала бередь Оны сатушылар облыстык \"Алматинская правда\" газетше хабарлайды. Т ш ш барып бэрш Kopin, газетке макала жазады. Сейтсе, редакциядагы 6ipey оны Мансуровка хабарлап кояды. Мансуров шапкылап журш, макаланы бастыртпайды. Тшшшщ (аты-жеш еймде калмапты) жала жапты, ейрш жазды деп жумыстан шыгартып ж1беред1 Бэрш сатып алып, осылай 1стенд!. 'Плин обкомга барады - кемек жок, ЦК-ныц кызмегкерлер1не барады - кемек жок. Сонда ол эбден туцш п, ез1нщ эр)нтес1, журналист, Конаевтыц кемекш!с1 Михайловка барады. Михайлов TinuiiHi К,онаевка Kipri3in, барльщ жайды Конаевка айтады. К,онаев Аскаровка (обком хатшысы) тапсырма 6epin, icTi жендеуд1 тапсырады. Аскаров Мансуровты бюрода карайды. BipaK Мансуров Ас- каровты, бюро мушелерше eTipiK айтып, бэрш icTen журген савхоз директорлары деп кутылады да, совхоз директорларын орнынан KiH9ci3 алып тастайды. Олардыц imiHfle Социалисток Ецбек Epi Мусин де бар екен. Олар Мусищц epTin, Конаевка барады. Директорлар Димекеце бар шындьщты айтып, орын- дарынан накактан алынганын, Мансуровтыц буйрыгын ор- ындаганын айтып бередь К,онаев бул icTi т1лнн!пн арызынан жаксы 6iTeTiniH ecKepin, Аскаровка телефонмен хабарлайды да Мансуровка катац жаза колдануын тапсырады. Аскаров об- комныц бюросында Мансуровты кайта карап, орнынан алып тастайды. Осылай \"герой\" боламын деп журш жумысынан куылды. 137
Бул эцпменщ бэрш мен Жамбыл ауданындагы достарымнан (ш ш де сол директорлар да бар) еспгем. ...Хагамжановка путевка сурап баруыма себеп болган 6ip жагдай бар ед1. Жамбыл ауданында газет шыгарамын, ушн са- ламын, одан сод газета жаксылап шыгарамын деп, шапкылап журш. катты ауырдым. Асказанымда гастрит кабынып, басымды котере алмай калдым. Дэр1герге барып ед1м. Bip казак эйел екен. Атын кешн бшд1м: Рэсима екен. Мен отырмын. Темект- ciH тартып, ары 6ip, 6epi 6ip журш, Meir i карамак турмак назар аударар емес. Арьщтау келген кара сур бетшде кушктен калган улкен тыртыгы бар, ещнен 6ip жылулык шырай бшнбейтш, TicTeHin калган сурсыз эйел, дэршерден repi кешедеп урыскак- тырыскак эйелге кеп уксайды. Bip кезде сабыр сактап, жайлап: - Ci3 мен1 карамайсыз ба? - деп казакша сурадым. Ол жулып алгандай жылдам, 9pi каткыл сейлеп: - Нечего тебя осмотреть, у тебя - рак, иди домой, лежи дома! - деп орысша сейлеп, шап ете туст1 Мен оны \"ci3\" деп сызылып турсам, ол \"сен\" деп дерем сезбен: - Сен раксьщ, сеш караудьщ кереп жок, уйще бар да, жата бер! - деп маган уюм шыгарып, буйрьщ 6epin тур. Мен айтысып жатпадым. Шьщтым да кетам. Bip кызыгы, мен оныц \"сен раксьщ\" деген сезше селт етпед1м. Алла тагала жар болып, ce3flipfli ме, эйтеутр сезше сенбед1м, корьщкан да жокпын. Уйге келш е;цм Нурбикеш: \"Дэрйер не де;ц?\" деп сурады, менщ ойымда ешнэрсе жок, \"рак дед1\" дед1м де жатып калып Cfliw, уйьщтап кетшшн. Bip кезде ояна келсем, эйел1м де, бала- ларым да ypnmcin, жылагалы тур. Балалар eci K ip in , адам бол ып калган. Турсынай 16-га, Нурбек 14-ке, Асылбек 12-ге келin калган. Bspi коркып, уайымдап тур, \"Сендерге не болды?\" деп сурасам, Нурбикеш турасын айтып, койып калды: \"Сен ещц елед1 деп коркып турмыз\" деп. \"Оны KiM айтты?\" десем, Нурбикеш: \"Сен езщ айттьщ гой, рак деп. Рактан Kici жазыла ма?\" - дед!. Тура салып, кайтадан дэрйерге бардым. Ол жок, кетш ка- лыпты. Б(шм бастыгы Фуголева деген HeMic эйел екен. Соган барып, Рэсиманыц айтканын айтып, карацызшы деп ед1м. Ол караудьщ орнына, мынадай кагаз жазып колыма бердк 138
