Нәжімеденов Ж. Ақ шағыл

Ж УМ ЕКЕН Н9Ж 1МЕДЕН0В ац шагыл

й Ж ¥М ЕКЕН Н ЭЖ IМ ЕД ЕН О В АК ШАГЫЛ РОМАН „ЖАЗУШЫ\" БДСПАСЫ, А ЛМ А ТЫ —1973

Жумекен Нэж1меденов Ак. maFbm. Роман. «Жазушы», Алматы— 1973, 248 бет. 60000 дана. 55 т. Жазушы Жумекен Нэж1меденовтын сАк. шагыл» романина Улы Отан согысы кезшдеп ауыл o.viipi аркау болтан. Ел iuiiiiiu тыныс ripairi, адамдардыд жец1с жолындагы жанцнярлик, енбеп ро- манда шынайы керпюд!. 93 6) 'ijk 0733 02 17-73 М402(07_)73

«Б 1Р I Н Ш I Б 0 Л I м — Ассалаумагалайкум! Ецгезердей тулга ебедейаз к,имылдап, ecin алдындагы шы- лапшын, к,уманды салдыр-гулД'Р кулата-мулата терге озды. Арбацдаган адымына Караганда дэл бул жерге т1зе бугу ой- ында жок, оиякты едп к,алыц текеметтщ кентиген, дерею жие- гше cypiHin kctti, сол арага отыра к,ойды. Эншешнде, бала- сындай болса да, жиен деп тьлш к,ызык,тай беретш эз1лкеш шал мына жолы да б1рден,е айтк,ысы келген, конагынын, турш Kepin шошып к,алды. Жастык,-агашын шынтак.тай, басын ка­ тер д|‘ : — СейЫмет, мал-жан аман ба?— Насыбай >йскеп ап, туш- Kipe алмай отырган Kiciine, Сейсйметтщ ек! танауы мен устщ п cpiHi жыбыр-жыбыр етед1. — Нагашеке-ай, куйыдык, к,ой, куйыдым гой! — Ж т т enipen коя бердк А гаш ердщ артк,ы цасындай к,айк,ы иеп flip к,агады. Ылги ecin журетж, 6ipiHeH-6ipi к.ашып б!ткен сацал- мурт — к,°цыр-жирен тук 6ip жерде к.алын,дап, 6ip жерде си- рейд!. Бет жак суйепне елшенбей, мол пшйлген ж аргак-терю к,ыртыс-к,ыртыс. — А у , жиенжан, не болды, женщд1 айтшы. — Куйыдым гой, нагашы-ай, Hecin суяйсыз! — Ой, койшы, сешн, кеп к*РУыцньщ 6ipi де... кэрттен утылдьщ гой, рас па? — А нау: — Кэйт дейд1-ау, к,удай, к,айдагы кэйт! Эймияга алынатын болдым, эймияга! — деп, ексш-ексш ж1бердй а

— TaH,ip алсын сен!, Сейс!мет! Tanip алгыр!— Эжекец жастык-агашына к.айта кисайдм. Уйдщ imi куцп'рт. Алты Кез терезеден тускен жлрык. к,о- нактыц бетшен ауысар емес. Белменщ бурыш-бурышы кара- уытып, 6ipTe-6ipTe алыстап барады. Сейамет к,орс-к,орс — Тзци алмагап не калды, нагашеке-ау, ез!ц!з айты- цызшы.— деп куйд1 жшт,— согыс, пионт тэцидщ тэни! бо- лып туйган жок па?! Алып жати, жутып жати... Шал бу сезге де селт етпеген тэр1зд1. Жиен буртиып, кэд1мпдей екпелеп отыр. вйтпегенде кайт- с!н! К,алжыцы болса да кастыгы жок мына сэры карт 6ipre жылап, 6ipre кайгырудьщ орнына «тэц!р», «тэн,1р» деп жатып алды. Опырылып, онсыз да жудеп келген азаматты жубау, желеу былай турсын, ол TinTi, муныц осы снкын мазак. кы- зык керетш сиякты. — Куйысын! — дед! жиен туц!л!п,— куйысын! Сейдед!' де, ipre жакка тастаган камшмсына кол созды. Мупысы «ме- н! ecipKep ecTi кайда! Аялдайтын не калды? Кетей!н, КУР” \" ын» — дегеш-тт. Уй иеЫ арсы-rypci байгусты аяк астынан рен ж тп алганын Tyciiifli, жастык-агашынан копарыла кете piа* д!, турегеп отырды. — Карагым, СейЫмет,— дед! карт, айтар сезш соныц арасынан cy3in алардай сакалын саусактарымсн ксэш,— кара- гым СейЫмет, ceHi KeMnip екеум!з кайратты, кажырлы ж Ит дсп мактап отыратын ед!к. Муныц не? Ел басына кун тугаи* да ер боп, б!зге усаган кэр!-куртацдарга кайрат тастап, ката- йып аттанудыц орнына бала кусап (катын кусап деуге аяды) балпылдап отырганыц?! Ортак каЫретке ортаймас болар! — К.иналып, кайгырып келген агайынга казак жасайтын жац- сылык — акыл айту гой, Эж!мгерей де сол жаксылыгын жа- мап-жаскап втк!з!п жатыр,— Садыкжанды 6epin 6is де отыр- мыз. Х ат келмеген!н!ц вз!не бугш 6ip жыл, eKi жума, торт кун болды. Жыласак, влмел1 KeMnip-шал, мына 6ip шик! вкпелер- мен омалып калган, б!з жылайык та. Сен неге жылансыц?! Мэруэ кел!н шалымды адам. Ек! балацды ецбектеп журсе де асырайды. KeMnip екеум!зд!... Осы кезде 6ip к°-\\ына шелек, 6ip колына снырдыц улкен ак жапасын устаган кызыл KeMnip KipAi. — Не сейлеп отырсыц тагы? KeMnip екеум!з, кемп!р екеу- Mia... К ит етсе кемшр... KeMipUin калгыр... — Сэлем бейд!к, ак шеше! — СейЫмет орнынан ушын ту- рып, кайта отырды. г— Ойбай-ау мына жынды карт жыиымен сейлеЫп отыр

ма десем.., Kici бар екен гой, аман ба, шырагым... е, С ей ам ет екесщ гой, С ей ам ет аман ба? М эруэнщ, балалардыц деш сау ма? Ит-к,устан амансыцдар м а ? — Кемшр самбырлай саск,а- лакдап, к,олындагы шелеп мен жапасын апарып улд'фжке, аяк-табакдыц касына к,оя салды. — Ш уки, шуки,— дед! С ей ам ет кезш суртш . KeMnip кейлепнщ етегше сурше-кабына келш пештщ тубш е т1зе бук- Ti. Темешректе, шетке к,ылындай KeiuipiMci3 тш рейген ша* шы бар, шарта жугшш к,алган юшкене к,ара домалак, баланы езше тартып, желкесшен 6ip суйдй торс-торс етюзш аркасы- нан к,ацты. М эсшщ сыртынан киген ем былгары кебю н щ 6i- piH iueuiin, 6ipiH шешуге умытып кетштк соны аягыныц екше- с1нен устап, жулып ап, eciKKe к,арай ла^тырып Ж1бердй Такалы Ke6ic тоцкалац асып тецкерш п тустй «Ы рымыныц жаманыи к,арашы»,— деп куб1рледн — KeMnip! — дедГ шал,— мына С ей ам ет эскерге алына- тын болыпты. Амандаса келген сыцайм бар. К азаньщ а ас сал. Биылгы кузджтен ауыз тиген жок едь Ед!лханды ж1бе- pin балалар мен келшд! де алдыр. KeMnip:— Ойбой, карагым-ай,— деп казан жак,к,а т ¥Ра жупрдн Сейам ет eTiriH iueuiin, босагага тастады. Сонсоц орнынан турып жогарырак,, уй иесшщ он, жагындагы узыны мен eni б!рдей к,Уран кврпешеге малдас нурды. Ш алдыц жацагы айт- к,ан акыл-жубатуы ма, элде KeMnipiHe берген соцгы (к,азанга ас сал деген) буйрыгы ма, aflreyip к,унап сала бердн — Нагашы,— дауысы квфлдн жжер.и еспл дь— езщ!з 6iAeci3, 61'здщ айгы аталайымыз шетшен жау жуйек, бати бол­ тан гой. Эш шешен, аузымен ояк ойган ть\\Д1, втки болыпты.. Би айкаста калмак, батиы: «Бу кигынга юнэл! сенщ осы т ш ц гой»,— деп, атамыздыц уйт етше найза салган екен. Сонда жайык,тын атамыз найзаны эш де, беш де Ж1беймей Tiden ту- йып алыпты!.. Муньщ ел арасында атам заманнан айтылып келе жаткан, куш бугшге Шешн бар, Tipi энпме екен'ш сэры к,арт биетш-дн Bipan Сейам еттщ «айгы аталайына» ешк,андай натысы бол- маганына тагы кумэназ. Баск,а уак,ытта болса 6ipa3 эжуэлай- тын-ак, свз. ©31 к,анды майданга аттангалы отырган, кецш жудеу, куйрек сорлынын, 6ip сзттж мак,танышын макурым ет- Kici келмедн К,алжыцдаса да, шындык атты ащыны басып, ац- кау насканын жалацаш жанын куйд1рмешн деген ниетпен 1шшен 6ip кулш алды да: — Элбетте, карагым, элбетте. Аргысын айтпаганда кун! кешег! Арсексцд! кере налдын. Bip-6ip саусагы Kiiui-ripiM ку- 5

рекке сап болгандай едь 0 з к,олы^мен сачалын талам алып ем ол жездемнщ: Устара шак, келмейтш, к,ырк,ып чалганда эр талы дыцылдап ушатын-ды. Аск.ан балуан болды о Kici. Fy- мыры жауырыны жерге т и т керген жок,,— деп ток,тады да,-— цылтамак, к,ырк,ып четй гой ecu ердъ— дегенд! ж етелт эрец айтты. Арыстан марчум, эрипе, к,арттьщ суреттегешцен мулде баск,а адам болыпты. Куреске туспек турсын, течкериген ку- 6iHi потере алмаган Kici, устараны ондай азапк,а салатын са- Чал-мурт бнкен жок,. Бетш1ц эр жерше 6ip шык,к,ан жал- гыз-жарым тукт! к,уып ж ур т к,иятын к,айшыдан баск,а TeMip атаулыньщ да цажет! болмапты. Жанып таусылган жапаныц кул1ндей, yni десеч ушып кетер семлд1 ж ечи, ж ечи жапырач чана жан екен. ©31 дэулетп адам бола тура, oMipi ешммге ар- тычшылыч керсетпеген ач кечи , чайырчом, оныч устше, ша- масынан тыс шашпа, жайдач шал-тын. Жачагы мачтаулардыч ешчайсысы Арсекечшч бойына жучпаганымен ачгырт ж1пт- т1ч жанына жугымды тидч Осыдан терт-бес жыл бурым гама Чайтыс болган мубач Kiciiiiii, балуан да, батыр да, алып та cMecTiri, шеше сойына тартып алпамсадай боп есксм СейЫмет- Ti4 мьщгырына дьщгыр етпейдг Бэр-бэрше чалтчысыз сен т отыр. Иыгын ч°мдап, итЫчмреп, urepi сугынады. Арчасы- ньщ чурысын жазатын Kici чусап, ем ч°льш ем жачча серпе созып кердк Сойти де ем Ti3eciHi4 басын ем жудырыгымен чойып-чойып Ж1берд1. Осыньщ бэрш сырттай ачгарып, бай- чап отырган ЧУ чаРт. iuiinen: «Мен'14 осы жиемм согысчамда жер болып 6ip жеч!лмесеч, Китлер, сеиде де иман болмас»,— деп кул!мс1редй К,ызыл кемтр ecin алдында жатчан аяч ки1мдерд!ч эрчай- сысын «адыра чал>ТУЛ «,алв деп 6ip-6ip сиеп, жсз легенд! дачгыр етмзш, анадай жерге экеп тастады. 1ле-шала, тутшг мен буы б!рдей бурчыраган, улкен сэры самаурын келпридь Е м ишшен дем алып, ыс-пыс етедь Ондыч шамныч жарыгы агара, айчындана тустч Енд1 6ip сэтте есжтен ем баласын ер- Tin Мэруэ мрдч Кемшр-шалга чарап, epiiiin 6ip-6ip жыбыр етк1зд1 де, босагага чагылган кшм uriui-чазычча эуел1 балала- рымыч, сонсоч 03iHi4 сырт мпмдерш uieiuin идч BipiHi4 ус- TiHe 6ipiH Mi4recripe, берекеаз жиналган аяч-табачтыч б1рде- 6ipiH салдыратпай барып, улд1ржке KeMnip ч°йган жачагы ач жапаны ортасынан ем буктеп отча сучптть К,азандыч жаным- да турган шитерд1 жез шылапшынга шошач, ногай чУман- мсн чолына су чуйып, жуды да, ем баласын жетектеп улкен жачча erri. Е м бала экеншч алдына таласа-тармаса чулады. Кел!ншск имене кел!п самаурынньщ шумен чарап турган жа- гына отырды. Кемп!р:

