Үсенбай Тастанбеков - Өзім туралы өзім айтсам

80-ак сом, мунда 120 сом екен. Екшшщен, нускаушыныц жумысы бо;пм бастыгыныц жумысынан жещлдеу. Осылай аудандык партия комитетше нускаушы болып тагайындалдым. Алгаш уйымдастыру бел1мшде 1стед1м. Бел1м бастыгы Нико­ лай Савичев деген жас жнтг. Ici i жаксы бишейда. Екшпнден, м1нез] жумсак, епгамге катты сез айта алмайды. Оньщ устше Аркадий Ефимовский деген маскунем, алаяк не айтса, Савичев соны штещц. Меш орыстар тумсьщтарын кетерш карсы алды. Ocipece, жирене караган Демин, Ефимовский, Савичев yuieyi MeHi адам орнына санамады. Бол1м бастыктарынан Тимофей Лыткин де тумсыгын кетере карады. Казакка менсшбей карау, казактыц бэрш топас, тук бшмейтш тулей деп есептеу булардыц эдегп екен. Булар ani артта калган кошпендиюр, буларда 61л!м де, мэдениет те жок, акыл да жок деген ездершщ аталары айтып кеткен шовинистк, кертартпа пшрден, зл1 арыла алмай журген езде pi нагыз топастар екен. Кез келген казактыц акылы да, 6LniMi де ездершен элдекайда артъщ екен in мойындагысы келмейд! екен. Оны дэлелдеп, сез1мдк езiм аркылы казактыц акылын, бш мш , мьщтап мойындаттым. Ол былай болды. Эр нускаушы ез аймагы бойынша ай сайын жумысын TeKcepiri, аньщтама жазады. Одан соц аупартком бюросына каулыныц жобасын дайындайды. Мен сол ец бфншн аньщтама мен каулыныц жобасында бэршен озат шьщтым. Аныктаманы да, бюроныц каулысын да Макашов б1рден кабылдап, кол койып бердь Ол кагаздардыц бэр! орысша жазылады. Макашов орысша да, казакша да ете сауатты. Сондьщтан нускаушылар турмак, бел1м бастьщтарыныц жазгандарын сызып тастап, кайта жазгызады. Менщ кагаздарымды Макашовтыц ешб'ф тузетуаз кол койып бергенше бэр] тацгалып, жалпы бел1мнен барып, менщ жазгандарымды карайды. Оте сауатты. Сездер1м, сейлемдер^м - 6spi орнында, бэр! сайрап тур. Муны алдымен Лыткин мойындады. Сондьщтан ол келт, жазгандарын карап oepyiivmi сурады. Мен журналист ретшде, сейлемдершщ, сез­ дершщ бэрш тузетш, орыстьщ грамматикасыныц жолына сал­ ып берд1м. Ол менщ тузетулер1мд1 Koniipin жазып, Макашовка апарса, ол Kici б1рден кол койып oepiin i. Содан Тимофей маган узбей келт. тузетп рт алып журдь Одан Ивашов, артынан Савичев кел т, жазгандарын Ty3eTTipin журдь Ец артынан мен! 147

алгаш адам орнына санамаган Демин келдк Ол да жазгандарын мен in тузетучмнен кешн Макашовка кол койдырып журдь Маган риза болып, 6ip тарихи кггап сыйлады. BipaK Савичев пен Ефимовский менщ аймагымды жш ауыстырып, эбден мазамды алды. Б1рде MeHi Ефимовскийдщ зоны - Айдарлыга жтбер/п. Оздер]' \"сенщ зоньщ осы\" деп тг^мдн KepceTTi. Айдарлы совхозын бюрога дайындау керек екен. К ел к жок, ол жакка автобус журмейдь Мен тан атпай Шамалган станциясына барып, сол жерден 6ip бензин таситын машина- ныц кабинасыиа отырып, журит кегпк. Кектем шыгуга жакын калган, кар кущцз epin, тунде суы муз болып катып калатын. Ипподром деген жерге жеткенде 6ip уйлер кершдь Сол жерге аз аялдап, тамактанып, ары журем!з деп шофермен сойлес in келе жаткамыз. Bip уакытта машинамыз муздьщ устше шыгып Kerri де муз ойылып Tycin, 6i3 кумп eTin суга ктрдк те кегпк. Каби­ на суга толды. Bi3 белден суга малындык. Зорга дегенде eciKTi ашып, муздьщ устше шьщтьщ. Сол кезде элп уйден 6ip жас эйел жупрш кетгд! де б!зд) уйше экелш, жанып турган отка жылтып, кшм!м!зд1 кепнрш, 03iMi3re шай берд1. Одан соц жупрш ЖYpiп, шынжыр табанды трактор тауып Kejiiri машинамызды шыгарып 6ep;ii. Сейтш, кешке карай Айдарлы совхозына жетттк. Дирек­ тор Дэуггалы Нуров менщ бурынгы танысым, сыйлас жнтг едк Ушне экелш жаксылап кути. Ертещне кецсеге кел in, сейлес- in отыр едк, Дэуиалы 6ip жумыспен сыртка шыгып кеткен. Телефон шыр ете калган соц, тущаны котерсем, Макашов екен. Ол Kici мен in даусымды таньщы да: - Сен ол жакта негып журсщ? - дед!. Мен: - Савичев ж1берд!, - деп едгм: \"Ой, иттщ балалары, ол cenin зоньщ емес, сондыктан ертец директормен кайт\", - дед!. Одан Дзуггалымен сейлестт де MeHi алып келущ тапсырды. Ертец!не келсем Макашов Савичевн шакырып алды да: \"Тастанбековтыц зоны кайда?\" - деп сурады. Савичев менщ шын зонымды айтты. Сейтсем, кеше олар жалган нз1м жасап, соны маган керсеткен. Макашов Савичевке: \"Егер сен жумы- сыцды бшмей, Ефимовскийдщ айтканымен журеин болсац, сол жерге езщ барасыц, ал Тастанбековн олай да, булай да жумсай берген!це мен тыйым салам. Саган тусшйсп ме?!\" - дедь Савичев: \"Тусшйсп, TyciHiKTi\", - деп д1рщцеп Kerri. 148

Осыдан кешн мен Савичев пен Ефимовскийдщ зорлыгынан, арамдыгынан кутылдым. Одан кеп кешжней ©Mip Жумабеков оку бел1мше кэаподак бастыгы болып ауысып кета де, меш оньщ орнына упт- насихат бел1мше нускаушы етш ауыстырды. Аудандык партия комитетшщ идеология женшдеп хатшысы Нусшбай Алдашов болатын. Ол Карагойлы, Нурбикештщ аталас туысканы бо­ латын. Менщ сол бел1мге ауысканыма Нусшбай катты куан- ды. Ойткеш туыскандыгымыздан былай, менщ б1л!мтмдт, бай тэж1рибемд| ол жаксы бшетш. BipaK бул бол1мде меж Ал- дашовтан rep i Макашов кеп жумсайтын. Bipfle аудандагы уш мектепй тексеруге жчбердк Мектеп жумыстарын тексеруге мен1н мектепте 6ip жыл icTereHiMHin кеп пайдасы тцщ. Партия уйымыньщ жумыстарын да, оку-тэрбие жумыстарын да, жете тексерш ж1беремш. Осылай TeKcepin журш (зрине оку бол1мй-йн мамандарымен 6 ip re) 6ip жылда аудандагы мектептердщ он директорын орнынан алып, жастардан коя бастадык. Bip KyHi меш Макашов шакырды, барсам 6ip домалак хатты K epceiri. Окып карасам, атын жазбаган арызкойлар былай деп жазыпты: \"Жолдас Конаев, Кдскелец аудандык партия комитетше Тастанбеков деген 6ipey келди де мектептердщ казак директор- ларыныц бэрш орнынан алып тастады\", - деп керсетшй. Мен ешюмда орнынан алган жокпын, партия комитетшщ бюросы алды. BipaK мен тексерш, былыктарын ашканыма, оны бюрога жазып, дэлелдеп бергешме юнэл! болыппын. Ракец: - ©й, сен екеум{з шынында да жаксы казактарды орнынан альт тастадык па? - дедь Мен: - Жок, Раке, 6i3 жаман казактарды орнынан алдык, жаксы казактарды, жас казактарды койдык, - дед^м. - Егер 6i3 ез жаманымызды керсете алмасак, б!зд1тт жак- сылыгымыз кайда? - CeHin муньщ да дурыс екен, - деп келкп' Ракец. - Ецщ 6 i3fliц жаксы, жас, б ш м гщ казактарымыз, б1л(мд1, акылды жастарымыз бар ма? Олар табыла ма? Мен мектептерге барган сайын жас, бинмд! мугашмдер- дщ Ti3iMiH алып, кейб1реулерш TeKcepin Kepin, сынап жургем. 149

Сейтш оларды директорлык, партия уйымыньщ хатшылыгы. завучтык жумыстарга батыл кетерш, келел1 icKe пайдаланып журдж. Сондай жастардьщ шйнде, Сайлаубек К,ыдыралиев, Ким Дуйсеков, Акан Кесшиев, Садыкан Бозшабиев, Сулейман Досаламанов, Мустафа Насипов, Кулэй Жанузакова, Мария Кошанова, Андрей Сметанников, т.б. Элп \"жаксы\" казактардыц орнына директор болып, тагайындалды. Бэр! де жаксы директор болып, мектептердщ жумысын гулденд1рш ж1бердг 1969 жыл ма, жок 1970 жыл ма, дэл ес!мде жок, Чер­ нышевский атындагы мектептен суык хабар келдк Bip окушы кыз асылып ел in n . Барып тексер;пм. Ол кыз он жыл бойы класты баскарып, окушыларды билеп ж у р и т . Енд1 оку б т п , балалар аттестат алуды кутш жургенде злп кыз бэрше, \"жу- piндер 6ip жерге барып, ойнаймыз\" дейдк Сонда кыздар да, балалар да 6ip ауыздан: \"Сен 6hfli он жыл бойы биледщ, ещц 6i3 окушы емесшз, ез ерюм1з оз1м1зде. Ыз енд1 сенщ тшщдо алмаймыз, сешмен 6ipre бармаймыз!\" -д е й д г Сонда элп кыз катты ашуланып: \"Сендер бармацдар, менщтппмд1 алмасавдар, мен барамын да асылып елемш!\" —деп ушне жупре женеледь Ер балалар тарап кетед'г К,ыздар турып калган. Б1раздан кешн 6ipeyi турып: - Эй, кыздар, ананьщ мшез1 жаман, шынымен асылып калмасьш, — деп жупрш келсе, шынымен-ак асылып ел in калыпты. Бар болганы осы. Мен барып, ары тексерш, 6epi TeKcepin, мектеп директоры Манас Кцкымовтыц, завучы Е(уркасен Ха- митовтыц еш кшэсш таба алмадым. Мектепте 1500 бала оки- ды. Директор мен завуч сонша баланьщ кайсысыныц ете- гшен устап журмек? Сондыктан мен мектепте тек тэрбие жумысында кемшшк бар деп аныктама жаздым да, бюроньщ каулысыньщ жобасында директорга жай eerie, орынбасарын орнынан босату туралы усыныс жасадым. Оны бел1м бастыгы Зенков та, хатшы Алдашов та колдады. Осылай бюрога келдж, Ол кезде Макашов демалыста едг Бюроны екшпп хатшы Лидия Быкова журпздг Мен баяндап шыктым да, бел1мнщ усынысын айттым. Сейлеген бюро мушелер! директор мен завучты сынады да, ешкайсысы менin усынысыма карсылык, немесе езгерю енпзбедг Быкова сейлед1 де усыныска келгенде 150

курт езгерш, шарт Kerri. \"Жок, - дед! ол, - бул жерде K iel елдт Сондыктан директор Кикымов партиядан шыгарылып, ici сотка бершеш. Орынбасарына катац eerie oepiлiij, орнынан альшсын\" деп отырып алды. Залда унйздйс орнады. Сонда мен кайга сейледш де: \"Олардьщ еш кшэег жок. Кыздын ата-анасы кшэл!, оны тэрбиелей ал маган\", - деп керш ед1м, Быкова одан ары ершеленш: \"Мен калай айттым, солай болады, директора исключить из партии, отдать под суд, завучу объявить строгий выговор с занесением и снять с работы\", - деп касарысты. Бю­ ро мушелер; жым-жырт. Нусшбай да, Зенков та ауыздарын аша алмады. Енд1 сэл кеипкеем, Быкованын буйрьщ усынысы ет- i n кеткел! тур. К ш эаз адамдар жэб1р шекпек. Сонда мен тагы турдым да: - Лидия Андреевна, сколько человек в аппарате райкома? - деп тосын сурак койдым. Бул суракка алгаш ол не дерш бшмей, 6 ipa3 унс)з турды да: - Это какое отношение имеет к этому вопросу? - деп сурап калды. - Может быть и не имеет никакого отношения, но я хочу провести аналогию. В нашем аппарате, то есть, в вашем под­ чинении есть 35 человек. Один из них я. Так вот если я сейчас пойду повешусь, а вас, которая никакой вины не имеете, будут исключать из партии и судить, за то, что какой-то инстуктор повесился. Справедливо ли будет? А в школе 1500 учеников! Если вы, по вашей логике, за каждого повесившегося ученика, будете исключать и судить, то вы скоро всех директоров, пересудите! Бюро мушелершщ б!разы кулш ж1берди Баскалары дабыр- лап, сейлеп, козгалактап кетп. Быкованыц уш шьщпай калды. MeHi колдап Алдашов сейледт Бюро Mymenepi менщ тосын, spi дэлелд1сез!ме мыктап иланса керек, мэселен! дауыска салып е/н, бюро мушелер1 тугел менщ усынысымды колдап дауыс бер;п. Сейтш Манас пен Нуркасен достарымды сактап калдым. 1970-жылдыц желтоксан айында Ракымжан Макашовты об- лыс басшылары орнынан босатып, Дмитрий Иванович Зайконы сайлады. Зайко 1930 жылы Алтай елкесшде туган, Казакстанга сол отызыншы жылдары бала кезшде экес1мен K em in келген. Eciicri каласына орналасады. Сол жерде онжылдьщ мектеп 6i- 151

Tipin, Алматы зоотехникалык мал дэрперлж институтын, 1955 жьшы o iiipefli де, галым-зоотехник мамандыгын алып шыгады. Шелек ауданында кеп жыл icTen, казак аулында турганды к,тан жэне малшылардьщ бэр! казак болгандыктан, казак 'lijii и жаксы уйренедг 1961 жылы Ецбекпнказак ауданынын Жацашар ша- руашылыгына бас зоотехник болып орналасады. 1969 жы­ лы Кдскелец (Kasipri Карасай) ауданына ауысып, енш рк бас- Кармасыныц бастыгы, аудандык кецес аткару комитетшщ терагасы болган. Ецщ сол Зайко 6i3re 6ipiH uii хатшы болып келдь Конференцияныц ертещне аудандык партия ком и тетш щ кабинетше отырып, аппаратты тугел шакырып алды да былай дед!: - Мен Ыздермен тш табысып icTeyre бар куцнмд1 жумсай- мын. EuiKiMfli орнынан ауыстырмаймын. Енгомге жэб1рлк жасамаймын. Макашовтыц тусында калай ютесещздер, солай ютей берщ1здер. Мен бшмейтш1мд1 йздерден сураймын, свдер де мешмен акылдасып ютещздер. Осылай деп ол icKe Kipicxi. Сол сезшен ол ешкашан ауыт- Кыган жок. EimdMfli ренжггкен жок. Yne,vii акылдасып отырды. Нускаушыларды eni6ip бегетйз, еркш кабылдап, еркш сейлесш журдь BipaK жагымпаздардьщ, кулардыц арам сездерше сенпш болды. Солуш!н кей1нe3iде таяк жед1.1976жылгы маусым айында аудандьщ партия комнтетше Шамалгандагы гидромел иоративт! к техникумныц окытушысы Нина Поликарповна Тишуровадан арыз rycTi. Зайко оны тексеруд! маган тапсырды. Арызды окып карасам, былай деп жазылыпты: \"Заместитель директора техникума Михаил Иванович Попов не объективен в оценке работы многих преподавателей, зажима­ ет критику, оскорбляет и унижает достоинство преподавателей, не оказывает им методической помощи, не предпринимает ни­ каких мер по оборудованию и оснащению учебных кабинетов\" жэне баска да кеп кемшшктерш атап керсеткен. Бул хатты жалгыз езш барып тексеруге болмайтынын бш- д1м де, Дмитрий Ивановичка барып, комиссия курута руксат сурадым. Ол б1рден келюй де, бел1м бастыгы Борис Маркелов- ты шакырып алып, комиссия куруды тапсырды. Комиссияга Технологиялык техникумныц окытушысы Нина Погребкова, Каскелецдеп мэдени-агарту училищесшен Григорий Булганин, 152