\"В онкологический диспансер\" г. А-Ата направляется Тастанбеков Усенбай, 45 лет, на консультацию. ДБ С-7 желудка. Анализы на руках. 1ШП-65. Вр:(подпись). Осы 6 ip жапырак кдгазбен шофер!м Усенбай Манапбаев- пен Алматыга тарттьщ. Кудай оцдап онда Усенбайдыц ка- рындасыныц куйе\\й Кдбдул Жэкенов ютейд! екен. Ол букш рентген аппараттарын баскарады екен. Ол меш бвл^м бастыгы, гылым кандидаты, доцент Валентина Александровна Распо- номаревамен таныстырды. Ол ары карап, 6epi карап: \"СГзде рактыц белпЫ байкалмайды\" деп рентгенге направление берд!. Рентгенн!ц неше Typi бар екенш сонда керд1м. Bipi - квадрат айна, eKiHmici - узыншак, yuiiHuiici фотоаппарат сиякты. Со- лармен 6ip жен тексердь Сонымен катар, коз!мд1, аузымды, туюртмдо, канымды, 33piMai тугел тук калдырмай карап тек- серд! де: \"Дуйсенб1 куш корытындысына кел\", - дедк Айткан KyHi Нурбикепт ертш тацертец бардьщ. Bi3fli ж ылы ш ы райм ен карсы алган доц ен т маган кул imдеп карап турып: - Н у вот, у вас никакого рака нет! Обыкновенное обострение гастрита. Вы будете жить еще 50 лет! - деп колымды алды. Сол жерде куанганымнан ко'ймнен жас шыгып кеп mi. Нурбикеш кулш турып: - Сен немене, рак дегенде жыламай, рак емессщ дегенде жылаганыц не? - дедь Бул сезге Усенбай да кулin жатыр. Доцент Распономарева осылай б!зд1 куантып алды да, ау дандык аурухананыц бас дэрйерше латын тш нде хат жазып, конвертке салып бердь Ауруханада жатып емделуге жолдама жазып бердь Калай емдеу жолдарын керсегп. Аудандык ау- рухананыц бас flspirep i Ивкина доценттщ латын эршмен жазган хатын окып, катты Te6ipeHin калды. Артынан кеп кенпкпей Рэсиманы орнынан алып, Ецбекпй ауылына жiбepдi, Фуголевага катац eerie жариялап, бул мэселеш медсоветте кец талкылады. Мен ауруханага жатып 6 ip ай емделш, жазылып шыктым. Сонда дэрнерлер курортка баруга кецес берген. Сол кецестен курортка путевка !здеп жур!п. облыстык партия комитетшщ 139
идеология жешндеп хатшысы Энуарбек Хаюмжановка барып сол эцпмеш естццм гой. ...Сонымен жиырма жыл OMipiMfli арнаган, талай жетютк- терге жеткен, талай киыншылыктарды бастан етюзген, оз!мшн ец сушкп, ец кызык мамандыгыма айналган, коркем эдебиет- тщ шыцына жетюзген, сонымен 6ipre казак т ш мен эдебиеть HiH, орыс т ш мен эдебиетшщ б!лг!рлirine айналдырган жур налистика кызмеимен (тек кызменмен) коштастым да кетам. Партия мектебш бтргенде б1здщ дипломымызга уш ма- мандык: журналист, аудармашы, тарих пэншщ мутал!м! - мамандьщтарын жазып берген. Жумыс барысында екеуш: жур налист, аудармашы кызметш ащарып кордтм. Ецщ тарихшы мамандыгын да керейш деп, api мугашмнщ демалыстары кеп, сол кезде шыгармашылык жумыспен айна- лысайын деп аудандык оку бвл^мше бардым. Оныц бастыгы Александр Павлович Валев деген жас жМт ед!. Ол Павел Васильевич Валев деген аудандык аткару комитет! терагасы- ныц улкен баласы болатын. П.Валевпен 1957-1963 жылдары аудандык партия комитетшщ бюро мушес! болып журген кезде жаксы таныскам. Оныц устше Валевтщ Kinii баласы Валерий редакцияда ктеп жургенде сол аркылы олардыц букш семьясын жаксы б!лin алганмын. Александр Павлович мен! жаксы кабылдады да б!