Үсенбай Тастанбеков - Өзім туралы өзім айтсам

киылган жанымен алынганы Ka3ipri жэне болашак урпакка айкын мз.гйм болуы THic. Слздерге айтайын деп отырган мына ДЗОТ туралы эцпме де сондай кыргын шайкастардыц, алга басу угшн жолдагы тоскауылды жою максатындагы ожигалардыц 6ipi едк Бул - ауыр да кауш-катерл1 1941-1942 жылдардьщ суьщ кысында болган окига. H e M ic фашнстер1 Москваны ала аламай, e 3flepi мьщтап соккы жеп, кеп жерлерде кушпен шепнген, кеп жерлерде, 3cip ece оцтуспкте эл] жанталаса шабуылдап жаткан кез. Желтоксанда Москва тубшен ойсырай жецшп, Калуга мен Можайские дейш n ie rm in келген де, осы арада корганыста турып калган. Майданда осы кезде сэл тыныштьщ орнады. E k i жак та улкен шайкаска дайындалып жатыр. Бул - сурапыл шабуылдар алдындагы тьшыштык. Бвдщ бастыктар болса жауга тыныштьщ бермеуге, оныц осал жерлерш 6 b iin, \"тш\" экел1п, одан соц мьщтап соккы 6e p in туруга буйырды. Ол y m iH мьщты барлау журпзшдь Жолдагы кедерг!лерд1, нем1стерд1ц 6 i3re ыцгайсыз, устем жерлерге орналаскан атыс орындарын жойып отыруга тынымсыз буйрьщ берш, оныц орындалуын узбей кадагалап отырды. Б1здзн, алдымыздагы бшктеу тебеш1кке нем1с эскерлер1 улкен дзот орнаткан. Оган келетш жолдары терец казылган траншеялармен жалгастырылган. Тебеш1к б!зд1ц шепке K ip im d p e n тургандьщтан, 9p 6 ip кнмьшымыз жаудыц кез алдында, карац е1 кен1.\\пзд1 пулеметпен ушырып rycipefli. Полк басшылары осы дзотты жоюга б!рнеше рет буйрьщ 6epinTi. Бул тапсырманы орындауга барлаушылар eKi рет барып, жоя алмай кайтыпты. Соцгы жолы барлаушылар взводы команднршщ 03i- не ок тиш, мерт болыпты. Оныц орнына келген маган операция- ны кайталау буйырылды. Б1з уш кун бакыладьщ. Уш багыттан би!к агаштьщ басына шыгып, дурб1мен узбей бакылап, жаудыц журк-турысын, бар кимылын зертгед1к. Дзотка eKi жагьшан терец казьшып, бутамен буркелген траншея тартылыпты. Телефон байланысы орнатылыпты. Тран- шейлермен эскерлер1 тынымсыз журш турады, Олар 2-3 карулы патрульдер. Дзоттыц ек! жагынан да жш кел1п-кет1п турады. Дзоттыц ез1нде 6 ip офицер (мумк!н K iu ii офицер), уш эскер yHeMi турады. Кешке карай офицер кете/й де, эскер саны 5-6 адам болып кебейедк Оларда 6 ip пулемет, o ip n e iu e автомат бар. 49

Пулеметтен ертелькеш узыннан-узак ок йзбектерш ж!берш, елдщ урей iп алып турады. Кешке карангы туее бастаган нан ракета атып, жерд1 жарьщ eTin ж1бередь Ракетаны туш бойы тынбай ата беред!. Сонымен 6ipre дзотка б!з жактан келетш жолдарга спираль сымдар тастаган. Оларга кацылтыр бос дуцпршектер байлап койган, сымга тиш кетсен, салдыр-гувдр eTin гурщдейдь Оган каттырак тисец, байлап койган миналар жарылады. Одан api дзотка жакын жерлерде тагы 6ip катар мина орнатылган. Сондыктан оган жету yuiiH осы бегеттердщ бар in жою керек. Эйтпесе ете алмайсыц. Б1здщ алдымыздагы барлаушылар саперлардын кемепмен дзотка карай eKi жерден миналарды алып, жол ашыпты. BipaK eKi жолы да немютер б!л)tr койып,пулеметтен, автоматтан окты Teriri, 6ipHeme барлаушыны жаралапты. Бес барлаушы кайтыс болыпты. Командирдщ елМн алып ynrepinri де, тертеу! сол жерде калыпты. Есш ж тттердщ денеЫ элi сол жерде, кар астында жатыр. Оларды алуга немютер Ж1бермейдк минасы алынган жерлерд1 кайта миналауга б!зд1к! Ж1’бермейдк Осылай eKi жак 6 ip-6ipiH мьщтап андып, TicTecin алган. BipiH-6ipi жеп коюга дайын. Осындай кап ы шиелешскен киын жагдайда тансырманы орындау мумкш болмайтын кезецге жетп. Сондьщтан менщ усынысым бойынша бул мэселе полк штабында талкыландьт. Полк командир! подполковник Дроздецкий - акылды адам, ете тэж!рибел1 эскери басшы. Аскан сабырлыльщпен 6apiMi3- д\\ тыцдады да, б!здщ усынысымызды колдады. Операция бас- талатын мезплде Kepmi батальон жалган шабуыл жасайды. Немктердщ назары эбден солай ауган кезде 6i3 операцияга KipiceMi3. 23-АКПАН. Кызыл армия KyHi. Мереке. Немютердщ ойынша бугш кешке бгздш эскерлер оны тойлап, арак iuiin жатуга ri-iic. Ал 6i3 операцияга дайындалдьщ. Шабуыл басталды.Жиырма минуттай барльщ зецб1ректер мен минометтер жау шебше ок жаудырды. Кеп кеннкпей мылтьщ пен автоматтар атылды. 1ле- шала орыстыц куатты \"уралаган\" yHi естщщ.Осыны пайдаланып, б!з оцтуспк батыс жактагы орманмен HeMic тылына erin алдьщ. Керннлердщ шабуылы шатырлап журш жатыр. \"Уралаган\" дауыстар тынып калды. Тек атыстар естшедь Енд! кеппгуге 50

болмайды. Б1з букпалай жупрш, кейде ашьщ алацда ецбектей журш дзотка келе жатырмыз. Алгаш зецб1рек атысында, одан сон бпдщ эскерлер уран котергенде естен тангандай болган дзоттагы немютер 6ipa3 уакыт ракета атуын азайтып едк ещц кайта-кайта атып жарык кыла бастады. Бута-бутага жасырынып, карга кемше жатып, ракета жарыгы сенгенде, жуп ре жепелемв. Мешмен 6ipre батыл да тэж1рибел1, ептч де куатты барлаушылар Алексей Алляных, Муса Сафиуллин, Васильченко жэне жас 3pi пысык Токарев бар. Дзотка жакын калганда ракета жарк e iri. Дэл сол сэтте ша- буылга шывдан батальон кайтадан эр! бурынгыдан да куатты унмен \"уралап\" кеп ж!берген!. Баганадан 6epi тынымсыз атьш- ып, жердщ бэр!н жарык етш, бас котертпей жаткан ракета б!р сэт атылмай калды. Bi3 тура умтылып, дзоттын eKi жагынан eKi гранат лактырып калдьщ. Катты жарылыстан кешн мен сеюр- in, дзотка KiperiH траншеяга каргьш туспм. Карсы алдымнан ецгезердей немю шыга келдг Екеум1з айкаса ке т к. Мен гранат лактырганнан кешн пистолета колыма алган е/пм. Траншейге Tycin, дэу немкпен соктыгысып калганда, ол меш тар траншейде ыгыстырып, ернеуге кысып ж'юерд1. Пистолет устаган он колым артыма кайырылып, колым HCMid in кушiмен ез денеммен кы- сылып калды. HeMic сол колымен мен in мойнымды ернеуге кылкындыра кысып, оц колымен урмак болып келе жатыр. Ол оц колымен каруын ба, жок уратын б)рдеме isflefli ме, эйтеу1р урмады. BipaK кец1рдег!мд1 кысып, туншыктырып барады. Ен/li 6ip сэт етсе эл1м KeTin, ел!п кетет1н TypiM бар. Сллкшш алдым. Бар куш-куатымды жиып, imTeH йземен мьщтап Teyin калдым. Бул сеп болды. HeMic сэл шалкактап, сыгып кысымдауын босатып жлбердк Осы кезде пистолет устаган оц колымды суырып алып, кулак шекеден 6ip-aK соктым. Сосын мен иектщ астынан сол колыммен 6ip согып улгерд!м. HeMic траншейге кулап rycTi. Мен усйнен бас салдьм. Осы кезде Алляных пен Сафиуллин келш улгердг Уш жактал узынтура HeMicTi байлап алдьщ. Траншейден зорга шыгарып, кайтуга бет алдьщ. Дзоттыц калдыгын Васильченко тан кire карсы колданылатын гранат тастап, б!ржалота жок кылды. Оныц орнында улкен шункыр калды. Енд! оны немютер кайтып калпына кел'пре алмайды жэне 6 i3flin эскерлер ол жерге HeMicTepfli жолатпайды да. 51

Бул кезде шабуылга шьщкан батальон да жасыл ракета ж1берш, жещске жеткенш хабарлап жатты. Дэу HeMicTi штабка экелдж. Бул унтер-офицер екен. Кеп кунды мэлгметтер айтты. Тан атты. Полк штабыныц алды кецшд1 эскелерге толы. Сейтсек немютер тунде ею шакырым кешн meriHin кеп rrri. Б)зд) n жалган шабуылымызды шын шабуыл деп тусшсе керек. Бул 6i3re жаксы болды. Полк позициясын жаксартып, устем бижтерд!, жаксы шептерд! иемдендж. Б1з бесеум1зге полк ко­ мандир! сапка турган эскерлердщ алдында алгыс жариялады. Bi3: \"Кецес одагына кызмет етем)з!\" деп жауап кайырдык. (Ол кезде орден, медаль сиякты наградаларды 6i3 ойламайтынбыз). Осылай 6i3 генералдыц eKi тансырмасын 6ip-aK орындадык. BipiHmici - дзоггы жою болса, еюннйЫ - \"тш\" экелу. Бтз экелген \"тш\" унтер-офицер б!здщ штабка кеп жацалыктар айтып бердк Олардыц тыныш жатканы - непзп эскери куштерщ, барльщ согыс техникасын Кецес Одагьшын OHTycTiriHe жумылдырып, Кавказды тугел басып алуга, сейтш Кецес эскери техникалар- ын мунайсыз калдыруга умтылып жатыр екен. Одан соц олар Москвага оцтустж шыгыстан шабуыл жасамак екен. Осыны ecrin, б!здщ майданныц басшылары HeMicrepre соккы берущ кушейте тусуге буйырды. Б1з жаца шабуылга шыгып, фашистер- fli Москва тубшен Ржев каласына дейш куып тастадьщ. Ецщ б!зд{ц майдан басшылары жэне баска Солтустж ба­ тыс майданыцца жаумен шайкасып жаткан барльщ эскерлер Ржев мацына шогырлана бастады. Максат - Ржев каласын бо­ сатып, фашистерд! куып шыгу болатын, 6ipaK Ржев каласын фашистер мьщты беюнюке айналдырып, мьщты камал жасап алган. Ойткеш ол кала Москва езеншщ сол жагасындагы бинс кыраттарга орналаскан. Ол жерге согыстыц алдында бпдщ эскерлер фашистерге карсы тем1р-бетонды oefcinic жасаган болатын. Фашистер 1941 жылы оны айналып етш, коршауда калдырганда б1здщ эскерлер шегшш кетш, элп бекшю-ка- малдар бос болып калган. Сондьщтан оны тез басып ала кою оцай емес едг Тпгп сол Ржев бпдщ эскерлер Германия шебше жеткенше фашистердщ колында болды. Кала б!здщ коршауда калды да, фашист эскерлер! не Германияныц кемепн ж1бермедн Сондьщтан ондагы фашист солдаттары ашыгып, еле бастаганда 1944 жылы ма, элде 1945 жылы ма, Ржев жаудан босатылды. 52

Сол сойканды каланы жаудан азат ету уппн 1942 жылгы кыркуйек айынан бастап б!зд1ц эскерлер соган карай агылып жиылып жаткан. Оган бiздiн 3-мото-аткыштар гвардия диви- зиясы да тартылды. Мен кызмет exiп журген 5-мото-аткыштар гвардия полю ертец солай аттануга тшс болатын. Соныц жолын барлауга б!зд1ц барлаушылар ж1берщдь 1942 жылгы 9 кыркуйек куш кешке жакын меш полктщ барлау бастыгы шакырып алды да, картадан 6ip калыц орманньщ пшндеп ишкентай алацды KOpcerri де: \"Соны барлацдар, ол жерде немютер жок па, соны бш п келщцер\", - дедь Сонымен 6ipre ол: \"Барлык взводыцмен бар!\" деп буйыр- ды. Мен взводка келд!м де, барлаушылардыц бэрш емес, он тертш гана алып, он алтысын тастап кетпм. Осылай еткешм жаксы болганын, он алты адамныц ом!pin сактап калганым- ды кешн бщд1м. Эйтпесе ана кыргында, фашистердщ улкен эскери баимш щ коршауында калып, тецдесаз кеп жаумен шайкасканда калган барлаушылардыц да кырылары созсп едк Ол кыргын шайкас былай болды: Б1з, он бес барлаушы картада керсетшген алацга тун ортасында келдш. Айнала калыц орман. Багытты компаспен белплеп, акырын басып жур!п келем1з. Bip кезде алдымыздан Kepin байлап тастаган сым тем1р кездесп. Байкал барласак, аланды айналдыра сым те\\«рмеп коршап тастапты. Сым те- Mipflin эр 10 метр жер!не 6ip минадан байлап койган. Миналар уш жершен байланган. EKi жанынан, устшен, астынан сым тем!рмен iflin койган, тиш кетсен, уш жагыныц кез-келгетп минаны жарып ж1бередi. Мина толган шрапнель (буршакгай домалак октар) айналасы 300 метрдей жерге улпады. Оте Kayinri, Tipi адам калмайды. Барлаушылар алацнан алыстау жершен миналарды залалсыздандырып, сым TeMip коршауды киып, журеттн жол жасады. CeH rin еркш журш, алацга жакындадьщ. Алацныц шетшде кузетпп apbi-6epi жур}п жур. Bi3 оны жоюды карастырдьщ. Сонда Алляных канжарын суырып алып, кузет- niire жакындады. Ол ары кеткенде артынан жупр1п жакын келд1 де, 6epi кайтып, бетпе-бет келгенде канжарды журектен урды да ж1берд1. Кузетш! нем!с гурс еттп кулап TycTi. Ещц 6i3re жол ашылды. Bi3 ептеп басып алацга жакын келд1к. Алацга oipneme палатка TirinTi. Арыракта б1рнеше автомашина тур. 53

Бащаймыз, аз HeMic емес. Bi3 кайта шыгып, рациямен полкка хабарладьщ. Ондагылар 6isre: \"Сол жерде болыцдар, немютер туралы хабарлап турыцдар!\" дедь Bi3 айнала корганыс жасап, турып калды к. Bip кезде алацнан \"Ганс!\" деген дауыс сацк ете тусть Елен етш калдьщ. Э лп дауыс \"Ганс, Ганс!\" деп тагы 6ipHeine айкдйлады да, артынша таре етгазш ракета атып, алацды жаркыратып жарьщ eTin ж1бердк Одан сон \"Ахтунг, ахтунг!\" деп айкайлап, автоматтан ок жаудырды. BipaK 6i3re карай емес, беталды аткылады. Фашистердщ 6api табанынан тж турды. Fh ni 6i3fli i3fleyre KipicTi. Ары журш, 6epi журш, ракетасын аткьшап журш 6i3fli тапты да, шабуылга шьщты. Кагпап келе жаткан жауга б1з де eKi пулеметтен, автоматтарымыздан ок жаудырып, алдьщгыларын жапырып тастадьщ. Осылай аса коп жаумен тенеis шайкас басталды. Тац ата бастады. Жерге жарык тускенде немютер шабуылды одан ары к у ш е й т . Bi3 де шамамыз келгенше ок боратып, шешм1зге жуытпадьщ. Олар кеп, 6i3 азбыз. Сондьщтан окты унемдеп, дэлдеп атуга тырыстьщ. BipaK коггпн аты-кеп, б1зден шыгын да кебейе бастады. Кун шьщканда б1здщ барлаушылардьщ тец жартысы гана калды. Сонда да бой бермей, жакын жолатпай жатканмыз, 6 ip уакытта пулеметнп окка ушты, K63iMi3fli ашып-жумганша оньщ кемекнпа олди сонда снайпер ме?\" деп ойлап едж. Ол емес екен. Сак журетш Муса Сафиуллин \"ах гад!\" деп айгайлап ж iберiп,автоматты бактьщ басына карай кездеп басып-басып ж1берш еда, ецгезердей HeMic агаштан кулап TycTi. Сейтсек фашистер 6i3fli жерден ала алмаган сон агаштьщ басына шыгып, уст1м1зден атып елтарш отырыпты. Одан соц тагы екеуш бактыц басынан атып туе 5рд1к. BipaK олар кеп efli, сондьщтан K y in i де басым болды. Осылай сагат 12-ге дейш шайкастьщ. В1здщ KymiMi3 азайып, байкауымыз нашарлаганда бэзд) н. калгандарымызды тагы сол агаштыц басынан атып, елпрш отырыпты. Сондай бактыц басынан аткан октан алдымен мен in оц аягыма жарылгыш ок rain, жшппшпмда талкандап ж1бердг Оны байкап калган Сафиуллин атып туардь К,арасам твртеу1мп калыппыз, оныц iiniHfle мен жаралымын. Сонда бул жайды полкка жетгазу ушш вз1мнщ кемекипм Токаревт1 ж'гоеруд1 ш ен тм . Токаревт! шакырып алдым да: \"Штабка бар да, бар 54