Шамалган ауыл кецеЫ торагасыныц орынбасары С.Бапанаева, Технологияльщ техникумынан З.Медведевалар к5рд(. Сейтш, техникумга барып журш, жарты ай бойы тексерш, арызда керсетшген фактшердщ бэрш аньщтадьщ. Сонымен коса ар­ ызда керсетшмеген б1рнеше соракы фагплерд! аньщтадык. Тексеру корытындысы туралы келемд! аньщтама жазып, бюро каулысыньщ жобасын дайындап, онда Поповка катан, ceric жа- риялап, орнынан алып тастауга усыныс жаздьщ. Аныктаманы да, каулы жобасьш да 6eniM бастыгы Борис Маркелов, идео­ логия жошндеп хатшы Кдншайым Сэбденова окып, кол койды. Сейтш бюро мэжiлiciнe келдпс. Кезепм1з келш, бпдщ мэселе каралатын кезде, шакырылган адамдардьщ бэрш кабылдау белмесше Kipri3in, ез1м кабинетке Kipin адамдарды шакыруга руксат сурап едш Зайко: - \"Тура турыцыз, - дед1 де, - товарищи члены бюро, есть предложение, снять этот вопрос с повестки дня!\" - деп койып калды. Олар 6ip сэт унсгз отырды. Мен тебеме суьщ су куйып ж!бергендей халге келш, бар даусыммен: - Почему? - деп сурап калдым. - Да, действительно, почему? - деп бюро Myineci Василий Брусенский де сурак койды. - Да, вот товарищи не доверяют Тастанбекову, - деп Зайко з1рк етгаздь Сонда хальщтык бакылау комитетшщ терагасы Александр Морозов: - А что, он судья что ли, чтобы не доверять? - деп менщ аузыма свз салгандай болды. Мен кызып к е т м . - Причем здесь Тастанбеков? Ведь вопрос рассматривает бюро райкома. Что, они бюро не доверяют? Я прошу и настаи­ ваю, именно теперь надо рассматривать этот вопрос и узнать кто кому не доверяет, - деп ед1м, Зайко кенбедк - Нет, товарищи, давайте все же снимем с повестки дня, - деп тагы кайталады. Бул жолы бурьшгысынан да батылырак, каттырак айтгы. Ещц 6ip сэт кеипкеем, бул мэселе кун тэр- йбш ен алынып тасталгалы тур. Онда бул мэселе осымен 6ip жолата бппек. БiздI и жарты айлык ецбепм!з зая кетпек. Попов пен оныц сыбайластары одан ары сайрандай тусе/и жэне арыз жазгандарды одан ары кыспакка алып, кудалай бермек. М е тц 153

амалым таусылып, Сэбденова мен Маркеловке караймын. Олар жумган аузьга ашар емес. М елит, темен карай отыр, ун кататын Typi жок;. Сонда бар батылдыгымды, бар пэрмен!мд1 жинап былай дед1м: - Товарищи члены бюро, я настоятельно прошу, рассмотреть этот вопрос сегодня. Если хоть один факт не подвердится, то я готов ответит партийным билетом. И пусть Попов тоже ответит партийном билетом. Причем, не один я проверял этот вопрос, а проверяли пять человек - целая комиссия. Поэтому вопрос о недоверии к Тастанбекову - просто уловка Попова. Я повторяю, я отвечаю партбилетом, если не подтвердятся факты, я оставлю парт билет! Осылай дед1м де, кызуланып, калтамнан партбилет! мд! алып корсетам. Осы кезде Морозов тагы сейлеп, \"карайьщ\" дедк Оны аудандык кецес аткару комитетшщ торагасы Эбен О^прэлиев пен Брусенский колдады. Менщ ткелей бастыгым Сэбденова oai аузын ашкан жок, Маркеловте де ун жок. Менщ жалгыз ез1м букш бел1мнщ намысын коргап, шырылдап, букш бюро мушелер1мен айтысып турганым оларга тук емес сиякты болды. Сонда бюро мушелершщ 6ipeyi \"дауыска салайык\" дедт Дмитрий Иванович дауыска салып ж1бер1п ед1, бюро мушелершщ кегшшпп меш, менin усынысымды колдап, дауыс берд!. Бюро басталды. Мен адамдарды ктрг1зд] м. Зайко сэл ызалана бастады. Мен де кызулана баяндай бас- тадым. Поповтьщ кылмысыныц 6ip фактюш айта бастап ед1м, Зайко: \"Есть документы?\" - деп сурады, мен папкадан оны жул- ып алып берд! м. Екшпн фактни айтып е/пм, тагы да \"документ! бар ма?\" деп сурады. Бул кезде ашуым басылыцкырап калган, сабырмен элп кагазды шыгарып эперд1м. Осылай, фактщен соц факпш айтып, Поповтьщ кшэсш, кылмыстарыньщ бэрш ту- гел айтып шьщтым. Бюро Mynienepi тугел MeHi колдап сейлеп, Поповты ол'ripe сынады. Попов сейлегенде бюро мушелер! сурактыц астына алып, аузын аштырмады. Оныц жауаптары оныц iciereH быльщтар- ын жаба алмады. Бюро мушелер! Поповтьщ нагыз жаман адам екенш жаксы тусщщ. Менщ боска шырылдамаганыма кездер1 аньщ жета. Зайко корытынды сезшде Поповты катты кыспакка алды. 154

Оньщ соншама былык жасаганымен турмай, жалакор екенш баса айтты. —Как вы утром мне пели? Вы же говорили, что все это выдумки Тастанбекова, а у вас все чисто и гладко. А эти факты теперь чем вы докажете? Попов аузын аша алмады. Зайко сезшщ соцында бел!мнщ (менщ) усынысын толык колдап, Поповты орнынан алды. Есеп карточкасына жазып, катан eerie жариялады. Бюро мушелер] бул шенпмд} тугел колдады. Дмитрий Иванович ецщ маган карап: - Товарищ Тастанбеков, я прошу извинения. Я был неправ, меня ввели в заблуждение, - деп агынан жарылып, KeniipiM сурады. MeHiH куанышымда, ризашылыгымда шек болмады. Аудан- ныц 6ipiHini басшысы езшщ багынышты ец Kiuii кызметкершен KeniipiM сурауы ерекше кубылыс болды. Бурын-соцды аудан­ дык партия комитетшщ тарихында мундай окига болган емес! Улкен басын кшнрейтш, букш бюро мушелершщ жэне бюро- га катысып отырган барлык катардагы карапайым юешердщ кезшше ашык KemipiM сурауы Зайконыц аккещл, адалдыгын, барынша карапайымдыгын, парасаттылыгын айкын керсегп. Ол менен KemipiM сурамаса да мзеелеш дурыс карап, менщ усынысымды кабылдаганына да риза болар е;пм. Жок, ол менщ куткешмнен асып Kerri. Нагыз адал, парасаггы, адамгершшп куши азамат екенш керсегп. Мен1ц кецш м орнына Tycin куансам, ол езшщ мэртебесш букш ел кезшше жогары кетердк Оныц абыройы арггы. Бюродан шьщкан соц мешмен 6ipre тексерген комиссия му- шелер! меш ортага алып, \"Зайко йзден не ymiH KemipiM сура­ ды?\" деп каумалады. Мен Зайкомен айтысканымды, оны жецш, мзеелеш бюрода каратканымды айтып ед1м, олар Зайкога шын ризалыктарьш айтып, нагыз эдш де адал екен деп мактады. Бюродан кешн Сэбденова мен Маркеловка катты айтайын деп ойлап ем, ол ойымнан жартылай кайттым. Ce6e6i, б1рншлден, Сэбденова - эйел, оган катты сез айта алмайсыц, еюшшден, Сэбденованыц ой-epici тар жэне ез niKi- pi жок. Сондыктан, езгмнщ шэюрпм Борис Маркеловты гана сыбап алайын деп ойладым да, оны ез кабинеиме шакырып 155

алдым. Б1рден орыстьщ \"матымен\" боктап ж!берд!м. Содан кей- iH бьшай дед!м: - Сен К,аншайым екеущ неге меш колдап 6ip ауыз сез айтпадыцдар? Жок, ол мэселе жалгыз менщ гана мэселем бе ед1? Аньщтамага да, каулыга да кол койгандарыц eiipiK пе ед1? Борис Маркелов -улты алтай, т ш казаккаете жакьш, казакша жаксы бметш. Оньщ устше мшез1 ете жумсак аккецш, адал жМт болатын. Менщ урысым орынды болганымен ол менщ ткелей бастыгым, оган урысканым огаш едь BipaK Маркелов ундемей тьщдады, бэрш сол унйздшмен мойындады. Артынан менщ де кызулыгым басылып, онымен шын татульпутен сейлестк. Оныц ар-уятыныц куш тш пнен менщ боктау сез1ме де реююмей, ак кещлмен сейлестк, Сонда мен Зайконыц Поповка: - Как вы утром мне пели? - деген сезшщ мэшсш сурап ед1м, Борис ертецпсш Зайкога юргенш, сонда Поповтыц, Власовтыц Зайкода отырганын, Поповты Власов ертш келш, меш жаман- дауы мумк1н екен in айтты. Сонда 6ijfд) м, егер Поповты Власов экелш Зайкога юрпзбесе жэне Поповты колдап сез айтпаса Зайко сонша сешп адаспас едк Осы бюродан кей iff, менен шын журектен KemipiM сураганнан кешн Дмитрий Ивановичтщ ма­ ган кезкарасы мулде езгердг Мен! кызметкер ретшде де, адам ретшде де жогары багалап журдг K,a3ipre дешн кездескен жер­ де кушак жайып, карсы алады да екеум!з достарша суй кем п. Аудандык партия комитетшщ жумысы ете ауыр, em6ip тынымсыз, эбден мазасыз болатын. Osi мi iiii ы непзп мшдеть мгзден тыс елден арыз-шагымдар агылып Tycin жатады. Бэрш аупартком (былайша айтканда б!з) тексеру! керек. Олардыц кеппшпп элп Попов пен мына \"Ара\" журналыныц фельетоны сиякты курдел!, api жауапты болып келедь Оны эбден укыпты TeKcepin, шындыктыц бе-Tin ашу керек. Ойткеш opoip хаттыц, арыздыц артында адам тур, оныц тагдыры тур. Сондай курдел! мэселеш \"Ара\" журналыныц кызметкерлер1 алдымызга койды. Жалацорга жак; болган \"Ара\" 1978 жылгы тамыз айында \"Ара\" - \"Шмель\" журналында (№8) кппкентай гана фельетон шыга келдь Орысша, казакша ею саньшда жарияланган фельетон мынау едк 156

Мшездеме Кудайшылыгын айтканда, Сулекец \"Мен дурмш, мен дурмш мен ешимнен кемдурмш\" деп тес кататын, кебшесе бос кага- тын директор, эрине, бутан карап, гибрат алатын дымы жок адам екен деп тужырым жасаута болмайды. Qcin-енген б!ркыдыру enereci бар. Айтальщ, С.Хамидулина, КДозыкеева, Р.Котова, М.Орынбаева, В.Федосова секщщ унатпатан мугатмдерше дец айбат керсетш, кетуге мэжбур erri. Оздерше де обал жок. Сулекецнщ жел жатынан журш Heci бар. \"Пушьщ мурнын жасырмас\" дейд! гой, Сулекецнщ кул- кыны кудык екен1 рас. Эйтпесе, жаман Kici емес. Тек \"парта жендетемш\" деп букш окушыдан жиналган акша бойына майдай жутып, судай сщдо де Kerri. Сондай-ак алты жылдан 6epi окушылардыц совхозга колгабыс керсетш, тапкан табан акыларын тандайына \"тэшлэп\", муртын майлаганы болмаса, бу K iciH i жамандауга аузымыз эсте бармайды. Айтпакшы, был- тыр гана быжынаган шзюрттердщ кез1нше унйнпп топтаты мугедек, карт муталима Роза Байтуманованы жун сабагандай гып сабаганы жэне бар. Онда да байкамай калган гой, эйтпесе сабаудай еркекке карт мугалимага жудырык жумсап не кершш- Ti. O ripk айтып кайтейк, С.Досаламановтыц булардан баска жаманшылыгын \"кореек\" кез!м!з шыксын. Мшездемеш куэландырган Арабай Акдкатулы. Фельетондагы эцпме Кошмамбетов атындагы мектептщ директоры Сулеймен Досаламанов туралы болып отыр. Мэсе- ленщ M SHici былай едь Сол мектепте мугал1м болып ютейтш Кум iсбек Куанышбеков ез1 мектеп директоры болгысы кeлeдi. Сол упнн Досаламановты жамандап, жала жауып арыз жазады. Бул фельетонды тексерущ аудандык партия комитет маган тапсырды. Мен жиырма кун журш кайта тексерш, керсетшген факплерд! нуктесше дейш аньщтап шьщтым. Кеп адамдармен сейлеспм. Сансыз кужаттар жинадым. Ырде oip факт! анык- талмады. Арыз жазган адамдардыц ездер! арыздарынан бас тартты. OripiK екенш мойындап, оны зорлап жаздырган адам- дар Куанышбеков, Курипбекова, содан соц \"Ара\" журналыныц Tmuiici Дэр1мбетов екенш айтып бердт Тексерудщ корытындысы аудандык партия комитетшщ бюро мэжшешде каралып, \"Ара\" - \"Шмель\" журналыныц ад, 157

адал адам га жала жауып, каралаган фельетоны eTipiic екен!, фактмершщ бэр! ойдан шыгарылган жала екеш дэлелденш, облыстьщ партия комитет! не, журналдыц редакциясына 6ipiH- nri хатшыньщ колымен хат жолданды. BipaK обком да, редакция да былк eTnefli. Обкомныц бел1м бастыгы Долгирев TinTi мен! коркытуга дешн барды. Телефон согып: - Ты что, с ЦК хочешь спорить? Ведь журнал - орган ЦК Компартии Казахстана! - дедк - Причем ЦК? - дед1м мен, - Не ЦК же написал фельетон, а журналист. Я с ним буду' спорить, а журналист допустил ошиб­ ку, оклеветал честного человека и он должен ответить за это! - Ничего у тебя не выйдет! - деп меш коркытуга тырысты. - Это мы еще посмотрим, выйдет или не выйдет, - дед1м мен. Бул 1978 жылгы кыркуйек айы болатын. Жогары жактан ешкандай хабар болмаган соц Куанышбеков ашык кимылга шы- гады. Досаламановка келш, \"Журналдыц сыны дурью, сеш бэр! 6 ip орныцнан алады. Сондыктан сен ертерек езщ кет!\" дейдй Сонда мен ыза болдым да \"Правда\" газетше макала жаздым. Атын \"Не теряйте совесть, коллеги\" деп койдым. Бул 1978 жыл­ гы 11-казан куш едь Bip куш \"Правда\" газеттщ редакциясынан хат келдь Онда былай деп жазылыпты: \"Уважаемый тов. Тастанбеков! Получили ваше письмо. Мы обратились к руководству жур­ нала внимательно во всем разобраться. Зам. редактора \"Правда\". По отделу прессы Е.Спехов. 14 ноября 1978 г.\". Мен in бул хатымныц scepi жэне \"Правданыц\" оларгажазганы журнал редакциясына бомба тускендей болды. Редакция шугыл турде коллегия мэж ш сш шакырып, фельетонды жэне б1здщ тексеру корытындымызды, \"Правдага\" Ж1берген менщ хатымды кец турде талкылайды. М эжшске катыскан коллегия мушелер! Н.Шэкеев (бас редактор), Г.Брейгин, С.Элжнсов, Н.Казанцев, А.Лукьяненко, М.Дмитровский жэне баскалары фельетонныц басынан аягына дей1н жала еке(нн, фак'плершщ бэр1 вт]рiк екен in, оны уйымдастырып, журналда жариялап, журналды 158

маскара етш отырган бел1м редакторы Мыцбай Рэшевты катты сынап, кателерш мойындайды. М эжшсте Рэшевке мынандай сурак койылады: — Считаете ли вы нормальным, что сначала вы подготовили фельетон только потом стали проверять факты, положенные в его основу? Рашев уклоняется от ответа. Выступили: Альжиков: Все факты 1977 года были рассмотрены на бюро райкома, и дело считалось законченным. Но кто-то из недовольных собрал старые бумажки, подсунул их Даримбетову, а Рашев пошел у Даримбетова на поводу... Мы не можем теперь отстоять честь журнала, т.к. во всем виноваты. Мы оклеветали человека. Селиневич: Виновность Рашева бесспорна. Все заявления 1977 года - просто филькина грамота. Тоже самое и показания учеников, которым всего лишь по 8 лет. Такого прокола я еще не помню. Редоколлегия вправе поставить вопрос об ответвенности Рашева со всей жесткостью. Брейгин: 24 октября пришел ответ из Каскеленского рай­ кома партии. В нем говорилось, что содержание фельетона польностью не соответствует действительности, а сам фельетон расценивается как клевета... потом в редакцию приехал герой фельетона С.Досаламанов и представил исчерпывающие до­ кументы, из которых стало ясно, что мы допустили ошибку. В эти же дни из редакции \"Правда\" нам переслали письмо инструктора Каскеленского райкома партии У.Тастанбекова, с символическим заголовком \"Не теряйте совесть, коллеги!\". ...27 ноября в редакцию приехали Досаламанов и Байту- манова. Она рассказала, что 24 ноября к ней в дом ворвались Даримбетов и местный житель Беккулов. Последний схватил ее за шею так, что у нее с носа пошла кровь, и велел писать то, что продиктует Даримбетов. Под угрозой она написала этот \"диктант\". Именно на этом, с позволения сказал, \"документе\" Рашев теперь пытается выстроить доказательство свой пра­ воты. Итак, подводим итоги. С одной стороны мы имеем целый ряд неопровержимых документов от различных общественных 159