— К,уясыц ба, айналайын, к,уя к,ойшы! — деп 6ip курЫ- Hin, шалыныц теменп жагына отыра Kerri. Шашагына кара- ганда эуелде кек ала. кешн сорпа мен шай тепле-тепле коцыр ала болып кеткен дастаркан жайылды. Пеш тубш деп кни- кене к0ЦьФ сандыкшадан кемшр тас-аяктардьщ неше турж шыгарып жатыр. Булары. КУДДЫ, сурапыл согыстан кайткан жауынгерлердей 6ipimK о жер1, 6ipiHiH, бу жер1 жок ылги му- гедек дуниелер-дк Bip кезде сыры болганын шамамен гана бмуге болатын, e3i эбден мужиген, кэд1мп балалы уйдщ агаш касыгы да сут цуйылган самар-аяк,тыц ернеуше суйене калды, уак тартылган кумаршыктан табага к е м т nicipreH нан, туз HiciH буркыратып карынга салып сактаган кузп сэры май. Жш тагып мойнына win уретшдей-ак, ортасын т е с т кеп- TipreH сарысу — 6api-6api коныр ала дастарканга жарыса ко* йылды. Манадан 6epi ата-бабаларыньщ «ерлтш» сез гып, e3i, бейне 6ip, кыруар жауды кырып кайткан ecw сабаздай ecin отырган Сейам ет алдына алгашкы шыны аяк шай келгеннен- ак yHi ешкеи. Тегшде, тЫ н щ MyKici бар адамдар сейлемпаз келед1 гой. Сейпмет те, эр неш 6ip айтып, сейлегенд!, не 6ipey* ден элдене сурап мазалаганды унататын, ал, одан repi тамак iniyre 6ей1лд1 едй Бугш де сол дагдысына басып, карбытып- ак бакты. Сары майга сукпп шыккан ыстык нан, жылпып, аузына дамылсыз кетш жатты. М эруэ турып кетш, казан ас- тын жакгыртты, щкэл илеп койып кайтты. К,арт т 1зесш]'к сарсуы бар-ды, дастаркан басында малдас курып отырудан Кажыды б>лем, козгалактап, тамагын кенедк — Сейпмет шырак, ас та nicin калган болар.— А мал жок, конак к°лын жайып ас кайырды. Сол дастаркан жиналып ул- прмей-ак,. уйеме табак ет келдь О л табак та туп-кез! сорпала- нып, СейЫметтщ алдынан таусылып кутылды. А стан кей1н Twi кайта шыкты: кер-жерд! кесеп сейлеп 6ipa3 отырды. Кей- лепн1к омырау туймесшен устап, e3iH-e3i желшп терш басты. Келген сок кетудщ де керек екеш eciHe Tycin, 6ip кезде орны- нан кетеридй — Нагашы, мен жуйем! — У й Heci ундемедй Ундегенде не айтады? А з отырдыц гой деген сыпайы екпеш бу конак гумырында еспмеген Kiel. Тамакты аз жед1к деп «кудайга кунэлЬ> болар жайы тагы жок. — Журсек, жолык болсын, жиен, аман барып, сау кайт! Уйдщ iuii 6ip сэтке унЫз калды. Жургенде, бул ертек ер- темен майданга аттанады. Одан аман оралар-оралмасын мм 6wciH?l — Бала-шагакнык нэнбше аман барып, сау кайт, кара- гым,— дед1 KeMnip. — Б!здщ Садыкжан не куйде екен?! — KeMnip кезшщ жасын жаулыгыньщ ушымен суртш, мурнын 7

тартып-тартып «i6epfli. Ш ал унс!з темен карал, нак 6ip жаца керш отыргандай ак тур салынган калын кара текеметтщ сш- Ki кылынан ecin, ызып салган жиепн сук саусагымен шукы- лап калды. СейсГметтер тура-тура сырт кшмдерше жармасты. К,ол орамал, камшы, бслбеу сыкылды, казекекнщ ксз-келгсн уйге жайып тастайтын ол-пулын келшшеп тауып бердк Жнеи коштасарда тагы бузылды. А узы терт бурыштана ran, «бшмЦдэ» деп ке.мп, шал мен кемп1рдщ колын кысты. Кемсекдеп турып бала-шагасына бас-квз болуды вт’тд !. Уй иелер! кездерше жас алды. Сейам ет одан сайын болжырап KCTTi. Тэмэм eciKTen шыгарда артына кайырылды: — Нагашы, б1здщ Мэйуэ кайасыз калыл бая жати, Мэй- уэга би кайа, би кайа! Ж М т далиган денесш дарбазаша бурып шыга женелд!. Уй Heci к у л т ж1бердк — Мал десе кайтед1 екен?! К,арада Heci бар каска бала- иьщ! KeMnip: — А - а а ? — дед!. Осыдан терт кун еткен сок Сейам еттщ ер-турманын жылкышы Мэсэл1м экеп ушне табыстады. 2 Бул жылдыц кысы борандата. быкпырт, буркырай к!ргсн. Жел аркадан аумай сокканыиа бупн yuiiiiuii кун. К,ар 6ip жа- уады, 6ip ашылады: жауса да, жаумаса да — 6api6ip, боран. Ысылдап, ушшрлене жуйтмгеи жорга борасын жолдагыныц 6;>piм жалап-жуктап элдекайда экетш жатыр. К,ыр кайда. ой Кайда — айырып болмайды. Жып-жылмагай, ак-аяк- Осы cki уйдщ ошагынан от сенбегел! де ymiHmi кунге айкасты. Улпа- сыи мал жеп, сндалап тастаган княктыц сары сабаны мен без жмцгылдьщ отындык каукары да шамалы: казандыкка сал­ ган бойда дур сте тусед'и Муржаньщ жел жагын жауып кой- гапиыц е з тд е , вцмен!цд1 суыратын влермен жел тугел жан- дырып улпртпей, тутшмен 6ipre суырып, суйреп тауысады. Iuiine ыстык тутж айналып жарымаган балшык пеш к»н-жы- лым болады да турады. Пеш тубшде 6ypicin eKi бала отыр. Емреушщ уетшде, iuime туйе жунш салып, колдан кабыган сыр- мак курте, eKimuici квнетоз квк сэтен кврпеге оранган. Екеу1- н!ц колында да 6ip-6ip сындырык сулы паны. Алдарына. ус- TcpiHe наннык кикымы шашылып калыпты. Тврде кара ка- лайымен каптагаи улкен агаш сандыктыц устшдсп жук алабажак- Typ.ii туст1 матамен жамалган 6ip-eKi кыэыл сэтен керне, уш-терт тесек, ею-уш кус жастык- К,атарында, кабыр-

гага кагылган агаш казыкта, алты ерме каишы мен таралгы- сыпан суырылган eni тем1р узецп. Желкомын алып тастаган, к,асы жарык, кайьщ ер, !ргеде, кыл терлмспен жабулы. Бояуы оцьщ^ырап кеткен терме алаша, эр жер1 ipin, шабырлана бас- таган турс13 кара кшз твсеул1 жатыр. Белменщ к аК ортасы- нан, майыскан бел-агашк,а, царагай Tipey к,ойыпты. Сол Tipcy- деп к,исык, тем!р шегсдс куапс айшык,ты кара булгары жуген. К,анша укыпты устаганмен уй ш ш щ жупынылыгын жа- сыра алмай эуреге тускен 6ip кол бар. Желкелеп жиган же- TiMcis дуние, тарамыс, тырыскак колдыц уысынан шыкса-ак, болды, жамауларын жалпылдатып жан-жакка бсзш жогала- тын снякты. Зорлап 6ipiKTipreH куранды мулжтщ ез] де^осы- нау суык, ю р ттар белмен! мекенсЫп, менсшш жарытпайтын TapisAi. — Мщай! — дед1 uimici. — Ищай!! — дед! улкеш. Уйдщ iuii сурланып Ларады. К,ар екеш. кырау екеш белп аз, терт кез терезе — сабалак- сабалак,. К,иык-шик етш какалып ашылган ес!ктен эуел! 6ip кушак ак-сур бу, артынан Мэруэ шрдк Kipe6epicKe аягыныц карын Te6iHin какты да, казандыкка карай корбакдады. Шек- пен колгаптан боп-боз саусактарьш жалма-жан шыгарып ап, отка кактады. Онсыз да элаз отын суырыла жанып свнуге айналган. Мардымсыз шоктьщ бетш улп-улп еткен ак кул ба- сыпты. К,ызу, кызыл шок Т1леген кець', к°ламтаны квргенде 6ip тур.м жудеп, ку-'азып калды. Артындагы бутап, текшелеп Койган жьщгыл шырпыларын буктеп отка салмак болады, Колынын, куаты жетпейдк саусактарынын, жаны кетш калып- ты. Е ю колын аузына апарып, ap-6epi урлеп кврд!, демшде жылу жок сыкылды. Тусаумен буган белш де шеше алмады. Е теп делдиген шшкене ак тонньщ туймелер'1 агыттырмай койды. «К,удай-ай!„» Отынныц устше ебедейЫз отыра Kerri. Тон киген бвгде 6ipey мунын, к имьь\\-козгалысын мазактагап- дай ыс-ыс, ^аудыр-каудыр етедь Е ю улы курте, кврпелер!н суйрете-муйрете келш шешесшщ мойнына асылады.' Мэруэ сэбилердщ беттерше карамауга тырысты. Екеуш кушактап кысып-кысып койды. Сонсон, турегеп тер т айналды. Шешш- Д>- О т жакты. Отынды канша 6epi, казандыктыц аузына жак- са да, казан тубше тук дарымай койды. Аш карак жел дурш- рете тартып, обып шыдатпайды... У й деп отын таусылуга таянганда барып, койдыц куйрыгын тураган кумаршык ко­ же nicin шыкты. Сейамет эскерге алынгалы айдыц жуз1 болып калган. О л аттанганда колда уш yfiip жылкы бар-ды- Уйрешскен мал гои, не де болса багып кермекке бек!нген Мэруэн1, «К,ара пс- pi» атанган «Жака ©Mips колхозынык баскармасы Тем!рэл!

ерк'ше коймады. «©тшш отырган адамнан алып кайтем13, жылкыны ^удыгьшан цозгамайык, та», деген баск,арманьщ былайгы мушелерше анау: «к,атын жылцы бага алушы ма ед1, Койьщдар оны!» деп 6ip-aK, к,айырган. С е й т т, жылцы баска адамга бер1лгенде, Мэруэ колхоздьщ арыц-турак цойын к,арап журген Карашаш деген цартац эйелге к,осшылык,к.а к,осылды. Жаца сол к°й к°ра жацтан келген бет1-тш. Бул ауланыц к,а- рын nypefli, Карашаш айырлап шоп шашты. К,арды ет nicipiM куреген шыгар. Bip жагын аршыса, екшпп жагын басып жат- ты. К,ора эжепте)йр бшк едй Муны алелеткен сырттагы бо- ран емес, ауладагы, iiHTeri боран болды. Жынды жел карды уйткытый, былагайлап океп ауланыц ыцтау бушрше уйе бере- Д|. уйе береди А ры к цойга да кереп цораныц сол, ык, TyKnipi. Арыцтыц !шшде де арыгы болмай ма: ipmTen 6iTeyre к,ама- ды. ГЪшенд! сонда апарып салды. Боранныц мына уш куншде он бес к,ой шыгмнга шыцты. Эл1 цанша согарын кш б!лед1? Артында аязы тагы бар... УЬ! — дед1 Мэруэ,— yh! «Жарыцтык, жылцы рацат екен гой!». К ун ыстыцта цудыцтан цаугалап суарганы болмаса цыста ni- шен тслемейдй К ар астындагы к,аудан-цияцты тартып ajen ку- нелте береди BipAi-exUi Mime атына болмаса, жалпы, к,ум ца- загы жылцыга азыц дайындамайтын. «Мына 6ip тумсыцтары жыбырлаган жалмауыздар!» — деп ойлады Мэруэ. Н с деген Кунжыт мацулыц! Жаны шыкданша аузы тыным таппайды. Манаты елген цойлардыц ауыздарында 6ip-6ip шек1м шеп жур. О, цу к,улцын-ай дссецип!.. ©лгендерш Карашаш к,ол- тыцтай KOTepin, цораныц 6ip бурышына жинайды да устш са- банмен жауып тастайды. Кэд|мп тезекше текшелеп, су кетпе- ciH дегендей, шепт1 цабаттай туссдй Багана Мэруэ: «сонша жабулап цайтеаз апа, елген цойга 6api6ip емес пе?» дсп едй «Эй, ацымацеыц-ау, айналып кетейш, ертец «Кара nepi» ке- лш, цойларым цайда?» — дегенде мен немд1 керсетем? Ойла- майсыц б а ? » — Карашаш басын шайцатан. Бул с'екем алып цалды. ©лген малдарын колхоз бацташыдан енд|рт алаты- нын 6iACTiH. Рас, Карашаштыц бес-алты жандыгы бар. Бул несш теЛейд!? Жалгыз аиыр ма? Ол да езшж! емес. Сейымет армияга кеткен куннщ ертец!не барган Мэруэга Э ж 1мгерей к,арт: «бузауы е л т калып еда, колга иштш ак пешл, cyTTi мал. балаларыц бар гой, шайцатыц сте тур»,— дсп жетектетш Ж1- берген-ди Мэруэ жупрш ауыз уйге Шыгады. К аРа сиыр сулы- бас nimeiwi курт-курт куйсеп, цаннен-цаперЫз тур. Жел1Ш жер сызатын болтан соц тил-кезден, жел-цуздан сацтанып, ж е л т цап жасап кипзген. Келшшек сиырдьщ желшш устап кердй Бурын тырсылдап туратын кап ортайып, эр жерже 10

Кыртыс пайда бопты. Келген кезде кунше уш саудыратыи сут желш бугш тусте 6ip-aK рет сауылды. Сырткы есштщ i.\\- riiuin агытып, HTepin цалды, ecin ашылып KCTTi: к,ар баспап- ты. Жел бэсецдеген. Алаканый тосып байк,ады, ештецс туспе- д1: кун ашык. Byriiiri тун ею уйдщ ес!пшц алдын курен туру кезг,р esiniKi екеш, енд! ол бейнеттеп кутылганы есже тускен- дс imi жылып сала бердк Ecinriи, тутк,асынан мык/fan устап турып «Айтак, айтак»,— деп айкайлады. К,ара сиырмен 6ipre ауыз уйде жататын терт кез кара кушж шэу-шэу етт1 де, кынг сылап ж1берд1. М эруэ дэл екшс тусынан шык,к,ан иттщ даусы- нан селк етс туст1. «Ой, к,ургыр, сен мунда скенсщ гой? EciK- Ti жауып, к,армагын салды, кара сиырдын, сауырынан 6ip си­ нап уйге ендк Жацагы кежешн, кызуы ма, шынында солай ма, уй жмлыпмп калган сиякты. Е м бала устершдспш тас- тапты. Ж етЫ к шам белмеге 6ip турл! жумсак, кызгылт жа­ рык, тегедь Teceyai терме алаша, ж уктеп 6ip-ep сэтен керпе нарттанып, кубылып квршедь Шамы жок юшкене жацтагы, жалыны б т п , шогы калган отты ц карсысына куп-курец сэу- ле TycinTi. Сэуле болар-болмас д1р1лдсйди Е м баланын, да жу- siHe нур жупрштк Олар да элденеге кымсына, к ызара кулс- TiH, кул1мдейтш тэр1зд1. BipaK-.. шамнын, элжуаз жарыгы жет- пеген белменщ бурыш-бурышы бугыцкы, коцыркай. К,ыраулы терезе шел каптаган кездей, аппак- MeAiiiHin, MciiipiMci3 ка- райды. «Ищай!» KiciniH, денеа турингедь Bipin-6ipi урлана TypTin, ауыздарын баса, куцмл-шуцмл ойиап отырган балала- рмна: «Туры'цдар, тесек саламын»,— дедь Пеш жагына мпй- ciH, ipre жагына улкен улын салды. Ж астыгын басып-басып карады, аласа екен: ак тонды экеп, буктеп астына тастады. Шамды терезешц алдына к,°\"ДЬ|- П и тесш басын буцтырды, ceiuipren жок. YcTepiHe ем Kepneni кабаттай жапты да, «бк- мАдэ» дсп кезш жумды. Ертесше Мэруэ куир-кутар, кур-сыр еткен окыс дыбыстан оянды. Аты п турып керпесшщ ем жагын кармадм: балалары жмп-жылы, уйыктап жатыр. Y йд1н, imi боп-боз, салк,ын. Т ере­ зе алдында 6ipey жур. К,атты, калыц карга тиген агаш-курек- тщ даусы туншыга дуридейдк Салкын уйде жылы тесект1 эрец к ” ь1п. орнынан турды. Е м баласыи 6ip-6ipine жакында- тып жапты, керпешц шетш тессктщ астына кыстырды. Kirillin тыска шыкты. К уп тусау бойы кетерЫп капты. Аслан жап- жасыл, акыктай булт жок. Айнала, к узп айран KVcan, саргая уйыпты. Жел сусыма кумды жаца каРмен араластыра жым- дап, шегендеп тастапты. Мундай кар 6ip-ep тун аскасьш келш кетеред1. А ксак ойылып, жЫшшк к><яды. Ер!генде TinTi кау-