р сезге де келмей, меш Кдскелендег! Горький атындагы орыс орта мектебше тарих мугагпMi етш буйрык жазып берд!. Буйрьщты алып, мектепке келд1м. Директоры узын бойлы аксары, меш- piM^i Kici екен, мен! жылы кабылдап, хал-жагдайымды сурап отырганда 6ip эйел Kipin келд!. Директордыц аты-жеш Игорь Леонтьевич Сакович екен. Kipin келген зыпылдак эйел завуч екен. Аты-жеш Раиса Ивановна Хомченко. Ол эйелге тэн эде- мш к, эсемдктен журдай, актан repi, акшыл сурга жакын, сейлегенде зыпылдап, ecin кетедь Оган директор буйрьщты керсетш, меш тарих пэншщ жаца мугалiMi деп таныстырды. Ол менен \"мамандыгыцыз не?\" деп сурады. Мен журналист деп efliM. Жулып алгандай: - Вы не учитель и не будете им! - деп зып етюздг Мен: \"Поживем и увидим\", - деп орыстыц дана сезш айттым. 140
Айтканындай-ак, ол мен! мугал!м етпеуге бар амал-айласын icTen бакты. Ец алдымен менщ жалакымды аяусыз Kecin, жэб1рлеп отырды. Мен редактор кезгмде 180 сом жалакы, 20- 30 сом к;алам акы алып турганмын. Мектепке келгенде менin жумыс стажым мулде есепке алынбай (ол кезде зад солай екен), жана, жас мугал1м ретшде 80-ак сом телейтш болды. Сол болымсыз акшаныц езш элп завуч тольщ бермей, 6ip ece 50- ак сом, 6ip ece 60-сом берш, эбден мазамды алды. Сонда райононьщ бухгалтер! Ольга Ролдугинага айтып, 6ip жондетш койып ед1м. Екшпп рет тагы сейте бергенде езше онаша юрд1м де, \"Раиса Ивановна, если вы еще раз так будете издеваться надо мной, я напишу заявление в райком партии и прокурору, затем напишу статью в газету, я журналист. Это запомните навсегда\" деп катты айттым. Муны естйенде Хомченко орнынан ушып турып иш п, KemipiM сурады: \"Извините товарищ Тастанбеков (ол менщ атым мен экемнщ атын айта алмайтын) больше этого не будет, все сделаю как надо!\" - деп уэде бердь BipaK ол баска шабуылга KipicTi. Оку бел!Minin инспекторы Семин дегенге меш жамандап, езш шакырып алып, менщ са- багыма ею жета Kipri3in тексертп. BipaK, ол менщ сабагымнан 6ip Min таба алмады. Ойткеш, мен тынбай дайьшдалып, коп окып, кеп б ш п барып сабак етюзетшмш. TeKcepyiH 6iTipin, талдауга барганда мен Саковичт! шакырдым. Ойткен1 ол ете адал, эдш басшы болатын. Талдау кез1нде Семин M inripnen, \"не то\" деген мэназ, женйз сездердн айтты. MeHi \"мугалом бола алмайды\" деген корытынды шыгаруга икемдеп келе жатыр едк Сакович батыл сурак койды: - Вы не крутите, а прямо скажите, учитель историю знает или нет? - деп. Семин: - Да он историю знает, но... - деп келе жатыр едк Сакович: \"Если он историю знает, нам больше ничего не надо! - деп Kecin айтты. Сонда Семин тагы да: \"У него не хватает методики\", - деп мщпрлеп едк Сакович: \"Если он историю знает, а методика сама придет. Прошу вас, его больше не беспокойте!\" - дедь Осылай Хомченконыц еюнип соккысынан кутылдым. Тагы б1рде (бул ещц менщ муга.гнм болып тесел in калган кез1м болатын) 8-класс окушыларына 1812 жылгы согыс туралы, Наполеон- 141