организаций, которые полностью опровергают вину директора школы С.Досаламанова и уличают наш журнал в клевете на честного человека. С другой стороны - собранные тайком не убедительные письма различных частных лиц. Как ни горь­ ко, но надо признать: журналом допущена грубейшая ошибка. Оклеветен честный человек, педагог и виновен в этом- редактор отдела коммунист Рашев... я считаю, что Рашева необходимо освободить от работы. Шакеев: ...Допущена грубейшая ошибка, и мы это должны признать. Разве это метод, давить женщину за горло, чтобы добыть у нее подпись? Мы не можем дальше держать его в редакции. Теперь насчет непосредственного автора фельетона Даримбетова. Надо изъять у него удостоверение нештатного корреспондента журнала, как у человека, недостойного такого звания. Редколлегия решила: 1. Фельетон \"Характеристика\" (\"Шмель\", №8 1978 г.) признат не соответсвующим действительности, клеветническим. 2. За подготовку в свет клеветнического материала, за чуждые советскому журналисту действия в командировке и как не справившегося с руководством работы отдела, редактора отдела культуры Рашева М. от работы освободить. 3. Принести извинения директору школы им.Кошмамбетова т.Досаламанову С. и всему педагогическому коллективу школы за необоснованную критику на страницах журнала. 4. Исключить Даримбетова из числа нештатных коррес­ пондентов журнала и изьять у него удостоверение. 5. Решение редколлеги довести до сведения Каскеленского райкома Компартии Казахстана. Председатель коллегии главный редактор Н.Шакеев Осыдан соц аудандык партия комитетше редактордыц орынбасары Григорий Брейгин келш, б!зд1 осы каулымен таныстырды. Кошмамбетов мектебше барып, мугал1мдер!мен 6ipre букш ауыл адамдарыныц алдында Досаламановтан, мектеп мутшнмдершен KeiuipiM сурады. Рашев пен Дор!мбетовтыц кемпшпп - арызкойларга катты 160

сенгендптнде едк вйткеш арыз жазып, жала жабушылар 6i- ршшзден, заманньщ езгергенш, к;а_зiр 1937 жыл емес екенш, сондагы 6ip ауыз жаламен \"хальщ жауы\" болып, атылып кетш жатканын естершде мыкты устап, Досаламановты да сейтш жок кыламыз деп ойлаганында болса, екшниден, Рэшев пен Дэр1мбетов те сол дулей кушке сенген сиякты. \"Б}з жаздьщ, журнал жариялады, сонымен ic бin i. Bis/ii к1м тексередК oisre юмнщ шамасы келед1?\" деген сокыр се- з1мнщ эсершде кеткещрпнде ед1. BipaK олар ол заманныц кел- меске кеткенш, КГБ-нщ ондай Kymi жок екенш, Tiirri партия басшыларыньщ esi мулде баска адамдар екен in ескермеген. Сондьщтан ездер1 таяк жеп, кызметтершен айрылды. Осылай мен аудандьщ партия комитетшш, оньщ 6ipiHmi хатшысы Дмитрий Зайконыц кемепмен ец кушп журнал, Казакетан компартиясы ортальщ комитетшщ органы \"Ара\" - \"Шмель\" журналыныц кызметкерлерш, оларды коргап (шын мэн1нде олардан коркып), маган кокац-локкы керсеткен об- комныц кызметкерлерш де (Долгирев т.б.) ойсыратып жещп шыгып, ак, адал адамдарды накак жаладан, накак жазадан коргап калдым. Осылар сиякты Каргалыдагы технологнялык техникумнан тускен аты шулы арызды да (оны ею ай тексерд1м) дурыс nieniin, онда да адал адамды сотталатьш жеpiне и аман алып калдым. Ол былай болды: Техникумныц комсомол комитетшщ (ау­ дандык комсомол комитетше тецесиршген) уйымыныц хат­ шысы улты шешен жнтг Харон Дадаев Наташа Зеленских деген студент кызга гашьщ болып, кызбен тш табысады. Кыз да оны жаксы Kepin, eKeyi мьщтап кел1сед1 де, косылмак болып, ЗАГС-ке арыз беред!, арызды eKeyi де ез колдарымен жазып втюзедь Енда косыламыз деп келюкенде Дадаев мусылман зацы бойынша кыздыц ата-анасыныц алдынан ету керек деп шешедк Сейтш, eKeyi жолдастарын ep rin Талдьщорганга кыздыц эке- шешесше барады. 0Keci келюедк iiieuieci ж т т т щ шешен екен- iH Kepin, тас-талкан болып булшеде. \"М етц кызымдьт мен in елнтмнщ уст1нен аттап кана аласыц!\" деп ж нптерд1 куып ж1беред1 К,ызын алып калады. Ертещне тшелей техникумга кел in,онда окытушы болып ютейтш с щ т а Боровиковамен акылдасып, Мэскеуге арыз жазады. Арызды сондай тез жазуга 161

Боровикованыц техникум директоры Владимир Бойкодан еш any максатында (03i онымен араз екен) жазады жэне eTipncri косып, \"Дадаев кызымды зорлады, сондыктан алмак болды\" деп жазады. Сейтш хатты окып карасам, мунда eKi кылмысты керсеткен. Eipi кызды зорлады десе, екшзшск ез карамагындагы окушы кызды зорлап алмак болды деген. Бул хатты алдымен аудандык комсомол комитетшщ хатшы- сы, партком бюро мушес! Бакберген Шалабаев тексерш, епщан- дай корытынды шыгара алмады. Ойткеш Наташа шешесшщ буйрыгымен \"меш зорлады\" деп арыз жазып кояды. Ещц мен ол кыздыц жалган арыз жазганын дэлелдеу1м керек. Сонда мен кыздыц оз1мен жеке сейлесим. Ол кенбедо. Мен кыздьщ ец жакын сырлас, достас кыздарымен жеке-жеке оцаша сейлеспм. ЬОыздар уялар деп жаныма мугатйм эйелд! алып, сонымен жеке се й л е с и р д 1М. Уш кыз Наташаныц бетше бар шындыкты айтып берд1. Кдыздар титл олардыц ерльзайыптылардай 6ipre жатып жургенш тура айтып бергенде ол жылап ж!берд1 де каша женел- д1 Мен сол кыздардыц жэне баска куэлардыц TyciHiKTepiH ал­ ып, жалпы комсомол жиналысында, одан соц букш мугашмдер кецесшде талкылап, арыздыц неп заз екенш дэлелдеп шыктым. Наташа сол кеткеннен мол кетш, техникумнан да кетп. Бул мэселеш бюро карап, Дадаевты ез карамагындагы сту­ дент кызбен жадын болтаны ушш (зорлаганы аньщталмады) орнынан гана босатты. Сейтш соттан аман калды. Арызды буркыратып жала жауып журген Боровикованыц да, кыздыц шешесшщ де уш emii. Мен аудандык партия комитетшде он уш жыл кте/цм. Ал- гаш уйымдастыру бел]мшде штегешмдк Савичев пен Ефим- овскийден корлык коргешмд! айттым. Ол бел1мде жургенде Макашов маркум упт-насихат бел! \\п не бастык бол деп тагы кысты. Сонда мен жаксы бастык болады деп ез1мнщ журналист шэюрпм Дмитрий Александрович Зенковты усындым. Ол кезде Зенков енеркэсш бел!мшде нускаушы болатын. Ракец: \"Эй, ол коцкайып, ундемей журед1 гой...\" - деп сенщ- юремедь Мен батыл айттым: \"Раке, ол ете адал, ак кещл адам. БЫм] жогары. Ундемей журетЫ - оныц мшез1 сондай. Стз оган риза боласыз\", - деп Макашовты кещцрд1м. Айтканымдай-ак Ракец кешн оган риза болды. 162

Мен бюроныц каулысы бойынша упт-насихат бел!мшде нускаушы болатынмын. BipaK. кешн бел1м бастьщтары акыл- дасьш, маган уйымдастыру бел1мшщ жэне гылым мен жогары оку орындары б е тш н щ жумыстарын жукхедт Сейхш уш бел1мге кызмет етш, сол уш бел1мге де ай сайын аньщтама, мэл!меттер дайындап 6epin турдым. Ол ушш басхы уш уйым- дарга шыгып, xeKcepin, жумыстарын ез кез'шмен Kepin жур- fliM. Содан сон icKep, бЫмд1, тзж1рибел! жасхардыц Ti3iMiH альт, кадр резервтерш дайындап журд1м. Коммунист ретшде аупархком тапсырмасы (поручение) бойынша партия окуын журпз/нм. Жех1сше 6ip рет сонда сабак етю'зем. Айына уш рет халыкаральщ жагдайдан лекция окимын. Оны шаруа- шылыктарга, K9cin орындарына барып, жумысшылар алдын- да окимын. Тагы когам жумыстары: аудандык оку бел1мшщ педагогпк кецесшщ мушеамш. Оган айына 6ip рет мшдетп турде катысамын. Журналистер одагыныц аудандык уйымы- ныц бастыгымын. Тагы баска когамдьщ жумыстар бар. Соньщ бэршщ арасында журналист ретшде аудандьщ, облыстьщ га- зеттерге макала жазып турамын. Сонымен, менщ жумыс кун1м тэулМне 16-18 сагатка жетш журдь Ерекше айтатын жайт - сол жазулардьщ, жиналыстардыц бэр! орысша журедь Тек макалаларды гана орысша, казакша жазамын. Тагы айта кетешн, орыс тш н , эдеби жазуын б1ршшзден, адал, аккецш (добрый) орыстар уйретсе, екшшщен, арам ниетт1, казактыц бэр1 тук бшмейтш топастар деп есептейтш, ездершде бш м де, мэдениет те жок алаяктар уйрепх. Олар менщ арыма, намысы- ма тигендмсхен ез1м жанталаса уйрещцм. Ушшнцден, орыстыц керкем эдебиетш узбей ете кеп окып уйрещцм. (Бул туралы шгерще толык айтканмын. Кдйталаганыма KemipiM сураймын). Глгерще айтканымдай, мен жас, бипмдн icKep жастарды жау- апты кызметке тартып, орналастыруга жш араластым. Маган ауданныц 6ipm m i басшылары Ракымжан Макашов та, Дмитрий Иванович Зайко да мьщтап сещц де, менщ усыныстарымды мулхжсп кабылдап отырды. Алдымен Николай Коробкищц \"Плодоягодный\" ецщ мекен- шдеп мектепте бастауыш класка сабак 6epin журген жершен Кдскелецдеп Белинский атындагы мектепке ез пэш - орыс т ш мен эдебиетшен сабак беретш мугал!м exin экелд!м де, партия 163

уйымыныц хатшысы етш сайладым. Одан жарты жыл еткенде оку бе.нмше инспектор exin котерд1м. Бул жумыста ол кеп жыл ж ем кп ецбек етш, маган (аупарткомге) жаксы кемекнп болды. 1977 жылы облыстык оку белшшщ бастыгы Телендо Айдаров маган тшелей телефон согып: \"Bip орден бар, оган esi орыс, оку бол1мшщ инспекторы болуы керек\", - дед!. Мен Коробкищц айтып ед1м, ол Kici oipflen келють Ойткеш Коробкищц бшед1 екен. \"Тезгрек усыныс жасап, кужаттарын экелщз\", —дедь Мен дереу Зайкога Kipin, айтып ед!м. Ол куаньш Kerri де, келшм бердк Мен тез награда кагазын жендеп, апарып бердам. Bip айдан сон Коробкин \"Курмет белпа\" орденш алды. Bip жылдан соц оку болгмшщ бастыгы Владимир Хальзовты ор­ нынан алып, Коробкищц бастык койдьщ. Бул eKeyi туралы да менщ усынысымды Зайко б1рден сезс1з колдады. Коробкин маркум мен! елгенше устазым деп кета. Сол Коробкин кецес еюмеп тарап, б!з жаппай казак мектептерш ашу yuiiH курес ашканда 03i тжелей карсы болмаса да орыс ата-аналардыц кар- сылыгынан казак мектептерш ашуды кеинкпре бердь Сонда облыс SKiMi Ахметжан Еамовке хат жазып,оку бел1мше 03iMHin ecKi досым Мэдениет Тастанбекулы Кэркеновты койгыздым. BipaK Коробкин буган ренжиен жок. Оны Алмалыбактагы ор­ та мектепке директор eTin койдык. Сол жерде жолда машина кагып кеип кайтыс болды. Сол сиякты, Анатолий Каширищц де сол \".Плодоягодный\" мектебшен аудандык оку бед ini не инспектор erin экелд1м. Артынан Маркелов кеткенде соныц орнына упт-насихат бе- л1мше бастык erin койгыздым. Маркеловтщ езш де аудан­ дык комсомол комитетшен экелш койгызгам. Маркелов та, Каширин де Коробкиндей мьщты бш мдк ойшыл емес едь BipaK yuieyi де менщ тжелей бастыгым болып журш, менщ усынысымды ешкайсысы бузган емес, ymeyi де мет'мен акыл- дасып icTen журдк 1лгерще Зенков туралы айткам. Дмитрий® 1958 жылы мен редактор кез1мде редакцияга эдеби кызмет- кер erin орналастыргам, одан жауапты хатшы, аудандык пар­ тия комитетшде нускаушы, одан менщ усынысыммен бел!м бастыгы болган. Мен пенсияга кеткенде Сэбденовамен урыс- ып, жумысын тастап кетедь Bip куш маган келш, Шымкент облысына барайын, Алтынбек Жолдасбековке хат жазып 6epeci3 164

бе деп eTiHfli. Мен Алтынбекке хат жазып берш ед1м. Ол дереу 6 ip трестке партия уйымыныц хатшысы етш орналастырады. Ол жерде жаксы ютейдь Жалакысы 280 сом (ол кезде ете кеп акша) екен. Bip жьш ютейдь К^скелецде калган эйел1 Фаина мен кызы Ирина ол жавда бармай койгандьщтан кайтып кеддь Мун- да жумыс жок болгандыктан Алматыдагы кермеге насихатшы (жарнамашы) жумысына орналасады. Жалакысы 100-ак сом. Сейтш киналып журген in эйелг Фаинадан естием. Bip Kyui аупарткомге келсем (партия уйымында есепте туратынмын) Зайко редактор таппай киналып жургенш айтты. Сонда мен Зенковты усындым. Дмитрий Иванович Зенковпен кеп жыл 6 ipre icTereH. BipaK оньщ журналист екенш бшмещй екен. - Разве он журналист? - деп сурады. Сонда мен: -О н с ног до головы журналист, причем хороший журналист, а человеческое качество Вам известно, - деп ед!м. Зайко: \"Тогда скорее приведите\", - дедь Мен Фаяга теле- фонмен: \"Зенковты Зайкога шакыр\", - деп тапсырма берд1м. Сейтш Зенков тагы менщ усынысыммен аудандык газетке редактор болды. Осылай б1здщ достыгымыз суыган да, ажыра- ган да емес. Ол эркашан меш устазым, досым деп журдь 1979 жылгы 1 акпаннан зейнеткерлк демалыска (пенсияга) шыктым. Уйде 6ip жет! тук ютемей, тек радио тьщцап, телевизор Kepin, тып-тьшыш жаттым. Жумыста эбден кажыган, мыктап шаршаган екенмш. Ецщ тьшыгып, imiM пыса бастады. Сейтш тыска шыгып, 3pi таза ауа жутьш, 3pi елд1 Kepin келешн деп 6ip куш уйдеп жай ки!мдер!ммен далага шыгып бара жатыр едам, Нурбикеш:\"Кдйда барасыц?\" - дедь \"Кешеге шыгып, б1разжурш келешн\", - деп ед1м. \"Токта, —дед1, - батыл дауыспен. - Мына турщмен кешеге шьщпайсыц. Сен - Тастанбековсыц. Мына тур1щц керген ел сен туралы не ойлайды? Тастанбеков пенсияга шыккан соц эбден жудепп гой, демей ме? Кшнш, галстугыцды тагып, бурьш калай журсец - дэл солай жур\", - деп мен! кайта кищщрдь Содан бастап кешеге кашан шьщсам да бурьшгыдай KniHin шыгатын болдым. Бул Нурбикештщ акылдылыгы, менщ абыройымды Tyciprici келмеген даналыгы едн Одан соц колым кышып, макала жазуга KipicTiM. Алгаш оз1мн1ц ecKi досым, аупарткомде кеп жыл 6ipre ктеп, сыйлас, сырлас болган Василий Федорович Портнягин туралы макала 165