ып. 0 -ripiK кулм семлд!, бет! жылтырап, жшсш жаткан жерД1 басып к,алсац, асты казан он, кулама жар боп шыгады... К,арашаш 6iTnenrjn, узын шылым соргандай, аузы-мурны- нан дамылсыз бу буркырап, ак кала согып жур. К,уйган Kip- тш тей гып бурыштап ойып лацтырылган кар цалаган жер'ше барып сыцыр CTin, 6ip ыргалып тура калады. Емкий курекпен Мэруэ KipicTi. Екеушде де ун жок,. Карашаш бугш кун шыкпай турган. Эуел1 оз уйшщ ecin- терезсс1н арщыды. Сонсон, к°й корага барды. Осы тунде ел- ген цойлардыц туктер1 к,ырау-к,ырау. Квзге 6ip xyp-vi ecni, ко­ не квршдк Жатарда рана Tipi жануарлар... OAiMTiKTepAi бу- рыпща апарып текшелед!, ммге айтк,аны белг1Ыз: «Эй, хак,ы- мацсыцдар-ау, анацды»... деп 6ip сыбады да, к,ораныц ycTine врлед'|. К,арын аршып, бес-алты шоп тастады. Мэруэ К,арашаштыц жуз!нде 6ip 6iTey, думбмеэ KenicTiK бар екенш жаца байкады: томсырайып ап, карды атк,ылап жатыр. Элде ммде кеткен есе-кегш содан алатын тэр1зд1 Бу.\\ да ун-тунЫз курей бердк Анда-санда кезшщ астымен к,арап кояды: сол цалпы. Келшшек шыдамады: — Апа! Апасында ун жок- — Ana! Бугш 6ip Typai K8H,i.\\ci3ci3 гой, не болды? — Не квфл сурайсыц, эй, хацымак,, уйыктацкыра! — Апа, уят болды, уйыцтап цалыппын. Ci3 ерте турып талай шаруа 6ixipinci3, дурысында, ем уйдщ жумысы болга- сын екеулпз б1рдей ктеу1хпз керек кой... — Эй, хак,ымаксыц-ау, (анацды деп келе жатты да) айна- лып кетешн,— дед1, К,арашаш,— курегш лактырып mi6epAi, К°йып калатындай т е н т кеп,— мен сенен артык аткан он т а к ­ ты курек карымды булдайды дсйсщ гой? С е т жас к°й деп, балалары бар foA деп, мен болсам керген бейбакпын Foft деп, Tyuri кузетке де коп жумсамай, вткен тунде рана... есж аштыр- май кэлар деп... Осы тэр1здес тагы баска «дептерд1» ycTi-ycTi- не бастырмалатып, буркырай женелдг. Ара-тура «эй, хакы- максыц-ауын» кыстырып к°яды. Тамакты коп 1шстжш, карта- шылдыгын, жылкыдан бвтен ештецеш оксата алмайтынын, акырында Mine, катын-баласына тышкак лак та калдырмай, эскерге тайып турганыи тэшзштеп, Сей ам егп де 6ipa3 алей- xin бердк Жарылып кеткен брезент-каугадан аткылаган су- дай, соз де таусылды-ау деймш. К,арашаш кенет жым болды. Лактырып тастаган KyperiH кайта алды. Т у л м кулакшынныц бауын !лмектей байлаган негпйн, астына агаш-куректщ сабын Tipen койып тур. Тагы neci калды, енд1 neciH свйлесем екен деп ойланатын сыкылды. Bip кезде окыс дауыстап калды: — Сен не 6iAeciKl — Мэруэ ундеген жок- 12

— Тунде тагы бес цой елшть _5 — Сенщ нецд1 алады колхоз? К ара Kymiriiyii ала ма? Сорлайтын Карашаш. ©йткеш одан б1рдеце алуга болады, оныц малы бар. Колхоз елетш цойын цойы бар Kicire бацты- рады. Телетш алуга оцай. Ycin влген жаман тоцтысыныц ор- нына мына сень сулу цатынды алмайды колхоз!— М агадан бе- pi Мэруэ KipniriH квтере алмай турган. Б 1рдеце айтайын деп едь айтса ацылды сез айту керек екен. О ндай сез оралмады. ЭйелдЩ цолынан цысылганда келетш жылау рой, ол да сейтть Карашаш шошына ж упрдь Келе цушацтай алды. Айтарын айтып ап, артынан аяйтын усак, мешр^м. — Эй, хацымацсыц-ау, айналып кетейш! Осыдан б!раз уа- цыт вткенде ем эйел К аРашаштыц ушнде терлеп-тепшш, цуырдацпен шай iniin отырды. Каращаштыц куйеуш ешмм б1лмейдь E cxi кездердщ айту- ына цараганда, 6ip кеэде болган кершедь BipaK, ештецес1 еш- К1МН1Ц есшде жок,. О л жэйл1 сурай цалсацыз, б1летшдер де, бь\\мейтшдер де б1лмейтш боп шыгады. К,аРашаштьш, eai де куйеушщ eciMiH аузына алган емес. K,afi6ip астарлы шалдар- дын, eMeypiHiH ан,гарсацыз куйеу ж т г п ц экеа «хаз1ретке к,ол берген», атацты бай адам болыпты. Bip гажабы, сол к,арт вм1- ржщ соцгы жылдарында ала-бвле жутца ушырайды, жылцы- сы ушрлеп, цойы цоралап цырылады. «Багы цайтцан заман гой, не шара!» — деп царт жатады. К уш бугшпше улкендер: «Ол ауырды гой, ауру болды гой»,— деп курсшедь Сол «ау­ ру» оны узацца апармаса керек: С е й т т , Карашаштыц цайын- атасы 1917 жылдыц кузшде дуние салады. К,анша жутаганмен мол байлыц куш бере ме?! Байдыц жалгыз баласына кун ке- picTiK б1рдеце 6api6ip цалады. Аццумар, думанцумар сылцым ж т т Эм1рэл1 журш-журш, жиырма беске келген шагында осы Карашашца уйленедь Екеушен ©Mipaxi атты ул туады. К ам~ сыз, харекетаэ ауцатты семья «©Mipaai» деп OMip cypin жата­ ды. ©М1рэл1 жет1-сепз жасца толганда axeci бытцыл кезш, цоян атам деп езш атып алыпты-мыс. Оныц суйепнщ цайда жер- ленгеш де белгкнз. Бул мацайдыц ел1лерш цоятын жалгыз ца- уымы — Ашац. Онда эр беш гпц басынде цулпытас, не 6ip белп турады. 1цпнен ©М1рэл1 деген eciMAi оцыган Kici тагы жок,... Сонымен Карашаштыц xyfteyi жэй.м цырыцца келмеген- дердщ бЦ етш осы гана. Былтыр эскерге алынган ©м1рэл'1дсн басца, жасы он бес-он алтыларга келген 6ip цыз бар. «С|цл1м- НЩ к,ызы едь цырцынан шыцпай турып асырап алдым»,— дей- д1 Карашаш. ©зш!ц ешмммен етене жацындыгы да шамалы. Айналамен араласы одан да аз. Казыгына айында-жылында 6ip ат байланады. Барган адамды К аРашаш баласындай куте- 13

tih кершедь Асты-устше Tycin, садага-эекет боп эбдсн сыйл?п- сык,амай Ж1бермейд1 деседк 0 3 i шакыртпай ешк,айда цыдыр- майды. EpniHcin, еркелеп баратыны жалгыз З ж 1мгерей к,арт- тыц уш. Соныц ушнен баск,аны ша^ырмайды да. Сол жумбац ттрлжтен бе. эйтеу1р, осы елкеде эйел атаулыдан одан цай- мыкпайтыпм кемде-кем. Scipcce аягыныц жел! бар, жеар, жас келшшектер жагы жаман цорцады. Дуниеде ак,ылды бол- гысы келмсйтш ацымак болмайды гой. Сондай осалдык, эйел затында acipece кеп. Жаулыгын KonipTe тартып, кержгенге ак,ыл уйрететш ауылдын, бэйбше-билер! журт кезшше муны- мен соз таластыруга сескенедь Бедел атаулынын, бетоне т у т - pin царайтып K,apauiajn, KiM болса ол болсын 6ip-ep к,ылырын, не 6ip соз!п унатпай калган адамына: — Эй, хак,ымак,сын,-ау, анацды...— деп дун,к етмзуден д уз жанбайды. Ак,ылды боп уйренген адамга будан артык, СОК,к,ы бола ма! Жопе ауыл арасында мундай соз улде мен булдеге оранып, неше турл! бояумсн, мэн-магнамен тарайты- ны тагы бар. Пэленшекецнщ бэйбшесше, тугеншекецшц ке­ зшше, пэленше пэлен дептй.. К,удай сак,тасын, беи эрмен кэтрд щ ! Эйелдер к,ауьшыныц ойлайтыпы осы. Еркектер... ца-> тынмен к,атын боп к,айтем13 дейдй Сол «беи эрмен» мен «к,ай- тем13д1ц» ортасында, ылги ток,ал ешюлердщ арасындагы муш- 3i к,арагайдай жалгыз серке к,усап К,арашаш жур. К,ыста мак,- талы курте-шалбар, конышы нзесшен асатын кара булгары епк кисдй ЦПлдеде. кун ыстык,та амалсыз эйел кшмщ киюге мэжбур. Баласы барда бу да жылк,ы бак,цан. Содан калган эдет шыгар, жазда ушнЦ белдсушде, к,ыста ауыз уйшде узын, Кайыс баулы К¥РЬ,К турады. К,айыс бау к,урап, сыиып кетпес ушш кун сайын майлап к,ояды. Ер-турманды еркектен бстер, банты устайды. Жыланбасты сынастыра к,адаган кара былга- ры емй\\д!рж-куйысканы, сол тустес кайыспен капталран жай- пак к алмак epi, ку.чк жалаткан узецгкк тобылгы сабын каРа багдарлы кумкпен эсемдеген камшысы болады. А тк а жургеш де 6ip турлй тацымына ат тисе болды, экеенпн, жаназасына Ki­ el жинап жургендей, тура шабады. Румыры ат суытпайды. А к Ke6iK eTin шауып-шауып келед1 де, ер-турманын сыпырыи алып отка ж1бередй Баска ккш Ц мшген аты, мундайда арка- сы icin, Keai KipTHin шыга келер едь К,арашашка б'|ткен ат, су-, ытпай жГберген сайын, сауыры децгелешп, т уп жылтырай ту- седй А тты ц аяцымен журетш адамдарды ата жауындай ке- редй Ондайлар туралы: «мшген атын да терлете алмайтын ез гой»,— деп, жшркене, тыжырына сейлейдй Уййне ок,та-текте 6ip келепн, сирек конактьщ ол алдымен камшысына, сонсон, балагына карайды. К,амшысы мен балагы ак сортацданып тур- са К,арашаштыц мацдайь: жазылып калады. И

Кезше айтпаса да, сыртынан ж урт муны «еркек цатын» атайды. Шынында желкесше гана влшеп циган цара буырыл шашы, цалыц цабагы, жуан, мыртыц саусацтары, тук цапта- #ан квнтек epirn, ойнацылыцтан журдай суык,, сурцай кездер! «еркек» деген сезд1 цолданбасыца цоймайды. А л , цатын де- пзетш: кешшк цушацтагандай ток, омырауы мен бес батпан бексес!.. — Бул уйд1Ц шайы цайнай ма, жоц па?!— TeMipaai бас- царма есжтен кушп-шсш, жулынып юрдй Тецкерул1 жез шы- лапшынныц устше отыра цалып, аягындагы батпац-батпак, ул- кен керз! етпМн жулцып Шёшт1, самаурын жанында куйбецдеп журген эйелше царай лактырып-лацтырып ж 1бердь Ац-сар- гыш бумазей шулгаудыц 6ipi етжтщ Ш нде кетт1, екшипсш суйрете-муй^ете торге шыцты. Тврде жаюлы, терт жершде ца­ ра бастырмасы бар цалыц, ала шыт твсекке отыра берд1 де, ушып кайта турды. E ki цолын мацталы шалбарыныц цалтасы- на салып, кец белмеде эрлйберл! ойцанып, ыдырынып жур. — Эй, бул шай беретш уй ме деймш мен саган? — дед1 ациып. — K,asip, к,аз!р!— дед1 эйелй «0 зщ жаца Kipin жатцан жоцсыц ба, не жаныц шыцты сонша»,— дегенд1 пшнен айтты. Мундайда оган царсы свз айтудын, арты жацсылыцца соцпай- тынын эбден бЫ п болган эйел, шайы э м дайын болмаса да, леген, ыдыс-аяк, ол-пулдарын экелш жайып, царбаласып, асыццан кешп танытты. Асыгына оралып-тарцатылып epin журген шулгауды Те- М1рэл1 жаца байцады. Аягын Элке, тебше cepnin тастады, аз- дап дым тартцан шулгау анандай жерге жалп еттй Дастарцан жайылып, цайцы epiH TeMip табацша толы, кумпиш-кумпшп пшкен ац бауырсац, жарты таба цатып цалган цара унныц на- ны, 6ip тас-табац сэры май цойылды. Басцарма, ceHi цайдан керд1м осы, eciMe Tycipe алмай-ац отырганым деген Kiciuie, ац бауырсацца Tecipefiin царап алды да, цолыныц сыртымен та- бацты HTepin кеп цалды. Табак, сыргып барып, шай цуюга жа­ ца отыра берген эйелшщ бексесше тидь Бетшен бес-алты ба- уырсац ceKipin-ceKipin туст1. — Лэпкеш тапсыр дегешм цайда? Дэмел1 цаз1р ала алмаймын, аурумын дейдй Негылган ауру? Жерж шыгар ол атаца налет? Б1зд1 журт дастарцанга ац бауырсац шашады,— деп ацыз етедь