болган жагдайды тек командирдщ езше айт, барлаушылардыц бэр! кырылды де\", - деп тапсырма 6epin ед1м, ол коршаудан енкей![г шыга бергенде, жалпасынан тустт Ол 6ip аунап турды да, аксацдап жупре женелдЕ \"Бауырым, халin калай?\" деп ед1м: \"Ештеце емес, жещл\", - дед! де, аксацдап жуп'рд! де кетп. Оны ж1берген ceoeoiM, рациямызды немютер атып булд1рген, сондыктан штабпен хабарласа алмай калганбыз. Енд! карасам, ei<i-aK адам калыппыз. Сафиуллин жэне мен, мен-жаралымын, Сафиуллин-сау. Нем iстер шабуылын койган. Тек жеке атыс кана. Bip кезде менщ сол аягымныц сырт жактагы тобыгына ок сарт ете туей. Тагы жарылгыш ок. Ол тобыгымды тугелдей жулып экетть Оны Kepin турган Сафиуллин жуп p in келш, жарамды тацгалы ыцгайлана бергенде, ол да жалпасынан rycri. Оньщ аягыныц сан ж ш п н опырып TycipinTi. Аягы санынан кайьфылып, салактады да калды. Муса байгус rim i отыра алмай калды. Жараларымызды тацуга не оныц, не менщ шамам жок. Немктер болса атуын токтатар емес. BipaK Муса маган келгенде пулеметш ала келген болатын. Б!з де шамамыз келгенше ею пулеметпен атып жатырмыз. Bip уакытта Муса Сафиуллин маган карап: \"Сенщ eKi йзец сау, ецбектей аласыц, сондыктан сен шык та, мына жерден каш, менде ондай мумкшдж жок. Осылай тура берсек eKeyiMi3 де елем1з. Сондыктан сен каш, сен Tipi калуьщ керек\", - дед!. Мен оган: \"Сеш калай жалгыз тастап кетемш? Не керсек те eKeyiMi3 6ipre керешк\", - деп ед{м, ол болмады. Акыры татаршалап турып: \"Мен сенщ агацмын, саган буйырамын, кет!\" - дедт Амалсыздан ei<eyiMi3 кушактасып коштасып, мен ецбектеп коршаудан шыга берд1м. Муса eKi пулеметпен кезек аткылап, немютердщ yHiH euiipin жатты. Мен терт аяктап енбектеп келемш. Аякта жаралар тацыл- магандыктан каны агып жатыр. Канша кан кеткен! белпстз. BipaK менен эл кетт'п бара жатканы анык белп'л! болды. Олсш- элс!н калгып, уйыктап кеткендей боламын. Басым орманнын сызды суык топырагына тигенде eciM Kipefli. BipaK ецбектеу!мд! токтатпаймын. Шолдеп, каным Keyin барады. Тынысым тарыла беред!. Су жок. Bip уакытта колым 6ip шуцкырлау жерге rain кепп ед1. Ылгалды сезд!м. Олг! жер;ц колыммен гырналап ашып ед1м, лай су шыкты. Ke3iM булдырап Kerri. Сонда бет 55

орамалымды алып, элп лайга жаптым да, 6 ip -e K i рет сорып ед1м, кез1м шырактай жанды. Енд! юшкене жан юргендей болып, ецбектеп келе жатыр едш. Тагы ес1мнен танып калыппын. Басым тагы ылгалды салкын топыракка тиген екен, eciM K ip in , кез!м/и ашып алсам, артымнан 6ipey.nep: \"Русь здавайсь, вы окружен!\" деп сацк ете калды. \"Немютер меш тарщей устамак. Эйтпесе ата салса, мен жанында гурмын гой.Офицер екенiviд) аныктаган. ¥стап алмак. \"Жок! - деп ойладым. - Сендерге йрщей берше коймаспын\" деп нгешг!м де, акырын ецкейга, ею гранатты дайындап алдым да, бар кунпмд! жинап, 6ipiHeH соц 6ipiH лактырдым. Гранаттар гурсшдеп жарылды. Фашистердщ yHi ешй. Тагы ецбектеп кеткем, тагы талып калыппын. Bip кезде тагы eciMHeH танып жатып калган жер1мнен eciM Kipin, кез]мд! ашсам алдымдагы агаштыц бутактарын колдарымен ысырып ашып, 6ip немютердщ тагы сол сандырагы: \"Русь, здавайсь, вы окружен!\" дейдь Ецкехнп, олар байкамасын деп iih ciojгег1мд! алдым да, кездеп турып басып-басып ж|берл,1м. Элп бутактар- ды ашып турган сумырай омакаса кулады. Соларга карай тагы oipHeine рет аттым да, сэл солга бурьшып, ецбектей берд1м. Енд! бащаймын, фашистерден эбден кутылыппын. Осьшай ецбектеп жьшжи-жьшжи 6ip ойпатка жетш, тагы eciMHeH танып калыппын. Bip уакытта успме кумылгаи судан eciM Kipin, K03iMfli ашсам жацбыр Terin тур. Эл ri ойпат суга толып, кел пайда бола бастады. Ещц суга батып олу Kayni тендо. Сейтш жатканымда ездер1 кашьш журген eKi жас солдат-дезертир кездесш, оларга пистолеймщ 6epin жатып, судан шыгаруга зорга кенд!рш едгм, олар мен! плащ-палаткама салып алып келе жащанда ycri Miзден 6ip мина ыскырып ете берш ед!, элп eKeyi MeHi судыц ортасына тастай салып, кашты да кетп. Содан spi суга батып, spi элг! плащка оралып елш кете жаздадым. Бар кунпмд! жиып, плащ- тан зорга шыктым да, 6ip талдыц бутагьшан устап, тартынып отырып шетке шыктым. Сейтсем сол жерде к^мырсканыц дэу nrieyi бар екен, соган кеудемд! артып кушап туспм. ЕЫмнен тандым ба, элде уйыктадым ба белгкйз. Тац атканша сол жерде жатыппын. Тац атып, жерге жарьщ тускенде кез1мд! ашсам, кумырскалар уснмде жоргалап жур. Bip де oipeyi шакпайды, жай гана жоргалап жур. Енд! кимылдап элп ойпаттан кырга 56

шыгайын десем, eid аягым, сол колым зар каксап козгалтпайды. Денем зiJi батпан, козгала алмаймын. Сол колымныц карына ок тиш, жараланганын сонда бшд)м. Оган дешн ет кызуымен оны сезбеппш. Сол колымныц жецгае кан толып, уйып калыпты. Ары умгылып, oepi умтылып, ез1мде калган бар купим/и жинап, букш денемд! дел-сал кылып басып турган ауруды жещп, илеуден жылжып жотага шыктым. Енд) байкадым, солтустк жактан гурсшдеп атылып жаткан зецб1ректердщ даусы, батыс жактан самолеттердщ rypmi ecr ijse/ri. E c iM де юшкене юргендей, Ею тэулк бойы тамак пнпегешм, 6 ip тэулк бойы денемдеп жаралардыц 6 ip;ie 6 ip ini it тацылмай, канньщ токтаусыз акканы eciM e тусть \" Е н д т калган каным менщ Tipi калуыма жете ме, жок па?\" деймш. Bip кезде солтустк жактан келе жаткан арбалардыц салдыры естшдк Бар даусыммен айгайладым. BipaK арбашылар еепмедь Одан 6ip жарты сагаттай уакыт еткенде арбалардыц салдыры енд) жакьшнан естщдо. Тагы айгайлап ед!м, 6ip арбашыныц жупрш келген). Ол менщ жаралы екешчщ Kepin, жолдастарын шакырып алды. Екеулеп меш арбага салып, санчастыга окелiгг тапсырды. Осылай мен улкен 6ip ажалдан кутылып, Мэскеуде, Горькийде (Ka3ipri Нижный Новгород) емделш, алты ай жатып, 1943 жылдыц кекек айында мугедек болып ауылга келд1м. Bip кудайга ризамын, мыц да 6ip тэубе! Осы кунге дейш аман-сау журм)н. Бул мен in eMipiMaeri улкен катер ед1 Bip кущретп Алланыц кемеп, коргап колдауы болмаса, адал да берк досым Муса Сафиуллинмен 6ipre елш калатын едгм. Арбалылар санчастыга (жаралыларга алгашкы ем жасайтын санитарлык-дэрйерлк бел1м) экелш тастады. Онда дэркер- хирург озбек, санитар казак ж к т болып шыкты. Олар дереу барлык кшмдер1мд! memin, лактырып ж1берд) де, жараларымды - ек) аягымды, сол колым ауыр жаралы екен, дэршермен жуып, суртш, тацып берд). Озбек ак шэйнепмен шай бер/и. Соныц арасынша фашистер алыска ататьш ауыр зецб1ректерден ок ата бастады. Сонда санитар жупрш келш: \"Kasip машина келед), сен) алдымен женелтем)н\", - деп MeHi тупи уйдеп терезенщ алдынан кетеpin апарып, ауыз уйдщ ескш щ алдына жаткызды. Дэл сол кезде 6ip снаряд (зецб1рек огы) келin тура мен жаткан 57

терезенщ устше тусш, гурс eTin жарылды да, уйдщ сол терезе турган кабыргасын кул-талкан eTin опырып тусгрдг Мен жаткан TCMip тесек еденде жаткан жаралы солдаттыц уст1не аударылып туст1. Солдат байгустыц не болганын бшмеймш. Айнала гурсшдеп, снарядтар жарылып жатыр. !мзде ес жок. \"Сонша киямет-кайым жолды ецбектеп. iuieriM fli жубатып келш, ецщ cay калатын шыгармын\", - деп умггтене бастаганымда мына от-жалын урей1мд1 ушырып, ryncia уайымга кайта беледь Bip кезде машина гурш дэл eciK алдынан естщщ. Санитар >i<iriT жупрш келд1 де, меш котерш алып, машинаньщ кузовына лактырып ж1бердь Жалац тактайга так ете тускенде сезшд1м, успмде em6ip лыпа жок, тырдай жалацаш екенмш. Оны санитар да керд1, жупрш барып 6ip ак простынаны лактырып ж1берд1.Соны гана жамылып жата берд1м. Машина бар пэрмешмен зымырай женелдк Жол кед1р-будыр, ой-шукырмен секеддеп зытып келедг Ол да зецб1ректщ огы астында калгысы келмещ».Осылай 40-50 шакырымдай журш, майдан шебшен узап шьщтык та, 6 ip кальщ орманньщ in riH e юрдок. Сол жерде палаталар пккен 6ip санчастыга меш тастады да, машина кайта кетт1. Бул жерде де санитар казак, жптп екен. Орыс кызы - сестра eKeyi меш кабылдап, алдымен кшцщрдь Жейде, дамбал, гимнастерка, шалбар кипздь Жараларымды карап, дэргмен кайта тацды да, тамак бердь EKi тэулктен кешн ннкен 6ipiHmi тамагым. Ол жерде 6ip кун тунеп, ертещне тагы машинага салып, Москвага женелтп. Э лп казак жптп мен орыс кызы орман шпнен булд!рген те- pin экелш сыйлады. Ецщ гана елмеаме. алда коретin кушм бар екен iне коз1м жетш, жаным жай тауып, жаралардыц жанымды кинап ауырганын елемей, уйьщтап калыппын. ...Москва. Бул менщ осы алып калага екшпп рет келу1м. BipiH- mi рет 1940 жылы эскерге Ke r in бара жатканымда жол-женекей KepreHMiH. Бул жолы машинада жатып, (отыра алмаймын) 6ip-aK жерш керд1м. Бiiдi тура Кремльдщ касындагы мектепке экелдг Оны госпиталь етшп. Дэр5герлер дереу карап, жараларымызды TeKcepin, дэршеп, кайта тацды. Bip кун жаттым, ею кун, уш кун, кунде солай. Бес кун еткенде аяктарымныц жарасы icmin, сыздап, катты ауыра бастады. Bip KyHi тацертец eKi санитар келin, 58

меш зембшге салып алды да Kerri. Экелд! де, 6ip улкен стелдщ ycTine жаткызды. Сол-ак екен, кшец ак халат киген сестралар толып Kerri. Bip ыдыстарга салган тем!р-терсектерд1, дэкеш, мактаны ушп-тегш экелш, жиып жатыр. Bip кезде 6ip жас яопт кедщ де \"приступим!\" дедь Сол-ак екен, eKi санитар ж т т ею колымды eKi жакка керш, байлап тастады. Мен коркып кетам де, \"не ютейацдер?\" деп айгай салып ед!м, элп жас ж ш т 6eTi булк етпей: \"У твоей ноге - гангрена, надо ампутировать!\" - деп бурк етюздь Сейтсем, менщ сол аягымды ж тн п п п м н ен Kecin тастамак екен. В1заланып, ашуым шыгып кета. Бар даусыммен айгайлап: \"Не дам резать ногу. Нет! Нет! Отпустите руки!\" - деп жылап жатырмын, айгайлап жатырмын, Епщайсысы тындар емес. Анау пышагын жалацдатып, сол аягыма жакындап келедг Осы кезде бас жагымда турган тэпелтек сестра дэкеге наркозды куйып, ецкешп, мурныма ецщ жаба бергенде, басымды шалт сшюп, сестраньщ мурнынан согып ж]берд1м. Ол \"ай\" деп шалкая бердг Колындагы дэкеш наркозымен колынан ушып rycri. Ещц мен айгайга бастым.Бар даусыммен айгайлап: \"Люди! Спасите меня, убивают!\" деп акырып, айгайлап, букш госпиталкш ба- сыма котерд1м. Осылай канша айгайлаганымды бшмеймш. Ойтеуiр токтаусыз акырып, erapin жатырмын. Сестралар болса элп мурны канаган сестраньщ мурнымен элек болып жатыр. Сумырай хирург болса тук болмагандай какиып тур. Bip кезде eciK ашылып, ар жагынан уй сыпыргыш (уборщица)эйел KepiHe калганы. Куанып кетам де: \"Тетя Мотя! Позовите, пожалуйста, главного врача, здесь они меня убивают\", - дед!м. \"Сейчас, милый, сейчас!\" - деп жупрд! де кета. Лезде бас дориер жетш келгеш. Келе сала: \"В чем дело, что происходит?\" - деп ед1, мен аягымды кескелл жатканын, мен оган кенбей жатканымды айтып салдым. Ол келд1 де, сестрага \"развяжите рану!\" дед!. Аягымньщ жарасын тадган дэкелерш алып едк бес кун бойы емдемей, дэршемей журген жара курттап кетш п. Ол келгенде колымды да niemin койган. Мен басымды кетерш карап турмын. Бас дэрнер: \"Обработайте!\" деп едь Bip сестра суйык дэрто куйып ж1берш ед1, элп курттар жыбырлап домалап Tycin жатыр. Аягымньщ аздап icimn, ipi пдеп кеткен} болмаса, тап-таза екен. Бас дэршер: \"Почему ты решил ампутировать? Никокой падобности нет! Не его ногу, а твою голову надо отрезать. 59

Лечите!\" - дед! де, шыгып Kerri. Оныц артынан элп сумырай хирург шыга 6epin едо, оныц басына таяк та, котелок та, касьщ- ш ем ш те тарсылдатып соккылады да Kerri. Сестралар есжтен шыга алмай, уйге кайта юрдг Сойтсе элп сумырай 6ip катар адамныц колын, аягьга Kecin тастаган екен. Менщ айгайыммен, уборщицаныц айтуымен жиналган жаралылар оцбаган хирург- ке ызаланьш, урьш-согып, онпн алыпты. Менщ жарам ашык калган. Сонда анык керд1м. Жарылгыш ок сол аягымньщ сырткы тобыгын тугел жулып к е т и т де, аягымньщ басы iuiiHe карай кисайып калыпты. Кдсымда элп колдарымды байлаган е й санитар мен 6ip сестра калыпты. Сестра ызаланып келд1де, (элп мурны канаган сестра ушш ызалы) менщ кисайьт кеткен аягымньщ басын ею жагынан ею колымен кысып орнына келт!рд1 де (ол кысып жтбергенде K03iMHin оты жарк ете Tycri), табаныма 6ip, ею жанына eKi гактайша жапсырып, (ешкандай дэр1 де жакпай) дэкемен мьщтап турып орап, тацып бердк Сол тацганнан ешюм шешкен де жок, емдеген де жок, жазылып Kerri. BipaK козгалып туратын буын жулынып кеткен де, сынган ею суйек жабысып, 6ipirin 6iTin калыпты. Сондьщтан аягымньщ басы кимылдамайды, бугшмейдг (Анкилоз). Сол жерден MeHi Горкький каласына ж1бердк *** Горький каласы. Госпитальда жатырмыз. Бул жерге Москва- дан поезбен экелген. Келе сала дэрйерлер жупрш жур in емдеп жатыр. Ец алдымен жараларды (менде терт жара бар екен, сол аягымда екеу, оц аягымда 6ipey, сол колымныц карында 6 ipey) жуьш-шайып, дэршеп, дэкелермен тацып бердь Сол колымда- гы ок Tecin еткен жарага 6ip узынша дэкеш дэрие эбден батырып, 6 ip сым TeMipre орап, жараныц 6ip жагынан сугып, eKiHmi ушын еюнни жагынан шыгарды. Жара катты ауырып, жанымды шыгарып едк 6ip сагаттан кешн ауруын койды. EKi куннен кешн оц аягымньщ кирап кеткен жшншегше операция жасады. Наркоз да жок екен, хлороформ деген 6ip дэр1мен улады (наркоздады). Э лп дэршщ купггшп, аштылыгы сондай катты болды. Дем алганда екпемш гана емес, букш денемд1 ертеп, Kyfiflipin кеткендей ете катты ауыртты. Операцияны егде жастагы тольщ денел! бгр эйел жасады. Щукин деген бас 60