жаздым. Оны !здеи \"Пригородный\" совхозына бардым. Osi мен сейлесш, толык малiмет алганнан кешн cypeTi керек болды. Cypexi жок екен, мен орден, медальдарым тагылган костюммен барганмын, сол ез костюм1мд! KHri3in, суретке xycipin алдым. Одан сон жаксы керетш ез агамыздай болып кегкен Тезекбай ага Берд1гуловтыц кенже - оныншы баласы Канат туралы (\"Солдат из Казахстана\" деген) макала жаздым. \"Остановите музыку\" деген макаланы газетге жарияладым. Сонымен катар аудандагы елд) мекендердщ аттары туралы (\"Кошмамбетов\", \"Жармухамбетов\") очерктер жазып, жарияладым. Карынбай Кошмамбетов туралы жазбак болып талпынып ед1м, епщан- дай мэл1мет болмады. Сейтш жургенде Карынбайдыц баласы Мурат туралы хабар туей. Оныц мекен-жайын тауып алып,хат жазып ж{берш едш. Кеп кепйкпей хат келд1. Ол меш уйше шакырды. Мен де !рюлмей жолга шыктым. Мурат Кызылорда обласындагы Шиел1 бекетшде (тем1ржол стансасы) турады екен. Поезбен согып отырып соган бардым. Ол м е т куана, кызу карсы алды. Ойел1 Фатимат - кабарда кызы екен, ете сулу, казакша, орысша, кабардаша сайрап тур. MeHi ете кат­ ты курмеггеп конак ета. Терт баласы бар екен. Мурат aKeci Карынбай туралы 6ipa3 энпме айтты. B ip a K ешкандай кужат бере алмады. T in ri cypexi де жок екен. Сонда да экесппн 1897 жылы туып, 1930 жылы 1ле (Ka3ipri Карасай) ауданында аудандык партия комитехшщ 6ipiHHii хатшысы болып ютеп жургенде журеп кенет токтап калып, кайтыс болганын айтты. (Кешн бшетш юсшердщ айтуынша, жиналыста сейлеп турып кайхыс болыпхы). Анасыныц ахы Акшай, Карынбай елгенде 25 жасха екен, уш баламен кал) ан.Улкен! Жэмила 6-7 жасында кайхыс болыпхы. Энуар, Мурах екеуш асырап ecipreH. Одан сон, Мурат маган Кошмамбетовтыц эрштестерк айны- мас досхары, 1937 жылы \"халык жауы\" ахалып, ахылып кех- кен Кабылбек Сармолдаевхыц эйел! Майнурдыц, Бармаковхыц эйел1 Файрузаньщ Алмахыдагы мекен-жайларын (адресхер1н) берд1. ©з SKeciniH барлык кужаггарын Жамбыл (Тараз) кала- сында 6ip жерге KeMin хасхаганын, ei-щ табылмайтынын, кеп махериалдар, суреххер сол ею К1С1де бар екен!н айххы. Сармолдаевты да, Бармаковты да, Кошмамбеховхы да бурын хариххан б1лупп efliM. Yujeyi де кецес, пархия кызмеххершде 166

жогары орындарда icTereH. Нарком болган. Сармолдаев пен Бармаков туралы Сэкен Сейфуллин \"Тар жол, тайгак кешу\" романында айткан. 1917-1918 жылдары Сэкен \"КаЫрет ва- гонынан\" кашып шыгып, Эулиеатага келгенде, Сармолдаев пен Бармаков Сэкенге он эскер косып 6epin, елше шыгарып салады. Сол азаматтардьщ жеарлер1 Алматыда туратындыгын есйп, мекен-жайларын алып келд^м де, Алматыга аттандым. Алдымен Сармолдаевтщ жеыршщ ушне бардым. Майнер апай жылы шыраймен карсы алып, Карынбай туралы теб1рене сойлеп, ол Kici кайтыс болганша узбей араласып, сыйласып турганып, куйеуi11 \"халык жауы\" деп алып кеткеннен кейш езш турмеге камап, 8 жыл устаганын айтты. К,арынбай мен 1^абылбектщ б1рнеше суретш бердЬ Сол юамен эцпмелесш отырганда уйге орта жастагы 6ip эйел келд1 Майнур апай кызьм деп таныстырды. Атын жазып алган ед1м. К,аз1р оны таппай калдым, Ол Kicinin eciMi еам де калмапты. Сейлесе келе, ол Kici мемлекетпк банк бастыгыньщ орынбасары екенш биинм. Сез арасында анасы куйеу баласы- ныц орыс екенш айтты. Мен журналистк кызулыгым устап: \"Неге орыска турмыска шыктыцыз?\" - деп сурап калдым. Ол Kici маган тура карап турып \"MeHi мына тур1ммен ешктм алма- ды. Сонда кездескен осы Kicire шыгуга тура келдГ' дед!. 0з1 кою кара торы бей не шешектщ калыц дагы Tycin, ап-айкын шубар болып калыпты. 0з1м уялып калдым да KeinipiM сурадым. Одан сод салып урып Бармаковтьщ бэйб1шесшщ ушне кел- д1м. Аласа бойлы, 9pni, ецщ эйел екен. Бул Kici де ©те жылы кабылдады. EciMi Файруза екен. Ек1 бэйбпненщ де eciMflepi казакша емес. BipaK eKeyi де казакша ете таза, макалдап, мэ- телдеп, сейлейд1 екен. Сондыктан олардыц баска улттан екен! маган бшнбедт Файрузаныц да кызы бар екен. Аты Эсия, балетмейстер екен. 03i де бихш болган. K>nip балет бипплерш дайындап жур. Kyfieyi Бек Телеков MyciHini (скульптор), Суретшшер одагыныц M ymeci екен. Оны кермед1м. Эсиямен эцпмелесш, экеа туралы, жалпы, кугын-сургш курбандары туралы кеп зцпме естшм. Файрузадан да 6ip неше сурет алдым. Ещц колымдамол материал, кеп суреттер бар. Kirari жазайын деп ойлап ед1м. Кеш калыппын. Жамбылдагы журналистер ютап 167

жазып шыгарып койыпты. Оны Мураттан естщ м де Кдрынбай Кршмамбетов туралы очерк жазып, газетке шыгардым. Толып жаткан кужаттар мен cyperrepfli К,ошмамбетов мектебше берд1м. Оньщ алдында жетшсшнн жьшдардьщ басында Абдолла Жармухамбетов туралы Мемлекегпк мурагатта (архив) кеп отырып, оныц ем!рбаяны туралы тольщ материал жэне суретш алып, аудандык газетке очерк жаздым. Ол газеттщ жарты бе- тш алган. Сол кездеп аудандык партия комитетшщ 6ipiHuii хатшысы Олег Дырдин оны окыпты да, маган уйге телефон сокты. Очеркиц катты унаганын айтты да \"неге аз жаздьщ?\" деда. Мен редакторды (Ол ез!мнщ шэк1рт!м Дмитрий Зенков ед1) кшэлагым келмед1 де, \"Газетте орын болмады\" деп хатшыга жауап берд!м. Ол \"Тагы жаз, кеп жаза бер!\" дедг Шынын айтсам, Абдолла Жармухамбетов ете ерекше адам екен. Ол 1918 жылдан 1921 жылга дешн Тзжжстандагы, 0 з- бекстандагы, К^ыргызстандагы басмашыларды тугел жойган. Алдымен Казакстанда курылган ец батыл, ец куши' отрядпен барып, басмашыларды мьщтап жойып отырган. Мэскеуден ар- наулы эскермен келген Михаил Фрунзе оньщ колбасшылык (полководтьщ) ш еберлтн, урыс баскарудагы эдю-айласын ке- з!мен Kepin, катты риза болган. 1926 жылы Мэскеуде Букш- одактьщ кецестщ сессиясында Жармухамбетовке \"Жауынгер- л!к кызыл ту\" орденш берпзедь Сессияда кеиб1реулер карсы шыгып, сейлегенде сессия депутаттары толкып калады. Сонда Фрунзе шыгып сейлеп, былай дейдп \"Мен уш рет осы ордещц алганда менщ ецбепм Жармухамбетовтыц ецбегшщ жартысы- на дажетпейдк Оган 6ip орден неге беритмевд? Оныц букш Ор­ та Азия елдершдеп басмашыларды жойганы 6ip емес, б!рнеше орден алуга турады\" деп сол орденд1 сол сессияда омырауына таккызады. Сол жылдары мьщты революционер Ораз Жандосовпен, Жусш Бабаевпен 6ipre кызмет еткен, кешн колхоз баскарган Эм1ркул Мьщтыбековтыц эйел1, кыргыз кызы Сусары Мьщ- тыбекова туралы очерк жазып, облыстык \"Жепсу\" rasexiнде жарияладым. Оны орысшага аударып \"Путь к счастью\" деген атпен аудандык газетте жариялаттым. Баска макалалар да жаз­ ып, газеттерге шыгарып журд1м. 168

Зейнет акым 120 сом. Бурын 150-170 сом жалакы алып турган уйгс бул сома аз болганы белгш. Оны осiресе Нурбикеш к;атты сездь Маган \"ананы, мынаны алуга акша жетпейдГ' деп айтып калды, Оныц устше, езшщ колхозда icTereH жумысына пенсия есептемедт Баска жумыс ютеуге мумкш болмады. Торт баланы багып, уйден шыга алмады. Оныц осы реншпн естш, мен де катты кобалжыдым. Ары ойлап, 6epi ойлап, балалармен акылдасуды ш еп тм . Онда T e p r e y i де кызмет ютейдо, жала- кылары да жаман емес. Осы жайлы тертеуш шакырып алдым да, \"аналарыцныц пенсиясы жок, ездерщ бшесшдер, ол ез акшасы болмаган соц ренжга жур. Сондыктан, эркайсысыц айына он сомнан аналарыца 6epin турсандар калай болады?\" деп ед1м, Tepreyi б!рден келють Эркайсысы он сомнан емес, одан да кеб1рек акша 6epin турды, Нурбикеш бутан катты куанды. Оныц устше бгзге кшмд1 жыл сайын узбей сол терт- eyi алып 6epin турды. O cip ece, кыздарымыз Турсынай мен Эсияныц 6i3re MeflpiMi ете куши болды. Б1зд1 енщашан жалгыз калдырган жок, жаксыларын б1зге 6epin, жылы-жумсактарын аузымызга устады. Kimi кел1шм1з Мамыр туралы эцпме ерекше. Оныц шыккан Teri казактыц тере деп аталатын урпагынан. Мамыр атакты Эбшкайыр ханныц ткелей жетшнн баласы. (Эбшкайыр хан, Нуралы хан, Орман хан, Кусепгали султан, Жусшгерей, Шаббазгерей, Fабдш-Халим, оныц кызы - Мамыр). Еабдш- Халим Алматыдагы зоотехникалык-малдэр1терл1к институтын 1950 жылдардьщ басында бгарш, К^аскелец ауданындагы Киров колхозына (K,a3ipri Турар ауылы) келш, ез мамандыгы бойынша жумыс icTen жургенде 6ip оцбаган каныпезер пы- шактап enxipin кетедь Анасы Буб1хан Кдскаева 19 жасында жес!р калып, Мамырды тэрбиелеп ecipefli. 1958 жылы аудан­ дык газеттщ шыгу мерз) мin жылдамдатып (жейсше уш рет) кызметкерлердщ штатын кебейткешн шгерще айткам. Соган байланысты баспахананыц да жумысшылар санын кебейткен. Сол кезде маган (ол кезде мен аудандык газеттщ; редакторы ед1м) ек! кыз келдь Bipi Бигайша 1цкэрбекова, екшипс! Буб1хан Кдскаева екен. Бигайшаны редакцияга эдеби кызметкер етш алдым да (ейткеш ол газетке унем! макала жазып журш, КдзКСР Жогаргы кецесшщ курмет грамотасын алган). Буб)ханды бас- 169

паханага эрш терупп (наборщица) eTin орналастырдым. EKeyi де жаксы кызмет eTin журген. Bip жетщен кешн Бигайша жок болды да кетт1. Бучнханнан сурасам \"бшмеймш\" дейдь Тагы 6ip неше куннен соц хат к е л т тур. Окысам Бигайша екен. \"Ага, кеппрйцз, - депп хатында, - \"Бидайдыц барар жеpi - дшрмен\" депп гой казак бабаларымыз, мен де сол барар жер1ме кетпм. Турмыска шыктым. Тем1ртаудамын\". Кешн Бигайша сол жылдары Тем!ртауда болган атыс-ша- бысты, адамдардыц кырылганын, уйлердщ, машиналардыц кираганын кезшен кергенш, атыс кезшде еденде жатып ты- гылганын айткан. Сол Бигайша 1цкзрбекова кешн \"Казак кон- цертке\" орналасып, жаксы энгш болганын, ол туралы менщ бурынгы шэюрпм Бостан Аккожаев казак радиосында icTen журш, толык метражды кино туирген. Byoixan Кдскаева сол баспаханада icTen калды. Bip KyHi маган к е л т \"Ага, жататын жер1м жок, киын болды, мен кетешн\" деп тур. Сонда мен уйге экелш, астыцгы ушм1зд{ бердш. Оган катты риза болды да ютей бердн Bip-eKi куннен кешн тагы келш тур. \"Ага, - дейд1 By6ixaH, - жалгыз 03iM тунде коркам, касыма 6ip кыз алайыншы?\". Bi3 руксат етпк. Сонда касына Нактан (Нагима) тэтесш алып келдн. Нагима Едтен Жушсбековтщ эпкесь Ол кезде куйеушен ажырап, жалгыз калган екен. 03i Турмыс комбинатында тггшни болып ктейд1 екен. Екеу] тату- тэтп, аса ынтымакты болып турып K eiri. Мшезшщ жайдар- лыгынан, сыпайылыгын By6ixaH Нурбикешпен де тез тш табысып, пэтерпп (квартирант) ретшде емес, ез!\\пздш 6ip жа- кын адамымыздай болып, араласып турдык. Пэтер акысын да алгамыз жок. Сейтш By6ixaH Нурбикешпен сырласып журш, турмыста болганын, куйеуш Gipeynep елтсрш кеткешн айтыпты, \"кызым бар, ол енемнщ колында\" д е т ь Содан 6ip KyHi 4-5 жасар кызы Мамырды алып келдн Ол б1здщ торт баламен, эйресе Kimi кызымыз Эсиямен жэне уне- Mi бгздщ уйде журетш Танямен (ол керпнм1з Зоя деген орыс эйелшщ кызы) ойнап, араласты да Kerri. Ол кезде б!здщ ба- лалар: Турсынай - 11 жаста, Нурбек - 9, Асылбек - 7, Эсия - 6 жаста болатын. Мамыр олардан кшплеу болды да олар 170

ойнап, жупрш кеткенде аргга калын жылап келедь Одан б1здщ уйден 6ip кеше ары Кас келен суы агып жатыр, жазда ел eriH сугаруга суын арьщтарга бурып экетед1 де арнасында аз гана су калады. 1издщ балалар оны Keuiin e rin , аржагындагы улкен- улкен уйтастардьщ устше шыгып ойнайды. Сол жакка Мамыр да барады. Кдйтарда ересек балалар жуп pi n кетед1 де Мамыр жете алмай калады. Кейде тапочкасын, носкшн суга калдыр- ып кетедь Келш. ауладагы резинка балонга отырып жылайды. \"Неге жылайсыц?\" деп сураса: \"У меня нерва плохая\" дейдт Сол Мамырым б\\здщ балалармен ойнап-кулш, тамакты да 6ipre im in журш, кудай аузына салды ма, Н урбикеит \"мама\", меж \"папа\" деп атап Kerri. Кешн окуга баратын кезшде апасыныц (экесшщ анасы) кольша Kerri. Алматыда турып, сол жерде мектеп б т р д ь Институт 6iri рд!. Политехникалык институт- тьщ Гидротехникальщ факультетш 6 m p in , инженер-гидролог мамандыгын алып шьщты. Сол жылы (1980 жылы) бнге келш болып TycTi. Bip KyHi баламыз Асылбек \"кыз экелд!м\" деп тур. \"Кайда?\" десек: \"Есктщ алдында\", - дейдь \"Kipri3 уйге!\" - дедок. Bip уакыттауйге Мамырымыз Kipin кeлiп: \"Папа, мам а!\"-дептур. Сол жерде екеушщ келюкенш 6min, кеп кеппкпрмей Акшиге барып, Кенен мен Буб1ханга куда тустк. Кенен туралы. 1963 жылы б1здщ К^аскелендеп казак газетш жауып тастады да мен жумыссыз калгандьщтан Жамбыл ау- данына кеткем. Ол туралы шгерще толы к жазганмын. Сонда редакцияньщ кызметкерлер!мен 6 ip re Буб^ханды да ала кет­ кем. Сол жерде буйрык болып Кенен кездесш, By6ixaH eKeyi Косьшган. Bi3 Нурбикеш екеум1з Буб1ханныц ата-анасыныц орнында болып, бас куда релш аткардык. Кешн KypTi ауданы ашылганда газеттщ баспаханасыньщ бастыгы eTin Рая Жума- баеваны 6eKirri. Рая Буб1ханныц досы. Ол By6ixaH мен Кенещц жумыска орналастырып, Kemipin алган. Сонда б!з сол Акшиге барып, куда болдьщ. Сол жерден Мамырды той жасатып алып келдпс. Мамырым ушм1зге кут-береке болып келдь Ол сырттан келген жат адамдай емес, ез1м1здщ тел баламыздай болып, б1здщ уйге cinin Kerri. Бфшшщен, акылды болса, одан соц аса iserri, ибалы, Kici сыйлауды, acipece жакын адамдарды 171