I ныц шабуылы, Александр I-нщ Кутузов жещсш иеленш кетке- Hi, акыры 03iHiH олмей Tipi кетш, езш одд1 деп, езше уксас солдатты елпрш, гробка салып, Мэскеуге ж|бергеш туралы айтып тур ед!м, Хомченко сабагыма катысып отырган, арт жактан: - Чепуху говорите! - деп садк ете тускеш. - Раиса Ивановна, будьте добры, не мешайте, мы с вами по говорим в учительской! - дед!м де, балаларга айтпай-ак кояйын деген факттлердщ бэрш актарып айтып шьщтым. Учительский- ге келгенде букш мугал1мдердщ кезшше айгайлап турып: - Раиса Ивановна, просите у меня извинение, вы на моем уроке вели себя нетактично, и оскорбили меня, сказав: \"Вы говорите чепуху\". Хомченко аузын аша алмады. KeniipiM сурап, кемшшктерш мойындау ойына да келер емес. Сонда мен шабуылды удете туспм. - Раиса Ивановна, ci3 - эдебиетппаз, эдебиеттен сабак 6epeci3. BipaK Лев Толстойды окымайсыз, оньщ шыгармаларын бшмейЫз. Толстой \"Посмертные записки старца Федора Кузь мича\" атты повес1нде акка карамен бадырайтып турып Алек сандр I-дщ Tipi кеттп, одан соц 30 жыл ел аралап жургенш жаз ган. Сол сиякты \"После бала\" деген эцпмесшде езшщ орнына гробка 03i олттрген солдатты салып ж!бергенш жазган. Тагы да Париж университетшщ профессоры Любимовтыц \"Неде ля\" газетшде жарияланган макаласында Мэскеудеп часовняны ашканда ондагы патшалар гробында Александр 1-д5ысуйеп жок болып шыкканы айтылган (1959-1961 жылдар). Сонда, - дед1м мен ершеленш, осыныц бэр! \"Чепуханы айткан ба?\". Сез арасында ызаланып жупрш барып ютапханадан Тол- стойдыц томын экелш, букш мугал!мдердщ кезшше, Толстойдыц повес1нен ysiщц окып берд1м. Мугал1мдер ду кол шапалактап, маган кошамет корсета. Бул Хомченкога катты соккы болды. Осыдан кешн ол менщ беттме карай алмай калды. Мен MyraniM болып, 6ip гана оку жылында {стегешмде ез1м жаца университет еткендей болдым. Мугал!мдердш жумысы ауыр, ен киын жумыс екен in жаксы бщщм. Одан соц балаларга сабак 6epin, б ш м уйрету ж еткЫ каз екенш, ец бастысы тэрбие, енеге екенш уктым. Тагы да окушымен тш табысу, оныц саган 142
сенуше жетудщ мацызы зор екенш тусшддм. Одан кешн сотанак, тэртш бузатын оку шыга катан жаза колдануга болмайтыны мацызды. Акырында мугашм ата-анамен тш табыса 6myi ке рек. Сонда гана тэрбие тузеледь Сонда гана окушылар еабакты жаксы окитын болады. Bipfle 9 \"г\" класына Kipin келеем, окушылар тугел ею бе- лйпп алган, кыздар 6ip жагында, улдар еюннй жагында, кол- дарында тугел TeMip садак (рогатка), кагаздан \"ок\" жасап ал ып атысып жатыр. К,оцырау болып кеткен, MyraniM (мен) Kipin тур. Окушылардыц кызганы сонша, еш нэрсеш елемей аты- суда. Сонда мен папкамды устелге койып, жайлап келт, ец басты \"жауынгердщ\" колындагы садагын алдым да езш дэл мацдайдан атып салдым. Катты атсам керек, мацдайы ауырып калгандьщтан, орнын сыйпап турып калды. Сонда мен: - Все! - дед1м, - Вожак убит, война кончились, победа за нами! Сдать оружия! Соберите и принесите мне. Садитесь, начнем занятия! - дед1м. Bopi ду кулд! де орындарына отырды. Осы класс ец тэртшйз, ец шулы класс болатын. Оныц жетекпнй завуч болып Kerri де, мен класс жетеюшй болдым. Жацагы \"согысты\" токтатуым 6 ip эд к болса, екшпп, кыздар- ды жеке алып калдым да олармен м угатм ретшде емес, ага, эке ретшде сыр шергпм. Олардыц бойжетш калганын (15-16 жас), ещц кеп кепнкпей турмыска шыгатьшдарын, жалпы, кыз баланыц ар-уяты, ибалы, MiHe3i эдепп, мэдениетп, карапайым (скромность) болуы KepeKTiriH, элемдеп, орыстагы, казакгагы эд егт, уятты, сыпайы эйелдер туралы ашык эцпме айттым. Сонда кыздар, эйресе немк кыздары мен ту р к кыздары MeHi катты колдап, класта тэртш орнатуды ез колдарына алмак бол ып уэде бердк Одан соц ер балаларды жеке алып калып, ашьщ сейлеспм. Оз1мнщ ем1рбаянымды, жейм болганымды, б ш м алу ушш талай жерге барганымды, согыста партизан, барлау- шы болганымды айтып, сонда маган майор, полковник, генерал - эркайсысы эр кезде тэрбие бергенш айтып, уйытып алып, ездерш тэртш сактауга, баска кластарга улп болуга шакырдым. Сонда ец тэртшйз балалар ез ерктер1мен орындарынан турып, будан былай класта тэртш бузушылыкка жол бермейм1з деп ceniM 6 iлд!рд!. Айткандай-ак кыздар да, балалар да уэделершде турды. Класта епщандай тэртш йздк болган жок. 143