хирург бастан-аяк соныц касында болып, бакылап, кемектесш турыпты. Оны кейiм сестралар айтты. Операция ею сагаттан астам уакытка созьщды.Б!р кезде eciM Kipin, кез1мд1 ашсам, ез палатамда жатырмын. BipaK тыньтсым тарылып, ауа жетпей туншыгьгп барам, кимылдайын десем, денем ез1ме багынбайды, басым айналып, кускым келш, локсимын. Ештеце туспейда. Ойткеш ш те ештеце жок. Операцияга дайындап жаткаи да, жуып-шайып тастаган.Тагы тынысым тарылады, ауа жетпещд, туншыгып барамьш. Айгайлап, \"дайте воздуху!\" деймш. Епш м ешнэрсе бермейдк Кдсымда жалгыз сестра отыр. Ол байгустыц да eci шьггып кеткендей. BipaK \"аИылап-уЫлеп\" жаткан маган \"успокойтесь, все пройдет, все трудности позади!\" деп маган жаны ашыгандай болады. Осылай уш сагаттай жанталастым. Артынан хирург келш, oip укол сальш ед1, кшкене ауырганы басьглгандай болды. BipaK локси берем, кускым келедь Кусык жок. Жан-дунием тецкершп кеткендей, басым, iini-бауырым 6api каксап ауырып жатыр. EciM юшкене Kipin, аягыма карасам, eKi аягым да саныма дешн гипстеут жатыр. Ti3e бугу жок. Басымнан бастап букш денемнщ ауырганы, оныц уел не элсш- элеш кускым кедin локси 6epyiM тушмен басылмады. Тек ертещне гана саябырлай бастады. Сейтсем наркоз ретшде берген хлорформ каггы улайды екен. Оньщ екпеге де scepi жаман екен. Кепке дейш, 6ip ай бойы киналыпжаттым. \"Жаттым дегешм, eKi аяк гипстеуш, туруга, журуге мумкщщк жок. Тек жатасыц. Осылай бес ай жаттым. Бес айдан кешн сол аягымныц гипсш алды.Сонда аздап турып, eKi балдакпен палата !лпнде адымдайтын болдым. Бес жарым ай болганда оц аягымды рентгенге салып еде, жарам жазылып, ж ш ктщ жулынып кеткен он 6ip сантиметр суйеп жалгасуга жакын калыпты. Тек 4 сантиметр гана жетпей тур екен. Хирург гипсй алганнан кешн олп жетпей турган 4 сантиметр суйекп ecipeTiH flopi жазып бердь Он куннен кейin рентгенге салып едц жалгасыпты. BipaK аягым басуга келмейде, элп жepi былкылдап майысып тур. Хирург сестрадан: \"Сен дэрпп калай бердщ?\" деп сурап едь ол: \"Bip порошоктен уш мезгш\", - дедь \"Дура!\" - дед!. Хирург: \"Саган 6ip nopouioicTi уш болin бер дегешм кайда? Неге дурыс орындамайсыц?! Саган eerie жарялаймын! Ецщ колыца агаш балганы аласыц да, кун сайын табанынан Gipiniui кун 6ip рет, 61

екшип кун ею, ушппш кун уш, сойтш елу рет урып отырасыц!\" дед]. Айтканьшдай ертецше улкен агаш балганы экелш ура бастады. ¥рганы курысын, 6ip урганда аягым катты ауырады, кез1мпщ оты жарк ете калады. Сейтш ею-уш кундей жанымды кинап едк палатадагы жЫттер айтты: \"Ойтш киналганша езщ журш аягыцдьт басып кер, сонда суйегщ катаяды\", - дед1 Солай icTefliM. К,олыма ею балдав; алып.аягыммен жерд! бар салмагыммен басып Kepin ед1м, анау сиякты ауырмады. Сейтш кун сайын 6ip сагат, ек! сагат коридорга шыгып журе бастап ед!м, сол жараныц орны (суйеп) катты кыши бастады. Сейтсем ол суйектщ катая бастаганы екен. Сестраны балгасымен кайтарып Ж1бергенм1н. Мына жур1с1мд! K epin хирург та куптады. Осылай аягым жазыла бастады. Bip палата да алты адам жататынбыз. Баландин Саша ме- н1ц касымдагы тесекте жатады. Екеу1м1з достасып алганбыз. Оныц ар жагында 6ip орыс жатады, атын умытып калыппын, 03i керемет суретип едь Ол алдымен мен iи, суре'пмд1 каран- дашпен салды. Ол Ташкенттщ орысы екен. Баландин сол Горь- килк, Тюняев Алтайлык, тагы 6ipeyi HoBoci6ipniK. Осылай эцпмелесш, дойбы, шахмат ойнап, уакыт отк!з!п жаттык. Мен кебшесе кунделж жэне согыс туралы естелк жазамын. O cipece жараларым жазыла бастаганда енд1ртш жаздым. Дзрйерлер кунде ертецпсш обход (аралау-тексеру) жасайды. Бас дэрнер жетгсше 6ip рет келетш. Bip куш ол Kipiri келгенде cypeTmi менщ суреимдо салып отырган. Оны бас дэрггер кере салып, катты кызыгып K e rri. \"Ci3 cypeTmici3 бе? Кеп сурет салдьщыз ба? Майлы бояумен сала аласыз ба?\" деп суракты жаудырды.CypeTmi бэрше жауап берш efli, \"мен с!зге майлы бояулар экеп беремш\" дед1 де шыгып Kerri. Айтканындай ертещне-ак 6ip чемодан майлы бояулар, кистшер, кагаздар, тш й сурет салынатын ак; матаны да экепп. \"Мше аздщ курал- жабдьщтарыцыз, сурет сала берйнз, булар ci3re менщ тартуым\", - flefli де KeTin калды. 1илмвдеп егдем1з, тэж1рибиел1м1з Тюняев едь Ол 6i3re акыл айтты: \"Ол Kici ибальщ сакдап (скромность) саган сурет] Mfli сал деген жок. Сен ол Kicire \"суретщзд] салайын\" деп айт. Сонда ол келюедГ'. Kejieci KyHi бас дэрнер езшщ нокерлер!мен келгенде, созд! Тюняев бастады: \"Товарищ главный врач, художник хочет вас рисовать, ваш портрет сделать, 62

как вы на это смотрите?\" Бас дэршер сэл ойланып турды д а,\"ертен айтайын\" деп шыгып к е т . Ертещне келд! де: \"Я согласен, но что я должен делать?\" - дед1 \"Ешнэрсе ютемейиз. Тек мен калай отырьщыз десем, солай отырасыз. Тек коп уакыт керек\", - деда суретпй. \"Жарайды, мен келю пм \",-деп, бас дэрйгер суретиинщ керсеткен жерше отырды. Осылай суретпй 6ip кун eKi-уш сагат карындашпен суретш салды. EKiHuii KyHi майлы бояумен сала бастады. Осылай ею жетще портрет! дайын болды. Суретш! ете талантты екен. Бас дэршер eKi-уш сагат отырады. CypeTm i одан кешн кешке, тушмен майлай беред!, майлай беред!. Eip жерш em ipin, кайта майлайды. Осылай тынбай eKi жетс icTen, п о р т р е т дайындап берд!. Осы ею жетшщ шинде 6i3 де тынбай эцпмелестпс. Бас дорй'ер де epKiH жэне карапайым сейлесп. Сейтш б!збен етене жакын болып алды. Бул 6i3re де ете жаксы кемек болды. Содан коп узамай майданнан буйрык келдг Бпдш госпиталь эвакогоспиталь (Kenineni) болып кайта курылыпты да, енд]' майданга аттанбак екен. Жаралыларды асыгыс турде баска калаларга, Ko6iHe C i6ip калаларына женелтш жатты. Б!здщ палатадагы алтаумызга кезек келгенде 6i3fli H oBoci6ipre ж1беруге уйгарыпты. Бэр!мп карсы болдьщ. Тек Тюняев кана ез каласы H o eoci6ip re, cypeTm i Ташкентке баратын болды. Баландин ез каласы - осы Горькийде калатын болды. Осылай бэр! барар жерш тапты. Маган келгенде H0B0ci6ip турды. Сонда мен бас дэр!герге бардым да: \"Меш Алматыга ж!oepyi н!3,ai сураймын\", - деп ед!м. Сезге келмед! .Буйрыкты алды да, \"H oBoci6ip\" деген созд! сызып тастап, кгызыл сиямен \"Алма-Ата\" деп жазып, кол койып, ек!Hiui MepiH басты. Осылай мен жарам тольщ жазылмай, балдакпен зорга турегеп журш, Алматыга жол тарттым. Маган алып журетш сестра косып бердо. Ол к ш екеу]'м!з Москвага келд!к. Ойткен! Горькийден Алматыга поез журмейд!. Москвага келш, билет! мгзд! жендей!к деп вокзалга келеек, торт казак ж ита кездесе кета. Жен сураса кет! гг едш, тортеу! де Алматыга барады екен. Э лп Ж1гптер касымдагы кызды керд! де: \"Мынау эйелщ бе?\" - деп сурады. Мен: \"Жок, epTin апаруга косып берген\", - деп ед!м. \"Ендеше бул кызды кайтар, ceHi б!з epTin барамыз\", - дед!. Сейтш б!з комендантка барып, документше \"мен оз ерюммен кайтардым?\" деп кагаз жазып бер!п, кызга билет эперш, Горькийге кайтардьщ. 63

Элп ж тттердщ oipeyinin, 6ip колы жок, екеушщ колдары сынган, тортшшшщ 6ip аягы жаралы, аксап, 6ip таякден гана жур. Ана ушеушщ аяктары сау, жуп pin журш бар шаруаны б т р е д ь Сейтш Алматыга да билета солар алды. Осылай Ал­ матыга жол тарттьщ. Шынында да жол тарттьщ. Жайшыльщта поез Алматыга жег! тэулж журетш, б1здщ поез 19 тэулнс журдь Ойткеш Кавказды фашистер басып алган соц мунай, тагы баска согыс курал-жабдьщтарын пароходпен, одан поезбен Арыс аркылы Москвага тынбай журедь Brylin поезд станцияларда, Timi разьезде ею кун, уш кун турып калады, Осылай жол ауыр болды. Поездыц ыргагынан, KyriMHiH жоктыгынан он ая- гымньщ жазылмаган жарасы, оньщ ycTiHe остеомиелит деген ауруым бар, жара icin кета де, температурам кетершп, катты ауырдым. Алматыга барып, одан пригордный поезбен Шамалган станциясына кайга келд1м. Бул 1943 жылдьщ наурыз айы едп Осылай уш жыл, 6ip ай Беларус жершде, орыс жершде журш, эскери внерд! уйренш, танкист мамандыгын мецгерш, сурапыл согыстьщ киямет-кайым, алапатын бастан кешipin, уш рет жараланьш, соцгысында ол! мен ripiылн арасында болып, уйге келш, ещц жаным жай табар дегенде элп жара, аяктагы остеомиелит пэленщ KecipiHeH куп боп icin кета.Температурам 39-40-ка жета. Оньщ устше шаншып кеткенде, буюл денем солк ете туее/п, мен селкшдеп кетем. Ертец ерте турып кдрасам, жараньщ iciriH ipi н кеулеп, енда жарылуга жакын калыпты. Жан жарым Нурбикешке: \"Ауылда дэрнер бар ма? Соны шакырып кел\", - дед1м. Ол барып, шакырып келдк Егделеу орыс айел! фельдшер екен.Жарамды квре салып, шошып Kerri. \"Ой-ой-ой! Каскелецге хиургке барьщыз, мен ci зд! емдей алмаймьш!\" - деп кетпек болып едь Мен айгай салып, акырып токтаттым да: \"Емдейсщ, эйтпесе мен сен! елт!рем!\" - дед1м, катты ызаланып. Фельдшер турып калды да, калтырап д1ршдеп кеглл. Сонда акырып: \"Скальпель есть?\" дед1м. Ол: \"Есть\", - дедь \"Риваноль есть?\" - \"Есть\". \"Спирт есть?\" - \"Есть!\". \"Марля есть?\" - \"Есть!\" - осылай госпитальда емдеген дэршердщ бэрш сурап шьщтым, элп байгус фельдшер1м 6spi бар екенш айтып шыкты. \"Сейчас же иди, принеси все эти и другие необхадимые вещи!\" - дедам акырып. \"Сейчас, сейчас, миленький, сейчас принесу\", - деп уша женелдь Он минут отпей элп дэрьдэрмектерш, курал- 64

жабдьщтарын улкен дорбага салып алып келдь Ол кеткенде Нурбикешке самаурын койгызып, су кайнаттырганмын. Фельдшерге жараныц аузын дэр1мен жугыздым, одан соц скальпелд1 (казак!на кандауыр) спиртке жугызып, риванольды дайындатып, аягымдагы жараньщ жарылгалы гурган жеpi не такадым да, \"кес!\" дед)м. Сейтсем ол пышагын (кандауыр) жарага такап, 03i Tepic карап тур. Сонда ез!м бар пэрмешммен пышакты колыммен басып кеп ж!берш едгм. ол лып етю зт Kecin тусть К,анды ipin атылды да кета. Фельдшердщ ак; хала­ ты кып-кызыл канга боялды. Сонда барып эйелдщ eci Kipin, жарага карады. Сол кезде Нурбикешке самаурындагы кайнаган суды алдырып, шелекке куйып, салкындаттым да, фельдшерге айтып, марганцовка салгыздым. 1сктен канды ipiii агып жатыр. Ол аккаи сайын менin жаным жай тауып, аягымныц ауырганы басылып барады. Одан соц марганцовка салган суга аягымды батырып efliM, ipifj авданы одан сайын кушейдь Bip сагаттай жаралы аягымды суга устап шыгардым, сол кезде фельдшер!м- н1ц кец ш орнына кеп, жарамды дэршеп жуып, риваноль куйган дэкемен тацып бердь Мен де риза боп кецшденш, фельдшерге рахмет айтьш, дереи каткыл создерш ymiH KeuiipiM сурадым. Фельдшер1м кеццщегпп: \"А вы, оказывается, смелый челевек, сами порезали рану!\" деп жатыр. - Если боль всю душу ..., и у вас нет никакого выхода, и вы тоже станете смелой, - деп efliM, ол кулш жпбердк Осылай аяк \"операциясы\" аякталды. Фельдшер1м кунде келш, жарамды дэршеп, тацып берш журдь Bip жетще жарасы жазылды. Мен акырындап кос балдакпен журе бастадым. Кектем келш, кун жылына бастаган. BipaK жацбыр жаумай, коктin шыгуы нашарлап Kerri. Согыс эл i журш жатыр. Елде ауыр кайгы. Ушнен согыска epKeri кетпеген адам жок. Ауылда ецкей шал-кемшр, эйелдер, жас балалар, колхоздыц барлык жумыстары солардыц мойнында. Тац атпай жумыска 6api ке- тедь Кун бата, карацгы тусер алдында гана уйлерше келедь Солардыц 1ппнде Нурбикеш те журед1. Мен уйде жалгыз ка- ламын. Жумыс icTey турмак, apbi-6epi журуге шама жок. Сонда бар тыцдыратыным - кпаи оку. Кпап та табыла бермейдь Карындасым Назипа анда-санда кгсап тауып экеп бередь Ол да жальщтырды. Сонда зн саламын. Казактын халык эндерш, 65

I Акан сершщ, Балуан Шолактыц, Жаяу Мусаньщ, тагы баска эндерд! жатып алып турып шыркаймын. Эндо бала жасымнан жаксы коретшмш, жасымнан эн салып ескем. Осылай кун сай- ын шыркап жаткапымды ел естш, sc ip ece кыздар мен келш- шектер терезенщ алдына жиналып келш тыцдайды екен. Кешн ек1нш1 карындасым Кекен екеу1м1з косылып, ею дауыспен ай- та бастадьщ. Арбага отырып, колхозшылардыц жумыс ютеп жа-щан жерше барып, эн салып берш журд! к. Осылай уакыт ете берд1 BipaK аяктьщ жарасы жазылмай, еш нэрсе ктей алмай журд1м. Bip куш ею балдагымды сштей басып, уста дукенше бардым. ¥ста ез!м!здщ агамыз Турар едь Ол KiciHin тем1р сокканын, пышак, шалгы, саки на сокканын корд) м. Сонда e3iM де сакина соккым келдь Сол дукеннен шапкы, асыл б!з (тем1р гесетш), тагы баска жабдьщтар алып уйге келд!м де, сол кезде эбден кунсызданып кеткен тиындардан (кумю сиякты ак тем!рден жасалган) ортасын шапкымен ойып Tecin, тем ip бш кке inin койып, урып отырып, сакина жасай бастадым. Осылай уш ай сакина жасап, эбден шеберлешп алдым. Ауылдагы кыздар мен келшшектердщ тен жарымын сакиналы егпм. Оньщ неше Typni эшекешнсш де жасадым. УШ КЕЗДЕСУ I. \"Ацбас\" прокурор Бул 1944 жылы коктемде болган окига едь Согыстан ауыр жараланып, eKi аягымнан б!рдей аксап, eKi балдакпен журген кез1м. Дуниеш астан-кестец етш лац салган канды кыргын согыс. BipaK канды балак кас жауыз-HeMic фашистер! кецес жершен куылып, Еуропа жершде шайкасып жаткан. Б1здщ ауьшдьщ адамдарыныц б]ркатары y p e ta i, б!ркатары кайгырып жатады. Yрейленгенькун сайын 6ip уйге \"кара кагаз \"келед1, \"елдд\" деген. Кдйгырганы \"кара кагаз\" алгандардыц ушнде орны толмас адам eniMi. Bi3 согыстан жараланып келген ею майдангер - мен жэне он колыньщ саусактарын жулып кеткен Мусахан. Кунде кол­ хоз кенесшщ алдында 6ip-eKi шал, 6i3 баскосып, эцпмелесш 66