курметтеп сыйлауды жаксы бшедь Сондьщтан б!зге аскан 1зеттш к пен штипат керсетш, шын кецшмен, адал пейшмен кызмет erri. Кеп узамай нагыз ез адамымыз болып алды. Эйресе, Нурбикешпен аскан MeiiipiMfli ыстьщ сез1м1меи сыр- лас, достас болды. Алгашкыда жакын туыскандарымыздьщ 6ipi \"Нурбикепт ене де\" деп &т, Мамыр: \"Жок, ене демеймщ, мама деймш\" деп батыл айтты. Сонымен катар Мамыр бпдщ туыскандарымыздьщ бэрш туыскан санап, ец жакын туыс- кандарындай сыйлап турды. Эйресе карьшдасым Назипаны ете жаксы кердг Оны Нурбикеш \"Сары кыз\" дейтш. Мамыр да оны \"Сары кыз - тэте\" деп атады. Келе-келе жакын абысындары Алтыншаш, KyMic, ею Гул- нармен эпке, кайын с!нл! кыздар Турсынай, Эсия, Fалия, тагы баскалармен сыйласып, тш табысып алды. Осылай б1здщ бар- льщ туыскандарымыз оныц да жакын туыстарына айналды. 1981 жылгы 15 наурыз куш туцгышы Раджананы дуниеге экелдь Б1зд1н куанышымызда шек болмады. Бул немерелер1м1з- дщ шйндеп еюшш кыз. Б1з жаца туган немерем1зге куандьщ. Мамырымыз жас ана болып мэртебей есть Раджанамыз кызьщ болып есть Апасы Н урбикепт ете жаксы кердг Нурбикеш те оньщ устше тен!п Tycin, еркелететш. Мамыр б1здщ колымызда болып, 6ipa3 турганнан кешн оларга енш1 берш, ез1м1зд1ц жекеменпнк уй1м1зге шыгардьщ. Ce6e6i, Мамыр да, Асылбек те жеке турып, езшше кун керуд! уйренйн деп ойладьщ. Оган Мамыр кен п й келмеп едь Bis жайын айтып туснвдрдк. Ол да жаман болган жок. EKeyi, ещц Раджана yineyi yfipeHin жаксы болды. Bip отауымыз, 6ip epiciM i3re айналды. Жастар кебше сол уйге баратын болды. Оте-мете Исатай, Нурахандар сол уйге жш келетш. Нурбикеш болса, ол уйге кунде турмак кунше ею рет ба­ ратын. Раджана есе бастады. Тшге туйнетш болды. Ею уйде де телефон бар. Онымен жш сейлесем1з. Сонда Нурбикеш Рад- жанага айтады екен: \"Егер мамац урса, урысса мен телефонмен оган урсамьш\" деп. Раджана мамасынан урыс ecrice телефон­ ды ацдиды екен. \"Апам мамама урсады\" деп. Апасьшан хабар болмайды. Сонда апасы барганда айтады: \"Маган мамам урыс- ты, сен келмей койдыц\" деп. 1984 жылгы 3 пплде кун! Саят туды. Бул Мамырдыц туган 172

к у ш м е н дэл келдь Мамыр да сол шщценщ 3-куш (1955 жыл) ту ган . Саятка да катты куандык. Ойткеш колымызда ул неме­ ре болган жок. Тунгыш ул немере!\\пзд1 uieuieci София алып, Н ам анганга кашып кеткен. Канат пен М элк ез уйлершде. Сон­ ды ктан Саят касымызда, ез колымызда болганына куандык. Б1рде сол жогаргы уйде Саят жанадан ецбектеп журе бастаганда енбектеп келйгп де легенде (тазик) турган суга басымен кулап, туншыгып калады. Сонда Раджана жупрш келш, Саятты легендеп судан шыгарып алады. Мамыр ол кезде далага шыгып кеткен екен. Сейтш Саятты ажалдан алып калады. Сонда Раджананьщ езше 3 жас 4 ай болган. Осылай Мамырым 6ip уйдщ отын жагып, шанырагын бшк- тетш, кулш-ойнап, турып жатканда, б1зд1н де, Буб1хан мен Кененнщ де, барльщ туыскандарымыздьщ 6ip мыкты epici, конысы болып, кулш-ойнап жатканымызда бпге кутпеген кауш- катер келш, кайгы-каЫрет ш ектк те калдык. Мамырымыздыц ен жаксы керетш суй!кт1 мамасы, менin аяулы жан жолдасым ем1рлк, айнымас жарым, балаларымныц анасы Нурбикеш кайтыс болды. Ол туралы естелгк ютабымда, ез! туралы \"Нур­ бикеш\" деген ютабымда егжей-тегжешп жазганмын. Енд! Ма- мырды Асылбек екеуш ею баласымен (Раджана, Саят) Kemipin алып,б1рге туруга тура келдь Нурбикеш 1987 жылгы 4 акпан куш кешк! сагат 10 кайтыс болды. *** Журтка белгш, Кецес мемлекеп басына 1985 жылы алды- мен Бас хатшы (Генеральный секретерь) болып, кеп кешкпей президенттк так енпзш, e3t президент болып, барльщ б и л кп Колына алган соц Горбачев мемлекетп олай да, былай да шай- Кап, тэртштен мулде айрылып калды. Тукке турмайтын, ешюм орындамайтын зандарды каптатып, мемлекет экономикасы кул- дырады. Ipi зауыттар мен фабрикалар куш-куатын жогалтып, Of-mipicTi мулде азайтып ж1бердь Онын устше арак imyre карсы KypeceMiH деп шарап ешмдерш мулдем токтатты. Елдеп жай- нап турган жуз1мдктерд1 отап, жок кылды. Мемлекетке осыдан орасан зиян келдо. Арак шюштер болса ендо наркомандарга, токсикомандарга (улы заттарды и1скеуге) айналды. Сейтш ха- льщтыц 6 ip бел irin Tepic, арам жолга Tycipfli. Осылай алып 173

та, аса бай, аса куатты мемлекет куйреуге айналды. Алдымен Балтык жагалауындагы мемлекеттер: Латвия, Литва, Эстония белшд1 де кетт!. Ещц букш СССР-дщ (мен эдеш осылай жазып отырмын. Ойткеш ол дуние жузiне осы атпен белгин болатын) тарап куйреу! такап калган. Осы кезде Казакстанныц саналы, зиялы азаматтары да бас кетерш, елд! н болашагына, жас урпактыц тагдырына катты алавдап, жойылуга аз-ак калган казак гiл in iн, камын ойлап, шугыл ic-шара колдануга белбайлады. Сейтш 1989 жылы эйгш академик Эбдуэли Хайдаров бастаган 100 адам, араларында, Timi орыстар мен уйгырлар да бар, баспасезде \"Казак тЫ \" деген когам куруга арнап Yндеу жариялады. Бул Ундеуд1 букш казак халкы кызу эр! жаппай колдап, мыкты сешм б1лд1рд!. Кеп кенпкпей \"Казак тш \" когамы курылды. Оньщ президент! болып Эбдуэли Хайдаров, вице-президент! болып 0м!рзак Айтбаев сайланды. Когамныц Жаргысы (Уставы) кабылданды. Енд! оган !ле-шала \"Казак тин\" когамыныц облыстьщ, аудандык уйымдары курыла бастады. Жаца курылган \"Казак тш \" когамы туралы, оныц аткаратын жумысы туралы букш Республиканьщ газет журналдары, радио, телевидениес! жабыла жазды, айтты, Kepcerri. Когамга муше болгандарга арнаулы куэл!ктер бершд!. Менде сондай куэлнс №1 деп жазылган, оган Эбдуэли Хайдаров кол койып, Республикалык когамныц Mepi басылган. Ол кезде кецес eiciMeri эл1 таралмаган, колхоз, совхоздар куш-куатты болатын. Мен \"Казак тш \" когамын облыста алгашкылардьщ б!р! болып, 1990 жылгы кацтар айында курдым. Ол Каскелен ка- лалык \"Казак Tiiii\" когамы едь Оган казактыц камын ойлай- тын, болашагына толганатын белсенд!, к е р н е т азаматтарды тарттым. Карттардан Акылбай Булгакбаев, Садьщ Этекеев, Эбен Ом!рэлиев, Нурдэулет Кьщырбаевтар к!рсе, жастардан Оралхан Сейшханов, Ораз Сарбасов, Эбд!рахман Есенбаевтар катыстырылды. (Сарбасов та, Есенбаев та умггт! актамады. Ол eKeyi де когамныц болымсыз акшасына кол сугып, арамдьщ штегещцктен куылды). Осьшай алгашкы когамды курып, алда !стейт!н жумыс- тарымызга жоспар жасап, ептеп юке KipicTiK. Ец 6ipiH ini Кас- келецн!ц ез!нде каптап, cip ecin турган кешелерд!ц орысша 174

атауларын езгертш, казакша атауды колга аддык. Сол кешелер/п жай казакшалай салмай, ауданымыздан шыккан, Республикага аты эйгш адамдардьщ еймдер!мен атау туралы мэселе кой- дык. Ол кезде мундай курдел! мэселеш калалык кецес (совет) депутаттары шешед] екен. Орысша аталатын Куйбышев, Будённый, Матросов, Ушинский, Коминтерн, Западная, тагы сол сиякты - барлыгы он кошен! езгертуге усыныс жасадьщ. Сондагы орыс депутаттарыныц мшдездерш, сездерш, тур-TyciH керсещз. Бэр! ере турегелш, \"Орыс аттарын неге езгертесщ- дер? Олар сендерге не iciefli?\" деп шулаганда, созге ырык беру турмак, б!зд! сейлетпеуге тырысты, шуылдап отырып алды. Сонда мен уш рет шыгып сейлеп, мыкты дэлелдермен уялтып, кещцрш женд!м. Сонда мен былай дед!м: — Каскелевде 130 кеше бар.Солардыц жетеу1 гана казакша аталады. Калган ынын бэр! орысша. Б!з Казакстанда турамыз емесшз бе? Кдскелен - казактьщ каласы гой. Оган ец болмаса кешелерд!н 30 процент! буйырмай ма? - деп едгм. Bip катары ундемей калды. Тагы 6ipe\\oiepi кайта шуылдай бастаганда мен тагы сейлед1м де, \"Ресейдщ 63i Лениншц атын каладан алып тастаганда, 6i3 катардагы орыстардыц атын езгерте алмаймыз ба? ¥ ят кайда? Казак халкын сыйлау кайда?\" дегенде барып, колга салганда депутаттардыц кепш Ы п меш колдап дауыс берд!. Осьшай oipiHini рет Каскелецдеп он К0ш елерд!н атын езгертш улгердш. Менщ бул бастамам сол кездеп аудандык партия комитейне унап кетшй. Ocipece оныц екшип хатшысы Сэкен Кашаганов- ка унапты. Ол ауданныц белсендшерш (активт!) жинап, меш шакырды. Сонда ол \"Bis аудандык \"Казактип\" когамын курамыз. Ci3 соны баскарыцыз дед!. Сейпп сол жиналыста меш аудандык \"Казак тш \" когамыныц терагасы eTin жэне 25 адамнан алка мушелер!н сайлап берд!. Мунда да маган карсы шыгушылар болды. Bip казак жп п залдан айгай салып: \"Тастанбеков \"Казак T ijii” когамын баскармасын. Ол - партократ\" дед!. BipaK оган сол залдыц ез!нен бфнеше Kici сейлеп, мен1 актап алды. Олар мен!н журналист екен!мд!, казак тш н щ маманы екен1мд!, 1эж!р!биен1н мол екенш айтып, арашалап алды. Енд! тагы жоспар, тагы ic- шараларын белплеу керек болды. Ец 6ipiHini, 6i3 ауданда казак мектептерш жацадан ашып, оган 175

коса K;a3ipri мектептерде жаппай казак, кластарын ашып, казак балаларын казакша окытуды колга алдьщ. Алгапщы 1990-1991 оку жылында казак мектептершщ санын 8-ге жетюздйс. Оган дейш буюл ауданда жалгыз казак мектеб] - Абай атындагы мектеп кана болатын. Сонымен катар, аудандагы мектептердщ тец жартысында казак кластарын ашкызып, балаларды казак­ ша окыта бастадык. Будан кешнп мщдет1м1з - ауданда cip ecin турган елд1 ме- кендердщ, мектептердщ орысша атынан кутьшу YIU*H курес ашу едк Сонымен коса барльщ елд1 мекендердеп кешелердщ аттарын, мекемелердщ мацдайшаларындагы орысша жазулар- ды ауыстыру, жарнамаларды казакшалау, ic кагаздарын казакша журпзу, жиын, жиналыстарды казак тшнде сейлету, тагы баска толып жаткан жумыстар алдымызда турды. Осы аса курдел! мэселелергн шешу ушш бiзге мьщты ке- мекшшер керек болды. Ол кемекшшер \"Казак тш \" когамы- ныц бастауыш уйымдары едь Б1з жатпай-турмай жупрш журш барльщ колхоз, совхоздарда, O H flip ic орындарында, мектептер­ де жэне баска уйымдарда когамньщ бастауыш уйымдарын курдьщ. Бул жумыста да карсыльщ к у п т болды. K efioip уй­ ымдарда \"Б1з казакпыз, o isre \"К,азак тин\" когамы керек емес\", - деп уйым курмай отырып алды. Гагарин атындагы сокырлар мектеб) деген мектеп болды. Соган кызметкер1мд1 ж!берсем, элпдей создер айтып, бастауыш уйым куру га тугел карсы шыгады. Орынбасарымды ж1берсем, тагы сол карсыльщ, айта- тындары \"6i3 ез1м1з казакпыз, б1зге когамныц кереп жок\" дейдт Сонда ез1м бардым. Мугагймдерд1 тугел жинап, \"неге уйым курмайсыздар?\" десем, тагы сол жауап. Сонда мен былай де;нм: \"Слздер нагыз казак болсацыздар, каз1р маган уш макал, уш жумбак, 6ip гана ертеп айтып берниздер. сонда мен уйым курмай-ак кайтып кетем\". СенеЫз бе, 15 минут кутпм, 24 мугал1мшч 6ip де 6ipeyi аузын аша алмады. Сонда мен тагы сейледiM де: \"Мен шздерге уш жумбак ай- тайын, соны тапсаныздар, с!здерд1 нагыз казактар екен деп кетешн\" де;пм де мына жумбактарды айттым: \"1з1 бар, кадамы жок аягыньщ, Тимейд! ушы жерге таягыньщ. 176

Кос колды хайуанга артып койып, Энше салады екен баягыныц. (Арба) Аспанда ак сары кус эн салады. Болганда кешке жакын xic жарады. Жалганда мунан мыкгы жан кермед1м, Талтайып такыр жерден су алады. (Маса) Куданыц Ky/Hpexi Муд!рэлк Bip кеседе ею турл1 су турады. Отка койсац - муз турады. (Жумыртка) Бул жумбактарды да ешкайсысы таппады. Тагы б1рнеше минут кутп, 6ip де 6ipeyi таба алмады. Акырында 6ip эйел турегелд! де: - Кеннрвдз, 6i3 нагыз казак емес екенбп. Bi3 казак ауыз эдебиетш, жалпы, мэдениетш, хш н бшмещц екенб!ч, сондыктан 6i3re \"Казак тш \" когамы керек екен. Курайык ондай уйымды, деп агынан жарылып ед1, мугал)мдерд1ц бэр! оны колдады да, сол жерде бастауыш уйым курдьщ. Будан да киьш ец курделц api унс1з карсыльщ орысша бш м алган казактардан шыкты. Мен сол казактарды казакша уйрехш, казак катарына косайын деп мыктап сенш, зор утшт артып, ауданда 6ipHeme мектеп, 6ipHeuie ушрме аштым. Ондай мектептер аудандьщ эюмшшкте, эскери комиссариата, аудандьщ iuiKi iciep бел1мшде ашылды. Баска ipi ендцрк мекемелершде де осындай мектептер, ушрмелер жумыс кхедь Аудандык эюмшшктеп мектепт! ез1м баскарып, 63iM сабак бер/нм. Сонда укканым: орысша 6ipiinui кластан бастап окып, жогары оку орнын да орысша б тр ген , одан сон ушнде ата-анасымен орысша сейлесш ескен казактар енщашан казак болмайды екен! Ойткеш, олардьщ бар 6iriMi, буюл психологиясы мулде езгерш, езге улт адамы болып кеткен. Tinxi кейб1реулер1 сонша орысша окыса да орыс та болмай калган. Мухтар Шаханов айтеандай космополит болып кеткен. Оларга казак та (esi казак болып туса да, бет-элпет!, гур-туЫ казак болып турса да), орыс 61л1м!н алып, тш н жетж мецгерш турса да —орыс та туыс емес, епщайсысына рухани жакындыгы 177