— Елдщ Ke6i сулыньщ нанына царады. Сен болсан, ак ба- уырсацты табак,тап... Баскарманын, ак сазан цатыны... Тацер- тен, апарып кой багуга садам, уйтетш болса... Мыпа айтып отырганы Тем1рэл1шц ез ce3i емес-тш. Мана кыс тускел1 бара алмаган ауылдарын аралаган. Сонда Кара- шашка да сок,ты. Кузде берген eni ж уз елу бастан жуз алпы- сы калган. Квтерем койлардыц ел^мтши текшелеп ушп ^ойып- ты. К,ораньщ 6iiiKTiriMen б1рдей. Э м к,анша бшктерш him бглед!?! Кун жылып, каР ершеннен 6epi шыгын квбеймесе, азаймаган. Сулыбас niuieH таусылуга таяпты. К°ранын, inii су, Ки-сокта. Сары жамбас болып, тугше су вткен, кыстыц аязы- нан арен, шыккан арык К°йлар к¥Йрыктары 6ypicin, кик1ь,м\" сикымды т е р т жеген болады. — Кораны неге таэартпайсыцдар? — Тазартамыз, yAripe алмаймыз. — Мына 6ip уыс жадау кой осынша квп сие ме? — Ke6i кзрдын, суы гой. — О л к®РДы epiMefl турганда неге куреп атпадыцдар? — Курен атканбыз. Ер1ген соц кайта келд|. — Кайта KeAAici калай? — Бул шеген кора. Турган жер1 ойпан,. Сыртта epireH каР opi карай агып кететш жер! болмаса, кайта келмегенде кай- тед1? — Мынаны да сабан дейсщдер м е ? — TeMipaai ушнд1ден 6ip уыс сулыбасты суырып алады. — Жок. тш ен деймдз. — Неге ысырап кыласьщдар? Сиыр фермасы осыныц 6ip талына зар. — З ар болса. кияк тшендд сиыр мен жылкыга беру керек. — К°ЙРа не берем!з? — Конга жусан аралас бала бургем, май-кацбак, шагыр- дын, 6ypiH бер.— TeMipaAi Карашаштыц бетше кадалып кара- ды. Сенбей тур. Осыны кара кузде, юм efli, баска 6ipey де айт- Кан. Бул 03i бала жасындн балык аулаган-ды. Одан шыгып осы колхозга келш жылкы бакты. Жылкышы Тем1рэлш1ц кеч 3>мен Караганда, сулыбастан артык КыРДа шшен болмайды. Кектемдеп балауса киякты к°й-ешкшщ быртылдатып уздп, жайылып жургешн талай кердь Сол кияктан шабылган тшен емес пе бул? Эй, осы катын деген журттын, эдет!-ай. ЭулиеЫ- мей журмейдгау! Мына катынныц сезш карашы! К эд1мпдей шаруа уйретедь Муны шаруа бммейдд дсп тур гой? TeMipaai- нщ баскармалык намысы келш Kerri. — Койдьщ не жейтжш бием мен. Сен осцнша к°йды неге елт!рд|ц, соган жауап 6epiui, каш?. 16

— Мен елт!ргешм жок, ез1 елд1к,оидын,. — Жок, неге елед! деймш мен саган? — деп даусын 6ip са^ -мыннан Tepin алган арык ^ой. К,ыс анадай бол- ды, гйшен мынау, влмегенде 1^айтед1? — деп цатайды анау да. _ Ауыздарыцмен 6ip свз болып а^ыл таластырганнан баск,а тук бтрмейсщ дер, катындар!— Басцарма бурк, erri. — К,айт дейсщ б1зге енд1? Барымызды салып-ак, бак,тык- Болмайды!— дед1 К,арашаш кшэ.м п'шннмен. — Хал^ыц к,атын болгасын, батырлыктан не пайда деген осы!— Тем1рэл! терк айналды. — Сен уйтш к,атын-к,атын деп куйд1рме KiciHi. К,атын бо- луды к,удайдан сурап алганым жок; мен. Маган сенбесец ана вз цатьшыцды экеп сал. Кешке дейш мына кораны екеум1з та- залайык,. К,алай болады екен к°й бак,к,ан, керсш! Сазандай eTin, ак бауырсакпен багып, асып жейсщ бе оны? — Тфу! Тем1рэл1 асыга басып к,оранын, сыртына ^алдырган атына Чарай журдь Соцгы свзд1 кешп турып артык айтып к,ойдым- -йу деп ойлады К,арашаш. Жаман-жаксы болсын ел басцарып отырган адам. Канша еркек болайын десец де ашуланган кез- де эйел боп шыга келесщ. К,ЭП! Тем 1рэлшш, артынан ердк Тсм- ацац атынын, бауырына кеткен epiH тузеп салып жатыр. — TeMipaAi, ренж1ме. Жанын, куйсе сен де катынныц се- aiH айтасыц. Ш ай шпейсщ бе б13дщ уйден? А нау ундемедй Шылбырын шешш, ерiнiн, касына iafli. К,3\" рашаш к,олтыгынан деменш дегенше, атына мшш алды. Улкен, тостак квздер1мен шатынай 6ip к,арады да, бауырга тартып i^an шоцыта женелдь — Мэруэнщ наны таусылды. Y h берпз. Маган Keperi жоц,— деп дауыстады Карашаш артынан. TeMipaAi оны ecTi- ген-ест1меген'| белгмнз, алацк,айланып калган жердщ к,ары мен балшыгын араластыра шашып, шауып бара жатты... — Муздай гой мынауыц! Шайдын, суыганына цуюшы емес, iiuyiui кшэл! екенш eci- не алган жоц. Эйел1 табадагы шок,та к,айнап турган цуманньщ Кацпагын сэл ашып к,ойды. Онысы: «цайнап жатыр гой, кер- мейЫц бе?» дегеш-тш. Эттец, Kyfieyi оган коз к,ырын да сал- мады... Сол шабыстан шауып отырып бер жагындагы сныр ферма- сына сокты. Сиыршы эйелдщ к°расы двцдеу жерде екен, ум- тылып карап едй iiui кургак, тап-туйнак,тай таза. Сиырлар к,о- радан айнала шуактайды. 0 3 i ауланыц кун жагында Ky6ip жаиып отыр. Жалацаш колдары сары ала, сатал-сатал. А р т жагына Tycin, атын байлады, жвтелдй К,арамайды. К,амиш- 17 I -У Р ..И ..,» ДЬС 1 сЬнлнал

сын суйретш касына келд!, онда да елец еткен жок,. Иыгынай турт1п цалды. Эйел атып турып, урейл! кезбен муныц бетше Карады. — Амансыздар ма? Малдарыц калай? — Ky6ip жайып отыр ед1м,— деп ыцгайсызданды эйел. — ©Л1м-жтм жок, па? — К,ыстаудыц тебесшен тамшы арады. — Эй, вз1ц неткен жансыц, есщ дурыс па? — Ken-ripin салмаса бел агашты майыстырып ж1беред!. — ШынЫмен керецсщ бе, элде э д е т icTen турсыц ба? — Уйге KipiH;i3,— дед! эйел. — Саган с е к т мал тапсырып журген Сагынайда да (сиыр фермасыныц мецгеруiuici) ес жок екен! Уйде свйлесетЫ 6ipey бар uibiFap деп ойлап, уйге беттедь Эйел cciKTi ашып муны ет- Ki3in ж!берд1, артыиан 03i юрдй Уйд!ц inii дымкыл, б1р турл! Hie шыгады. От жанып жатыр. Жаца сылаган уй кусап, бу- рыш-бурышында бу айналады. Пеш тубшен 6ip кемшр басып ыцкылдай кетердь К,ырга шыгып, мал цараган Kiciuie, целый квлегейлеп сэл отырды. — Сэлем берд1К,— дед1 Тем1рэл1. — Квтек, бу цайсыц, шырагым? Аман б а ? — К емтрдщ танымаганын сезш: — Апа, бу Kici басцарма гой,— дед1 босагага суйент тур- — Е-е, царагым-ай, элп кара nepi... туЬ, шатыскан, журт айта береш, меи!к! не,— деп кысыла куб1рлед|,— Тсм1рэл1жан екенац F°n? Жогары шык, отыр. Мына цыздыц кемскшк!, уй- де тузы кургыр таусылып калып, апа ауылга кетш ед1, корме- д1ц бе, шырагым? — Жоц! Жецгей, мына Kicinii^ кулагы ест1мей ме? — Иэ, шырагым, ест!мейд!. Муныц к¥лагы Kyfieyi барыи- да кеткен. Bip жаман шыгу шыгып... Алланыц aMipi де... — Мал цалай, шыгын жоц па? — Шыгын неге болмасын, бар, шырагым. Энеуп Сагы- найжан келш-кеткел1 уш сиыр елд!. Бага алмагаинан елш ат- цан жоц. ауру, ждет болып тур гой биыл. — Не ауру? — Сенатар бала адамныц т ш келмейтж 6ip аурудыц атын айтып кетт1, мен б1лсем, сиыр аусыл, шырагым. Аузынан су агып былшырап турады-турады да, цисайып еле кетед!. Ша- гыр мен бургемшц цырсыгы гой 6api, не дейсщ... У н е з т бер- се болар едь Ун... — Сау болыцыз, мен журем!— Тем-акац кемтрдщ эцп* MeciH шорт узш, шыга женелдй

...Тагы да шагыр мен бургем... осымен, 6ip кунде eKi адам* I, аузыпан естш отыр. Румыры екеупйц сезш 6ip жерден шыгарып уйренбеген ел ед! гой? Негып булардын, ауыздары 6ipire к,алды? Cipa, 6ip шындык, болу керек. К,ыстай бул колхоз орталыгына жак,ын орналаск,ан ферма- лардын, шшсн мэселесш шешумен журдк Талай nimen артк,ан туйеш ез квз1мен женелт-п, талай арк,анды ез к,олымен тарт- ты. П!шен, бригадирлершщ а^парына сенсе, бу колхоздыц ше- 6i exi жылга жетуге тшс. К,алган колхоздар алпыс, ж еттстен аспай жатк,анда «Жан,а eMip» ж уз сексен процент орындаган. Аудандык, газет мунын, сурет!мен «Б1зд1Н, Тем-ак,ац» деп ма-. цала да басты. Сондагы кеп шшен к,айда? Жарайды, к,°йга су- лыбас, сиырга бургем ж е п з т баск,арма к,ателесс1Н-ак,, ферма мен,геруиплер1 неге айтпайды? Олар да бурын балыкдны бол­ тан ба? Жок, балык,шылык, былай турсын штерш де: «май ша- бак, деген к,айда есед1?» — деп сурайтындары бар. Рас, menTi ферма-фермага бас болып бвлген еэк Сонда euiKiM буган к,ар- сы болган жок,-ты... Жэ, оны да ^ойшы! «Жуз сексен процент» niuieu цайда? Kefl6ipi ауру, арык, болсын, ал, кейб1р бак,ташы- иыц малдары аштан елш жатк,ан жок па?! Сонша шшеншн, eKi айга гана созылган к,ыск,а твтеп бере алмаганы ма? С е з жок,, к,ыс к,атты болды. Сонда цалай, бэр-бэрпйн, eTipia болганы ма? — деп ойлады «Б1здщ Тем-ак,ац»... К,ыста терт-бес мая швпт1 бузганда астынан улкен-улкен шоцалдар шыкты. Ушлген маяны, эрине, ешк1м Kipre тартып жатпайды. Узындык, мелшер! белгЫ арцанмеи б ш к т т н , асып TycneciH елшснд!, содан барып маяиын, к,анша тонна тартаты- нын есептеп шыгарады... Шокдлдар да шшен орныиа саналга- ны гой сонда? Бул алдау емес пе? Шепиплер ездершщ есеп- нйлсрш алдаган, ecenuii бригадирдк бригадир баск,арманы, басцарма ауданды, аудан одан жогаргыны... не деген маск,ара. К,ыста сол шшенд! бузып жатк,андардан бул: «тепстеу жерге уюге болмады ма екен» деп сураганда, тен, салып жур- ген ею-уш адам кум1лжт к,алды, пшен бузушы царт: ойпац жерге уЙ1лген маяиын, табанына су кететшш, су кетсе швптпу P*ipin, пайдасыз болатынын дэлелдедн Шамасы, мая салушы- лардын, 6ipi сонын, eai болса керек. Бул оган да пэлендей мэн берген жок, едь Енд1 ойлап к,араса, маяиын, 6api сондай шокал- дыц устше уййлген болса, жуз сексен проценттщ, кемшде, сек- ceni eTipiK. Mine, саган акпар! Ацпардын, аржагында адамдар тур. Гашении, ecenmi, бригадир, баск,арма, аудандык, партия комитет!. ГЪшсншнйн, жоспарымды орындап жак,сы ат алайын, сцбсккун табайын деген, к,ара басыныц цамы ушш 1стеген Kiui- кене гана кулыгы к,айда апарып согып жатыр? Гашений есеп- Ш11Йц взше ccHCTiiiiiie сснедк ecenmi шшеншпйн, адалдыгына 19