туратынбыз. Бугш де солай турганбыз. Кецсешц бip жагында жекемешшк уй, екшпп жагында медпункт. Жекеменппк уйде ауылда \"Жыланкез\" атанып кеткен кара сур зыпылдак эйел турады. Ол колхозда есепте жок, жумыс 1стемейд1. Куйеут еще Kici. керпп колхоздыц ферма бастыгы, оны ешшм кермейда. вйткеш ол кысы-жазы малда журедь Ауданнан келген экщ- дердщ бэр! сол зыпылдак Жыланкездщ ушне туседь НКВД, сот, прокурорлар келсе де, сол уйге тусш, конып-тунеп жатып, колхозга келген шаруаларын тындырып кетедк Бул жолы да осы уйге пракурор келш Tycinri. Ол мшш келген кара арба, кара атымен Жыланкездщ ауласына K ip in , жок болып кеткен. \"Прокурор болса деюр мшезхмен, еппамге жылы сез айтуды бшмейтш катыгездЫмен елге жакпайтын. Сондьщтан жалбыратып жiбepгeн аппак ак шашына бола \"Ак бас прокурор\" атанып кеткен. С ол\"Ак бас\" кешел! 6 e p i ауылдыц 6 i p топ адамын кысып, акырып, O K ip in тергеп жаткан. Bip кезде шавд-шавд eTin айкайлаганы, тарсылдатып так- тайды урганы естшдь Hi ? акырын журга злп уйге келдш. Как- пасын ашып, аулага юрсек, аулага караган терезе ашык, екен. Оган жакындаганда элп айкай, столды тарсылдатып уру ani токтаганжок. Терезеге такап келш карасак, \"акбас\" юшкенетерт бурышты столдьщ артына отырып алыпты, Крлында револьвер, сонымен столды такылдатып урып, акырып отыр. Алдында ак кейлеп терден суланып, кеудесше жабыскан, eni кейлепнен де аппак болып бозарып кеткен, букш денеа селквдеп, аяк-колы калтырап, енд1 кулайтын халге келш, кемсендеп Зергул жылап тур. Ашу-ыза ендо меш кысты. Уйге калай K ip in кеткешм1з есхмде жок. Келе салып оц колындагы балдакпен Акбастьщ колындагы револьверхи кагып >Ki6epin, жерге ушырып ryciрд1м. Ол ауыр- ган колын сшкшеп, орнынан атып турды. EciH жиып болган- ша Мусаханга: \"Ал ана револьвердГ' дед1м. Ол револьверд! сол колымен лып етюзш алып, менщ артыма келш турды. Мен револьверд1 алдым да: - Сен соткдр, неге ю нэаз эйелд1 карумен коркытасыц? KiM саган ондай право 6epfli? К,ылмыскер болса да тапаншамен коркытып, айгайлап, урсып тергеуге бола ма? Ондай зац кайда бар? - деп катты сейлеп, мысьш басып ж|берд1м. Осылай ектем- 67

ектем жэне бастырмалата айтылган сездерден каймыгып, сескен1п калган Акбас 6ip сэт аузын аша алмай калды. Осы кезде e3i зорга турган Зергул кулап Tycin, талып калды. Мусахан оньщ басын кетерш, суйей бердо. Осы кезде TynKi уйден суман exi п Жыланкоз шыга кел/й. - Ойбуй, талып калыпты гой, байгус, - деп су экелш, Зергулдщ бетше 6 y piK T i. Сэлден соц Зергул eciH жиды. Акбас та кайарына кайта M iH inT i: - Эй, сендер юмсщдер, ей, меш тергейтш?! Сеидер;п KiM шакырды? Экел каруды! Шыгьщдар уйден! - деп акырып жатыр. -К,аруды тиесш жерден аласьщ! - деп, 6 i3 Зергулд1 колынан жетектеп уйден шьщтьщ. Кецсенщ алдына тагы б!рнеше адам жиналып калыпты. Бэ- pi Акбастыц айгайын, б1здщ сез1м1зд! естш турыпты. Олардыц шпнде бш мдк тзжйрибел! Герасимов деген орыс фельдшер бар едь Ол 6i3re акыл берд!: -Эйелдщденсаулыгытуралы мен аньщтамаберемш. Сендер прокурордьщ зацсыз iciHe, кш эаз адамды карумен коркытып тергегенше жэне тергеущ жекеменнйк уйде журпзгенше акт жасацдар, - дед!. Мен алдымен ауданга хабарлап керешн деп, ауатком тер- агасы егде K ici едк келещсесшен коркатын су журек K ici екен. Телефонды алды да, менщ прокурордьщ тапаншасын тартып алганымды ести салып: - Ойбай, карагым, 6ip пэле болып кетпесш, ол аудандык партия комитетшщ бюро Mymeci. BipiHmi хатшы Рахметовке айт. Каруын алгандарьщ дурыс болмаган. Оган ездерщ жауапка тартыласьщдар, - деп тутткт! тастал ж!берд1. Рахметовке айтып е;йм, сабырмен, жаксылап тыцдады. Жаксы да, жаман да демед!, Бар айтканы: \"Ka'iip Kici ж!беремш, купцдер. Прокурор маган телефон соксын деп айтыцдар, - дедо. B i3 акт жасап, керген адамдардыц бэрше кол койгыздьщ. Зергулге Рахметовтщ атына арыз жазгыздык. Акбасты теле- фонга шакырып, сол жерде елдщ кезшше наганын берд5м. Арада eKi сагат уакыт еткенде НКВД-ньщ кара арбасымен 68

уш адам келдь НКВД-ныц бастыгы Айманов, аупарткомныц унпнпп хатшысы Кешнбаев, ауатком терагасыныц орынбасары Жексенов келклмен эцпмеш бЬден бастады. Мен шынымды айттым. \"Ол наганмен эйелхй коркытып, ащайлап отырганда, барып мына балдакпен колынан урып, наганын TycipfliM\", - дед1м. Одан сон келгендер Зергулмен, фельдшермен сейлесть Акбасты ауданга тез кайтарып ж^бердь Ауданнан келгендер б1зден жауап, акт, арызымызды а л ь т к,айтып K e rri. Bi3 \"не болар екен?\" деп абыржып жургенде, 6ip кунi \"Рах­ метов шакырып жатыр\" деген хабар келдь Бардым, Рахметов узын бойлы, аксары жылы жуздй кншпейш, 6LTirip адам екен. H eri3ri эцпмеден бурын менш хал-жайымды, кай жерде со- гысканымды сурады. Одан кешн прокурордьщ ici бюрода ка- ралганын, катан ee rie берш п, Зергулден K em ip iM сурауын тап- сырганын айтты. II. Кездесу. Сотта Арада 6ipHeme жыл еткен. Кднды кыргын согыс аякталып, ел шаттыкка беленш, коцшд1 жумыстарын аткарып жаткан. Мен де алансыз аудандьщ газеттщ редакциясында жауапты хат- шы кызметш аткарып жургем. Bip куш 1947 жылдыц кузшде прокуратурадан шакыру кагазы келш тур. Ауылга шакырыпты. Сейтсем ауылдагы колхоз терагасын, есеппнсш тергеп жа­ тыр екен. MeHi кере салып, сол Л кбас прокурор тергеуге алды дейсщ. Ай-шай жок: - Сен колхоздыц eKi койын сатыпсыц, одан тускен 20 мыц сом акшаны кайда ж1бердщ? - деп сацк ете калды. Мен эп-сэтте кой туралы ойлай коймадым. EciMe баягы- да наганын тартып алганым TycTi. \"Оны умытпаган екенещ. Енд1 сол ушш менен eшiндi алгалы отыр екенещ гой\" деген ой басымнан зулап етп. - К^айдагы кой, к т н щ койы? - деп сурай бастап ед!м, Акбас дурсе коя бердк - Сен 1945 жьшы базарга апарып саткан eKi кой. Олардан тускен 20 мьщ сомды айтам. Сол акшаны сен жеп койыпсыц! - дейд1 Mi3 бакпай. 69

Ецщ мен ойланып калды м. Кой сатканым рас, акшасын кассага етюзгем. Кецсеге барып, бухгалтердщ штабын зкел/им де, бухгалтердщ Kipic ордер in жазып, оны баланска в'гк!з! п койган жазуы тур. Тек Kipic ордер! жок, оны 6ipey жыртып алыпты, жыртылган жер1 кершш тур. Э лп бухгалтер KipicKe алып, баланска етюзген жазуын керсетсем Акбас: - Ол дэлел емес, сен маган K ipic ордерш керсет, - дещи. Kipic ордер! жок. Онын жок екенш жаксы б ш п отыр. Енд} онымен айтысу бекер екенш керд!м де, колымды 6ip-ai< сштеп KeTin калдым. Уйге келе салып элп ордер пэленщ туб1ртегш 1здед1м. Нурбикеш те 1здед1 Карамаган жер!мп жок. T y o ip ie K еш жерден табылмады. Екеум13 де катты корыктьщ. Bip пэле болмаса екен деп уайымдап журе бердж. Арада oip апта уакыт еткен, 6ip кун! соттьщ шакыру кагазы (повестка) келш тур. Онда: \"Айыпкер Тастанбеков, пэлен KyHi соттьщ мэжшсше келуге мшдетпыз\" деп жазыпты. Енд{ тшт! катты састык. Енда аньщ соттайтын болды. Opi коркып, api уайымдап, \"не болса да кудайдыц салганын керерм1з\" деп жатпак болдьщ. Сот ауылда болмак екен. Оган ертец к и т баратын кшмда дайындадык. Мен ет! к KHin бармак болдым да, оган галифе шалбар кимек болып, шалбарды i3flen ем, Нурбикеш тауып бердь Ол тосекте керпенщ астында екен. Оньщ ышкырында кшкентай калташыгы болатын, соны карап ж!берсем, элп туб{ртек пэле сонда жатыр екен. Ала салып карасам, езш терт буктеп, газеттщ киындысымен o p ari койыппын. Еш жер1 булшбеген, сол калпындатур. Куанышымда шек жок. B i p i M i 'y i i 6ipiMi3 кушактап cyfficin жатырмыз. Ертецше сотка келд1м. Кецсеге Kipin, бухгалтердщ есеп ютабын алып алдым. Сот MeHi: \"Айыпкер Тастанбеков, сотка KipiHi3\" деп шакырды. Мен Kipe салып: \"Жолдас сот атасы, мен айыпкер емесшн. Сондьщтан \"айыпкер\" деген сезд! алып тастап, \"жолдас\" деуцвдщ сураймын. Екшнццен, бухгалтер.;н' к ютаптан Kipic ордерш урлап жыртып алып, мен! айыпты етпек болган прокурордьщ езш айыптауыцызды талап етемш\", - дед!м. Акбас орнынан атып турып: - Мен карсымын! Айыпкер жендеп жауап берсш, - дедь Мен енд! элп Kipic ордер) нщ туб1ртепн сот агасына бер/пм де, бухгалтер ютабындагы ордер/и и жыртылган жерш, бухгалтер- 70

дщ KipicKe алган жазбасын керсетйм. Сотта отырган ел дур- flirin, куб!рлеп Kerri. Сот агасы менщ берген кагаздарымды ук- ыптап окыгт, байыптап карап шьщты да, eKi жагында отырган заседательдермен сыбырласты. Одан соц: - Тастанбеков жолдаска тагылган айып Heri3ci3 екен1 докуменггермен дэлелдещц. Ол ещц айыпты емес! - дедь Залда отыргандар ду колшапалактап карсы алды. Акбастыц yHi шыкпай калды. BipaK амал не, ojiri бейшара колхоз бастыгы Есенбаевты сол сотта он жылга соттап ж!берд1. Ол байгустыц юнэс! болмаса да, Акбастьщ жапкан жаласынан актала алмады. Шынында оньщ \"кшэсГ' - Акбаска согымга 6ip жылды бермей койганы едь Докуменггердщ бэрш Акбас урлап алып, жойып ж1берген. III. Соцгы кездесу 1957 жыл. Мен Ецбекцщазак ауданынан К^аскелец ауда- нына ауысып келгенмш. Аудандьщ газеттщ редакторымын. Opi аудандьщ партия комитетшщ бюро мушес!мш. Bip куш Канцеляристов меш Боралдайдагы кант зауытына екш eTin ж1бердь Зауыт директоры Идеят Сержанов жасы елудщ орта- сындагы шымыр денелк орта бойлы, K03i кул1мдеп туратын сабырлы, акылды. 6 iji i мдi K ici екен. Меш ете жаксы кабылдап, жаксы ниет б1лд1рд1„ зауытын аралатып, жаксы таныстырды. Зауыттыц жумысын, TinTi кейб^р технологиялык эдютерд1 де айтып журдк Зауыттан шыгар алдында мен: - Идеке, й з инженерсгз бе? - деп сурап калдым. Идекец мешрлене кулд1 де: - Менщ мамандыгым: \"Да здравствует. Советская власть кой\", - дегеш. Мен imeK-cmeM ката кулд1м. Сейтсем бул \"мен нагыз партия кызметкер!мш гой\" дегеш екен. Осылай зауыттан шыгып келе жатыр едж, катардагы eciK таре ашылды да, iminen баягы Акбас шыга келд!. Мен! коре салып: - Ой, Тастанбеков, амансыц ба? Эй, кайдан жYpciц? - деп жупрш келш колымды алып, жулкылап жатыр. Идекец: -С1здер таные болдыцыздар гой. ©те жаксы. Закец бпде кадр 71

бел iwin баскарады, - деп таныстырды. Сол Акбас. Сол Typi, сол арсыз, уят-намыссыз баягы Акбас. Баягы мен наганын тартып алып, артынан маган жала жауып, соттамак болган Акбас! - Кайдасын, кайда ютейсщ? - деп такпыштап сурап жатыр. Мен ушш Идекен жауап бердг - Аудандык газета н редакторы. Аудандык партия комитеть HiH бюро Myuieci. Б1зге аупартком екш етш ж1бернт. Байкаймын, Акбастыц басына суык су куйып ж]бергендей болды. Сэл бозарып унс1з турды да: - Жаксы, жаксы, - деп жалт бурылып, коштасуга да шамасы келмей, кете барды. Кешн бшд!м. Акбас Кдскелецнен Талгарга ауысып, про­ курор болып турганда кеп былык ктейдг Соныц сощъюы, турмеге кылмыскерд! де, оньщ кылмысын эшкерелеп жазган адамды да 6ip камерага камап кояды. Оны Мэскеуден жогаргы прокуратурадан келген прокурорлар керш, эшкерелейдг Олар Акбасты орнынан алып, зац кызметшен шыгарып ж1бередь Сонда достарыньщ кемепмен кант зауытына кадр бел1мш баскаруга келшть *** ...Куз кедщ. Сейтш, согыстан алган жараларыммен гос- питальда алты ай жатсам, уйде де алты ай жаттым. Енд1 Tsyip болганда, колхоздьщ кенсес!не келш ед1м, колхоз бастыгы кецсеге хатшы етш алды. Ол жумысты мецгерш алып ед1м, уш айдан соц бухгалтердщ кемеюша erin койды. Тагы уш айдан кешн колхоздыц жылкысы мен койына ферма басты­ гы erin ж1берд|\\ Ещц атка MiHin, мал баскарып Kerri м. Бул керемет жумыс екен. Сотые журш жатса да, елде киыншыльщ болса да, Стал иuni к буйрыгымен малшыларга барльщ жагдай жасалып отырды. ¥нды да, erri де узбей 6epin турды. Оньщ уетше жайлауга шыкканда ет пен кымызга карык боласыц. BipaK 1943 жылы куацшылык болды да, астьщ турмак жерге шеп те шьщпай калды. Содан 1944 жылы ауылда ашаршылык басталып, ел iciHin елуге жакындады. Колхозда астьщ жок болганымен, мал бар едг Тек колхоз бастыгы Э бкен Асанбаев аштарга мал сойып, тамак бермек гурмак мемлекетке агылып, тапсырылып жаткан cyrri беруге де коркып (соттайды деп) 72

отырып алды. Сонда мен майдангер ретшде жауапкершшкп ез мойныма алдым да, кунде женелтшш жаткан он, бидон, суттщ o ip бидонын алып калым, кецсенщ алдында ошак казып, казан койдым да c y r r i n ic ip in , эр аглыкдан адамга 6 ip литрден сут бере бастадым. Сейтш аштарды ел1мнен алып калдым. B ip a K кур сут тамак болмады. Дэн не ун керек едь Оны алуга бастьщ не акша таппай, не мал сатуга коркып отырып алды. Дэл сол кезде керпп колхоздан 6 ip эйел аштан елin калды да, eKi ауылга милиция прокурор кызметкерлер! каптал кета. Колхоздыц бастыгы Оспанбай К,аракугшков камалды да, сотталып Kerri. Сонда Асанбаев 6ip сиыр сатып, астык экелуге келюм бердь Сейтш oh кэдхмпдей асхана ашып, елд: аштан сактап калдык. Сонда барып Асанбаев маган алгыс айтты. \"Сен болмаганда мен К^аракуш iковтан бурын сотталатын ед!м\", - деп шынын айтты. Сейтш жылкы мен кой фермасыныц бастыгы болып, малга катты араласып K erriM . O c ip e c e жылкыныц барльщ болмысын, журю-турысын, жорга, Ж Y Й piгiн K e p in , бакылап та, мшш шауып, жоргалатып та, асауларын уйретш MiHin те керд!м. Осылай 1945 жылгы казан айына дешн болып, жылкыныц енерш, касиетш, TinTi адам сиякты акыл-парасатын да керд!м. Сондьщтан жылкы туралы толыгырак айтсам деймш. Жылкы Арудан аскан жан бар ма? Жылкьщан аскан мал бар ма? Биенщ cyTi сары бал - Кымыздан аскан дэм бар ма? (А^тамбе/нН жырау) Так туяктылар тобыныц Ka3ipri кезде уш тукымдасыныц турлер1 жер шарында кещнен таралган. Олардыц тукымдас- тары-тапирлер, муШзтумсьщтар жэне жылкылар деп аталады. Жылкылыр тукымдасына - кулан, керкулан (пржевальский жылкысы), тарпан, есек жэне зебрлар жатады. К,олга уйретшген жылкылардыц аргы теп тарпан мен керкулан деп есептеледь Керкулан мен тарпан ерте заманда Казакстанныц Шыгыс 73