Содан б1рнеше жыл откенде сол сотанактардын 6ipi Зи мин Бетон комбинатында мастер болып жумыс icTen жур екен. Маган арнайы келш алгысын айтты: \"Егер, - дед! ол, - ci3 6i3fli дурыс жолга салмаганда бiздты он жылдьщ мектешт ойдагыдай oiripin шыгуымыз мумкш емес еда\". Bip куш муттипмдер белмесшде отырганымызда бурынгы класс жетекпйсц Ka3ipri завуч Николай Мапощенко: \"Усенбай Бахтиярович, что вы с классом сделали? Теперь его не узнать. Все сидят тихо и мирно, слушают внимательно\", -дедь Мен оган: \"Я работаю с ребятами. Нашел с ними общий язык. Самое главное: я возбудил у них сознание, подействовал на их совесть и честь\" дед1м. Николай Демидович ундемей кал ды. виткеш класс бурын соныю болатын. Енд1 oipfle аскан соткар, епщандай сезге, акылга келмейтш баламен эцпме ерекше болды. Оган ce3iMfli OTKi3e алмаган- дыктан ушне бардым. Оныц езшщ де, шешесшщ де аты- жвндер1 еам де жок. Тек егей экесшщ фамилиясы Лопухов едi. Ол журналист болатын, сондыктан онымен бурыннан та- ныстыгымыз бар ед). Ол eciriHiH алдында темею тартып тур екен. Амандастым да баланыц атын атап, женш сурап ед1м, ол бала осында туратынын, 6ipaK егей баласы екенш, эйелшщ бурынгы куйеушщ баласы екенin, оны uienieci тэрбиелейтшн, онда e3inin еш катысы жок екен in айтты. Шешес! уйде дедь Ушне келш eciriH кагып ед1м, питен 6ip эйел келin, eciKTi жар- тылай ашты да аман жок, садам жок: \"Что тебе надо?\" дедк 6ip- ден дерею сейлеп. Мен баланыц атын атап, \"Анасы ci3 бе?\" - деп сурадым. \"Ну, я, - дед1 сол дepeкiлiгiнeн танбай, - что из этого, что я мать? Скажи, что тебе надо?\" Мен эл1 де сабыр сактап, баласыныц тэртшыз, соткар eKeHiH, класта, букш мектепте тэртш бузып жургенш, сабакты жаман окитынын айтып шыктым. Мен айтып турганда эйел кегерш- сазарып, epHi, 6eTi днрьтдеп, катты ызаланып, TinTi бузакы оныц баласы емес, нак мен сиякты KopiHin тургандай болды. Мен токтай бергенде eciKTi сол жартылай ашып турган кушнде даусын кетерш: - Ты учитель, за это ты зарплату получаешь, ты и воспиты вай! - д е п eciKTi жауып алды. 144
Мен ecixTi такылдатып, кайта аш кыздым да: - Ci3 жеиге келпйз, еабырмен тыцдацыз, мен мугал1м болганыммен сп анасысыз гой, бала й зд ш гой, - дед1м. Ол одан spi ершеленш, T i m i бакыра сейлеп: - Я работаю, мне некогда его воспитывать. Ты учитель, на то и поставлен, чтобы воспитывать, за это ты получаешь зарплату! - деп бет бактыр- май бажылдады да eciicri тагы жауып, жок болды. Мен амалсыз- дан аулага шыктым. Лопуховым эл! темекюш тартып тур екен. Мен эйелшщ кайда ктейтшш сурадым. \"Ленин\" совхозыньщ хатшы-машинисткасы екен. Куанып кетт1м. Ойткеш совхоз ди ректоры мен i n ecKi досым, мен аудандьщ партия комитетшщ бюро Mynieci болып жургенде ол да бюро мушей болатын. Сонда жаксы танысып, достасып алганбыз. Ертецше сагат 8-де Прокоп Васильевич Поляковка телефон соктым. Тутканы Поляков e3i алды. Мен оньщ хатшысыньщ айткан сездерш тугел