жок; зиянкес пенделер пайда болган. K>.3ip мемлекетте басшы лауазымды кызметте отырып, казак тш не карсы шыгып жургендер солар. Б1рак орысша окыса да ушнде ата-анасымен казакша сей- jieciii вскен казактар ондай емес. Булар казактыц эдеби тш н жаксы бшмесе де казак тш не, жалпы казакка карсы шыкпайды. Амал не, мундай казактар ете аз. Жагдайымыздыц осындай кцындыгына карамай казак тшш дэрштеу, насихаттау жумысын журпзе бердж. Мен ж ергш кп радио торабы аркылы (ол кезде эр уйде кабыргада wiyjii ра- диокабылдагыштар болушы едк Ел кепшсш жаппай соны тыцдаушы едО жет!сше 6ip рет мш дета турде сейлейтшмш. Уакыт - 10-15 минут. Сол кыска уакытта керекп айтар cesiMfli айтып улпрунн едхм. Сонымен катар аудандык газетке де узбей макала жазып турдым. Осылай радиомен де, газетпен де кыруар мэселе кетерд1м. Кдзак тш н щ колдану аясын кецейту туралы мектеп ди- ректорларымен ашык эцпме еткщщм. Сол сиякты мектеп окушыларымен де казак ттлггпп, байлыгы, унд ш п , сулулыгы, музыкалылыгы туралы б1рнеше рет эцпме етк1зд1м. Абайдыц сез колдану ш еберлт, тапкырлыгы, даналыгы туралы окушы- лармен, жалпы б1рнеше ашык эцпме втюзд1м. Олец жазуында- гы аскан шеберлш туралы Абай олецдерш окып, мысал келттре отырып, сейлес'пм. Мысалга Абайдыц мына елещн келпрш талдадым. Олец - сездщ патшасы, сез сарасы. Кцыннан киыстырар ер данасы. Тшге жещл, журекке жылы тиш, Теп-тепс жумыр келсш айналасы. Бул влецде Абай жай сездщ шеберлiri емес, елец сездщ шеберлiri туралы айтып отыр. Олещц ердщ данасы гана киын- нан киыстырады деп отыр. Енд! Абайдыц esi калай киыстырган? Мысалы, \"Калыц ел!м, казагым. кайран журтым\" деп басталатын елещ 30 жол. Белrij]i кара влецнщ 6ip шумагы 4 жолдан турады. Абай мына елецш отыз жолдан туратын 6 ip -a K шумак erin жазган! Жэне осы отыз жолдыц 20 жолы б!р-ак уйкас! Журтым, уртыц, сыртыц, кыртыц, уйкыц, буртыц, сыйкыц, ыркыц... деп кете бередь MiHe, шеберлiK 178

деп, тапкырлык деп, \"киыннан киыстыру\" деп осыны айтса керек! Тагы да, жай киыстыра бермей, эр уйкаска зор мазмун, магына берш, терец ой салып отырады. Жалпы, былай Караганда Абайдыц сездщ коры аз, BipaK сол аз да карапайым сездермен ете зор ой тербетш, философиялык жен-жоба сштейдь БЦпщ казак окырмандарыныц Абайды жете тус1не алмай жургеш осы терецдМнде. Осы кунге дешн оньщ шыгармаларыныц орыс тш не дурыс аударылмай, сол ушш элемге танылмай жургеншщ де себеб! осы тусшбеушшкте деп ойлаймын. Оз1м уйымдастырган жиындарда, ушрмелерде журтшыльщ- ка айткан ойларым, керсеткен улгшер1м осылар ед1 Кызыл империяныц, оныц басына кездейсок келген, шын мэншде мемлекеттк такты кульщ-сумдыкпен, зорльщпен тар- тып алып келген Никита Хрущевтщ озбырлыгымен СССР-дщ барльщ хальщтарын орыстандырмак болган, аскан катыгездщ саясатыныц KecipiHeH тугел жойылып кете жаздаган тшмгзд1 калпына келпру киынныц киыны ед1 Баска уакытты айтпаганда Хрущевтщ 1955 жылгы буйырыгымен бастап 1991 жылгадешн тек орыс тиннде 36 жыл окыган 36 урпак тугел орыстанып кета емес пе?! Мше ец б1рбеткей, рухы, психологиясы мулде езгерш кеткен ада казактар осылар еди Осылармен он жыл куресш, еш нэрсе ецщре алмайтыныма кез1м эбден жеткен соц барлык жумысты баскаша журпзу керек деп мьщтап шешпм. Ол упин ауданда казак мектептерш, казак балабакшаларын кебейтш, балаларды балабакшада, мектепте казакша окытуды кушейту керек. Одан соц. т н т ец мацызды жумыс - барльщ ата-ана уйде балалармен езара тек ана тиннде сейлеп, балаларга ана тш нщ ерекшелшш, мацызын уйрегш отыруга тшс. Шьшын айту керек, Алматы сиякты калаларды былай койганда Кас­ келен, Талгар, EciKTi сиякты шагын калалардыц езшде кеп- теген ата-аналар ушнде балаларымен орысша сейлеседi. В1з алдымен осьшдай намысы жок, ездершщ казак екенш умыткан, казактыц болашагын мулде ойламайтын казаксымактармен тш табысуымыз керек. Тагы 6ip ец мацызды мэселе - тшге сураныс тугызуымыз кажет. Мекемелерде, кэсш орындарда кызметке алганда жастардын казакша бшуше мэн берген жен. Жиын, жиналыстарды казак тшшде етюзу керек. Сейтш, барльщ жер­ де кызметкерлердщ казак т!л1ы жаксы ouiyi багаланып, сол 179

бойынша кызметке альш отырса сонда тшге сураныс болады. Bipa^ 6i3 \"Казак, тин\" когамыньщ кызметкерлер! соган ка­ рамай упт-насихат жумысымызды журпзе бердж. Тш туралы, мемлекеттж тщцщ мацызы, болашагы туралы кептеген ма- калалар жазылды. Алгапщы макаламыздъщ 6ipi 1991 жылы 27 тамыз кун! аудандык \"Ленинское Знамя\" газетшде \"Не ютедж жэне не ic- TeMeKni3?\" деген атпен казакша басылды. Онда еткен е й жылда ютелген iciMi3 айтылыпты. Мысалы, ауданда жапнай казак мектептерш ашуга мьщты бет бурылганы, соньщ нэтижесш- де Алмалыбак, Райымбек ауылдарында казак мектептер! аш- ылганы, барлык аралас мектептерде арнаулы казак кластары ашылганы, солардьщ iш iнде Шамалган тем1ржол бекетшде- ri мектепте \"Казак тш \" когамыньщ (бастыгы Калитов) жэне ауылдык кецестщ бастамасымен мектептеп 6ipiHmi кластан оныншы класка дешнп барльщ казак балалары казакша окуга кошкен! жазылды. Осылай аудандагы 26 мектепте казак клас­ тары ашылды, Сонымен катар ауданда 28 бала бакша оку- тэрбие жумыстарын казак 'rijriпде журпзетш болды. Сол жылдары Наурыз мерекес!н тойлау кызу колга алынган болатын. \"Казак тш \" когамы бул мерекесш жай гана етюзбей, кшз уйлердщ керм еа етш етюзуге мьщтап атсалысты. Онда ки!з уйлердщ барльщ жиЬаздары айкын K e p i n y i шарт болды. Озган, уздж жабдьщталган ки1з уйлерге бэйге белгшенш, олар- га когам акшасымен грамоталар, багалы сыйльщтар бер!л iп отырды. Бун юте керермендерге кызьщты ки!з уйлердщ калай жабдьщталганы, жалпы кшз уйде не болу керек, соньщ бэр! керсетшетш болды. Бул каз1рп жастарга казак халкыньщ ет- кенш, онда калай турганын керсетш, насихаттау эд!ст болды. Будан соц макалада когам ауданнан шьщкан атакты аза- маттардьщ ом1рлерш, шыгармашыльщтарын насихаттайтыны айтылды. С'ейг! п акындар Саядш Kepi мое ков. Курмангали ¥я- баев, Молдабек Саламатовтардьщ авторльщ мерейтойларын етюзуге дайындьщ жасап жатканы айтылды. Екшни макала \"Асыл парыз\" деген атаумен облыстьщ \"Казак г!лi\" когамыныц газет! \"Акикатта\" 1993 жылгы 28 кацтарда жарияланды. Бул макалада казак мектептер! мен казак балабакшаларын 180

ашу жайында ктелген iciep айтьшды. Мысалы, Kaaip, - деп жазылган,-аудандажеке казакша 13 балабакша, 50 казак; балалар тобы жумыс ктейдн 39 аралас мектепте 128 казак сыныптары ашылды. Ауданда жацадан он казак мектебш ашу туралы аудан басшылыгына усыныс жасалды. Сонымен катар ауданда тутастай орысша, немесе компартия мен кецес кесемдершщ аттарымен аталып кеткен елд1мекендер!м1здщ тарихи атауларын калпына кел'пру туралы батыл мзеелеш кетерш жатканымыз айтылган. Оньщ уст!не таза казак ауылдарын осы кунге дешн \"Село\", \"Посёлок\" деп бурмалап журген!, оныц бэрш калпына келтару ушш курес журпзш жатканымыз айтылган. Сонымен катар мен казак тшшщ радиода, теледидарда сауатты, таза сейленук журналистердщ ундестк зацын сактап, укыпты сейлеу1 туралы макала жаздым. Ол макала \"Алматы акшамы\" газетшде 1997 жылгы 3 кыркуйекте шыкты. Онда радио мен теледидарда гстейтш типшлер, дикторлар ундестк зацын бшмей, оны белден басып, \"Казак радиосы\" \"Хал-ка- ралык\" \"Кэс-порын\" деп булдорш сейлеп жур гендер in сына- дым. (Амал не, сол орасан кателерд1 олар осы кунге дешн кайталап келед1). Онда мен мектеп окулыгында (5 сынып) керсетшген ундестк занын толык келтарш, кай сездщ калай жазылып, айтылатынына дей1н сокырга таяк устаткандай етш жазып ед!м. Кешн, 2007 жылы орфоэпиялык сездк шыкты. Таралымы 100 000 (жуз мыц) дана. Бул дегенщ жазатын, эйресе сойлейтш журналистщ, журпзушшердщ коластында жататын кунды KiTan емес пе? Алып окимын деген Kicire таралымы да жетш жатады. Амал канша, радио мен теледидардыц казанында кайнап журген азаматтардыц 6ipeyi де ол итапты окымайды. Сондыктан бупнге дешн олар аталган кпапта \"Каза кыстан\" \"Хал-каралык\" \"Кэс-порын\" деп согып жур. Бул журналистер­ дщ мэдениетйздшн, титл сауатсыздыгын б1лд1редг \"Жас Алаш\" газетшде (2001 жыл 8 кыркуйек) \"Ауылда да ауыл бар аумагы улкен\" деген макалам шыкты. Онда б1здщ ауданныц, тшт! облыстьщ келемшдеп барльщ казак ауылдарын орыс тадщ басылымдардыц oapi \"село, посёлок\" деп жазып жургендерш сынадым. Гяздш аудан турмак, облыста село жок екен in дэлелдед1м \"Село\" болу ymin белгш шарт бар екен. Орыс гылымы былай деп жазыпты: 181

\"Село - одно из древнейших названий поселений у славян. Крупное крестьянское поселение с церковью или помещичьей усадьбой\" (Советский энциклопедический словарь стр. 1185). Ещц осы калыпкд б1здщ казак ауылдары келе ме? Жакын да келмейдь Ендеше казак ауылын \"село\" деп бурмалау кашан тыйылады? \"Посёлок\" деген сез! де казак ауыльша келмейдь Мен бул мэселеш этмдердщ алдына да койдым. Сейтсем, мемлекет ауылдык жерлерде эюмдктерд! курганда \"Сельские округи\" деп жазып ж1берштт EHfli \"село\" созш алып тастау yniiH округтердщ атын озгерту керек екен. Оны езгертетш ец жогаргы бшпк. Осьшдай кецес вм м ей тусында да бурмаланып келген елд1 м екендерат каз!рге дешн бурмаланып келедт Бул да казак тш н, казактыц табигатын бшмейтш ада ка­ зактар мен шала казактардыц Kecipi. \"Ел тагдыры тл’пыде\" атты макалам аудандык \"Заман жар- шысы\" газетшде 2001 жылы 22 кыркуйекте жарияланды. Онда \"К,азак тш \" когамыныц бастамасымен, йкелей араласып, ку- ресу1мен аудандагы елд1 мекендердщ атаулары езгерш, ез- дер1н1ц тарихи атауларын ала бастаганы кврсет!лген. Тек 1999 жылдыц ез!нде оннан аса елд1 мекендер, он бес мектеп казакша аталды. Солардыц 6ipi - не орыс емес, не казак емес \"Менжш\" деп аталып келген елд1 мекен. Ол Каракойлы деген рудыц 6ip атасыныц ауылы ед1. Дулат тайпасыныц Сыйкым руынан тарайтын 80 уй каракойлылар 6ip жарым гасыр бойы осы enipfli мекендеп келген. 1929 жылы колхоз курып, оныц атын сол жерде агып жаткан езешпц атымен \"Карасу\" колхозы деп койган. 1934 жылы кецестщ Дзержинскийден кей!н болган Чекис1 (ОГПУ бастыгы) Вячеслав Рудольфович Менжинский кайтыс болганда зорлыкпен колхоздыц атын Менжинский деп атады. Таза казак ауданындагы таза казак ауылы орыстыц \"ский1н\" не кылсын. Сол кездщ вз1нде-ак Менж1н деп атап Kerri. Кешн колхоз тарап, совхозга косылганда ауыл Менж1н болып калды. Осылай кужаттарга да жазылып Kerri. 1999 жылы мен эклмдерге. ономастикальщ комиссияга жазып жур1п, ауылдыц барльщ адамдарын жиып, оныц атын Батан деп атауга шеппм кабылдап, жогарыга ж]бергенде каулы кабылданып, ауьш аты Батан болып езгерд1. Бул хабарга ауыл тургындары катты 182

куанып, жиендер1м (менin жэне каракойльшыц жиендерО Амангедщ Аязбаев, ©м!рзак, 0Mip6ei< 1збасаровтар, Эбубэюр Нальчиков жэне Каракойлы Кер1мбай Жаубасаров, т.б. каржы жинап, он кшз уй Tirin, oipneuie мал сойып, ею ауылдыц ара- сындагы алацга улан-асыр той жасады. Жаца аталган Батан ауылы мен Жамбыл ауылыныц адамдары шаттыкпен тойлады. Батан 03i алып денелк ер тулгалы батыр Kici болган. Эу- л и е л т , даналагы зор адам екен. Жодгар баскыншыларына карсы шайкастарга жш катыскан. Карасу бойьш жагалай ко- ныстанган ез аулына он шакырымга жуьщ созылган улкен арык каздырып, жуздеген гектар жерге су шыгарган. Ею улкен сайдьщ устшен втетш науа жасап, су агызган. Сондыктан букш ауыл оньщ eciMiH уран етш, \"Батан! Батан! Батан!\" деп атой салатын болган. ...Бул макалада тагы 6ip елеугп мэселе - жастарга дш непздерш насихаттап, уйретш отыру баса айтылады. Мусыл- ман д ш - ец таза, эд1л, i3ri дш. Оны менгерген, оны устанган адам арамдьщ ютемещц, Арак шшейдо, урльщ кылмайды. Кецес OKiMeTiHin ец жаман, ец катыгез саясаты - д1цщ жойгандыгы. Дш жойылганнан кешн адам кудайды жок деп укты да, кудайдан корьщпайтын болды. Сейтш имандылыктан, ш ш ктен, тшгп адамгершшктен айрылды. Kasipre дейш созылып келе жаткан арак irny, урлык кылу, т п т Kici елпру сиякты сумдыктыц ospi соньщ Kecipi. Сондыктан мен макалага мусылман дшш дэргатеу, оны жастарга узбей мьщтап уйретш отыру туралы жаздым. Будан соц \"Мэселе казак болу туралы\" деген макала жазып, аудандык \"Заман жаршысы\" (2004 жыл 24 шщце) газетшде жарияладым. Бул макалада казак болу ушш алдымен ан атш н бшу керек. Tin - дуние eciriH ашатын мыкты курал. Одан соц ултымыздыц салт-дэстурш 6min, оларды 6epiK устау лазым. Казактын мэдениеп дуние жузшде тендеЫ жок мэдениет. Мы- салы, конакты кугу, уйге келген KiciHi курауыз шыгармауы, улкен KiciHi сыйлау, оган сэлем беру, сезш белмеу, эйелдердщ ер адамныц алдынан Kecin e rrieyi, тагы сол сиякты жазылмаган, 6ipaK 6©pi жаксы бшетш, 6epiK устайтын салт-дэстур дуние жузшщ кай елшде бар? Em6ip елде жок! Батыстыц мэдениетш дзрштейтшдер мэдениетй жаксы кишу, сыланып-сипану деп есептейдг Сол 183

cipecin кшнш, окып, токып, кггап кушактап жургендер адамды сыштап, К¥РметтеУД1 бшмейдь Одан соц казакда жепм бала болмаган, жесip эйел, кайыршы болмаган, урлы к болмаган. Маскунем турмак, арак; iniy болмаган. Неге? Эке-шешей елш, жеттм калган баланы туыскандары асыраган, жесip калган эйел- fli баласын алып кетпес ушш эмецгерлж жолмен не агасына, не iHiciHe косып, баласын жатсыратпаган. К,айыршы шыга калса, оны кайыр суратып, кацгыртпай, ауыл болып асыраган. ¥рльщ болмаган ce6e6i, елдщ 6api кшз уйде турган. К иis уйдщ кай жерш кшттейсщ. Сондьщтан ешымурльщштемеген. Маскунем болмаган ce6e6i, казак мусылмандьщты, имандыльщты мьщты устаган. Бэр) куцайга ceHin, куранга табынган. Аракты харам деп санап, оны iniy кунэнщ ец улкеш деп санаган. Mine, казак мэденнетпнц жогарылыгын осылар мьщтап дэлелдейдк Эдебиетке келеек, казактыц ауыз эдебиетц жаннан шыгарып табанда елец айгуы, айтыстары —осы кунге д е й т eni6ip елде жок. Бул мэденнеттщ ец жогары улпск Жалпы, мен Tin туралы, мэдениет, тарнх туралы кептеген макала жаздым. 1лгер!де де айттым. Мен алгашкы он жылда орысша окыган казактардыц бетш кайыратын шыгармын, ка- закка бет бургызармын деп ойлап, бар куш-ж1гер!мщ аямай жумсап, макалалар да жаздым, эцпмелер де отмзд1м, мектептер мен курстар ашып, окыттым да. Амал не, бар ецбепм боска кетг). Сол казаксымактар (аты, Tyci, бет элметл казак болса да) казак болмай калды. Олардыц казак болмасына ез!мн1н де кез1м жетлк Бул олардыц кш эй емес. Тоталитарльщ кызыл империяныц кып-кызыл Kecipi. Оларды epiKci3 орысша окытты. Орысша тэрбиеледь Арагына да, урлыгына да уйретп. От- кен гасырдыц токсаныншы жылдарыныц аягынан бастап мен казакты нагыз казак ету yuiiH мэселеш балабакшадан, уйден, ата-анадан, мектептен бастау керек екенш тусщщм. Баланы жасынан бастап казакша тэрбнелесек, мектепте казакша окыт- сак кана таза казак ecipin, таза казак шыгарамыз. Осы ип максатпен мен \"Казак; тш \" когамы жэне бiздi кол- дайтын мекемелер, бэр1м1з жабьита казак мектептерш, казак балабакшаларын ашу ушш белсене куреепк. Нэтижем1з жаман болган жок. K,a3ip аудандагы 52 мектептщ 17-ici таза казак тш нде сабак бередь Тагы он мектеп 2012 жылдан бастап тугел 184