аймагы мен Орта Азияда ушр-ушрмен жабайы xypiнде кептеп журген. Буркылдаган как кез1, Суат болмас демещз. Жер тагысы - керкулан - Жылкы болмас демещз, - деген кенеден сактальш калган тецеу сездерде керкуланньщ тыныс-прлМ жэне оньщ колга уйретуге болатынын пакты сыйпаттайды. Тарихшылар жылкыныц алгаш колга уйретшгеш Еуропада болган деп жазган. Онда жылкы алгаш осыдан 4500 жыл бурын Еуропада уйретшген деп керсетшген. Соцгы кезде Солтустш Казахстан ещршщ Кекшетау алка­ бы Айыртау ауданына карасты Ботай елд1' мекешнде журпзш- ген археологиялык казба жумысы кезшде будан 5300 жыл бурын колга уйретшген жылкыныц суйектерш К^азакстандык тарихшы галым В.Ф. Зайберт тауып, арнайы ецбек жазып, жылкыныц алгаш колга уйретшген отаны Казакстан екенш дуние жузше тараткан болатын. Бул ещрден табылган, колга уйретшген жылкыныц казба калдыктырыныц icenT iri галым- ды тацкалдырды жэне канка суйектерш саралап, зерттеудщ нэтижесшде В.Ф. Зайберт жылкыныц алгаш колга уйретш­ ген жер1 К^азакстан аумагы деп гылыми тужырым жасады. Галымныц бул бултартпас гылыми тужырымын 2009 жылы агылшын галымдары (Алан, Аутрэм, т.б.) нактылап, бук|'л элемге таратты. \"Reuters\" areHTTiri хальщаралык зерттеушшер тобыныц ецбектерше суйене отырып, Камбар ата урпагын тарихта туцгыш рет осыдан 5500 жылдай бурын Ka3ipri Казак- стан аумагында ем ip сурген адамдар колга уйреткен деген гылыми тужырым жарияланды. Будан бурын Казакстандь!к археолог галым Эбдпманап Оразбаев 1964 жылы Кекшетау ещршдеп Шагалалы езеншщ жагалауынан Кола дэу1рге жататын коныстарды тауып, казба жумыстарын журпзген кезде кептеген ецбек куралдарын тау­ ып, суйектен жасалган коньки калдыктарын да тапкан бо­ латын. Оньщ iciH жалгастырган Улан Умбеталиев суйектен жасалган коньки жылкы жш гш ен жасалганын, оньщ жшпен аякка байлайтын Teciri барын атап керсеткен. Сонда коньки- 74

Д1 Еуропадан, Ресейден бурын казактар жасап пайдаланганы дэлелдендь Жылк;ыньщ колга уйретшуьоньщ ж ш пнен коньки жасауы- казактардыц ез тарихы да 5500 жылдан ары басталатынын дэлелдейдь Бул \"казактарда тарих та жок, мэдениет те жок\" деп бет бактырмай кекш келгендерге мыкты тойтарыс, мыкты соккы! (\"Парасат\" журналы, №12. 2010 жыл). (К,азац мемлекеттгк цыздар университеттщ профессоры Рысбай Сэт1бековтщ макаласынан). *** Жылкы туралы мен ес бш п, етек жайганнан 6epi бшемш. Ойткеш букЬл казак баласы сиякты бала ку шмнем бастап атка MiHin ecTiM. Экем он жасымда кайтыс болды. Ол 1930 жыл едь Соган дешн атпен журд!м. Одан кеп in опалац-топалац болды. Колхоздастыру, байларды тзркшеп, мал-мулкш тартып алу, колдан касакана жасалган ашаршыльщ, одан соц 1937 жылгы кугын-сургш, акыры кан тепе кыргын согыс. Осы жылдарда жылкы, ат турмак, оркiм ез басымен кайгы болын кеткен ойран заман едк Мен сол согыстыц 6ipiHini кунгаен бастап, 1942 жылгы 10 кыркуйекке дешн болып, eKi рет ауыр жараланып, е й аягымнан б!рдей аксап, мугедск болып 1943 жылы кекек (апрель) айында ауылга келд!м. Мунда тагы алты ай жараларымды емдеп, 1944 жылдыц басында жумыска араластым. Сонда колхоз MeHi мал фермасыныц бастыгы eTin сайлады. Сейтш мен жасымнан жалынан устап ескен жылкыга бастьщ болдым. Колхозда 70 жылкы бар екен. Олар Отеген деген алкапта жайылымда екен. Оларды керешннн деп ауылдан MiHin келген 6ip шабан торы атпен барып ед1м. Жылкы yiiipiiie жакындай бергенде ушрден 6ip сулу жиренкаска айгыр шауып келд1 де окыранып, алдыцгы аяктарын TiKкетерш торы атты бастан перд! де ж5берд1 Торы ат кулап тусе жаздап, тукырып, кей in шепне бастады. Мен аттан ушып кете жаздап, атты кешн бурып, каша женелд1м. Мен емес- ау, торы аттыц e3i каша женелдь Bi3 каша женелгенде каска айгыр кумады. В1зд1к кеткешм1зге риза болып, ушрше кайтып Kerri. Сейтсем каска айгыр езшщ ушршен баска жылкыны 75

жолатпайды екен. Аттьщ устшде адам турмак зецб1рек турса да корьщпайды, элпдей шабуыл жасап, куып шыгады. Бул жирен каска айгырдыц тарихы 1935 жылдан бастала- ды. Сол жылы, Казакстанды баскаруга 1933 жылы келген Мирзоян елдеп ауыр халд[ жендеу ушш, Голощекин тук кал- дырмай курткан малды калпына кш тру ушш Монголиядан кеп кой, жылкы алдырды. Оларды колхоздарга бел] п бердь Сол малдардан б1здщ колхозга да oipKarap кой, он жылкы келдь Жылкылардьщ шпнде эсем, аргымак шшшдес шавдан ак боз бие кульшымен келд!. Бие ак болганымен, кулыны жирен каска еркек екен. Мше, сол жирен каска кулын ecin, сымбатты, тулпар ■viyciнд]' айгыр болып шыгыпты. Мен ферма бастыгы болып ею жыл ютегенде осы айгырдыц кеп касиепн, енерш, акылын, жуйрйспгш кеп керд1м. Элп 70 жылкыныц отызга жуыгы бие. Олардыц кеппп rriri жирен каска айгырдыц \"бэйбннелерГ1. Сол 6 ip y flip жылкы кузде, кектемде Этегенде жайылады, кыста Сарытаукумда тебшдей/н. Жазда Ушконыр жайлауында жайылады. ..Дыс кез! едь Жылкышы ез!мнщ немере агам Тургынбай Оцалбайулы болатын. Bip кун! \"жылкыларды барып, K o p in келешн\" дед1м. MiHyre сол ушрден шыккан 6ip жуас, кысыр торы бие берген. Сарытаукумныц жер1 киын, 6ipiHe-6ipi уксас тебеппктер. Бэрш кар баскан, катар т т л ге н кшз уйлерден айнымайды. Сен жолды канша жаксы бшсец де, уйге кайщанда адасасыц. Тац атканша журсец де, уйд! таба алмайсыц. Сонда сеш куткаратын сол торы бие. Уйге кайтканда оньщ пзгшш ешкайда тартпай, ерюне коя берсец, айнымай уйге экеледь Осылай жылкылар ушрше келд!м. Краска айгыр шауып ал- дымнан шьщты да, ез ушршщ биесш екенш Kepin, кайтып кетт1. Жылкылар болса, элп каптаган тебепнктердщ солтустж жагындагы ойпаттарды жагалай турып алып, алдыцгь! аяк- тарымен кезек-кезек тарпып, тебшдеп жатыр. Мен олардыц аягымен калыц карды тарпып, жердеп шепке, жусанга, еркекке (шеп) жеткеншше тазалап алып, niem i карпып, кур- тшдетш шайнап жатканына кызыгып карап, кеп турдым.Ас- тымдагы бием де жайылсын деп ауыздыгын алып койдым. Жылкылар болса тынбай тебшдеуде. Tinri кулын, тайлар да 76

солай тебшдейдь Жакындап келш карасам, кегшшйп калыц карды тарпып, киналгандыктан терлеп KeTinTi. Осылай ушрл} жылкыныц ар жак, бер жагына шыгып, аралап журш кеп уакытты 6TKi3in алыппын. Уакыт тацга жуьщтап калыпты. Bip уакытта улкен 6ip бие басын жерден алып, турып калды. О, тоба, сол биеге карап, бэр! бастарын KeTepin, тебшдеуш кьпт токтатты. Осы кезде жирен каска айгыр да басын кетерш тур едк Жирен бие мен торы бие аяцдап келш, 6ipeyi айгырдыц оц жагынан, eKiHniiei сол жагьшан алкымына басын суйеп турды да калды. Барлык жылкы турегеп турып, бастарын аз темен ж1берш, уйкыга Kerri. Тыпырлап жуфген астымдагы торы бие де басын темен ж1берш турып калыпты, канша уакыт еткенш бшмеймш, 6ip уакытта 6spi кимылдап, шаруаларына кайта Kipicxi. Сейтсем, бул - жылкылардьщ уйыктаганы екен. Жылкылар ешкашан жатып уйыктамайды. Баска малдардыц ospi жатып, тун)мен уйыктайды. Мысалы, туйе терт аягын бу- rin, астына басып, merefli, сиыр 6ip жамбасына жатады. Кой мен eniKi де жамбастап жатып уйьщтайды. Булар куше малы деп аталады. Олар кешке дешн жайылып, жегешн жатып куйсейдк Жылкыныц тагы 6ip аскан касиет! - олар ешкашан кершген nieirri жемейд1', кой, сиыр жайылган турмак, 6ip жур1гт кеткен жерше жайылмайды. Суды тацдап, ец тазасын йиедк ...Кектем Ke3i едк Жерден кар жаца кетш, шеп ол! шыга коймаган болатын. Жылкыларды Отегенге айдап келгенбп. Ертец ерте турып, жылкыларды керешн деп барганмын. Жылкы сабырлы калпымен оттап жатыр. Тек каска айгыр алас урып шапкылапжурш, Kefl6ip кунажын байталдардыпетелеп, тарпып, ушрден куып жур. Элп байгус жас байталдардыц сауырлары кып-кызыл кан, айгыр аямай пстеп, сауырьш жаралап канатып xd6epiiiTi. Мен тукке туешбей, тацданып турып калдым. Байгус байталдардыц Kefi6ipeynepi ушрге карай аяцдаса, каска айгыр арыстанша арындап атылып, кайта куып тастайды. Мен бул эрекетке мулде туеше алмай, уйге келш агамнан сурасам, ол кулш турып туащцрдь Элп ургашы тайлар каска айгырдыц езшен туган кулындар екен. Олардыц куйлеп, ушрге тусетш Ke3i келгенде, ез \"кыздарына\" шаппас ymiH ушрден куады екен. MiHe, акыл, мше данышпандык! Цазактыц ж еп агага толмай кыз алыспайтьш эдеп осы емес пе?! Сейтш жылкы да урпак 77

тазалыгын, канньщ тазалыгын сактайдыекен! Бабаларымыздьщ \"Адам жылкы мшездГ' дейтШ осыдан болса керек. ...Кектем келдь Бул - 1945 жылдьщ куанышты кекте\\п ед!. Канды кыргын согыстыц аякталар котем !. К,ар кетш, кун жылынып, шеп шыга бастаган. Енд! жылкыларды втегеннен айдап, Узынкаргалыга экелу керек. Узынкаргалы - шагын гана мвлд1р сулы езен. Ол Узынагаш те\\пр жол бекетш шыгыс жагынан жанап ететш езен. Жагалауы - сол телпр жол бекетшен Алатау етегшдеп Кварталы кентше дей1н кек майсал бетеге, жусан, ебелек шептер! жайкалып туратын бай жайылым. Ар жак, бер жагы жоталар мен сай, кобылар, оларда рац деген басында дэш бар калыц шеп еседк Оны жеген мал 6ip жетще ceMipin шыга келедо. Жылкыны осы жайылымга айдап келу керек. Дэл журетш куш агам 6 ip тыгыз шаруамен кегй де, жылкыны мен жалгыз айдайтын болдым. Мен сонша жылкыны жалгыз айдауга журексшш, кщ рш калып ед1м, оньщ устше биелердщ кулындай бастаган кез) болатын. Осылай толкып турганымда, керш'! \"Политотдел\" колхозыньщ жьшкышысы Элден келе калды. Сейтсем ол да жылкысын Узынкаргалыга айдагалы тур екен. Ол да жалгыз ж урп а келмей, маган келшть Ол дереу: \"Жур, ею y ftip жылкыны косып айдаймыз\" дедь Агам бул созд’| куптай K erri. \"Сейтщдер, eici y ftip жылкыны косып айдацдар. B ip in e - 6 ip iH кемекпп боласыцдар\" дедь Сейтш екеумп шауып Kejiin, мен in жылкыларымды санап, тугендеп алдык та, айдап келш, оньщ жылкыларына костык. Е й ушрдеп ею айгырды 6ipiHe-6ipiH жакындатпай, шеттетш алдьщ. Эйтпесе eKeyi кездесе калса, кыргын согыс болады. EHfli eKi жактап ею уй!р жылкыны ympin, топтастырып, енд! журейш деп турганда, Элденнщ 6ip бией жата Kerri де кулындап ж1берд1. Б1з амалсыз токтап калдык. Бие турды да, кулынын HicKen, жалай бастады. Бiраздан кешн кулыныньщ y c T i кургаи, e 3 i тэллректен тура бастады. Элден атынан T y c ri де, кулынды устап, алдьгаа ецгермек болды. Ол биенщ жаны- на жете бергенде, бие каша женелдк Кулыны да тэлтгректеп e H e c in iн, артынан жупрдо. Элден устамак болып жупрш едь Кайда! Кулын устатпак турмак, без in Kerri. Элден ыза болып, кайтып келш, атьша мшд! де, курьщ алып, биенщ езш устап 78

алмак болды. Жанына жете бергенде, бие каша женелдк Элден курыгын созып, куып бердь Бие бук!л eKi ушр жылкыны айнала кашты. Элден куып келед!, бие кашып барады. Yii!рд! eKi айналганша оган !лесе алмаган куль™ Y[ni hui! айналымда енеамен 6ipre зытты! Биеи!н ол кезде шуы да туспеген едд. Уш айналып, устатпаган биеге де, оган щесе кашып журген кулынга да катты ызаланган Элден барльщ жылкыларды курьщтьщ астына алып, айдады да жонелдь Мен де 6ip жагынан айдасып KeneMiH. Элденнщ ызаланганы сонша, жылкыны акы- рын айдаудьщ орнына курыкпен ургылап куып келед!. Жыл- кылардын 6api шауып келедг О, тоба! Э лп кулын да шауып келе жатыр. Оныц ycTi де эл! жаксы Keyin болмаган жэне ауызданган да жок! Осылай eKi ушр жылкыны ала куйындатып, шауып отырып K y p ii езенше келдж. Жылкылар су iiuin, судан ете шьщты. Элден ендо жылкыларды элпдей куган жок. BipaK тым акырын да айдаган жок. Осылай туске жуьщ Узынкаргалы жагасына жетт!к. Жылкылар суга тагы бас койды. Э лп кулын тук болмагандай сол жерде енесшщ бауырына барып, емш ауызданды. Сол кулын менщ eciMHen кетпед!. Ол елед! деп ойлагам, жок, елмек турмак, ойнактап журш, ecin Kexinxi. Жылкы айдауга шыгарудаагам маган oip карагер биеш ерттеп берген. 0 3 i орта бойлы, сулу денел! жылкы екен. Агам: \"Бул кысыр бие, саган жаксы мшккер болады\" деген. Узынкаргалыга келгенде 6i3 63iMi3 де шаршап, аттарымызды жiбepe салып, кек майсага аунап жатаанбыз. Bip уакытта судан шыккан карагер бием жата кета де,кулынын атып Tycipfli. Элден eKeyiMi3 жупрш барып карасак, К¥лын eni екен. 0ni туатын уагына жетпеген. В1стьщтай келш су iu iin Ж1'бергенд!ктен, кулын тастапты. 0 л i Кулынды кемш, карагер биеден ерш алып ж1берд1м де, баска ат устап мщщм. Осылай жылкыныц кулыны да керемет болатынын, туа салып, тш п енесш eM in, ауызданбай турып елу шакырым жерге шауып келген!н кор!п, катты тацгалдым. Mine. емйршендж деген осы шыгар! Осылай мал бастыгы болып жылкы мен койды багып кутудщ, TinTi ауру-сыркауларын емдеу, койды купке салу (кентекке карсы дэр!;п суга тогыту) аттардыц жауырын (жотасындагы ерден болган жарасын) емдеу, тагы баска толып 79