айттым да баласыньщ аса катты бузакы екенш жетк1зд1м. Ол маган сендк хатшысыньщ маган айткан элп сездерше ыза болды да маган былай дед!: - Не бросай трубку и слушай. Сэл унсвдж. Артынша: - У тебя есть сын в школе? - деген каткыл дауыс естщщ. Аржагында не дегеш естшмед!. - Ты что, себя считаешь умной, работающей, а всех других считаешь дураками? (Пауза. Ар жагындагы дауыс еститмедО- - По твоему твоя работа важнее всех, а учитель не работает? По твоему твоего дурака кто-то другой должен воспитывать? Так вот, слушай, дурочка! Сейчас же сходи в школу, проси у учителя извинения! А своего оболтуса приведи в порядок и воспитывай сама! Если еще раз о твоем дурацком поведении я хоть одно слово услышу, то тебя уволю с работы с волчьим билетом! Понятно тебе?! Вот иди сейчас в школу и проси извинения у учителя! Потом мне доложишь, - дед] де, - Тастанбеков, слушал мой разговор с этой дурочкой? Жди, она сейчас придет к тебе. Если что, звони мне, я всегда к твоим услугам. Мен Прокоп Васильевичке улкен алгысымды айтып, уакы- тын алганыма KemipiM сурадым. Арада он минут еткенде элп кек бет, акымак эйел жылап- ещреп кел т тур. - Извините, простите, пожалуйста, меня - дурочку. Я дура. 145
С вами поступила по-дурацки, простите, извините! Больше это не повторится. Сына я проучу, он будет наказан, он больше не будет хулиганить, я обещаю! - деп жылай бердк Оныц барлык сезш балалар тугел естш, жылаганын керш отырды. Муныц 63i акылсыз, дерею эйелге сабак болды. Балаларга да улп болды. Сонымен 6 ipre елд1ц бэршщ кезшше Поляковтыц 03iHe урысканын, жазаламак болганын жасырмай айтып бердь Баласы болса, nieineci класка Kipin келгенде атып турды да, шыга женелдк Сол кеткеннен 6ip жен сабакка келмедь Обден тентекпкке салынып кеткен бала кайтып келмес деп ойлап едт. Жок, кел/ц. Моп-момакан болып ун-туншз келд1 де тып- тыныш отыра бердь Кайтып ешкандай соткарлык ктемедк Бул анага icTereH шараларым баскаларга да улп болып, букш класс окушылары тып-тыныш журш, жаксы окып Kerri. ...1966 жылы мен элп мектепте MyraniM болып жургенде аудандык партия комитетшщ хатшысы, мен in дос бастыгым Ракымжан Макашов шакырды. Барсам: - Сен немене, ерте мугал1м болып кеткенсщ, оны кой, парткомга кел. Сен партия- га керексщ. MyraniMfliKTi пенсияга шыкканда ютейсщ. Мен де мугал1м болгам, - дед1 де, - ею бел!мнщ бастыктары жок. Соныц 6ipiHe бастык боласыц, - дед!. Сейтсем, аудандык партия комитетшщ упт-насихат бел!Mi мен аудандык мэдениет бел1м1 бастыктарыныц орны бос екен. Ракец менщ кеп жыл редактор болганымды, бюро мушеа кызметш аткарганымды жаксы бшетш. Сондьщтан осы екеушщ 6ipiHe мен! коймак екен. Мен бас тарттым. - Раке, мен сол ею бел1мнен артьщ болмаса кем емес, редакторлык жумысты тастап, жещл, жайлы жумыска KerriM. Денсаулыгым нашарлап Kerri, екшшщен, творчестволык жу- мыспен айналыссам ба, - дед1м. Ракец ундемедь Мен Kerin калгам. Тамыз айында Хасан Кдзмухановты ж1берт тагы шакырды. Барсам, Ракец мьщтап 6eKiHirn i. - Сен кел, - дед1 б1рден, - упт-насихат бел1мш баскарасыц. Мен тагы бара алмайтынымды, оны баскара алмайтынымды айтып, жалынгандай e riHirrr бiлдipдiм. Сонда Макашов: - Жарайды, онда бел1мге кел, нускаушы бола тур, артынан керем1з, - дедк Оган келюйм. Б1ршппден, мектепте жалакым 146
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