казак MeKieoi болады. Баска 6ipneuje мектегт де таза казак мектеб1 етем1з деген жоспарымыз бар. Сонымен катар, аудандагы 22 балабакшаньщ Ka3ip 14-i ка­ зак тш нде окытып, тэрбие берш жур. Бул 6iзд1ц \"Казак тш \" когамыныц улкен табысы деп есептеймш. Менщ де ондаган макалам, жиьш-жиналыстардагы еткен ецбепм, теккен TepiM текке кетпеген екен. Kasip бшпк балаларды уш тщце: казакша, орысша, агыл- шынша окыту керек деген 6ip сумдык саясатты куштеп журпзе бастады. Б1з казак боламыз десек, балаларымызды алдымен таза казакша окытып, казакша тэрбиелеу!м1з керек. Б1здщ басшылар жапондардан, Kimкемтай мемлекет Кубадан неге улп алмайды?! Жапондар балаларын 12 жаска дешн, ягни бастауыш мектепте тек ез тш нде - жапон тш нде окытады екен. Сонда балалар ез тш н жете мецгерт, улттык тэрбие алады екен. Баска 'плдерд! окытуды, уйретущ содан кешн гана бастайды екен. Менщше бул ете дурыс. Жастар унт тш нен, 6i3re уксап ана тш нен айрылмайды. Нагыз улт азаматы болып шыгады. Енд! б!здщ бшпк басшылары уш ттдо окытып уйретемп деп жургенде жастардыц ана тш нен айрылып калуы эбден мумкш. Дурысында, ана тшшде окып, оны жаксы мецгерш ескен бала кешн баска ттд ! тез уйренш кететнн, ic жузшде эбден дэлелденген. Мысалга Нурсултан Назарбаевтыц езш алып карацыз. Ол казак мектеб1н 6m pin, казакша б ш м алып шык- кан. Кешн орыс т ш н уйренш, Kasip em6ip орысьщнан ар- тык сейлемесе, кем сейлемейдг Мундай мысалдарды кептеп келйруге болады. Ецщ элп уш тшд1 катар окытамыз, оны oipiumi кластан бастаймыз деп жургендер, б1ршппден, казактыц болашагын ойламайтындар, екшпнден, казакты орыстандыру ушш icren журген зиянкестер. Мен \"Казак тш\"когамын курганда 6ipiHuii кезекте ана тш н, мемлекетпк тщщ калпына келйру ушш курест1 алга койсам, сонымен 6ipre ауданнан шыккан атакты, аяулы азаматтарды насихаттап, жастарга таныстырып отыру мэселест турды. 0йт- кен1, б1здщ ауданнан шыккан мемлекет, когам кайраткерлерц акындар, Социалист!к Ецбек Ерлер1, артистер, генералдар ондап саналады. BipaK олардыц 6ip де 6ipeyiHe койылган 185

ескертюш жок. Олардыц ец уздйс, ец атактыларын жакыеда Ti3in шьщтым. Олар 20 екен! Мен соларды шетшен насихаттай бастадым. Олардыц 90, 95, 100, 110 жылдык мерей тойларын кезепмен жыл сайын етюзш, жыл сайын аудандьщ, облыс- тык газеттерге макала жазып отырдым. Олардыц естдерш мумкщщгшше мектептерге, кошелерге 6epri3in отырдык. Осылай Казакстаннын халык акыны Саядш Кер1мбековтыц 90, 95, 100, 105, 110, 115 жылдьщ мерей тойларын етюзш, есгмш Каскелецдеп 6ip мектепке берпздш. Сол сиякты жас- тай ем1рден откен тамаша акын Молдабек Саламаговтыц, атакты акын Курмангали Уябаевтыц, эн елендершщ классип атанган Нурсултан Ол1мкуловтыц, айтыс акындары Табия Каражанованьщ, керемет акын Нурила Эбенкызыныц, ай­ тыс акыны Омаркул Итаковтыц мерей тойларын жыл сайын кезеп келгенде етюзш турдьщ. влгмкуловтыц eciMi Каске­ лецдеп 6ip орта мектепке, Каражанова мен Итаковтьщ eciM- ,aepi Кдскелендеп кешелерге берщщ. Тек К.¥ябаев пен М.Са- ламатовтьщ ес1мдер1н мектептерге берпзе алмай жур\\лн. Сол сиякты Н.Обенкызыныц eciMi rirn i 6ip кешеге де бершген жок- Осы ардакты азаматтардыц аты ecKepyci3 калып калды. Нурила мен Табия катарлы акын Сарага eKi улкен ескертк1ш орнатыл- ды. Курмангали ¥ябаевпен катар шыккан, opi акындьщтары да 6ipiHeH 6ipi кем емес Жубан Молдагалиевка Оршгдык жерлестер]’ ею улкен коладан куйылган ескертюш орнатты. Б1зд1ц ауданныц, oisfliii облыстыц жерлестер! ез акындарына ecKepTKim орнатуды ойлаган да жок. 1лгер1де айтканымдай, мен жэне когам мушелер1 жаца казак мектептеpi мен балабакшаларын ашумен катар елдi мекендерд1ц, мектептердщ орысша cipecin турган аттарын езгерту ушш де аянбай белсене курестк. Бул ете киын, ауыр жумыс болды. BipiHinifleH, оларды езгертуге карсылар кеп болса; еюнпйден, каржы керек екен. Аттарын жазуга, морлер1н езгертуге, тагы баска шаруаларын жендеу ymiH акша кажет екен. Сондыктан бул жумыс 15 жылга созьшды. BipaK игш кп ic болды. Аудандагы орысша, кецес кесемдершщ аттарымен аталып келген 38 еллц мекеннщ аты жацаша, казакша аталды. Ауданда барлыгы 64 елд1 мекен бар. Сонымен катар аудандагы 52 мектептш отызыныц аты 186

езгерш, жацаша, казакша аталатын болды. Булардьщ шияде 8 мектеп жакында салынган. Сонда 22 мектеп орысша аталып келген едь Енд] аты езгершп казакша аталуга тию 7-8 мектеп калды. Олардыц ш ш де - ономастика комиссиясыныц касарысып ез- гертией келе жаткан Белинский атындагы орыс мектебк Бул мектептщ атын озгерту туралы еткен гасырдьщ токсаныншы жылдарыныц басында мэселе кетерд1м. Оныц ерекше ce6e6i болды. Сонау 1980 жылдардыц б1ршде аудандык ютапхана- га барып, Пушкин туралы материалдар 1здед1м. Сонда ойыма Белинский келд1 де, ол Пушкин туралы кандай сездер айтты екен деп оныц шыгармаларын карадым. Алдымен колыма 4-томы тустт Парактап карап отырсам, \"Россия до Петра Великого\" деген макаласы кез1ме тустг Оки бастасам, тебе шашым й к гурды. Ол кояншык (Белинский осы шыгармасынан кешн маган тура осылай керпцц) аузы-мурны кисаймай тура былай деп жазыпты: ...\"Китайцы и теперь существуют да ещё в числе, как го­ ворят, чуть ли не ста мильонов голов, однако они столько же принадлежат к человечеству, сколько и мильоны рогатых голов их многочисленных стад\". ...\"Семейственность есть общая норма азиатского быта, са­ мое государство на Востоке - семейство в огромном размере. Но посмотрите, как ничтожны там узы родства! У детей нет матери, потому что мать их не человек, не женщина, а самка и матка; но у детей нет и отца, и отец их только самец, владеющий известным числом самок, и притом господин и повелитель и своих самок, и своих детёнышей, неограниченный властелин, при котором они, как рабы должны безмолвно стоять потупив глаза в землю приложив руку к груди\" (том 4, стр. 14-15). Осылай деп кеку ymin, аузына келгещц айтып сандалу ушш оныц колында мыкты факпст болу керек емес пе? Ондай ф акпа жоккой! Одан соц ол кояншык eMip бойы Мэскеуден \"Востокке\" карай 6ip адым баскан емес. 0\\прбаянында оныц Францияга. Германияга барганы айтылады. Шыгыска, туржтерге карай аяк баспаганы белгип. Сонда ол мына сандыракты кайдан тапты? Оны елдщ 6api \"Данышпан сыншы\", \"Терец ойлы галым\" дейд1. Егер ол данышпан болса, ойлы болса неге ойланып жазбайды? 187

Дуние жузше тарихымен, мэдениепмен белгш болган, ду­ ние жузшде 6ipinuii болып сол адымак жазып отырган кагаз- ды ойлап шыгарган, мылтыктыц дэрюш (порох) ойлап тап- каи кытайды калайша ipi кара малга теней/л? Туркшерд1 неге хайуанта тецещц? Жалпы Шыгысты (Восток) коре алмайды. \"Онда мэдениет те, гылым да жок\" деп кекидь Шыгыс болса еркениеттщ ошагы болатын. Б ш м де, гылым да, мэдениет те шыгыстан тараган. Белинскийдщ булай деп сандырактап кеку1 оныц барып турган ултшылдыгы, ш овинистт. Баска улттарды жек керуш ш п. Сондыктан осылай кекш, орыстарды шовинизм рухында тэрбиелеу ушш айтып отыр. Орыстын езшщ тарихы 800 жылдан (IX гасырдан) басталатыны белгш. Сонда мыц емес, мыцдаган жылдьщ тарихы бар Шыгыс (Восток) калайша мал болады? Калайша хайуан болады? Мше, б1здщ шенеушктер Белинскийдщ осындай арам ойын бшмей, бурынгы империялык идеяныц сарынымен оны \"улы сыншы\" деп осы кунге дешн мектептеп атын езгертпей келедь Мен осыны ескерш, Белинскийдщ сандырагыныц коипр- месш косып, облыска, тагы баска орындарга хат жаздым. Bip- fle-6ipeyi жауап бермед1 жэне Белинскийдщ атын езгертпе- дь Сонда мен 2010 жылы Парламент М эжш сш щ Терагасы Орал Мухамеджановка хат жазып, Белинский сандырагыныц кеппрмесш ж1берд1м. Ол маган менщ хатымды Мэдениет Ми- нистрлнше ж!бергенш хабарлады.Кеп кеппкпей (2010. 15. X) олардан жауап келдл Онда былай жазыпты: \"СЬдщ орыс сыншысы В.Белинскийдщ атында Карасай ауданында 6ip мектеп бар екенш алга тарта отырып, оныц eciMrne катысты тш сй дэлелдер келпре отырып жазган усы- нысыцыздыц Heri3i бар. ...Осы ретте, мэселен, Мемономком уйгарымымен Атырау облысы Макат ауданындагы Доссор кен- тлндегт Белинский атындагы орта мектеп Казакстан Респуб- ликасыныц ецбек сщ рген MyraniMi Бержан Кднатбаев атында­ гы орта мектеп деп езгертшгенш айтуга болады. Сондыктан аталган мектеп ужымыныц niKipi ескерше отырып, ж ергш кй (аудандьщ, облыстык) окшд1 жэне аткарушы органдардыц тарапынан тшеп зацнамаларга сэйкес рэммделген усыныс Мемлекеттк ономастика комиссиясына келш тускен жагдайда белгшенген тэртшпен каралатындыгын жетюзем1з. 188

Казахстан Республикасы Мэдениет министршщ тш комитет терагасыныц мшдетш аткарушы А.Щегорцова (колы бар). Осындай кажымай, талмай 1здегешмнщ, тал кап фактерлер)м- д[ TnicTi орындарга тынбай жазып отыруымньщ нэтижесшде, Белинскийдщ атынан кутылудьщ амалын таптым. Ол туралы аудан 3KiMi Амангел/ц Дэуренбаевкд хат та жазып берхцм. Тагы 6ip мьщты ойланатын мэселе - Шамалган мен К,аске- лец елд! мекендерш аты. Бул eKeyi де езендердщ аттарымен аталып кеткен. Озендер болса, Шамалганнын, тарихи аты - Кдскасу, Каскелецнщ аты - К,ызылкунгей. Енд! олар неге Ша­ малган, Кдскелец болып кеткен? Ce6e6i, сонау 1723 жылы Жоцгар калмактары 100 мыц аскер1мен ел1м1зге баса-кектей шабуыл жасап, елдщ бэр]ы кырып-жойып, билеп-тестегеш белгш. Ол кезде кыргыннан сау калган казактар жабыла босып, \"Актабан шубырынды, алка кол сулама\" кайретше тап болган. Жоцгарлар казак жерш тугелдей басып алып, ерлерд] кырып, кыздар мен жас эйелдерд1 мал сиякты байлап, матап Жоцгарияга айдап кетш отырган. Сол кезде Нарынколдан К,ордайга дейш- ri жерди Шамал деген хан (Шамалхан атанып кеткен) билеп турган. Оныц колбасшысы (Шамалханда) Кдсгэлэн деген ба­ тыр екен. Кешн казак батырлары кол жиып, т!к кетершп, жоцгарларды ел1мпден куганда Шамалханды жекпе-жекте Шапырашты Наурызбай батыр елйрген. Одан соц тагы жекпе- жекте Наурызбай Кдсгэлэцщ елйрген. Жоцгарлар 1729 жылга дешн б1здщ жер1м1зде турды гой. Сонда Шамалханньщ шатыры Ka3ipri Ушкоцыр ауылыныц жотасындагы моланыц орынында болды. Кдскеленнщ шатыры каз!рп каланыц орнында турды. Уакыт ете келе ол кай жер? \"Шамалхан турган жер\". \"К,ай жер?\", \"Касгэлен турган жер\", деп атап журга, кешн Шамалган, Кдскелец деп атап кеткен. (К^азактар сез ыцгайына карай Шамалханды - Шамалган, Кдсгэлещц - Кдскелец деп атауга дагдыланган. Содан барып осы ею езен бойында турган ел;ц мекендер де, езендершщ ездер1 де солай аталатьш болган. Осы езендердщ атын кене турю сездер! деп жургендер бар. Ол дурыс емес. Кене заманда Шамалган е з е т Кдскасу, Каскелец - Кызылкунгей деп аталатын. Оларды баскаша атаудыц еш кисыны жок. Казактардыц жердщ атын юсшщ атымен атап кеткен 189