жаткан жумыстарын ютеп, жаксы маман атанып келе жаттым. 1945 жылгы кектем келдк Бул oip тамаша кектем болды. вйткеш 9 мамыр куш сурапыл согыс аякталды. Осы жещске дешн-ак елдщ кец ш кетершш, шаттана бастаган. Б1здщ эс- керлер урыстарды, сурапыл шайкдстарды фашист'] к Германия жершде журпзш жаткан. Сондьщтан букш элемге сурапыл согыс экелген канкуйлы каракшы фашистердщ кеп кеш1кпей кул1 кекке ушып, карасы ешетшш букш ел сезген. Сондьщтан тойлар мен тамашалар жылдьщ басынан-ак басталып кеткен. Мен де жылкымен 6ipre тауга шыкдам. Колхоз бастыгымен Kenicin, жан жарым Нурбикеит де касыма алгам. Б1з Тургынбай, Жэкем, мен Оскелец жецгем1здщ уйшде турдьщ. Маган Жэкем, Куанса, Нурбикешке Оскелец жецгем}з катты куанды. вйткеш Нурбикеш уй жумысын yttipin алды да, вскелецнщ колы босап калды. Ол ендо атка Miniи, ауыл кыдырып кетедк Достарын, жекжаттарын аралайды. Осылай жайлауда мал багумен 6ip- ге оган кыста жейтш шеп шауып, жинау жумыстарын аткар- дым. Осылай бар ынтаммен бершп, жумыс icTen жаттым.Ара- арасында б1рде ана ауылда, б]рде мына ауылда болып жаткан тойларга барамыз. Онда бэйге, кекпар ойындарына катысып, кызыгын керем1з. Сол жаздьщ 6ip куьпнде жайлауга Молдабек келдк Ол келе сала бгздщ уйге тусш, кымыз бен етке бас койды. Молдабек екеумв де Кдоанбай бабамыздан тараган урпакпыз. Мен - Куланбайдыц Тастанбепнен туган Бактиярдыц баласымын. Молдабек - Стамбепнен туган Саламаттыц баласы. Жасы- мыздан 6ipre ecin, жасымыздан эдебиетке катты эуес болып шыккандыктан екеумгз рухани ете жакын едж. Осы Куланбай бабамыздан тараган кеп урпактыц йшнде елец жазып, акын болгысы келген ушеу едж. Мен, туган Ы м Ыскакбай жэне Молдабек. Мен елещц тастап, журналист болып кетам. Ыс­ какбай согыста кайтыс болды. Молдабек шыркап шыгып, ке- ремет акын болды. Молдабек согыста туберкулез ауруына шалдыгып, елге 1944 жылы жазда келдк Bip кыс емделш, Казакстан комсомолыныц орталык комитетшде бел!м бастыгыныц орынбасары KbBMeTiH аткарды. BipaK ол жерде жагдайы болмай, ауруы аскынып Kerri де, жумысынан босанып, Кдзакстан Жазушьшар одагыныц 80

жолдама хатымен Кдскеленге келш, аудандьщ газетке редактор болып тагайындалды. Сонда редакцияда журналистер турмак, хат жаза алатын да адам болмаган. Осы жагдайы киындаган сон маган келшть Б1рден: \"Сен мына жумысынды таста, редакцияга кел, екеумп 6ipre icxeTiMis. Сенщ болашагьщ журналистикада, сонда эдебиетни боласьщ. Мына жумысыцда болашак жок\", - дедь Мен б1рден KeniciMiMfli бермед1м. Ce6e6i, редакция кызметшщ жалакысы аз (130 сом) екен. Оныц успне тамак жок, нан картпнкемен бершедь Малда тамагымыз ток, ун Да бар, ет те бар. Жаз бойы кымыз iiueM i3. Осылай мен кенбеген сон Молдабек \"ойлан\" дед1 де, кет1п калды. Кузде тагы келдн де \"жур де жур\" деп жалынып коймады. Сонда да кинала-кинала кел!сш, редакцияга жауапты хатшы болып орналастым. Осылай журналистика жолына туе™ . Оныц алдында, 1944 жылы жазда меш ]здеп ауылга eKi устаз- ым келдь Bipi партизан жазушы Эди Шэршов, eiciHmici Шэмнн Ыбыраев. Эди ага ол кезде жаца гана оку министршщ орынбасары болып орналаскан. Шэмнн ага университеттщ окытушысы екен. EKeyi де 1938-1939 оку жылында Каскелендеп казак мектебшде мен1 окыткан. EKi устазым меш: \"Жур, университетке, калаган факультетще тусесщ, енщандай емтихан алмаймыз. Келесщ де оки бересщ\", - дед].Мен: \"Ойланайын, артынан ез!м айтайын\", - деп агаларымды шыгарып салдым да, окуга бармай койдым. Ce6e6i менin мойнымдауш уйдщ адамдары: ею агамньщ, ез1мнщ уй 1штер1м турды. Еюнннден, ашыгудан, тарыгудан корьщтым. Мше, енда сол ашыгуга ез1м келш, койдым да кетам. Жалакы аз, оган ешнэрсе сатып ала алмайсыц, 6api кымбат (6ip белке нан, 6ip банке - 200 грамм, ун-200 сом). Жалакы 130-ак сом. Нанды карпшкемен беред1 BipaK осы киьшшыльщка тезш, аудандьщ газеттщ ею бетш жазуга толтырып, одан соц оны баспаханада терпзш, бар ауырльщты мойныма алып, гстей берд1м. Ец кцыны- apin колмен тершедг Opoip эрш арщкенщ талындай шидщ басында жазулы, оны верстатка дейтш аспапка жиьш тере/ii. Оны гранкага салып, бет жасайды, кателер! эбден тузетшш болганда рамка деген терт бурышты курсауга салып беютедк Содан соц \"тигель\" деген ашылып-жабыльш туратын машинага салып, басып, газет errin шыгарады. Opin терушшер маман емес, ауылдан экелш уйретш ал- 81

ган кыздар. Кейб1реулершщ 6iniMi де жок, сауаты нашар. Сондыктан материалды т е р т улгере алмайды. Оныц уступе ылги кате черед!. Сонда ыза болып 031 м эр in теруд1 уйрещцм. Tepyuii кыздар улгере алмай жатканда, ез1м T e p in ж!берем. Ал корректура окуды, жалпы баска технологиясын полиграфия маманы Павел Приходько деген орыс жптг уйретп. Ол ей мешмен курдас болып шьщты. К,азакша ете жаксы бшедк Opi казак грамматикасын жаксы мецгерген. Казакша макалаларды судыратып окып, тер1мдеп кателерд! тузетш отырады. Молдабек материалды ете тез жазады. Корректураны тез окиды, тез тузетед!. Ол маган \"олай жаз, былай жаз\" деп уйреткен жок. Менщ жазгандарымды окиды да, кейб!р стилъдк Кателерд1 тузетед!. Мен одан ез!м уйренд1м. Сейтш аскан талантты ш!мнен уйренш, улп алып отырдым. Осылай журналисток улы жолга тусйм. Ауыр кайгы, катты киыншыльщ кеп кеипкпей-ак келд1 1947 жылгы 14 кекек (апрель) кун1 Молдабек Саламатов аудандык газеттщ жауапты редакторы, аскан талантты акын, аскан акылды, бшпр, шешен, эр! композитор, энин музыкант узак эр! оте ауыр наукастан кайтыс болды. Жаца гана уйлешп, 6ipre туруга да шамасы келмеген жастыц эйел! жес!р калды. Б!з бэр^пз катты да ауыр кайгыга оралдык. Редакция алты ай бойы редакторсыз турды да, барлык жумыс менin мойнымда калды. Букш ауданнан газетке 6ip макала жазатын адам табылмады. Осылай катты киналып жургешмде редактор келдк Эбд!бек Элиев деген Kici екен. TinTi аласа (тэпелтек) бойлы, ныгыз денел!, б!лiMi жогары, Minesi TiK, тэккаппар адам екен. Менщ м!нез1м ете жуас болса да, ол KiciMeHтш табыса алмадым. Кеп кепйкпей меш малай етш алды. \"Темек1 экеп 6epnii, б1здщ уйге нан апарып 6epnii\" дегендей буйрык кебейдт Оньщ уст! не аудан басшыларына жагып алды да, редакцияныц жалгыз атына MiHin, колхоздарды аралап кетедь Газет жетюше 6ip-aK рет шыгады. Оны мен жанымды салып дайындап коям. Ол оган кол коюга да келмейд!. Осылай жарты жыл erri. Bip KyHi баспахана кызметкерлер! шу шыгарьш, газета кол коймай кешнспргешмЬге ашуланып, айып салды. Содан газета кепйкпрмес ушш оган мен кол койып, шыгаруды ойладым. Сейтш аудандык партия комитет! шц 6ipiHmi хатшысы 82

Ербосын Хасеновке барып айтып ед1м. Ол \"Озщ кол койып, шыгара бер\" деп, буйрык жазып бердь Сейтш келеа' Hewipre 03iM кол койып (редактор уипн деп) шыгарып ж1берш едам, туе болмай аттьщ ак кебш н агызып, шауып келпгп. Келе салып: \"Сен газетке неге кол коясьщ? Сен in кандай правой бар? Мен сеш жумыстан куамын\", - деп айгайлады. Сонда мен аудан- дьщ партия комитет!н!н буйрыгын керсетш ед]'м, аузына кум куйылды. BipaK бар ызасын, каскунемдгпн шине сактап калды. Ертещнен бастап, мен \"отырсам - опак, турсам - сопак\" болып, оган ешкандай iciM жакпай койды. BipaK маган аупартком, баспахана кызметкерлер1 жак болды. Олар MeHi коргап отырды. Меш мыкты колдап, оньщ кемшшктерш батыл айтып журген Приходьконын да соцына тусп. Осылай тагы жарты жыл ета. 1948 жылдьщ шiлдe айында согыстан жараланган аягымныц жарасы кабынып, icin кета де, денем кызып, катты ауырып, ауруханага туст!м. Ол жерде емделш, наукасымнан 6ip жещл- десем, Элиевтщ езушен eKiHmi кутылдым. Ауруханада 6ip ай, уйде бюллетеньмен 6ip ай демалып жатканымда, 6ip куш облыстык партия комитет шакырды. Барсам, 6ip орыс нускаушы ж т т кабылдады. Ол барлык документтер1мд1 дайындап алып, облыстык партия комитетшщ 6ip хатшысына апарды да, MeHi Кеген ауданьшьщ газетше редакторлыкка усынды. Ол 6ip кагазга кол койды да, маган табыс плеп. тшек б]'лд!рд!. Одан нускаушыньщ кабинетше Kipin, сейлестк. Ол: \"Уйще бара бер, бюрога езш шакырамын\", - дeдi. Мен есктен шыга 6epin ед1м, алдымнан 6ip егде Kici шыга келгш де: \"Кайда баратын болдьщ?\" -д е д ь Мен: \"Кеген ауданына\", - деп ед1м, элп Kici: \"Ой, Кегенде нец бар? Барма ол ауданга, жаман аудан. Сен бшесщ бе: \"Келш ед!м Кегенге, Кеген жаксы дегенге. Тары турмак талкан жок, Шылап жеюн дегенге\", - деген энпме бар. Сондьщтан оган барма, баска ауданды сура\", - деп Kerin калды. Мен турдым да калдым. Кетешн десем, мына создер кеюрепме 3ipK ете калып, кецшмд! бузып ж!бердь Ары ойлап, 6epi ойлап, элп нускаушыга кайта к1рд1м. Фамилиясы Приданов екен. Ол: \"Не боп калды?\" - деп сурады. Сонда мен 83

элп влецщ айтып е;нм, Приданое жатып кеп кулдь Сейтсем ол кдзакша жаксы быед! екен. \"К,айталашы\" деп айщызды да, казакша жазып алды. Мен оган сол аудапга баргым келмей калганын айтып ед1м. Ол: \"Сенщ мына елецщ кызык, екен. Екшшщен, тез кайтып келгенщ жаксы болды, эйтпесе Кегенге каулы жазып коятын ед1м\", - дед1 де, меж ертш, элп хатшыга кайта к]рг1зд1. Оган мьша елецщ окып 6 e p in efli, ол да кулдь Сойтш eK eyi кулкш алды да, меш Ецбекшщазак ауданына ж1беруге келють Арада 6 ip ай еткенде мен! облыстык партия комитет1н1ц бюросы Ецбекшщазак ауданына редактор етш бекin i де ж1бердь Осьшай Алматы облысындагы ipi spi атак,ты ауданга газет редакторы болып шыга келд1м. Бул 1948 жылдыц кыркуйек айы едк Алдымен аудандык; партия комитетше бардым. Аудандык; ком и тет ц 6ipiHnii хатшысы Баки Байыров ед!. MeHi жылы шыраймен кабылдап, жете таныскан соц, аудандык; кецес агкару комитетшщ терагасын телефонмен сейлесш, шакырып алды. Ол Нурахмет Базаркулов деген Kici екен. Оган меш таныстырып, маган дереу уй тауып беруд1 тапсырды. Аупарткомнан шьщцан соц Нурекец менщ кайдан екешмд1 сурады. Кдскелец ауданынан екешмд! естаген соц, озшщ де Каскелец ауданындагы Кекезек ауыльшда туып, ескенш айтты. Сейтш екеу1м1з жерлес болып шыктьщ. Жасы менен улкен, 1916 жылы туыпты. Ауаткомга келген соц Нурекец орынбасарын шакырып алды. Ол T icx eH in сейлейтш кара сур Kici екен. Tyci де, мшез1 де суйымаз, жасы Нурекецнен сэл улкендеу KiciMeH таныстырды. Аты-жеш Омаров екен. - Байыровтыц ткелей нускауы - бул K ic ire тыгыз турде уй тауып бер, - деп тапсырды. Омаров жулып алгандай: \"Уй дайын!\" - дедь Нурекец: - Онда каз1р апарып керсетш, ордерш колына бер, тез!рек кеш in келсш, - деп буйырды. Омаров: \"Жарайды\", - деп мен! тыска epTin шьщты. Кешеге шывдан соц баскаша сойлей бастады. - Bip уй бар, ол анау жакта, - деп тау жакты корсетп. - BipaK саган ол унамайды, (б1рден \"сен\" деп сейлеп, эл! кормеген уйд! ц маган калай унамайтынын менщ тусшбегешме 84

карамай) мына жакта 6ip уй бар (ол ендо шыгыс жакты нускап), дайын, тек nemi, терезелер; салынбаган. Мен саган сол уйш берешн, кыска дешн езщ жендеп аларсьщ. Мен K ejiicriM . Э лп айтканушне кел/н'к. Калан ыц ецшетшдеп уй екен. Жолдьщ жагасында. Юрпнптен салынган, уш белмел1, тебеа тем1рмен жабылган, жаксы жаца уй. Tepe3eciH де салып койыпты. Тек nemi гана салынбаган. - ¥най ма? - дед1 Омаров. - Тамаша! - дед1м мен. - Ендеше келштпс, кел де, Kipin ал. - Жарайды! - деп кол алыстык. Мьщтап ceHin турмын. Бул кешке жакын едь Ертещне Омаровка тагы барып, уйдщ кштш алдым. BipaK кущктенбегецщктен жэне тэж}рибемнщ жоктыгынан ордер алмаппын. Редекцияныц 6ip кызметкерш ертш барып уйд) кулыптап, мен келгенше тунде барып, сонда жата тур, деп тапсырдым. 0 3 iM уйд1 кеипрш келуге Каскелецге кетпм. Ол жакта 6ip жетще бар жумыстарды 6iripin, 6ip мэшинемен yniMfli Komipin, Eciicrire кел/нм. Э лп уйге келш карасам, 6ip орыс Kipin алыпты. Ол пеш салып от жагып отыр. - Эй, бул калай? Бул маган бершген уй efli гой? Сен калай мрдщ? - деймш кушп-шсш, ызалана. - Бул, - дедщ орыс Mi3 бакпай, - жекеменннк уй, маган кожайын esi сатты. Мен оган акшасын телед1м. Баска ешнэрсе бшмеймш. M eH i ол e3i кел!п юрпздь Кулпьщызды жулып алып, лактырып жтберген. Амал жок, мэшинеш редакцияныц кецсесше бурдым. Келе сала онда-мунда телефон согамын. Ешшм жок, кун батып карацгы rycin кеткен. Жумыс кун! бггкен соц кецселерде ешюм болмады. Ертец демалыс. Не icTey керек? Амалсыз жукп кецсенщ 6ip белмеЫне Tycip/пк. Осылай кецсеге коныстандык. Дуйсенб! куш ерте турып Байыровка бардым. Омаровтыц iciH бастан-аяк баяндап берд1м. Ол Базаркуловка телефон согып ед1 Ол жок болды. Омаровка сокты. Ол орнында екен, б!рден экесшен 6ip-aK боктады. Бастырмалатып урсып жатыр, боктап жатыр. Сейтш сыбап алды да, 6 ip жетще уй тауып 6 ep eT iH i, эйтпесе партиялыгы каралып, жаза колданылатыны туралы тапсырма берд! де, тутнсп тастай салды. Ертещне бул мэселеш мен Базаркуловка да айттым. Ещц 85