нланады Бригадир eccnuiire, басцарма бригадирге, аудандыц партия комитет! 6аск,армага сенедь Адамдарга сену керек к,ой! (0 т с дурыс сеэ!) Ь|рак бакылаган жен. Сенетш болсан, iieci- нс бакь1ДайсЫЧ? А дал болган жак,сы. Адалдык деген не esi? А н к аУ-'ык'ка апаРьш с°кпай ма? А л, андаулык,тыц акымак,- тыктан баска жетшзер жер1 к,айсы? Жетюзер жер1 осы. «Жа- да eMi'p» колхозынын, жеткеш болды. Сонда бригадирге сенген бул ацымак;, ecemuire сенген бригадир а^ымак,, тшеншй-е сен­ ген eceniui акымак... макул тшенш! бэр1нен де ак,ымак, бол- — Тф у, шайтан!— TaMipaai эбден шатысты. Тастабак/гагы элде к,ашан суып калган шайын шашкесше кайта куйды. Тас- куманга кез1 тусш кетт1, кып-кызыл шоцтын, устшде буган ка­ рап булыгып, селшлдеп кулш турган сык,ылданды... Бэрш акымак кылган 6ip шшеншппц кулыгы дешк, ол ni« шешшге не ктейлпз? К,андай жаза крлданамыз? Мыцтасац, енд1 кайтып мая салгызбассыц. Одан онын; ней кети? Жауап- к,а тарттырарсыц. О негылган жауап? «Уйген шептун, табаны- на су кетш mipiMeciH дед!м»,— дейд1 ол. Мше, саган жауап! Сол тшенип маяны шокалдыц устше не ушш уйд1? Бает карманы алдау ушш гана ма? Жо-ок- Адам ондайды кайб1р жепскеннен 1стейд1! Турмыс. Ецбеккун табады, бедел алады. А р жагында оныц не шаруасы бар. M ine, мэселе! Айтпакшы, соныц OTipiriHeH ез каР® басы не зиян шект1? К,айта, панда таппЗды ма? Газетке келдей макала басылды. Балык,шылар бригадасын баскарганы, жылкы бакканы, одан жылкы формат сыныц Menrepyiuici болганы, TinTi к¥Рь1К,шылдыгына шейш айтыпты. Майдандагы жагдай, елдеп адамдардьщ ерлж ецбеп женшде сез болса, Т1з!мшц жуан ортасында муныц аты атала- ды. Сонын, 6api баягы 6ip шшеншшщ OTipiriHin аркасы гой?. Рас, жуй, май, ет жоспарын да артыгымен орындады. Оныц !шшде OTipiK жок екенше юм к е тл ? Жок, Тем 1рэлш1— TeMi- рэл1 еткен шындык емес, OTipiK, адал ецбек емес, алдау болды. К,олтыгынан суйеген eai де, ецбеп де емес, маяныц астына жат' сырынган сол 6ip момакан шокалдар екен. Кенет коз алдына кумньщ сансыз кеп шокалдары кеп тура калды. «Аягьщды байкап бас, суршесщ!» — Экет мыналарыцды!— деп ацырды эйелше.— «1ш, iiu- песен, жинаймын» деуге батылы жетпей, шай-куманды ет ni-. cipiM боска кайнаткан эйел шайдын, шама аралас саркындысы калган шыны аягыма карап мелит, ун аз-тун оз отырудан жалыкканды. Уш а турегелш, дастаркан, шыны, нан ол-пулын апыл-гупыл жинап алып тайып турды. Куйеушщ бетше жал- так-жултак карап кайта Kipai, самаурынды, сосын куман мен 6ip таба шокты экетть 20

Басцарма уйдщ 'шшде 9piAi-6epiAi журе бастады. Апрель болмай тастамайтын мацталы шалбарыныц сол жак балак- бауы шешшп к е тт т ь оны он, аягынын, екшеамен басып ту- рып, сол аягын iArepi, ciAKe аттады. Ызып Т1ккен цара шубе- рек бау Шнде иретшп к,алды, ©з балагынын, бауы емес, жш- жщш ке к,ара жылан жаткандай, к,айтып к е л т сол аягыныц улкен башайымен езш-езш тастады. Е м шыкшытыныц бул- шык eTTepi булк-булк етедь Онсыз да кара к°ЦЬ1р « y ai кош- кылданып тутеп жур. Терезеж ц алдына барып,'терезе жабын- дысын жулк,ып ашты Даладан тун коре алмады: кап-цара, уЦ1- рейш тур. Одан белмешн, к*К ортасына тоцтап, ана бурышка, мына бурышка, сонсоц еденге, тебеге карады. Улкен к ара кез- дершщ ак, eTTepi кызры лт. Сулы жанары шатынай жаркырай- ды. KipniriH K,afbin к,алса мвлд1р жас емес, Кызыл ушк,ын ыр- шитын ceKiAAi. Элдеммнщ тумсыгын бузатындай жудырыгын тас туйш апты. Бузганда, ммнщ тумсыгын бузады? Шокал- дардыц ба?.. Орта да парлап турган ондык шамныц nuT.eciH KOTepin кеп ж 1берди шэлмеп шырт сынып кеттк лезде тутш, куйе шалган турба уйдщ iiuin кара келецкелеп бара жатты. Те* Mipaai шамды 6ip ypin свнд1рд! де келео бвлмеге ендь Б у жак* тары шам TinTi елеуЫреп жанады. ГПлтесш сенбейтшдей гып Кана калдырып, терезежц алдына цойыпты. К,атар турган eui TeMip тесектщ б1ршде эйел1 жатыр. Ke3 i жумулы. Тем-ацац шамныц niATeciH сэл KOTepin едк эйелдщ жабулы KipniKTepi цыбыр-цыбыр erri, квзшЩ алды 6ip-eKi рет тартып-тартып Койды. «Ояу жатырсыц-ау, шайтан» деп ойлады екшнп те- сектщ шетшде шешшш отырып. Баскарма кайда цоярра б1лме- ген басын жастыцца к°йды. Б 1рац квз iareH жоц. Cipecin тускен цалыц цардыц бас-аягы 6ip жуманыц iiuiH- де берекес1 ушты. Кубыладан ескен жып-жылы вкпек жел, ау­ ру шсшщ тамырындай, лып-лып етедй А сты саз, жусанды, буйыррынды жерлерде ойдым-ойдым как бар. К,ургац тузды сорлар айдын квлге айналыпты. К,ар тозган ки!здей алаша- бырланып, терк цабацтарда FaHa жатыр. K,bipFa шытып К¥- былага карасац цыс та, аркага царасац жаз. К ун шуакта бетш Кум снпаган KypTiKTi тустардан бу квтермедь К,арын жауган кезде-ак, жел айдап экеткен шагылдардыц басында демби- дембЦ кум шубарады. Аслан квгаштап жуган кулэцкордей, кеплд1р, таза. Э р жершде бутага шнген тубтг цусап 6ip-6ip уыс ак булт желб1рейд1. Бшктеп, асцацтап кетштП 21

..Д уантай к,арттыц к,ырк,ы осындай кундерге, марттыц ор. та шенше тура келдь Жер аягы ашылып, журт арк,асы кейген кез-да, квл^ккс журе алатын алыс-жацын агайыннан келмсген( кемде-кем. Мына шет1 Дыцгызыл, К,ошалак,, мына uieTi Кек- татыр, К,арагайлыдан жеткен адамдар 6ip тебе. Есжтщ алды, ауланын; iiui абыр-сабыр. Шеген к°раныц кез-келген жер1не цага салган тем1р, агаш цазьи^тарда турл1 туст! керпе-кепипп бар келжтер. Ет-шолан мен к,ыстаудын, арасындагы азгантай ашыеда жет1 канат улкен кшз уй TiriainTi. К,ыстай буктеуде жатк,ан узж , туырлык,тардын, цыртысы жазылмаганына Кара­ ганда, уй бупн гана тнчлсе керек. 1рге-аяк,тын, етепн айнала шеппен бастырып тастапты. Ем-уш жерден жер-ошац каэып> Казан асыпты. Есж алдында тутшдер! буркырап турган зор- зор eKi самаурынныц жанында жет1-сепз эйел. Жаулыктары Корагаштай-корагаштай уш. кем тр 6ipiH-6ipi «кыз-ау», «ше- шей-ау», «келш-ау» деп к°йьга, куншыгыс жактагы ак тжен шокалды айналып барады. К,арсы беттеп кабак,тын, устшде ал* ты-жет! шал тур. Бэр! ортасындагы ак сакалды, сем!3 сэры картка ентелейдь А н а у не айтса да жарыса, жамыраса к,остаП- ды. Э р кайсысы езнмц сез угатынын керсетуге тырысады. Са. ры карт сезш imiHfleri 6ipeyfliH, атын этап, соган арнап айтса, калгандары жудеп, к°ЦЬ1Лта1^сьш к,алады. Эж!мгерейдЦ до сонша табындыратындай тосын айтып турганы шамалы.,,- «Биыл к ыс к,атты болды»... «кектем ерте шыгып келедЬ сы. Кылды жай сездер. Соган аналар осындай «пшрд!» ездер! айта алмайтын сынды шулгысады кеп. Сакалдар тым жец!л- тек, арзан шошацдайды. Жуздершде шын ыкыласымен кайы- са, кауырт ойланып калган кешп бар. Анда-санда, жандадай 6ipey Эж1мгерейге елжтеп ауыр бурылып, алые каРайды. Ана- ньщ юшкене мацгаздыгына екшип 6ipey томен каРап мырс eTin куледь- Жандадай каРт. домбыраньщ катты буралган ше- ri к¥сап> тыцк-тыЦЦ жетеледь Иепнщ эр жершдеп сакалый титтей-титтей саусактарымен, шатысып к алатынДай-аК сала* лап кояды. Онсыз да басы 6ipiKnefi турган сирек тук одан сд-* йын сирей туседк Соны керш эрюмшн, оз сакалы ecim TycTj. Сакал-Сатым, буындарыныц, ycTi кыртыс-кыртыс, арбиган к°* лын иегше кемш кеп ж!бердь Т а гы 6ip карт доцгелек бурыл сакалын кышыр-кышыр етмзш укалай к°йды. — С зд е р ге шайга журеш деп жатыр!— Экелген хабары ушш 6ipey устап алып сабайтындай-ак шешесшщ бешпет!н ки- ген калакай, ак куба бала уйге карай безе женелдь Эл1 талай сакал сипалмай калса да, мына xa6apFa кулзк, аспауга болма- ды. Элденеш айтып куцк-куцк кулш, карттар кабактан туетк Алгашында' жай, ыргалып к°згалганымен, уйге жакындаган сайын жур!стер1 жеделдей бердк К,азан басында журген топ 22

эйелдщ !ш!нен 6ip жас келшшек шалдарга карай ем-уш атта- ды да, оц TiaeciH бугга сэлем erri. «Квп жаса, шырагым!» дед1 жацагы жаццадай карт. Келшшек жымьщ етш: «Ака, ci3- ге емес, ана к'кйге, этекеме...» дед», байкамай етш бара жаткан Эж|мгерейд1 иепмен нускап. 0ж1мгерей келшшекке бурылып: «Квп жаса, шырак, келш, аКгармай жатырмын, аман ба1?» — дедь К,алгандары: «Квп жаса, бала-шагацньщ иплнчн квр», «алыстагы азаматыц аман-есен келсш»,— д е с т каУКылДасып Калды. Кец!рдек-кек1рдек узын ак орамалды иыгынан асыра салган, колында шойын кара куманы бар Едмхан улкендерге карсы журдь ffiiriT суды эуел! ©мцмгерейдщ к°лына куйгалы умсынып сд1, 0жекек: «Жок, ayexi молдекеце куй, молдеке- Че»,— дед1. А нау тамагын кенеп, кэд1мг1дей коразданады. Молда быртиган сем!з колдарын тез-тез жуды да, шала-шар- пы cypTin кшз уйге карай журдь EciK алдында журген эйел- дер: «О здср анда, кыстауга барасыздар»,— дедь К,арттар Кыстауга KipAi, эйелдер квшшлж болрандыктан, кеч, xnia уйге шубырды. Дастаркан басына жайгаскасын молда куран ок,ы- ды. Куранньщ узак дыбысты сездерш молдекеч 6ipim4 устше 6ipiн MiHrecTipe, дыбырлатып ала кайкайды. 0 ншешнде шай nicipiMre созылатын макамды шолтач endsin тауысып таста- ды. «ИллэЬи, эмин!» Молда колын жайды. А у ы з бгткен жы- быр-жыбыр, Ky6ip-Ky6ip. К вз б1ткен алдарындагы жал-жал боп ушлш жаткан бауырсак пен шелпек нанда. «Иманды бол- сын жарыктырым». К,олдар беттерд1 сипап жатыр. Молдекеч бастап ортага таман жаткан кенпшп шскен шелпект! суйреп алып ортасынан как айыруы муч екен, дастаркан ycTi жыпыр- жыпыр кол боп KeTTi. 0 р туста агарацдап кант шакпактары кершедь Кайкачдап толып, TeriAin келген шыны аяктар босап, сычгырлап кайтады... Ш айдыч дастарканына ет келдк К,айкы ернеу шучгыл eni табакка салынган сиыр е й жарыса койыл- ды. «ИэЬ, рабб1м, бергетче шумр!» Молдекен сакалын сипа* ды. 0 р табакка ею-еюден. тураушы отырды. Кайрала-кайрала эбден ж1ч1шкерш калган орак-пышактар жалач-жулач етедь 0 Р табактыч жанында 6ip-6ip аяк сэры ала туздык- Ылжа боп п1скен жас малдыч cyfieri сыпырылып-сыпырылып капты. Осы каз1р аш болмаса да, аш квз боп уйренген журт 6ip-6ipi- нс: «Пэленшеке, жакын отырычыз!» — деп к°йып e3i итшш, табакка таяй бередь «Бул ет туралып болу керек, сонсоч тагы да куран окылып, дуга кайтарылады... ал, алычыздарды ecTi- генше кай заман!» Жачкадай карт кечишз, куцпрт отыр. Е т тураушылардыч демдер1 ыс-ыс, шу-шу. Ыстык erri устап к«- лады да: «yh, уЬ»,— деп саусактарын урлейд!. Bipeyi КЫЧК ст- се мынау eKi табак ернеулер! кайкачдап шыга-шыга женеле- TiH сын-ды, калган ж урт жымып капты. Анда-санда сылк*

сылк, е т т элдеюмнщ жутынганы естЦедь Эрюмн'щ алдына цойылган жамбастыц сыныгы, ж Ы ктщ басы сык,ылды уста- гаи суйектерд1 алуга к,уран оцылмай тагы болмайды. Шске Куйк,асынап журтк,а 6ip-6ip жапырак, жулып y.\\ecTipin, молде- ксц де жумысын бтр ген -д ь Е т турап отыргандар вцшец боз- бала жнтттер-тж. Жаск,а сынай карайтын к,арттык,тын, к.ашан- гы эдетшше: «Осы кунп жастар тым сылбыр гой»,— дед| 6i- pcyi. 1штей к,остап отырса да, ешюм ештеце айтк,ан жоц. Тек жандадай карт к,ана тыцк-тыцц жетелш к,ойды. Дуниеде кут- кеннен жаман не бар дейаз. Куте-куте шыдамы шнк,ылдап OTbrpFan молдекец есжтен К,азира кемшрдщ Kipyi-ак, муц, ку- ранды сарнатып ала женелдь Шайдагыдай емес, асык,пай наш- тап, нацыштап окыды. Бу жалганды тугел умытып, сонау 6ip б е л п аз злемнщ жогын ж оцтап,.кутн куйттеп, узак, цирагатг тап барып эрец токтады. К,уантай к,артк,а кушак-кушак иман т 1леп, беттерж сипасты. К,азира кемшр руксат айтып, дэм ау- ыз тид\\ де, шыгып Kerri. Е т жеу науканы «бкмида, тие бер- сшмен» басталды. T yp ai туст!, жуанды-жщ1шке \\i цолдар та­ бак, пен ауыздыц арасына дамылсыз цатынайды. Эп-сэтте ту- талапайдан босаган кос табак кайкац-кайкац ет1п шыга-шыга келкть Ш убар аяктармен шубырып KipreH сорпа да сорапта- лып б т п жатгы. Ж урт эбден бушрлеп, шепжп-шегшш оты- рысты. Босагадагы казыктан жуген, айыл, камшы еыкылды кайыстан жасалган мулжтер таратылып, кол суртуге 6epUfli. Отыргандар колын, аузын, тнгп, муртына шей1н жугенге сурт- ть К,анша жуген, канша айылды былгаса да колыньщ майы таусылмаган молда iprere карай аягын созып Ж1берт, мэ- сш майлады. Bipey: «Молдеке, тесект! булд1рес1з гой»,— дсп ед1, анау: «КупГр болмац!»— деп куцк erri. Тагы да куран окылып барып ас кайырылды. К,ол жуылды. «Ойдагы шаруа ед|, бу да 6iTTi» дегендей, журт томпиысып-томпиысып отыр. Элдемм сез бастады: — К,ыр ел1 ток кой. Токпыз гой. Аралдагылар атшоццай жеп аткан кер1нед1. — Алла-ай, сактай гер! — Текнрэл! баскарма К,ошалактыц 6yKiA шокалын елше- tin, хаттатып жатыр дейди— Манагы жацкадай карт тык-тык кулдь Т о к журт тосын эцпмеге елец ете цалды: — Оны кайтед1? — А , кУДай, алсац жешце ал! — Шокалда не акысы бар? — Пшсннплердщ OTipiriH шыгарам депть — Сонда шокал влшете ме? — Астапыралла, кудайдан безген гой ол! — Сейсенбай, сен муны кайдан ест!д1ц, шын ба e3i? 24