фактшер! каз!рде бар. Мысалы, Kasipri К|ызылкунгей езеншщ Айгайтас тауынан шыгыска карай агып келш, Кызылкунгей- ге косылатын езенше (бушак) бурын Караганды деп аталатын. Кецес еюмеп кезшде сол езеншенщ басына, карагай орманына кузетпл етш Касымбек деген KiciHi кояды. Ол узак жыл сол жерде отырып, орманды, жайылымды катац кузетедь Ол жакка ешюмд1 аяк бастырмайтын катал Kici болган. Содан сол сай, езенше К^асымбек атанып к е т . Буш да солай: \"Кай жер? Касымбек отырган жер\" деп елге тарады да Kerri. K,a3ip елдщ бэр! ол жерд| Касымбек дейдт Сол сиякты Кызылкунгей езеншщ Шыгыс жагындагы тау- да Емеген деген сай, жацбыр мен кар суынан пайда болатын юшкене кел бар. Сол жерде Райыс деген Kici кеп жыл кузетпл болып турды да, сол сай да, сол кел де Райыс атанып Kerri. Бул ею Kici eciM i де Шамалган мен Каскелецнщ Калмак баскыншыларыньщ атымен аталып кеткенш дэлелдейд!. Ещц олардыц атын езгерту туралы мэселеш мен сонау жет- шсшш! жылдары бастагам. B ip a K оган карсылар кеп болды да козгалмай калган. Жакында, 2010 жылы облыстьщ ономастика комиссиясы Шамалган ауылыныц жэне Шамалган эк1мдпппн атын Ушкоцыр деп 03reprri. B ip a K езеннщ аты, Шамалган reMip жол бекетшщ аты езгермей калды. Алайда олар жэне баска да елд! мекен, мектептердщ аты 6api 6ip езгеретшше кэмш сенемш. Ещц еткен алые жылдарда басымнан кешкен окигатардан сыр шертешн. Б1Р М 0Т Е А Д 1Н KYAIPETI 1954 жылдыц KeKTeMi. Сталин елгел1 6ip жыл болган. BipaK, ол бастап oepin, журпзш келген саясаты эл1 токтамай журш жаткан кез. Сол екпшмен етю'зшп жаткан науканныц 6ipi - заемга жазылу едь Бул 6ip катац наукан болатын. Ел 6ip айльщ, тшта еш-уш айльщ жалакысы келемшде жазылып, жыл бойы соны телеп отыратын. Ол кезде мен Ецбекшщазак ауданында газеттщ редакторы кызметш аткарып жургем. Аудан басшылары колхоз, совхоз- дарга екшдер ж1берш, eKi-уш кун уйкы кермей заемга жазы- 190

лудыц барысын бакылап отырган. \"Красный Восток\" деген колхозда Кавказдан жер аударылып келген жуз шешен заемга жазылмай, карсыльщ бщдарш отыр. \"Бостандык берш, жер1м!зге кайтарсын, сонда жазыламыз\" дейтш кершедь 100 адам деген 100 мын, сом кем болады деген сез. Жогарыдагы басшылар бул кемшшюх кеипрмейдт Оньщ устше жер аударылгандар деген жаксы сез емес. Оларга бостандык бершген жок. Сондьщтан олар туралы жогары жакка айтуга болмайды. Аудан басшылары (Э.Мэлкеев, Северский) жэне барльщ бюро мушеле-pi катты кысылды. Алдымен бул колхозга прокурор яаберщда. Ол 6ip кун журш, шешендерд1 кещцре елмай кайтып кедщ. Ертецше аудандык партия комитетшщ екшии хатшысы Роман Булатовты ж1бердт Ол да тук 6iTipe алмай, еппамге сезш етюзе алмай кайтып кедщ. Акыры аудандьщ кецес терагасы Северский ез! барып, 6ip кун журш, ол да кецдаре алмай кайтты. Бюро .viymejiepi катты кысылып, эбден састы. \"Не 1стейм1з? К,алай квнда ремis бул сойкандарды?\" деп дагдарысты. Ripeynep оларды койып, \"100 мьщ сомды баска колхоз, совхоздарга бел in берсек кайтед1?\" деп усыныс та жасады, BipaK олардыц барлыгы да зорга-зорга орындап жатыр, артьщ тапсырманы епщайсысы орындай алмайды, десй icTiц жайын бшетшдер. Аудан басшыларьшыц катты кысылып, киналганын Kepin, орнымнан турдым да: \"Мен барайын, сейлесш керешн\", - дед1м. Бул усынысыма кейбiреулерi (Северский, прокурор) мыскылдай кулдь \"Bi3 ешнэрсе шыгара алмаганда, сен не тын- дырмаксыц?\" дегендей сезщда. Сонда Мэлкеев: - Барсын, 63pi6ip ешнэрсе тындырып жатканымыз жок. Тастанбековтыц барганынан б1здщ ешнэрсем1з жогалмас. Бар­ сын, жас кой, 6ip акыл тауып, касарыскандарды кецщрш калар, - деда. Ецщ мен талап койдым: - Маган 6ip тшмаш тауып берпцздер жэне мэшине болсын, - дед1м. Тшмаштьщка бурын Кавказдагы республиканьщ хальщ ко- миссарлары кецесшщ терагасы болган 6ip адамды тауып бердь (Аты-жеш еам де калмапты). Екеу1м1з мэшинеге MiHin, \"Красный Востокка\" келдж. Б1з- fli колхоздыц терагасы, партия, комсомол уйымдарыныц хат- 191

шылары, колхоздыц барльщ белсенд!лер1 кутш отыр екен. Заемга жазылмаймыз деген 100 адам тугел клубта жиналып отыр. Мен алдымен элп тшмашыммен сейлесйм. Оган катан ескертпм: \"Тек менщ свз1мд1 гана жэне ана юсшердщ айткан сезш гана аударып турасын, ез жаньщнан 6ip сез де айтпайсьщ\", - дед1м. Ойткеш' баскалардан еспгешм бар едк бул кгсшщ эйел1 орыс болгандьщтан ез ултыньщ адамдары оны унатпайдьг деп. Сондьщтан ол езшше б1рдеме айтып койса аналар epericin калуы мумкш. Ещц клубта отыргандарга барып: \"Араларында жасы улкен Kici бар ма?\" - деп сурады м. Bipeyi шьщты. Оны кецсеге ертш келш: - Ауылдагы ец улкен Kici ci3 бе? - деп сурадым. Ол ец улкен, spi ец курметп Kici ушнде отырганын айтты. Енд! сол уйге кел- д\\к. Ец жасы улкен, акылы дара, кеп'п керген, тзжлрибеа мол, сакалы узын, басында кара буйра елтарщен тшкен кавказ берю бар кадрмецщ карпя касында езшдей 6ip шалмен ушнде отыр екен. Ол Kicire сез!мд1 аудандык партия комитета ж1бергенш, мен ол KiciMeH жеке оцаша свйлесулм керек екенш айттым. Эц­ пме орысша болды. Тшмашым менщ cesiMfli: аударып бердь Ол Kici бiрден келютй EKeyiH мэшинеге отыргызып, кецсеге алып келш, оцашада оган былай дед!м: - Курметп аксакал, мен Ызбен шын журектен, адал ниетпен сейлесим келедь Мен аудандык партия комитет!шн буйрыгын айтпаймын жэне буйрык та бермеймш. Тек адаммен адамша, мусылманмен мусылманша сейлесюм келедь Ci3 буган карсы емесс1з бе? Тшмашым зуылдатып аударып бердк - Тагы ескертш кояйын, - дед!м сез1мд1 жалгап, бул Kici тек менщ сез1мд! гана айтады. Оны мен нлмаш реинде ертш кел;йм. Оган ренж!мещздер. Бул сездерд1 тшмаш аударган соц байкаймын, карттардыц кабагы ашылып, жаксы рай таныта бастады. - Баркалда! - дед1 улкен кария. Бул сез бпдщ \"борекелд!\" дегешм1з сиякты ризашыльщ 6enrici, содан кешн сез!мд! тагы жалгадым: - Курметп аксакалдар, б}здщ казакта \"Коп ауган жакка 192

кудай да ауады\" деген накыл сез бар. Ауданда жуз мьщнан астам халы к турады. Солардыц 6spi уш-терт куннен 6epi тугел заемга жазылып жатыр. Еппам карсы болган жок;. Ал мундагы жуз адам жазылмай касарысып отыр. Сонда булар кудайга карсы ма? Неге кептен белшш калады? - дед'гм жайлап сейлеп. Тшмаш аударып айтып шыкты. Кудайтуралы, оган булардьщ карсылыгы туралы еспгенде: - Астапыралла! - деп жагаларын устады. Улкен кария баска 6ip де сез айтпады. Тек; \"К,агазьщ кайда?\" - дед!. Мен айттым: - О здщ езщгздщ кол койганыцыз ж еткш каз, Ci3 ана залда отыргандарга айтьщыз. Тшмаш аударып бердт Ол орнынан турды да залга карай журдг Артынан б!з де келдк. Ол e c k ri ашып калганда залда толып отырган еркек, эйелдер! бар жуз адам жапырлап т к ту- регелдь Дэл мектептеп балалар сиякты. Бiз катты тацгалдьщ. Улкенд1 сыйлау, оган курмет керсету деген осындай-ак болар! Карт сол есктщ алдындатурып дауыстап 6ip-eKi-aK сез айтты да касында турган столга келш, хатшы кыздьщ кагаздарынан езшщ аты-жогпн тауып алып, кол койды да шыга 6ep;ii. Оньщ сезш аударудыц кажет} де жок efli. Оньщ ici, кол коюы кандай аудармадан болса да артык efli. Оньщ артынан касындагы шал да ун-тунсв кол койды. Сец бузьшды. Сел агытылды. Уш-терт куннен 6epi тырп етпей cipecin отырган шешендер oipiHin артынан 6ipi келт, йз1мге колдарын ун-тунс1з койып жатты. Мен злп шалды мэшинеге отыргызып, алгыс айттым да уш- не женелтпм. Кбайта кел1п кол коюшыларды бакылап турдым. Bip кызыгы жуз адамныц 6ip де 6ipeyi 6ip ауыз сез турмак 6ip дыбыс та шыгарган жок. Осылай жаппай кетершген жуз адам бас-аягы 15-20 минутта тугел кол койып, шыкты да Kerri. Зал кацырап бос калды. Мен дэл осылай тез 3pi сэгп аякталар деп ойламаган да, кутпеген де ед1м. Тек нар тэуекелмен келгем. Енд) 63iM тацгалып, eciMfli зорга жидым. Колхоздыц терагасы мен партия уйымыныц хатшысы келгп. олар да тац-тамаша болып тур. EKeyi де менен жасы улкен уйгыр icicijiep efli. - Не icTen койдыц? Мыналарды калай кещцрдщ? - деп такактап сурап жатыр. Мен карттармен сейлескен сез1мд! 193

ешюмге айтпа деп тшмашка ескертш койгамын. BipaK бар айтканым: Олардыц ез тш нде сейлесим. Сойтш тш табыстык, болды. Енде заемга жазылгандардыц есебш, жалпы сомасын жи- нактап корытындысын бщщм де, Мэлкеевке телефон соктым. В1рден: - Элеке, - дед1м, - тапсырма орындалды. Кдсарыскан жуз адам тугел жазылды. Жоспардагы 100 мыц емес, жуз он мыц сом болды. - Калай? - дед1 Элекец, - Еш им карсы болган жок па? Калай оп-онай коне калды? - Жок, - дед!м мен, - еш им карсы болган жок, ешкандай айкай-шусыз 20 минутта бэр! тугел кол койды. - Жарайды, - дед1 Элекец, — тез кел, б1зге мэн-жайды тусщщр! Мен келсем бюро мушелер! тугел отыр екен. Жабыла: - Калай? Калай жаздырдыц? Сенщ тшщщ калай алды? - деп шуьшдап сурап жатыр. - Bip-ак ауыз сез айттым, - дед1м мен, - оны тшмаш аркылы олардыц ез тш нде айткыздым. Сейтш ортак тш табыстьщ. BipaK олар ец улкен карияны сыйлап, курметтещц екен. Мен сол улкен курметп аксакалмен и л табыстым. Сталин елгешмен Коммунистш идеология sni кушшде турган кез. Мен сол идеологияныц сайып кырандары - бюро мушелерше, \"кудайды айтып жецддм\" деп калай айтамын? Бюро мушелерше бул 6ip тангажайып окига болды. Ал Северский мен прокурор маган кызганышпен ызалана карап турганы байкалды. Алканбек Мэлкеев маган жэне тшмаш жйттке алгыс айтты. \"Акыл жастан шыгады, асыл тастан шыгады\" деген осы. Мен алгыс алайын деген жок ед1м, тэуекелмен баргам. BipaK iuiKi сез1м1м (интуиция) куши болатын. 194

A YFA Бул окига сонау XX гасырдыц елупшп жылдарьшыц басын- да болган екен. Алматы мацындагы аудандардыц 6ipiнде \"Yhi эрш\" мекемесш баскарып дуршдеп турган адамньщ алты-жей айлык баласы шыр етш жылайды. К,ол-аягы тыпырлап, шалкак- тап колды-аяккатурмай шыцгырганда жан шыдамайды. Ышкы- на жулкынып, кол, аягын тынымсыз тыпырлатып жанушыра шыцгырганда шешесшщ eci шыгып, ecenripen калады. 0Keci де оянады. Ол да баланы колына алып жубатпак болады. BipaK баланыц шыцгырып жылауы басылмайды. Алгаш не болганын, неден жылаганын бшмеген эке-шешес! тац ата баланыц беть не караса 6ip K03i уясьшан шыгып, салбырап калыпты. ЗэреЫ ушкан эке-inenieci дереу дэриерге апарады. Онда коз flspirepi жэне баска дэр1герлер жабылып карап, еш нэрсе ютей алмайды. Алматыга Кез институтына апаруга кецес бередк Булар бала­ ны Коз институтына экеледг Ондагы дэрлерлер, профессоры- на дешн дешн карап зерттейдк укол салады, дэр! жагады. Бар ем-домын жасайды. Осылай 6ip тэулк етедь K©3i орнына тус- пейдь Бала жылауын коймайды. Жылай-жылай cmeci катып, эбден шаршап, калжыраган баланыц даусы карлыгып, эларей бастайды. Коз! гш сол калпы, орнынан тусер емес, салбырап тур. Ертеnine консилиум шакырып, барльщ дэриерлер тагы карайды, акылдасады. BipaK еш нэрсе ютей алмайды. Акырында операция жасап, кезш алып тастау керек деген корытындыга келедг Сонда iiieuieci узщщ-кесщщ карсы болып, \"баламныц кезш алгызбаймын\" деп ушие алып келедк 0здер1 катты куйзелш, 3pi уш кун уйыктамай эбден кажып, не icTepiH бшмей eKeyi ею жерде калжырап, эбден sjicipen, жылауга да шамасы келмей талмаусырап жаткан баласымен 6ipre жылап отырады. Осы кезде буларга жаны ашып, аяп кет­ кен шофер Балтабек батылдана тусш Tin катады: - Мына тауда мыкты молда бар. Соган дуга окытып, дем салдырып керсек кайте.ц? Мумюн 6ip ce6i болар? Бул сез оньщ аузьшан шыгысымен эйел шал eTin жабыса Kerri: -Б а р , экел сол молданы! Сол жазады! - деп сешммен айтты жэне куйеуше сол молданы алдыр! - деп тапсырды. BipaK КГБ-ныц аудандык бастыгы, сол молданы тауга жер аударып, 195

елеis жерге апарып тастаган e3i. Оныц устше жасынан дшге, молдага карсы тэрбиеленш, кешн \"Yni эрштщ\" алпауыт KyniiHe ceHin, бэрш жокка шыгару идеясымен тэрбиеленген, сонымен кезш ашкан бастык; эйелше кенбей, касарысып отырып алды. Балтабектщ: \"Онда не тур? Молда зиян келтаре коймас. Ал пайдасы тиш калса, балага eMi конып жазылып кетсе жаксы емес пе?\" - деген cesi эйелшщ \"не мына баланыц кезш жазасыц, не сол КГБ-цмен боласыц!\" - деп узщгц-кесщщ айтуы себеп болды ма, smeyip ол KOHin, шоферш мэшинеамен молдага ж1бердг Бул тунп сагат 2-3-TiH кез! болатын. Бастык oapioip сактык ойлап осылай тунде ж]берген. Молда келгенде бала жылауы aai басылмаган. Тек элаз, ка- жып, калжыраган, даусы ьщырсьш зорга шыгады. Молда Ki- pin келе сала ушюрш-ушюрш ж!берш, баланы устап отырган анасына карсы тоерлей отырып дугасын оки бердь Шофер eciKTi жауып, туткасын мыктап устап тур. Бастьщтыц нускауы солай. Bip мезплде молда Балтабекке карап, \"6ip кесе суьщ су экел\" деп буйырды. Ол жупрш барып 6ip кесе су экел in молданыц алдына койды. Осы кезде бастыктыц 03i эйел1 мен баласыныц касына келin отырды. Молда дугасын дауыстап оки бер/й. Даусы куйкылжып шыгады. Eipece катты шалкып кущренш барып, бэсецдей-бэсецдей баяулайды. Сол кезде Балтабекке оныц де- Mi жетпей, уш e u iin бара жаткандай керщедь Жок, олай емес екен, ол унш кайта KOTepin, кайта катайтып шалкытады. Bip кезде шофердщ Ke3i молдага Tycin кетш едй Ол iciHin, бет-аузы тутплп, булыгып отыргандай керйуй. Куздin салкын туш болса да устшде шапаны, басында борю бар молда сел-сел болып терлеп кетштт Bip колымен су куйган KeceHi козгап койып, екш- m i колымен мол кесшген улкен бет орамалын алып, терш кайта- кайта суртш отыр. Аузы тынымсыз, yni токтаусыз дуга окуда. Уйге еш им Kipin KeTneciH, мына молданы богде 6ipey мына кууцретп уйден Kepin коймасын деп (сактык керек) есйшц туткасын катты устап жэне молданыц эр кимылынан кез ал- май карап турган Балтабек ецщ 6ip сэт кесеге кез салып едь Ондагы судыц буркылдап кайнап жатканын аньщ кордй \"Бул не керемет?\" деп е с т е н колын альш 6ip адым агтап кесеге жакындап едк буркылдап кайнап жаткан су кезш булдырат- ьш, басын айналдырып ж}берд!. Ещц 6ip сэт турса жыгылып 196