I Омаров орнындажок болып шьщты. Нурекец де катты ашуланды. BipaK отка салсац куймейтш, су салсац батпайтын Омаровка еш дауа болмады. Мен сол кецседе кала берд1м. Bip жетщен кейш ай-кунше жетш отырган Нурбикеш босанып, кыз тапты. Бул 1948 жылгы кыркуйектщ 27-куш еда. Куанышымызда шек жок. Атын Турсынай койдьщ. Осылай кун артынан кун етш жатты. Маган Омаров та,ауаткомныц esi де уй тауып бермедь Омаров касакана таппады. Сол арада Байыров облыстьщ партия комитетше бел1м бастыгы болып ауысып Kexxi. Ещй Омаровты кысатын адам болмады. Байыровтыц орнына Мухамбет Ипсшов келдВ Жумысым калыпты багытпен журш жатты. Кецседе туруга уйренш дагдыланып та калдьщ. Арада б!раз уакыт еткен. Bip KyHi аудандык партия комитетшщ пленумы болды. Каз!р жаксы ес!мде жок;, 6ip мацызды мэселе каралды. Оган сол кездеп обкомныц 6ipinmi хатшысы Жакыпбск Жангозин катысты. Ол кюшщ келуш пайдаланып, ойымды айтып кдлайын деп жарыссезге жазылдым. Кеп кеипкпей маган сез бердь Пленумда каралган мэселе туралы 6ipa3 айттым да, Омаровтыц ю-эрекел туралы катты api кызулана актарып салдым. Оган дешн Омаровтыц баска да быльщтарын, уйлерд1 пара алып беретшш, e3i уй салып, оны сатк,анын, арак йпетшш TeKcepin 6biin алганмын. Соныц бэрш такылдатып айтып тур ед1м, Жангозин кенег: \"Омаров бар ма осында?\" - деп дауыстап сурады. Аудан басшылары урейi ушып: \"Бар, бар, мунда отыр!\" деп шуылдасып калды. Жангозин даусын кетерш: \"Позор! Нет такому человеку места в партии! Секретарь райкома! Завтра же рассмотрите на бюро его партийность и исключите из партии! Потом доложите мне!\" - деп буйырды. Бул ткелей буйрыю ед1 жэне ымнщ десецвпи! Облыстык партия комитетшщ 6ipinnii хатшысы, орталык партия комитетшщ бюро Mynieci, КСРО Жогаргы кецесшщ депутаты, давды жер жарып, ез1 де кайарына Minin турган Жакыпбек Жангозиннщ буйрыгы, оны орындамай кер. Ал сол каЬарлы буйрьщтыц бершуше тшелей туртк! болган, аузын арандай ашып турган арыстанныц аузына Омаровты колыммен устап берген мен болдым. Олай етпес те efliM. BipaK ол меы! алдаганымен турмай, касакана уй бермедь Меш 6ip бокмурын баладай корд!. \"Осыныц кольшан не келер 86

дейсщ?\" деп басынып ктедь Мен! ашьщтан ашык жэб!рлед1. Сондьщтан мен де ызаландым. Менщ де ар-намысым козды. Сейтш буйрьщтыц аты - буйрьщ. Ертещне (шынында да дэл ертещне) тыгыз бюро шакырылып, Омаров партиядан шыгарылды (Жангозин айтты гой \"ему не место в партии\" деп), жумысынан куылды. Капдай жумыс десещзин, аудандьщ кенес терагасыньщ орынбасары! Аудан уmi и ол улкен шишка (зор бастьщ) болатын. Келес! куш букш аудан гушдеп кета. \"Ауданга 6ip жаца жас редактор келштг Ол пленумда сейлеп, Омаровтьщ бар быльщтарын Жангозиннщ кезшше сынапты. Жангозин оны \"партиядан шыгар\"дептт.Сейпп Омаров партиядан шыгарылып, жумысынан куылыпты. Ецщ сотталады екен деген сиякты сездер букш ауданга жайылды. Мундай сездердщ лезде тарап, гушдеп кетушщ тагы 6ip ce6e6i, ол кезде аудан басшыларын ешнм, еш жерде сынамайды екен. Басшылар кандай Tepic ic icT e c e де, ун-туназ журе беред! екен. Мен келш, бул эдеттерш бузып ж1бер!пп!н. Жэне кай жерде! Атакты пленумда, дацкты Жангозиншц дэл кез алдында! Бул дакпыртты мен эл1 ести койган жок ед!м. К,ызмет бабымен кай шаруашылыкка барсам да, бэр! бэйпек к а гы п , кошаметтеп карсы алады. Айтканымды ек! етпей, елпектеп ютейщ. \"Буларга не болган?\" деп тангалып жургенмш. Bip кути Азат колхозына бардым. Оныц терагасы жасы келген акылды, парасатты Токтыбакиев деген Kici ед!. Ол Kici калыпты кейгни бузбай, ж еназ елпектемей, карапайым калпымен кабылдады. Ушне конак етш сыйлап отырып эцпме шерта. Сол жерде сол Kici айтып, кез!мд! ашты. Сейтсем сол сынаган соз1ммен Омаровтыц партиядан шыгып, жумыстан куылганы Menin атагымды шыгарып, бедел!мд! ecip in ж1бершт1 Осылай ауданга келш болмай, эл! ешмммен таныспай жатып атагым шьщты да к ета. Бул маган келешек жумысыма, алдагы уакытта н м болса да аямай, бет-жузше карамай батыл сынап (эрине газет бетшде) отыруыма кец жол ашты. Аудан белсендшершщ алдында бедел!м кетерш п кета. Маган телефон согушылар, хат жазып, алгыс айтушылар кебейдк Уйлерше ерулшке шакырып, сыйлаушылар да болды. Кейде мен шын дос кец!лмен сыйлаушылар юм, жагымпаздьщпен, 87

I арам ниетпен курметтеушшер и м екенш ажырата ал май калды м. ...Сейтш аудандык; газеттщ таусылмайтын да толастамайтын ед киын жумысына бшеюл сыбанып, бар жан-тэшммен бершш, KipicTiM де кегли. Бул-менщ OMipiM/ieri уншшп козсп epлiгiм едь Ойткеш жогары бшм1м жок, журналисток бар тэж1рибем уш-ак жыл. BipaK; мен eMipniK тэж!рибеден етш, согыстыц от жалынына оральш, жараланып. эскердеп, согыстагы isri жаксы адамдардан адамдьщ тэрбие алып, эбден шьщдалып, рухани шыныгып келген ед!м. Сол ем1рлк тэж1рибеден жэне ез1мнщ керкем эдебиетп, acipece орыс эдебиетш кеп окып, кеп токыганым мен1 айтулы журналист, осал емес редактор етш шыгарды. Редакция жумысын кабылдап алдым. Газегп ц аты \"Y n ru ii колхоз\" екен. Редакцияныц жауапты хатшысы Асыл К,осымбаев деген менен eKi жас Kimi ж ш т газет жумысына эбден дагдыланган шебер болып шьщты. Ос iресе корректура окыганда 6ip кате ж)бермей, тазалап тастайды. 0 3 i аккецш, карапайым, адал азамат екен. Уйше шакырып, ерулк бердь Ойел1 Мейрамхан деген аккецш жан екен. Нурбикешпен жылдам Tin табысып, достасып Kerri. Bip ер баласы бар екен. Терт жаска дешн емшек eMin журд!. Редакция, баспахана кызметкерлер1 шагын ганаужым. Ынтымак, oipjiiKiepi мыкты болды. Ecenini Элдиакай, кузетнн Жеыбай, ат айдаушы Карман деген кытайдан келген жас ж ш т - ете карапайым, аса момын, кпшпейш, жумыскер азамат болып шьщты, бэртмен танысып, достасып алдык. Газет жумысын алдымен эдеби тшмен жазуга багыттадым. Эйтпесе керкемдк турмак, грамматикалык, стильдк кателер- ден шыга алмай жур екен. Одан соц эдеби тшмен жазуды ез1м бшсем де, газетке не жазу керек, неш жазбау керек екенш жете бшмейтшмш. Оныц устше макала жазуды бшсем де, очерк, суреттеме, фельетон жазуды бшмейтшмш. Осыныц бэрш ал­ дымен e3iM бш п, мецгерш алу ушш жанталасып, газеттерден 1здед1м. \"Социалистпс К^азакстан\", \"Лениншш жас\" газеттерш узбей окып, зерттед1м. Одан соц \"Правда\", \"Комсомольская правда\" газеттерш окып, зерттед1м. Баска басылымдарды да назардан тыс калдырмадым. T in ri \"Правдадан\" 6ip куши 88

фельетонды казакшага аударып, газепме бастым. Осылай 6ipa3 нэрсеш уйренш, мецгерген сияктымын. Сейтш ез1м де тынбай 1зденш, уйрецщм, Асылды да уй- ретпм. Кешн ол да фельетон жазатын болды. 1949 жылгы кектемнен бастап EciKTi езеншщ жогары жа- гынан шагын ГЭС (су электр стансасын) салу жоспарланды да ол \"Хальщтык, курылыс\" болып жарияланды. Сейтш оныц су журетш каналын казу, ГЭС орнын казып, даярлау жумыстарына букш ауданныц жумыс ютей алатын адамдары тугел тартылды. Демалыс кундер! курылыс басы кужынаган адамга толады. Эр колхоз пэлен метр арык казу, кан та жер казып, топырак шыгару белгшенш, кызу жумыс кайнады да турды. Мен ез бастамаммен Курылыс жумыстарын жет1 сайын керсетш туру угшн арнаулы шагын газет шыгарып турдым. Онда ap6ip колхоздыц, ap6ip узд!к ецбек еткен адамныц жумыстарын узбей жазып, газет- т! жуманыц басында елге тегin таратып турдым. Бул аудан ушш, TinTi облыс уш1н улкен жацалык ед1 Б1з, редакция жэне баспахана кызметкерлер! тынымсыз, кун демей, тун демей, TinTi демалыс кундер1м1зд! де пайдаланып, сол шагын газета узбей шыгарып турдьщ. Сол упин курылыска катысып, тепн жумыс ютеушшерден де, аудан басшыларынан да зор алгыс алдык. Б!здщ бул бастамамызды, жацалыгымызды облыстык \"Коммунизм туы\" газет! де мактады. Курылыс жумысы осылай букш аудан халкыныц тепн кемепмен eKi жылда тольщ аякталып, 1950 жылы шагын ГЭС EciKTi селосына (ол кезде село деп аталатын) электр жарыгын берш турды. Ецбекшщазак ауданында газетт!ц редакторы (ол кезде жау- апты редактор дейтш) болып толык е й жыл ютеп, зор абыройга ие болдым, атак-дацкым да дуршдеп шьщты. Ойткен! ауданда- гы ец мацызды мэселелерд! жазып отырдьщ. 1950 жылы жазда облыстьщ партия комитет! мен! респуб- ликалык партия мектеб!не ж!берд!. Сонда мен ез орныма жауапты хатшым Асыл К0СЫМ[баевты калдырайын десем, ау­ дандьщ партия комитетiniii уг!т-насихат белi,мi кенбейд!. Оныц устше Асылдыц 6miMi 7-ак класс екен. 03iM де секем алып Калдым да Асылды кешы мектептщ директорына апарып, экстерн емтихан тапсыртып, он жылдьщ мектепп oi rip/u деген 89

аттестат дпердгм. Одан соц облыстьщ партия комитетшщ идео­ логия жешндеп хатшысы Ефремкинге барып, барльщ жай- жагдайын айттым. \"Мен он жылдык бшммен, уш-ак жылдьщ журналиста стажбен редактор болып ютесем, Косымбаев он жылдык бииммен, бес жылдык ж у р н а л и с т стажбен неге редактор бола алмайды?\" - деп туЫщцрш ед!м, Ефремкин б1рден Kejricii де, Крсымбаевты редактор етш тагайындауды уй гарды. Keneci бюрода Асыл редактор болып б е к тл д ь Сей'п п аупарткомныц 6 e n iM бастыгы жещлш калды. 1952 жылы Республикалык партия мектебш ойдагыдай 6iripin, терец де жан-жакты бш м алып шьщтым. Ойткеш б!з- ге терец бшмд]', атакты устаздар сабак бердь Тарихтан б!з университеттщ программасымен лекция тыцдадьщ. Сол сияк- ты философия мен политэкономиядан да ец жогары, терец магыналы лекциялар тыцдадьщ. Б1здщ топ (группа) букш партия мектебшде жалгыз аудармашылар тобы болды. Аударма тура­ лы ешкандай окульщ жок еда. BipaK бпге Лениннщ, Маркстщ шыгармаларын казак тш не аударган ккер де бшпр, атакты аудармашы адамдар лекция окыды. Сонымен 6ipre 6i3re аударма жумысымен айналысуга ic жузшде тапсырма берш, аударма жасатып, TeKcepin отырды. Bi3 сейтш ез1м1з коп текстерд1 казакшага аударып журдак. Осылай б!з партия мектебш ерекше топ болып окып, ерекше 6iripin шьщтык. (мздщ топтагы 25 адамныц oeceyi кызыл диплом алып шьщты. Мен 6ip сабактан (Букш элемдш тарихтан - Всемирная история) 4 алып калдым да кызыл дипломнан кагылдым. Б1здщ дипломдарымызга уш мамандьщ жазып бердг Олар: журналист, аудармашы жэне тарих пэншщ M y ran iM i деген мамандьщтар едг Сол партия мектебш бтргендердщ K e6i атакты адамдар болып шьщты. Мысалы, Е.Койшыбаев - гылым кандидаты, СараМ ыцжасарова-жазушы болып, роман жэне oipneiire KiTan жазды. Рахат Жэненов облыстык оку бел1мш баскарды. Бас- калары да облыстык, республикалык газеттерде жемкт! ецбек етт1. 1952 жылы тамыз айында Ецбекшщазак ауданына екш- uii рет келд1'м. Аудандык партия конференциясында аудандык партия комитетшщ oipinuii хатшысы болып Алханбек Мэлкеев, аудандык газеттщ жауапты редакторы болып мен сайландым. 90

Бул жолы уй мэселес! оцай жэне кызьщ болып шеннлдо. Оцай болганы - уй беретш уйым комхозда дайын eKi белмел1 орыс салгаи уй бар екен, соган ордер жазып бердь Оны алып шыга берш ед1м, алдымнан аудан прокуроры Султанбаев деген Kici шыга келд1 де: \"Сен карагым, реюйме, екеу1\\пз ушм1зд1 айырбастай ьщ\", —дедi. \"Саган бершген уй eKi-ак болме, эр! ecKi. Менщ ушм е й катарлы уш белме, е зi жаца\",- деп киылып турып алды. Мен келюпм де, eiceyiMis комхозга Kipin, ордерларды кайта жаздырып алды к. Бул уй шынында жаксы уй екен. T e6eci кацылтырмен жабылган, кабыргалары агаш.К,ызьщ болганы: сол ущц айнала 20 уй шешен турады екен. Шешендерге катал караганы ушш олардьщ сотанактары прокурорга тун бойы тыныштьщ бермейда екен. Tepe3eciH таспен урып, сындырады, оны жендеп алса, eciriH кагып, тарсылдатады. Содан коркып Султанбаев ушн маган айырбастапты. BipaK уйдщ ауласы курап тур. Курайы каптап ecin, шацы буркырайды. Бул 1952 жылдьщ кыркуйек айы едi.Бis Алматыдан кеш in келш, осы уйге орналасканнан ек! жеп откенде бпдщ ушшып баламыз Асьшбек дуниеге келдь Нурбикеш жаца босанып, уйде отырып калган соц, уйге суды взеннен (Есжтщ езеншен) ез1м экелш турдым. Bip куш ерте турып, взеннен eKi шелек су алып келе жатыр efliM, уйге жакындап калганымда алдымнан 6ip сулу бойжеткен кыз шыга кел;ц де, тура карсы алдыма турып, орысшалап: \"Прошу Вас, поставьте ведры на землю\", - деп турып алды. К,айта-кайта кайталайды. Мен epiKci3 шелектерд! жерге койып ед1м, оларды колдарына i.nin кетерш алды да: \"Ci3 ецщ суга келмещзнп, суды мен экел1п турамын\", - дедь Суды уйге экелд1 де, Нурбикешпен танысып: \"Бул Kicmi суга Ж1берм ецвил, мен экeлiп турамын\", - дедь Шешеннщ кызы екен, аты Руман. Сейтш ол меш су экелуден босатты. Онымен эцпмелесш, жакын таныстьщ. Сол уйд1 айнала отырган 20 уй шешендер екенш сол кыздан бшднс. Сонда барып прокурор Султанбаевтыц кашып, кеш in кеткеншен б!з де секем алдык. \"Олардьщ 6i3re де сондай кцянат ютемесше KiM кепш?\" - деп корка бастадьщ. Сейтпк те элп кыздан шешендердщ жай- куш, эдет-гурпы туралы бше бастадьщ. Шешендердщ ец улкен кариясын катты сыйлап, курметтейпнш, оган катты багынатынын 1944-1945 жылдары ауылда Kepmi турган Аухат 91

деген шешеннен естш, жаксы бшетшмш. Сондьщтан бул жерде де сол эдел бар ма екен деп Руманнан: \"Осы жиырма уйдщ ец удкеш к1м?\" - деп сурадым. Сейтсем ол ен улкеш эр! бэршщ рухани басшысы дэл б1здщ уйдщ касында турады екен. (Аты еммде калмапты). KeMnipi, 6ip улы, 6ip кызы бар екен.Улымен де, кызымен де бурын танысып алганбыз. ¥лыньщ аты Ваха, кызыныц аты Зина болатын. Нурбикеш екеум1з акылдастык та 6ip кой сойып, шалдьщ уйш тугел конакка шакырдьщ. Шал ул, кызымен yu ieyi кедщ. KeMnipi келмедк \"Неге кслмед]?\" деп сурап едк, шал \"болмайды!\" дедь Неге болмайтынын айтпады. Шал орысша аздап кана тусшед! екен, сейлей алмайды. Б1здщ cosiMisfli Ваха мен Зина аударып тусщщрш отырды. Сол жерде 6i3 де карт адамды катты сыйлайтынымызды айтып туЫщцр- д]'к. 0здер1 айдалып келген, бул жерде де НКВД-ныц катал бакылауында, катты кысымда журген шал (барльщ шешендер сиякты) ешюмнен, ешкашан мундай курмет керм еш ! Ол балаларына айтып, олар 6i3re аударып берд1 Астьщ соцында шал катты риза болып, кеп алгыс айтты. Осыдан кейш б1зд! айнала отырган шешендердщ улкеш де, Kiiuici де жабыла амандасып, жылы шырай бшддрш журдь Tirri i кыздары уйге келш Нурбикешке кемектесетш болды. Зина болса, ол Timi вз.1м11д! к кызымыздай жакьш болып кета. ...Мен уш ауданда аудандык газеттердщ редакторы болып icTefliM. Ол Каскелец ауданы (бул ауданда eKi рет icTefliM), Ецбекшщазак ауданы (онда да ею рет icTefliM) жэне Жамбыл ауданы (онда журналистк кызмета - журналистиканы емес), тастап кетам. Сол аудандардьщ 6ipimiii хатшыларымен жу- мысым бойынша ткелей байланыста болып, олардыц ic-тэ- ж1рибиелерш, басшылыгын, адамгершшпн, жаксылыгын ез К0з1ммен Kepin, етене таныстым. Олар (Ецбекшщазак ауданы) Алханбек Мэлкеев. Петр Семенович Канцеляристов, Ракым- жан Макашов (екеу! де Каскелец ауданы), Аймухамбет Мансур­ ов (Жамбыл ауданы). Олардыц алдында - 1945-1948 жылдары Ербосын Хасенов, Мергали Жексенбиновтармен 6ipre icTecin, сырласкан достардай болып ед!м. Соцгы eKi азамат та Каскелец ауданын баскарган болатын. Мансуровтан баскасыныц бэр1 маган туган агамдай болып, акыл айтып, менщ nkipiM fli де жаксы тыцдап, камдорлыкжасап, 92