— БилэЬи. эжеке. Кеше Сагынай айтты. — Сагынай айтса шын болды. Bipre журген адам гои,— ■ дед1 6ipey. Мына хабарга ж урт тацырк,ай к,арасты. Кошалак,- тыц к,ай шокалын влшеп тауысады? Пшенпплердщ exipiri не ©Tipix? Онын, шок,алга к,андай катысы бар? Осы сык,ылды тац калган сурак,тар тус-тус жактан естш п жатты. «Шок,ал вл- шейд1» дейд1? — Эй, алла сак,тасын!— деп кулд! 6ipey. TeMipsAiHin мшез-кулкына бурын да тусшш жарымайтын журт мынасына тшт! кайран. Онын, огаш, содыр цимылы кепке аян-ды. Ылги баттитып, ветке басып журедь Kicinin кен'лше карау, алдап-сулау жок,. K im туралы не ойласа соны айтады. |Кезш бак,ырайтып койып: «Сен жалцаусыц», «сен eTipiK- цйсщ», «сен арамсьщ» дегенде 6eTi булк етпейдй E ki ж ыл бу­ рын, алгаш басцарма болган кезшде талай адамды туц1лтш ал- ды. «Пэленшеке», «тугеншеке» сык,ылды кешшкке дагдылан- . ган кеп к,уйрык, жалацаш так,тайга отыргандай болды. «Кара nepi» атандырган да сондай к,ылык,тары-тын. Осында отырган царттардын, да б1разы екпелн КвЦ1л тукш- I ршде бугып жатк,ан сол юшкене оттарга мына хабар май к,уй- ып ж|бердй Bip-exeyi Kepiне кезге баск,арманы ак,тагансыды. | Bip-eKeyi шынын айтты. УйдЩ imi eKi удай болып кэд1мпдей !к1ржщдесш, к,ырк,ылдасып алды да, сол кызумен далага шык,- ты. К ун ецкетн барады. А у а манагыдай емес, салк,ын, сыз I тартыпты. Келецкеде калган к,ар суркай, ызгарлы. ■ Мэруэ 6ip шылапшын суйект! анадай жерге апарып теге салды. Ак, TiKen шок,алды, ет-шоланды айнала Т1мккш журген [ 6ip топ ит тура умтылды. , К°нак,тар тарай бастады. Ылги келж тиер бастары к,айк,ай- ; ып-к,айк,айып жан-жак,к,а кетш барады. Журттын, соцын ала шыккан Эж!мгерей кара шгеннщ борбайын оран 6ip тар- тып, булмлдей женелдк Туй е желгенде денел1 карттыц ек! шынтагы екпесш согады. Узацкырап барып артына кайрыл- ды: «Корашыл, кэ!» Манагы терт кез кара тебеттен аулагы- ракта 6ip ж ш ктщ басыи кайзап жаткан кызыл ит тура шап- ты. Арсалац-арсалац eTin, туйел! KiciHi куып жеткешне сонша мэз. Туйешн, о жагына 6ip, бу жагына 6ip шыгып, осы мен б1рдецеш булд1рш к°йган жокпын ба дегендей, иесЫ ц бетше жалтак-жалтак карайды. Калмаганын, келгенш б1лд1ру ymiH Кьш,сылап дыбыс бсрд'1. H eci жск1р1п тастады: — Кет, жогал!— Корашыл туйенщ алдындагы жолга ту- cin, шауып ала жогалды. Эж1мгерей: «Осы ж урт не боп кет- кен еэ1?1 ЭцНме етет1ндер! б1реудщ шкен асы, киген кжмй— деп ойлады туйесш камшылай Tycin,— 6ip жерде свз бола Калса, imiiifle «ак бауырсак» журедь Тем 1рэлшщ аты аталса, 25

«ак бауырсак» та аталады. Сонда, 6ip елд! баск,арып отырган адам бауырсак та жемесш бе? Баягыда болыстар елден жыл- ^ыны ужрлеп, койды цоралап алатын, бупнгшщ эмм1 6ip тур-] лк 1\\ызы1\\. Кейде ез мальщды езще сойгызбайды Кеше сол баскарма уйге келдк «К ерке1 келд'|м» дейдк Жартылай аш ел-, ден не жарып жур дейс!н,! Мал сойып крнак, етпек болды. Кы­ зыл iceKTi соймак-ты. Ж|6ш, пышагын алып далага шыккан, баскарма ере шыкты. «Олай болса мен кетем!». Бар айткан се- ; *i- Шынымен кететшш сезгесш, амал жок,, кур шаймен аттан- дырды. Сонша карапайым жан. К,умаршыктыц нанын елгенше жедь ©si бул керген эюмдердщ 6ipine усамайды. Айтпакшы, nepi деп неге атайды? Ilepi сондай бола ма! Сап-салмакты, акыл-eci бутш сиякты. Пер1 Kicire ел баскартып ауданды nepi Кагып па?!.. TinTi, ТелПрэлшщ к°ралап жесе де — ез малы емес пе? Эй, осы журт-ай!» Баскарып отырган адамнын, не ic- Tece-epni тусшетш Э ж 1мгерей, елдщ сезш шектен тыс куйты- лык, усактык санайды. «Ал, шокал елшеткешнде не бар? ГИ- шенш1лерд1ц uienTi шокалдын, устше уйетшдер! oTipiK пе?. Олар кашаниан сейтедь Bipaic,, неге екеш белгнпз, бу колхоз- дыц TeMipoAire деш нп басшылары соны сезш, Kepin журсе де елемеген болатын-ды. Мыканыц ейтуге к к Ы п котермеген шы- тар? Эйтеу1р епржке карсы адам-ак жакпайды». Коз алдына шалдардыц жацагы кер1лдескен Typi келдь Б1рде-б!р!н1н, Tici cay емес екен. Сацалдары шошацдап свйлегенде курек Tici жоц ауыздардыц Т1лдер! цылт-кылт етедь Эцпмеге араласпаган Сакал-Сатым мен e3i гана. Сатым анда-санда муньщ жузше карап койып yHci3, пазарын томен салып отырды. Бул вз ойы- мен вз1 болды. Э лп Сисенбай карт бэршен коп сейледк Баскарманын, атты ж Hi ауыстырып мшетжш, онымсн к°ймай шапкылап катты журетшш, уйшде ак бауЫрсак жейтшш, ка- тыныныц, квйлеп дэшм таза, аппак болатынын, акырында, жынды боп шокал санатып жатканын кайта-кайта айтты. Сол ymiH TicTepi сойдандасып 6ipas таласты. 1шшде TaMipoAiHi жактайтындары аз боп шыкты. Жактагандары, Kopine, OTipiK • жактайды: к аРсы жактыц сезше жауап таба алмаган болып OTipiK дагдарады, OTipiK жен^ледь Е м ортада TeMipaAi жаман Kici деген niKip туады. Ko6ine Keperi де сол сеюлдк Bapi 61- Tin, сонын, жаман Kici болуы гана калган сынды. MiHiH айт- кандар мэз боп, куанып айтады. Не деген усак куаныш десец- mi!..— деп ойлады. К,арттыц коз алдында олардын, жьшырац- дап ет жегендер1 тур. Иэ, шамалы журтсьщ-ау, агайын!.. Сонсон, 6opi далага шыкты. Ауыздарында баягы шокал. Эб- ден шыдамы бггкен бул: «Кез келген тышкан ш каэып, жылан 1 Науырыздыц 6ipi куш (14 март) к,ум ел! кол алысып, кер1седи 26

жумыртцалап атцан даланыц шоцалын басцармадан к,ызгана- сыцдар ма, елшей 6epciH, тастацдар оны!» — деп тыя цайыр- ды. Ж урт алгашцысын эз1л екен деп, тус-тустан ауыздарын ыржитып кулуге дайындалып цалган, соцгысын ecTin, жэне царттыц KefiicTi жузш Kepin жым болды... К,уантай^ марцум- ныц цырцын беруге жиналган ауыл ацсацалдары, се й т т , эзер тараган-ды.. — Сейаметтен хат келдП— Алдынан ж у п р т шыццан швтке шаш цара баланыц eni танауы делдшп KeTinTi. Юшкене, агы аз цара квздер1 кул!м-кул1м етедь Элде цашан келген К,о- рашыл 6iTey цораныц устж деп me6i оязданып цалган жердей царгып Tycin, иесше цуйрыгын 6ip-eni рет булгап жагынды да, цара баланыц цольпг жалап-жалап алып, цайтадан орнына жатты. Эжекец туйесш uierepin байлады; устж деп кшз, кер- neciH цушацтап уйге беттедк — Сенс!меттен хат келдИ Отца нан кемш отырган кемтрж ж , алгаш айтцан ce3i осы. Баягыда «ац патша» тацтан TycinTi дегенд1 де осы кемтршЩ аузынан еспген. Бул уй ушж С ей ам егп ц хаты одан кем жа- цалыц болмаган Tapi3Ai. К,арт сыртцы кшмдерш шсшш, жас- тыц-агашына цисайды. Бала жуирш барып терезенщ алдынан уш бурыштап буктелген хатты экелш керсегп. — Ед1лханды шацыршы!— А н а жацтан кем тр келш ша- лыныц теменп жагына т1зе буктк — Батана ацсац пошта 6epin едй Сей?1метпц хаты дейдь Оцышы, царагым, не дед! екен. Бэлшм, Садыцжанды кврген болар!— деп ентеледь Едь\\хан хатты ашып царады. Эрштер 6ipiHeH-6ipi урюп, сездщ басын эрец 6ipiKTipinTi. Bip apni ул- кен, 6ip apni Kiini, yrip, нукте дегендерд! Сейсацац артыц бай- лыц сЭнаса керек, еш жерге цоймапты. ©зж сиямен жазыпты Э р жерге цустырып, шашыратып былагайлап-ац баццан. Кей- 6ip apinTepi — эрттен repi жыцгылдыц бутагына Ke6ipeK усайды. Дэ.мрек айтцанда, 03i оцымысты, ез1 шектен тыс цайырымды 6ip царга eKi аягын сияга кезек-кезек малып алып, ац цагаздыц успмен талтацдап, эрлнберл! журген сыцылды. Х ат екеу efli. Bipi Эж1мгерейге, 6ipi М эруэга арналыпты. Ед1лхан дауыстап оцыганда муд1рмеу yuiiH, ayeAi iiuincii оцы- ды. Муныц муд1ргешн манадан 6epi тынып кутш цалган кем- nip басцага жорыды: — К,арагым-ау, негып отырсыц... жаманат бар ма? — деп урейлендк — Жо-оц, шеше, жазуы TyciHiKci3 екен! Дуниеде Е д 1лхан тусжбейтж жазу бар деп ойламайтын KeMnip, 6api6ip сенген жоц. Б|рац, амалсыз шыдауга KipinTap болды. Ед!лхан, KeMnip-шал ынтыццан сайын, Kiflipe туседь 27

Х атты олай-булай аударып, кей тустарында жымыц-жммыц куледк А я к астынан ацкау тауып, жок, жерден жумбак жасап алганмна ракаттанып отыр. Bip мезплде барып к,опан,дай коз-' галып, тамагын кенеди А на eKeyi тынысы 6iTin калгандай, к,и- мылеыз. Кемшр-шалга кезек-кезек к,арап ап, Едихан хатты оки женелдп «Алтыннан айдакты, койгасыннан салмакты, алыстапи А ш ак шошагыныц цубыла бауйыида тейектей бо- лып отиран б1здщ цуйметсч нагашымыз, аман-сау ж уйаз бе>. Коя-копсыцыз аман ба? Bi3 де аманбыз. К,удайдыц шашцан изыгын т е й т жеп жуйинз. Мунда мешц аптайтет1м жогайы. Каманди, ойыс демесец1з, тэуи адам. Би куш окоп к,азып жати ед1м, жаныма келш: «К,айоши к,азак,, капайт умейш»,— деп айкамиан какты. КвцЫ м кетешлш к,алды. Жнен айгига Mi­ nin. Ашак,тын, басына шык,к,андай болдым»... 1 — А лда, карагым-ай, кайтсш ендк— деп курсжд! кемп'|р. «Алые жейд'щ дэм1 тайтып келгесш, жейде абиойлы болтан айтыц кой, нагашеке-ау, жаман жиешн^здж абиойы айтып туй. Жакында сай-сайы алтын ойденмен нагиятталдым. Елге ' Tiii байсам ойынга туйып, шешем екеу!ц1зд'1он, к,анатыма алан- ] мын деп отимын». К ар т кулш жнбердт Ляп кулд'|. — Несше кулесщ? Ниет1 адал, 6iare деген,— дед! кемшр. К «...Команд» жакында 6i3 жецем!з дейдн Кеипкпей Бейлинге баятын кешнем1з. Бейлин пашестейдщ Мэскбасы екен»... Ая- гына: алыстагы айыстай азаматыцыз Айыстанов Сейймет» деп кол К.ОЙЫПТЫ. Эжекец ойланып отырып-отырып, ЕдЦхан- га карап: — Сен хатты дурыс окыдыц ба? — деп сурады. — Дурыс оцыдым, ата, кайтед1? — Эншешн. Сен хатын эдеш Сейам ет болып сакауланып окыды-ау деп ед1м. — Ж ок Жазылганы солай, Кайта мен тыные белпеш... -— «Р» тацбасын кагазга да сала алмаганы ма? Т Ы гана емес, басы, колы да сакау болды гой? — Кайдан бЦешн, солай шыгар,— дед! Е д 1лхан. 0 з улы- нан 6ip хабар бола ма деп дэмеленген кемшр ортайып, жудеп Калды Картына: — Журттын, сакаулыгында нсц бар? Сакалыцмен уялмай- сын,!— деп 6ip THicTi де, аксацдай басып ана жакк.а кетть — Мэруэга жазганын окнын ба, ата? — Кой, оцыма. Ертен, взше апарып окып бер. Куанып калсын байгус, кутш жур гой!— дед1 Э ж 1мгерей, жастыгына жантая берш.

— Шуйпшп, жецеше! Квтерем койларды к,ораныц кун жагына к,алк,итып-к,алк,и- тып шыгарып, алдарына даладан жулып экелген жусан, бу- йыргын, соракныц улпасын мыскалдап салып журген exi эйел жалт карады. Eneyi де жумыстарын тастай 6epin, сауыр жущ тушртпек-тушртпек, баспак, кусаган торы двненнен Tycin жат- кан Ед1лханга к,арсы журдь Мэруэ К,арашаштан бурыи жеттъ — Шуйжин, жецеше! — Аман ба, канным. Айтсайшы ендь сушншщ болады — Шушшшге не бересщ? — Не берешн, 6ip сомдык «сарцулагым» бар, соны ал... — Тагы не бересщ? К,апел1мде аузына свз туспей, spi, баска берер пулы да жок екеш eciHe Tycin, абдырап калган келшшек: — Ш ай кайнатып берем,— деди — Одан баска? — деп кадалды анау. Жандарына келш, екеушщ бетше алма-кезек карап турган К,арашаш тап бсрд1: — Эй, бала, кыскарт кылжакты !Тап анацды... Суйтш жг- берсш демесец, айт шыныцды, не хабар? — Сейам ет акамнан хат келд1,— дед! Е д 1лхан жузш те- — Е, б1рден суйдемейсщ бе?! «Тагы не бересщ», «Одан баска не бересщ» деп оттаганша! «Одан баска» мынаны бере- д1 саган,— К,арашаш еш саусагыныц арасынан бармагынын, басын керсегп,— хатты окы жанын, барында, хакымак! — Едь\\хан колын бумл тула бойына бггкен жалгыз к«*лта- сына салып Ж1берш, хатты суырып алды. Сейаметте жок ты» ныс белплерд! орын орнына к°йып, асыкпай окып бердь Мэ­ руэ куйеушщ сакаулыгын елеген Kicire ренжш журетш. Соны ескерш, «р» эрнпн де косып окыды. Келшшек мэз боп куанып калды. Уйге xipin хатты xinii улыныц колына устатып жатып: «м1не, экецнщ жазган хаты, жыртпа»,— деп ecxepTTi. Экецнщ жазган хаты дегенд1 — экецнщ жазган штабы деген сыкылды е т т 6ip турл1 мактанышпен айтты. Сол кун! Мэруэ, гумырында 6ipiHnii рет, ез xyfieyi туралы квп ойлады. А ры к койларга уйден шелектеп су тасып 6epin журш те, от жагып отырып та, TinTi, кешк1 астыц устшде де ойлаганы xyfieyi болды. Ойлаган сайын Сейам еттщ ещ жы- лып, жакын тартады. Адамды кундж жердей ыза кылатын квп кылыктары, м1н-м!нездер! 6ipTe-6ipTe epin, жогалып бара- ды. Алпамсадай тулгасына ацгал-сакгал омырауы, арсы-гур- ci свз! жарасатын сиякты. Bip нэрсеш куш бурын ойлап алу —

онла болмайды, ол, Kepicinnie, ic-ren болып ойланады. К,¥Дык казу керек болса, кай жерден казу керек, су шыга ма, шыкса ащы бола ма, тущы бола ма — шаруаеы жок, курекп алады да кез-келген жерд1 буркыратып каза бастайды. О л тастаган топырак шашылып, бытырау дегенд1 б1лмейдк канша алыска лактырса да, тобын жазбай туседк Бул К¥мда Сейшметпц бойынан терец К¥Дык болтан емес. Сондай кУДыкты шай кай- наганша казып келе береди BipaK, шай imin кайта барса, кебше- кеп, кудык кулап жатады. ©йткеш кездеуш бимейди Мэруэ OFan КУДЫК кездетпейтш. Кездеулшке жеткенше каздыра- ды да, ар жагын e3i ктейдй Сейс1мет болса: «Ойыцкия, ойыц- кия, су енбей калады, маган бейшП» — деп жар басында дМр салады. М уныц пышырай ушкан топырагын керш шыдамы таусылады. Бул кездеген кудыкца, сез жоц, су аз енедь «А з енсе мейл1, куламайды гой эйтеу1р!» Мэруэшн, ойы осы, СейЫ- мет езшше туйедк «Аузын уйып аудайып тастамагасын ic бола ма!» К ySeyiniH, осындай сездер1 есше тускенде кулш ж1бередь Айтпакшы, асау уйреткеш калай ед1? Иэ, иэ-э. Тем1рэлш1н, жа- цадан басцарма болган кезй К ун тал туе, шыжып тур. Тем- акац eKeyi 6ip уflip жылкыны к°рага арен, камады, Ауланыц аласалау жерлержен жылкылар каргып-каргып шыгмп маза бермеди Муны атынан Tycipin, колына курык бердк к°ранын, ycTiHe койды. Ентелеп келе бергендерш жаскайды. А ул а ул- кен-дь У стш де эрлЬ-берл! жупрш eKneci eurri. Кездегендер! жирен айгыр. Алдында Теапрэлп «Осыны уйрету керек, кай- ратты жылкы, кыекы Минске жаксы»,— деп отырган. Жирен деиен айгыр. А са у бас жуген-курык тупл, кулын куншде ноц- та да кермеген. Тем-акан, канжыгасынан суга салып, шыгыр- шыктап ьлген кенд1р арканды шешш алды. ©здер1 аттыц ус- тшде жылкымен араласып жур. Ауы зда улкен агаш какпа бар-ды. Бугаи: «Туе, какпага бар»,— деп айкайлады. Жалма- жан какпага келш, айкыш-уйкыш кагылган жуан агаштардын, арасынан iuiKe сыгалап карап турды. Урйскен жануарлар аула 1шшде олай-булай шауып, кара су бопты. Bipi ккшесе — бэр! б|рдей шуркырайды. TeMipaAi арканын бугалыц жасап, атын Te6iHin кап жирен айгырга тап берди Жирен кораныц аласа­ лау тусынан мо'йнын созып карги бергенде, аркан к ь,л сагак- тан сарт ете тусть Айгы р шыцгырып барып шалкасынан к¥ла-< ды. Тем-акан, арканный, мына ушын тацымына шалып алыпты. Астындагы уйдей жалбыр торы ем арткы аягын 6yrin жЬ 6epin, ит к¥сап шоцкиып отыр. «Какпаны аш!» — дед1 Cefici- мет. Бул жандэрмен-кун, какпаны шалкайта 6epin ед!, булы- гып турган ылги жирен курец жылцы жел тиген ерт кусап, дурмрей суырылып шыкты. Жирен кырылдай шыцгырады. Тем-акан, атынан Tycin барып кулацтан алды. К,ылгынып елщ

кете ме деп ар е н д ы сэл босатуы-ак, мун, екен, асау ^аргып тур- ды. Эйткенмен басын экете алмады. Тенпрдей к,олдар к,улан­ тан басып, тумсыгымен жер шскетш, тук,ыртты да коиды Сейс1мет атынын, устшдеп ер-турманын агытып алды. <-осын айгырдын, аягын вреледь Тем1рэл1 (апырай, осы кю н щ к,аира- ты-ай!) ЭЛ1 устап тур. Айгырды екеулеп ерттеи бастады. А и - гыр к,алш-к,алш етедь Жабагыньщ жалынан баск,ан к,ыл терллк, жуца кшэ ток,ым, сонсоц ер салды. Ш ап аиылды тартып болып енд1 айнала бергенде, жирен, шьщгырып ж 1бердй А йы л уэш п кстш, тогасы бар ушы Сейам еттщ иепне тидй Алы стан тисе де иеп квкпецбек болып icin шыга келдй Тэм'фэлк «TiciH, амая болса ештен,е етпес» дейдй Тем-ак,ан,нын, атынан алып тарт- кан айыл асауды имитш, ею буктеп Ж1бердй Жиреннщ шьщгы- руы да жшлей бердй.. «Ол да 6ip дэурен екен-ау!» деп Kypci- нед1 Мэруэ. Дауысы шыгып кеткесш барып аузын басып, ба- лаларына карайды. Ек! бала тып-тыныш, тамак,тарын irnin отыр... Содан, басына жуген кипэдн Бэршен киыны ауыздыпян салу болды. А сау аузын ашпай к,асарып турып алды. Акы ры болмагасын, уртынан цамшыныц сабын тыгып. эзер аштырды Bapi дайын: Енд! мшу гана калды. Теапрэли «Шагылдын, ба­ сына алып шыгып, 6ipa3 батпактатып, шаршатып мш»,— дейди Сейс1мет сол арада, ауланын, ш шде-ак MiHrici келед’|. «К,ойк,а- тын Heci бай, бу да жылк,ы гой». TinTi болмагасын баск,арма «обальщ взще, ал, мш, бол тез!» — деп асьщтырды. Сейомет жиреннщ аягындагы вре-жшт! шешш алып бугаи к,арай лак,- тырып Ж1берд1 де, ерге к,аргып шык,ты. «Болдыц ба?» — дейд1 Тем-акац, анау «болдым» дейдь Тем1рэл1 айгырдын, цулагын Коя бердй А са у шьщгырып кеп калды. Шелектей боп Keyin кеткен танауыньщ iiui кып-кызыл. Тагы шьщгырды. BipaK ор- нынан козгалмады. Сейам ет камшымен сауырдан тартып ж 1- 6epin, 6ip-eKi рет Te6inin кердй А т вз куйрыгын вз1, косаяк- тап, Teyin-Teyin тастап, туйе кусап льщ швкт1 де оц жак 6yfiipi- не аунай кеттй Сейомет аягын суырып улпрмегенде омырып тастайтын едй «Аррам екен»,— дед1 Тем1рэл1. Сейомет «аййам екен»,— дедк К,амшылап тургызып, кайта мшдй Д о­ раны жанай турган жирен мойнын 1шше алып тосын м ецкт Кап efli, Сейомет ауланын, сыртына жыгылды. М эруэ калай болганын байкамай да калды: тек к°раньщ устшен кылт ет!п api асып тускен етжтщ табанын кез1 шалып: «Ойбай!»,— дедк Тем1рэл1 карк-карк куледй Жирен айгыр, элп албастыдан шы- нымен кутылдым ба дегендей ан,-тан, боп, айнала карап турып капты. «Ой, алла-ай десейшП» TeMipaai канша кулсе, бул сон- ша ыза болды. Жыгылса, адам кусап жыгылмай ма?! А ул а- \"ЫЦ шпндеп жер жетпегендей, сыртына кулаган Heci? Ертен, 31

онсыз да кун керсетпейтш ж урт к,айб1р жеткт!ред|? Жирен айгыр 6ip сек1рген екен, Сейамет ауланын, сыртына ушып ке- TinTi. Шын болтаны осы. А л, цулар цубылтып экеткенде... му­ ныц аты 6ip елге мазац болу деген $ез гой? Мэруэнщ намы- сын келт1рген сол-тын. Ауланын, сыртынан алцам-салцам боп CeficiMeT кершедь Адамга елжтеп жасалган царацшы кусач цолбырап, цораныц устше кетер!лдь Одан iuiKe туст1. Он, жац иыгыныц ушы, 6eTi, шекеа топырац-топырак,. К,ораныц Сей­ ам ет цулаган сыртцы тусы шшен аласа едй Жел уйтцып цум- ды yflipin экеп, ушп тастайтын. Бул соган 'тустти «К,улаганыц цум болмай, жердщ жарыгы болсын-дагы, буйтш ел^ргенше, б|ржола жоц ететж» деп кушнд1 Мэруэ. Тем1рэлк «Айттым гой саган!» — деди Мэруэга ол табалаган сияцты естждй Жирен айгыр С ейам етпц де намысына тиген сыцылды. «К,исыц к,ой, менде би айылмайтын цисыц бай гой!» дегенд1 эбден кутп, цорланып айтты. Олешп турган асауды арцанынан устап цац мацдайдан дойырмен кем'ш-квм1п алды. Тем-ацац: «басына соцпа-дап>1 жануардыц»,— деп ренин б1лд1рд1, жацагы узж айылды жалгап тартып, ерге отырды. Арцанныц ушын такы- мынан етк1зш устады да, Сейаметке: «Айда артынан!» — дед‘| Сейам ет жаяу артынан айдап, анау суйрелей жетектеп eneyi цак,падан шыгып кетт'|. «Эй, Kici Fofi Тем-ацац,— деп ойлады Мэруэ,— жирен айгырмен болган сол оциганы жан адамга Ti- анен шыгармады. К,айта кешшрек, 6ip жерде карта ойнап отырып Сейам етпц eai айтып цойыпты». Енд1 ацгарса, оныц жыгылмайды?! А са у тупл жуас аттан жыгылып, TinTi, сынып MepTirin те жатады. Сейам етпц Жирен айгыр сып-ды жынды- га тап-тацыр цораныц ш шде тэуекел eTin Mmyi, 6iAe-6iace ер- лж екен! Бул болса, жатып турып намыстанды, ыза болды. Е а л азаматтыц ер л т н е суйсшудщ орнына, ашу шацырды, Борланды. Эрине, ацылды адамдар ондайга, TeMipaAire уцсап царцылдап турып 6ip кулед! де, артынан умыта салады. ©3i сыцылды ацылсыздар оны дардай уак,ига керш ж у р и т . Мэ- руэ езш iuiTefi кшэлай бастады. Еркекиц цудыцты цай жер- ден цалай цазганында, судыц ащы-тущысында, ацырында, оныц ауланын, цай жагына цулаганында муныц шаруасы цан- ша болды?! Босца топырац цазса 03i цазады, аттан цуласа 83i цулайды, шаршайтын да соиыц 03i, эйелд!ц, Мэруэнщ Heci Kerri? Намыс ше? Намыс та сон'ык!. Рас, Сейам ет мал, дуние жиып кектеткен жоц. Бул эйел болгалы бггкеш жалгыз лацты ешкй Оны да элдецайдан цацгып келген 6ipeyre картага са- лып, утцызып ж 1бердн Согыс басталган жылы ед1 ол. Сол yuiiH Сейам ет цасца цанша сез есидП Муныц айтпаганы цал- ды ма. Ата-тегшен келе жатцан нашарлыгы, уй-imin, бала-ша- ганы колхоз жылцысыныц квк сунне царатып отыргандыгы, 32