кемектесш отырды. Алханбек Мэлкеев согыста батальонга комиссар болган, ете бш м д1, аскан акылды, парасатты, 6ijirip басшы болды. Оныц устше жаксы акын, 6ipHeme эн шыгарган композитор efli. Адам га камкоршы, ете кшппейш, мейр1м- д1 азамат ед!. Ол Kici туралы мен \"Алханбек Мэлкеев\" деген ютап жазып шыгардым (2008 жылы). Сондьщтан бул жерде ол туралы айтпаймын. Канцеляристов мшез* тнс, тез ашуланатын Kici едь BipaK тез басылатын. Еш арамдыгы жок, ете эдш, аккецш, кшппейш, ете- мете карапайым жумыскер адамга катты жаны ашитын. Оларга барынша кемек керсететш. Оныц ерекше мшезьказак халкын т ы н журепмен жаксы коретш. Казактын еалт-дэстурш катты сыйлайтын. Сонымен катар, Кас келен, ауданында icT ereH жен жыл пшнде 6ip адамды да соттаткан жок! Ракымжан Макашов меш катты сыйлап, курметтедК MeHi аудандык партия комитетше кызметке зорлап экелген де сол Kici ед1 Мен аупарткомдеп ец темен ri кызмет - нускаушы болып журсем де коп мэселе туралы мешмен акылдасатын. Ол K ici туралы мен ею макала, 6ip улкен естел]к жаздым. Естел! i'iм аркылы ол Kici туралы ютап шыгаруга себепип бол­ ып, сол ютапка естел1пмд1 юрпзд1м. Ютап шьщканда балалары той жасады. Сол тойда 6spi MeHi мактады. Bip куннен кейш Ракец туам е Kipin, MeHi мактап, маган калам сыйлады. Сейтсем жарыктыктыц аруагы риза болыпты. Мансуров болса ол Жамбыл ауданыньщ басшысы едь Мен онда eKi жыл 3 ай 1стед1м. Ею жыл уш ай айтыстым. MiHe3i ете жаман, аскан арам пигылды, жымыскы мшезд( Kici едь Оган адамныц адалдыгы аккецш, момындыгы, TinTi адамгершипп тук емес болатын. Ол езше жагымпазданып, табанын жалаган Kicire гана жаксыльщ ютейтш. Арак |шу оныц шэй imyiHeH де артык едь Сонымен катар жецш журю™ эйелдермен журетш. 03ine жакпаган, карсы келген юсйп куртып ж1беретш. Ол туралы \"Кату эцпменщ тату memiMi\" деген очерюм бар. Бул эцпмеде соны толык келт!ру дурыс деп ойлаймын. BipaK оган дешн Ецбекшщазак ауданындагы жэне Каскелец ауданындыгы icTepi мд5 баяндап беру керек. Содан соц Жамбыл ауданына кезек келгенде оны толык келйремш. ...Сейтш Ецбеюшказакауданынаеюнпп рет редактор болып 93

багышхап, уйрехкен жастарымнан жаксы журналистер ecin шыкты. Ен алгаш Валерий Валеви 10 жылдык бш ш м ен эдеби кызметкер! болып едь Ол кешн эскери газетте icTen, xinxi тарих гылымыныц докторы болды. Маган жазган хаттарын да меш устазым деп атады. Одан сон Василий Яковлевич Захаров деген орыс жйтпн орынбасар етш алдым. Бул 6ip аккецш, ете карапайым, эдш де адал, журегт жумсак адам екен. 0з1м отырган уйдщ асты жартылай подвал болатын. Сол уйге кепнрш алдым. Эйел! Ольга Александровна — момын, аккещл, карапайым эйел екен. Ею кыз, 6ip улы болды. Керш! болгандыктан мыкгап араласып, достардай емес, T in ii туыскандай болып кетик. Тамакты да 6ip кун! олардыц ушнде, 6ip кун1 б1здокшде imin журдш. Б1зде терт бала, оларда уш бала - араласып, асыр салып ойнап K e rri. Василий Захаровичтыц мамандыгы инженер-механик екен. BipaK журналист болугаынтыгып, универсихехтщ журналистика факульхехше сырттай окуга xycinxi. Тзж!рибей мулде жок ол макаланы калай жазуды менен сурайды. Мен ершбей уйрегпм, К,агылез екен, тез уйренш K e rri. Сонда да менен y n eM i сурап, акыл-кецес алып турды, Bip жылда жаксы журналист болып шыкты. Кешн оны Министр Гончаров шакырып, \"Автомобилист Казахстана\" журналына редактор етш тагайындады. Ол кезде Захаров окуын да 6 ix ip in , нагыз журналист болып калыптаскан едь Ол меш ем!ршщ аягына дейш устазым деп K erxi. Тек ерте кайтыс болды. Редакция мен баспахана Eckxi езен тщ дэл жагасында болатын. Содан 6ip уйден кешн Губанов деген 6ip аягы жок согыс ардагер! хуратын. Онымен кунде Kepicin журехшмш. Эцпмелесш, согыс хуралы есхел1ктер1м1зд1 айтып, сырласып журетшб)з. Bip куш eKi балдагына суйенш маган келд1 де: \"Тастанбеков, к тебе моя большая просьба, не можешь ли мою дочь устройть на работу? Окончила среднюю школу, в инстихух не могла поступить. Теперь сидит дома без дела\", - дед!.Мен \"Кызынды ж!бер, сейлесш керейш\", - дед!м. Ертещне кызы келш хур. Ypin ауызга салгандай сулу, бет-бейнес1 кулпырып хур, денесшщ де 6ip м М жок, тал шыбьщхай буралган M yciH. 96

Алгаш Kim екешн бшмей: \"Кел, жогары шьщ, шаруавды айта бер\", - деп ед1м. \"Мен Губановтыц кызымын\", - дегенде барып, кеше экесшщ айтканы eciMe тусть \"Атьщ им?\" - деп сурадым. Тамара екен. Он жылдык мектепп \"4\" пен \"5\"-ке б тр ш т 1 Эде- биеттен калай окыганын, мектепте шыгарма жазып коргенш сурадым. Уяцдыгы жок, асып кеткен пысьщтыгы да бшнбейд^ еркш сейлеп, ойын еркш айта алады екен. Дэл сол кезде ре- дакцияда эдеби кызметкердщ орны бос едЛ, соган ала салдым. Ертещне 9Keci келш, маган алгыс айтты. Содан кешн сол кызды ез!м ертш журш, газетке материал жинауды, одан соц макаланы калай жазуды ершбей уйретш отырдым. Тамарам осылай жарты жылда газетке макала, баска да жанрларды жазуды уйренш алды. Университеттщ ж у р н а л и с т факультетше сырттай окуга тусть Сейтш 6ip жьшда ол тэп-тэу!р журналист болды. Кешн окуын oiTipin, Жамбыл облыстык орыс газетше, одан Мэскеу мацындагы 6ip газетке ауысып кетта. BipaK маган унем1 хат жазып, алгыс айтып турды. Ол да MeHi устазым деп атайтын. Олардан баска Юрий (фамилиясын умыттым), Упорова де­ ген жастарды да орта бипм1мен жумыска алып, журналист етш шыгардым. Жалпы менщ тзрбиелеп, уйретш, журналисток улы жолга жетектеп шыгарган жастарым кеп. Ец алгаш Ецбекшщазак ауданында редактор болып жургешмде Сергазы Досов, Эдш- касым Кулшбаев, Баркытбай (фамилиясын умыттым). Ол Туманбай Молдагалиевтщ немере iHici едк ym eyi кел in, ал- гашкы макалаларын к о р с е т . Ол кезде олар Есгкпдеп Мо­ лотов атындагы жалгыз казак мектебшде окитын. Олар мен in газет!мнен Туманбайдыц елецдерш Kepin, кызыгады екен. 0 3 flepi елец болмаса да макала жазып, корпип калуды арман- дайды екен. Ушеуше де тапсырма 6epin, макаланы калай жазуга болатынын уйрегпм. Олардьщ шннен Сергазы Досов суырыльш шьщты да, макалалар жарияланып турды. Одан соц Баркытбай мен Эдшкасым да кор}не бастады. Сейтш кешн университетке окуга туей де, журналисток жолга аяк басты. Досов телевидениеде басшы орынга дешн кетерщщ. Баркытбай Шелек аудандьщ газетше редактор болды. BipaK тагдыр eKeyiHe де узак OMip бермед1, жастай кайтыс болып к е т . Эдшкасым аудандьщ газетте кеп жыл ктедк 97

¥мытып барады екем, олармен 6ipre Ныгмет Эбенов деген бала да болган. Ол да менен тэяарибе альт, мыкты журналист болды, телевндениеде коп жыл жаксы жумыс ютедь M em устазым деп телевидениеден корсетке Hi де бар. Жалпы, мен пюю'ртке бай болган екенмш. C eoeoi ол кезде бшмд! маман, журналистер мулде аз болды. Барларьшын Kefl6ipeynepi шпсшкке салынып кеткен. Олар жаксы жумыстан repi KecipiH Ke6ipeK типздь Сондьщтан мен бул жумыска мектепп жана б тр ген , ц абтетп жастарды Ko6ipeK тарттым. Оган eKmmi себеп, 1958 жылдьщ 1-кацтарынан бастап аудандык; газеттщ шыгу мерз!мш улгайтып, жеткйне уш рет шыгатын е т т белгшед1 де, кызметкерлер штатын уш есе ecip in ж!берд1 BipaK журналистер мулде жет1спед1. Сондьщтан жастарды кептеп тартуга тура келд1 Сол кезде (1958 жылы) Дмитрий Зенков, Хасан Казмуханов. Алтынбек Жолдасбеков, Элжан Эбшов, Берд! Сальщбаев, Мухаметжан Етекбаев, Нурсултан Жушсбаев, Бостан Аккожаев, Кенес Молдабеков, Карасай Дуйсенгалиев деген жастарды 6ipmeH сон 6ipiH кызметке алып, газеттщ кайнап турган казаньша салдым да ж!берд!м. Бэр! де талантты, кабшегп ж!пттер екен, жумысты кеп кеынкпей ш п экетт!. Кешн жылдар еткенде бэрще кернекп адамдар болып шьщты. Зенков аупартком бехпм бастыгы, газет редакторы, Казмуханов аупартком белш бастыгы, Жолдасбеков \"Социалисток Казакстан\" газетшщ Шымкент облысында тш ш болып кеп жыл icTen, oipnem e кттап жазды. Эбшов - ауыл кецесш баскарды. Сальщбаев аудандьщ Мэдениет бел! Miя баскарды. Етекбаев жазушы болып шьщты да, 6ipHeme гатап шыгарды. Бостан Аккожаев телевндениеде бел! м бастыгы болып турып, роман жазып шыгарды. Кенес Молдабеков аудандык каржы белгмш баскарды. Баскалары да жаман болган жок. Сонымен 6ipre ешкайсысы да журналистикадан кол узген емес, кайда журсе де макала жазып турды жэне бэр! де меш устазым деп мойындады. Енд! акындар туралы айтсам: осы эцпменщ басында Ту- манбай туралы айттьм. Одан соц Нурсултан Эгнмкуловты кеп тэрбиелед!м. Элецдерш редакцияладым. Ол кушт! акын едь BipaK кейде \"тентеKTiri\" устап, нашар елец немесе ойы дурыс емес елец жазып кояды. Кейде \"бетен сезбен сез арасын булгап ж]'бередГ', соныц бэрш кадагалап, езш акындьщ дурыс жолга 98

салып отырдым. взш е o.viipiHe де, турмысына да кемектесш турдым. 0з1м камкоршы болып, дайындаган шэюрттер!м Жамбыл ауданында да болды. Олардьщ ец атактылары Жумаш Ар- гынбаев пен Нурманбет Кизагов. Жуман журналист болды да, Нурманбет фототшпн болды. Екеуш де ауылдан шакырып алып, газетке орналастырып, тэрбиелед!м. Жумаш облыстык \"Жетюу\" газетшде коп жьш icTen, редактордыц орынбасары- на дейш квтершдь Нурманбет тек фототшпн гана емес, фото художник болды. Ол да \"Жетку\" газетшде кеп жыл ктеп, зей- неткерлкке шьщты. EKeyi де MeHi катты сыйлап, устазым деп мактап журед}. ...Ецбекшщазак ауданында е й рет редактор болганымды айттым. Сонда мен ерекше icTep icTenniH. Bipiiimi, сол 1948 жылдыц езшде, сурапыл согысгыц зардаптары эл1 жойьшмаган кезде бар табысымды жиып костюм кид1м. Мойныма алгаш рет галстук тактым. Букш ауданда бул улкен жацальщ едь Ойтке- Hi аудандьщ кызметкерлердщ ospi эскери гимнастерка киед1 Keft6ipeynepi таги купайкамен журедь Аупартком хатшысы Мухамбет Ипсшов деген Kici елi. Менщ костюммен, галстукпен журетппмд! кун сайын коpin журетш. Bip Kyui бюро мэжшсш- де маган \"турыцызшы\" деп буйырды. Мен орнымнан турып ед1м. \"Жолдастар! - дед{ ол, - Карацыздаршы, редактор костюм киш, галстук тагып журедь Стздер койшылар сиякты жай кшм- мен журЫздер. Булай болмайды. Аупартком - мэдениет орны. Ертецнен бастап барльщтарыцыз костюм киш, галстук тагып журвдздер!\" -д ед ь Бул буйрьщ маган артьщ жумыс болып жабысты. Кешке жакын ушме кызметкерлер толып Kerri. Бэршщ колында 6ip- 6ip галстук. Ешкайсысы оны туюдм бшмейдк Мен туннщ 6ipa3 уакытына дейш кызметкерлердщ галстуктерш тушп (байлап) берд1м. Осылай галстук тую 6ipneiue кунге созылды. СейTin. ауданга галстук байлап,тагуды 6ipiHini болып кебше уйрегпм. Одан соц ауданныц колхоздарын арадау керек. Bip атымыз бар ед1 Варган жерде оныц багып, куп ,vii бар. Шеп, жем беру сиякты. Оган уакытыц жок. Ат кеп, уакыт аш калады. Машина жок. Бук!л ауданда уш-ак меще жецш машина бар. Олар ау­ партком хатшысы, ауатком терагасы, КГБ бастыгы. Олардыц 99

машинасын ала алмайсьщ. Сонда редакцияныц аз акшасын унемдеп журш, 6ip жецш мотоцикл сатып алдым. Оны айдау- ды согыстыц алдында Минсюде оку батальонында жургенде уйренш ед1м. Ол кезде мотоциклге, оньщ кшпсше правоныц Keperi жок болатын. Сондыктан оган мщщм де кетпм. Бул 6ip керемет болды. Ауданныц кай колхозы болса да 20-30 минутта жетш барамын. Керек материалымды жазып аламын да, оны келеа газетке басамын. Сейтсем бул да жацальщ екен. Ауылдар турмак аудан орта- лыгында, орыс селолары Евгеньев мен Маловодныйда да жок екен. Тек Тургендеп МТС-тщ директоры Владимировта 6ip гана \"Харле\" мотоцикл! бар екен, тек оган еш нм мшбейщ екен. Мен оган кызыгып, директордан сурап алып, 6ip кун айдадым. Бул туралы да ауданда тацданып, дуылдагандар кеп болды. ТУМАНБАЙ ТУРАЛЫ Б1Р АЙ ТЫ СТЫ Н ТАРИХЫ Мен Алматы облысыныц Ецбекшщазак ауданында е й рет жумыс icrereHiM осы жазбалардыц бас жагында айтылды. Ещн айтылмай калган 6ip мацызды мэселе - каз!р улы акын дэрежесше жеткен акын Туманбай Молдагалиевт1 калай акындьщ жолга салганым туралы естелж. 1954 жылгы кузде Егсткттдег! (Есж емес) редакцияныц кец- сесше суцгак бойлы 6ip бала жт'пт келд!. 03i уяц екен, имене K ipin, келген шаруасын айтуга уялып тур. Мен оны мектеп оку- шысы ма деп калдым. - Кел, шырагым, уялма, былай кел, мына жерге отыр, - деп орындьщты усындым. Ол тартыншактап келin отырды. Колында eKi буктеп устап алган дэптер1 бар екен. - Мынаны с!зге экел]'п ед1м. Окып керущ1зд! сураймын, - дед). Ол елецдер екен. Бала жптгтщ аты-жен1н сурадым. - Атым Туманбай, фамилиям Молдагалиев. \"Казатком\" кол- хозында туып ест1м. Kasip Алматыдагы КазГУ-дын тш-эдебиет факультет!нде окимын. Осы EciKTifleri онжылдык мектепл 6iTipreM, - деп езш таныстырды. Туманбаймен алгаш танысуым осылай басталды. 100