шаруа ойламайтын мэтек-пп, журттын, бэршщ 6ip соны тэлкек, келемеж кылатынДыгы, жасык,, кансыздыгы, TinTi тЫ ш ц са- каулыгы^а шешн терген жок па? Сонша не атасыньщ к,уны калып ед1 муныц? Сейшметке ондай свздер мык,тап бататын. Соны сезген сайын жаны Kipin, сук саусагын шошайтып, бейне шок,ып тастайтындай, кезше тонедй Сен... сен... сен деп алып, артынан пэленсщ, шуленсщ, анаусыц, мынаусыц, дегендерд1 Т1зед1 кеп. Сонда о байгус атып турып, жирен айгырды жос- тыртк,андай, муны да жостыртса гой. Жо-ок,, ол ундемейдк ба- Кыр басын томен салып отыра береди «Таки болмаса, «мен кайтешн, кудай цуямай жуй гой»,— деп киналады. Мэруэшн, коз алдына Сейшметтщ ек1-ак, к,ыртысы бар ап-аласа мацдайы, жирен айгырдын, жагындай узын, сопак, жагы, жогаргы ушы Te6eciHiH, децгешне жак,ындап туратын алацандай-алак,андай eni кулагы, суйепне влшенбей артык, пшнлген бет-Tepici, есше- генде апандай боп кететш улкен аузы, тагы да сол жирен айгырдын, т\\сшдей ipi-ipi саргыш Ticrepi елестеп кеттг Муры- ны Ашак шошагы кусап жарланып, ылги да квлецке жагы ке- ricTeHin туратын. Шагындау атк,а мшсе eni Tieeci буктетЫп барып, аттыц мойнына согып отырады. Мойын демекнн, мойын Сейшметте де бар. Есше Tycipin Kopin еди жауырыны- на дешн жун (шаш емес) ecin кеткен к,ырдай, етшз желкеа елестедк%1ун,к,ырына 6ip тостак,ан су сигандай. Ецм ш теу 6 iT- кен кеудесш, жЫкт!, тарамыс, мык,ты к,олдарын жогарыдагы тур-бейнелерге к,осып есептегенде, келшшек, куйеу!м аскан су­ ду адам дей алмайды. Бул ой кецймн онша канагаттандыр- маган соц: «Батырга б1ткен тулга гой» деп жубатты езш... Сол кеткеннен Сейшмет ертецше кешке eip-ак, оралды. Жирен айгырды шагылдын, басына эрлкберл! шаптырып терлетш ап, •^айта MiHinTi. О д куш жирен 6 ipa3 тулап-тулап алады да, ар­ тынан сылт шабысца салады. BipaK, басы буруга квнбейди Eni eeyi к,ызыл ала кан. Жетектеген жакка журуд1 эрец уйретеди К,ас карайган шацта, ездер! де, аттары да эбден болдырып, Тем1рэлшщ ушне кулайды. Сонда тац асыра суытып, ертен.1- не мшсе, кешепден бетер тулайды. К,уатты иешмен тацертен,- нен кешке дешн алыскан адуын жирен кара-курен, боп келди Токымныц етепнен айнала-ак кебж. Eni 6 yfiipi солк-солк ете- Д‘'„Сейс1метт1Н, шакырымдай жердеп квранага бурганына кон- бей, жирен айгыр кыстауга, корага тартты. Агаш какпанын, алдына кеп токтады да, ышкына ккшеп ж 1бердь Кеше осы ко­ рага камалганы гана есшде калган жануар, шамасы, ушрш ia- десе керек. Мэруэ келт шылбырынан алды. Квранага карай жетектеп еди журе берди А т казыкка экелт, СейЫмет 6 ip к,о- лымен кулагынан басып турып тусть К,олы тусед| деп. к°л- даулыктан кыл тусаумен буып тусап, басын бос салды. Квра- 2-1050 33

нанын, eciriHe жакындаганда Сейам ет: «Шайшадым» деп ке- лш шептн, мык,ынынан к,ысып-к,ысып к,ойды. К,олы к,андай цатты! М эруэ, Kyfieyi дал к,аз1р к,ысып ж 1бергендей, мык,ынын устай алды. Селк етш балаларына к,арады: 6 ipeyi анадай жер- ге тоцкайып жатып уйык,тап к,апты, 6ipeyi касында квЗ! т л - Kipin цалрып отыр. Ym a турегеп твсек салды, ана екеуш жат- цьиып, жапты. Аяк-табагы н cypTin, жинаган боп тагы 6ipa3 куйбецдеп отырды да, жастыгына к,исайды. Сейам ет жайлы ой ешетш болмады. О л e3 i к,удык, казу мен асау уйретуге ба- тыл болганмен, жаннын, коркагы-тын. К,умда квп кездесетш жылан, б у т , бузаубас сык,ылды залалды мак,улык,тардын, бэ- р!нен к,орк,атын. Ен, к,атты к,орк,атыны: кэд1мп зауза к,он,ыз бен шайтан. З ауз а цоцыздыц ыжылдап ушып жургешн естше орнында дурыс отыра алмайды. «Мэйуэ, туй, к,оцыз жуй, ус­ та, к,уйт» деп айдалада ушып журген к,он,ызды кугызып, адам- ныц берекесш кашырады. А л , шайтан десе шыбыны шыркы- райды. О л ymiH моланыц басында «жанган от», к,арацгыда мич аулаган мысык,, улыган ит eip-ак, атпен: шайтан деп аталады. Ш айтан болмаса тунде ат неден уркед1, адам неге адасады?: Bipey: «Шайтан жок,, ондай болмайды» десе, к,атты куанады. BipaK,, айнала 6epin: «Эй, бэшби бай-ау, бай-ау» деп басын шайк,ап отырады. Сонсон, езшщ шайтанмен к,алай кеэдескешн эцпмелеп кетед1. Угымында шайтанда белгЫ тур -^ с, тулга болмайды: ол 6api де бола алады, шынында 6ipi де емес. «Би тун1 пэлен жактан келе жати ед1м, атымды биеу шлт буйып, жолдан шыгайып ж1бейд!, эйтеуи, ата-бабаныц айуагына си- ынып, к,уян ок,ып, THi жегпм-ау»,— дегенде бет1 булк етпейдк К,уран демекип, Сейшметтщ кУраннан бм етЫ : «Ehi дина сия- тол, Мустахима сиятол лэзинэ энгамтагалайЬум гайиол маг- зом бигалайЬум иоззалин» гана. Осылай, «р»-ыныц орнына «и» к,ойып айтк,анда, онсыз да TyciHiKci3 араб сездерпнц «кай жерде вскен агаш» ексшн адам баласы тусшбейдк Асылы, туч сшбейтш нэрсесше Kici табынгыш келетш сьщылды, уйткеш, CeficiMeT «кудай», «шайтан», эруак,», «к,уран» аталатын терт угымныц, TepTeyin б|рдей царайды: тертеуше де сенед1, тер- теуш де укпайды. «Шайтан» мен «эруактан» к,оры^анда га­ на «кудай» мен «кураннан» медет сурайды. Былайгы уак,ытта ecine де алмайды. Тагы 6 ip к,асиет1: тесекке жатк,анда, тунде сыртк,а шыкканда, ас шкенде аузынан «61сс!м1ллэсш» таста- майды. А л , кейде к,<фны ашып келген сэттерде оны да умы­ тым кетедь М эруэ куйеушщ тагы да толып жатцан «ерекше- лштерш» eciHe алды. Айтпакшы, уйкысы катты болатын. Туйе бакыртсац да оянбайтын каска, кулагына «шайтан» деп сы- бырласац, каргып турып: «Ah, кайда, кане?» — деп уренлен!п, кепке дешн eciH жия алмай к°ятын. «Енд! не жаны жур 34

екен? «Шайтанды» к,ойшы, элг! согысып жургендер! адам да, хайуан да емес, 6ip цубыжыцтар деседй Н е жаны жур екен сорлыныц?» М эруэ осылай ойлады. К,олына элдекалай тускен облыстык, « С о ц и а л и ст цурылыс» газётшен 6 ip супрет керге- Hi бар. Пэшес сондай болса... аллам бессацтасын! Бул жолм Kyfieyi: мойны ыргайдай, бет-аузы 6ip уыс, жудырьщтай^гана басы бар 6ipey бои елестедй Алпамсадай тулгасынан айбар, эр кашып, 6ipTe-6ipTe юнирешп барады. Ipi, ciqipAi аяк,-цолда- ры, зауза цоцыздыц муртындай эл а з, тиш кетсец уггплш ка' латын б1рдеце бои шык,ты. Улкен де, Kiuii де емес сары-сур кездершеи жалыныштылык,, шарасыздык, байк,алады. KipniK- Tepi жыпыц-жыпыц етедь «Батырга бтсе н тулгасы» бузауга жапк,ан аргымактыц теркшдей бос, эншейш алдамшы кап сы- кылданды да, ар жагынан шын Сейам еттщ e3 i кершдё Мэруэ- нщ жаны ашып кеттй «Согысып не жарытып жур дейсщ? Хатында: «6i3 жак,ында жен,ем!3» деп желпшед!. F умыры ко- лына курен пен к,¥рык,тан басканы устап кермеген бейбак; мылтык, атып ок,сата ма? Bip жерде елш цалады гой. А ц к ау каска!» Мэруэнщ imi-бауыры элем-жэлем болды: одан банагы Едглхаидар элдекайда КУ. элдекайда айлалы. Ж етпепрдщ св- 3 iH карашы: «Не бересщ», «тагы не бересщ» деп кадалады. Мен оны бала Kepin журмеймш бе... TinTi квз1мен iuiin-жеп барады... дегенмен 03i суп-суйк1мд1 ж т т боп калыпты... К,а- рашаш апам да кызык-ау... Свздер! туйеден тускендей дек1р, катал... бейшарага тым катты айтты. Жас адамныц квцшн сонша басып кайтед! екен?!» Осыдаи api Мэруэнщ шаргы жштей шатысцан узы н, элжу- аз ойы y3i.\\in калды. 6 Э р уйден сайдауыттай-сайдауыттай боп атка мнпп, жар- кылдасып, шыга-шыга келетш азаматтар кеткел1 дала жымып, жасып калган. А н а шошак, мына шошактьщ тубшде 6ip-6ip- ден^ еш-емдеи отырган уйлердщ Tipiuuviri жадау, орта. Кулк! азайып, куйбец квбейген шак болды. Жеыр эйелдер жаккан муржадан шьщкан тутш де еркектср бардагыдай туйдектелш, копалактамай, кысылып сызаттап шыгатын тэр!здй К,уантай карттыц кыркы секидк бул мацай ушш, улкен жиындарда болмаса, жалгыз-жарым мал карап журш кездескен юалердщ сейлескен ундер1 ез кулактарыиан алыска узамайды. Куцщл- uiYKKiA болмаса, аржайы, ашык дауыспен алыска айтатын свз де жок. Bip уйге уш-тврт шал-шапырдыц басы цосылып кал- са, вткендеп, «жМттер бардагы» эзА-калжьщды цаужап кв- 35

ц!л кетеркедк Жацадан шыгып, цосылып жатцан кецид1 сш- теце есллмейдь К,ошалац азаматтарынын, эскерге алынуы да, 6 ip турл| цы- выц; аудандык, согыс комнссариатыныц шацырту цагазын 1940 жылы алган алгашцы топтыц дожде 9 ж1мгерейд1ц бала- сы кетт! де, ец соцгы боп былтыр, 1944 жылдыц кувшде, Сей- ciMCTTCp аттанды. Сол терт жылда ай сайын бес-бестсн, он-он- нан алынды да турды. Туцгы ш топ пен соцгы топтыц жас айырмашылыгы 6ip жастан уш жасца д е т и гана. «К,ара цагаз» алган уйлер цайгыларын жылап-сыцтап 6 i- Tipin, кунделжл лр ш ш к тщ тауцыметше алдана бастаган. Лл- магандары, эа'ресе, биыл цатты цобалжыды. Ит урсе тура-ту­ ра ж упркедк KeAiKTi уш-терт ккпш ц басы цосылып KepiHce, ecTipTyre келед1 екен деп, зэрелер1 ушады. Ылги 6ip кутуден, ылги 6 ip цауштенш, цорцудан цажыган журт кектем шыццалы кун цыздырган оцырадай жандана бас- тады. Бацташылар елген малдарын санап, есеп бердь Tipi цал- ган цой, сиыр кетеремдер1 кун цабацтан цырбиып кер1нген кекке ш к т ь Осындай, марттыц, цумда сирек болатын желав, шуацты соцгы апталары алда улкен 6 ip кектемшц келе жат- цанын ацгартцандай ею . К,ора-цопсыдан цолы босаган ж урт еккемден, уш-уштей ауыл цыдыратынды шыгарды. К,ыр елшщ ежелп салты бойынша, цыдырган Kici «мал царап журмш» деп цыдырады. Жэне олар «малды» ушеу-тертеу, кейде одан да кеп боп «ца- райды». 1шшде «ассалаумагалайкум» деп уйге алдымен енетш, сацал-шашына ац араласцан 6ipey болады. Сол бастап сэлем 6epin, ес1ктен дабырлай Kipeai. У й Heci, амал жоц, орнынан ту* рып, терге жагалай керпе салады. К,онацтыц улкеш: «Пэлен- шеке, мал-бас аман ба? Мен 6ip жылцы (сиыр болса да барк 6ip) жогалтып, соны 1здеп шыгып ед!м, а з д щ ауылдыц устшс келгесш аттап ете алмай, сэлем бере кетешн деп, мына ж|г!т- терд1 epTin...» — деп «умиъжидк У й и е а бу сыцылды келюл, ибалы сезге: «К,ош келдщ1здер! Келгендерщ жацсы болды! Эй, цазанга ас сал!» — деп бэйек болганнан басца не айта алады? Сонымен цонацтар 6ip-6ip жастыцты шынтацтай, ди- ipMcii тартатын Kicime жантайып, жата-жата кетед). А л, соц эцпмеш!.. Сейтш , тацертец келген цонац жатар орынга б1р-ац цайтады... Бугш п «мал цараушылар» уш адам. Bipeyi керпл отырган «К,ызыл эскер» колхозыныц Сандыбай деген жасы елудщ ус- т1не шыццан жылцышысы, 6 ipeyi Е д 1лхан, 6 ipeyi... тагы 6 ipey. Уш аттылы еспе цумды кеше, мимырттай, А ш ац шошагыныц басына кел!п шыцты. Жоц 1здеген Kici цусап жан-жацца кез ж1бердп Аш ацты ц жусанды цоцыры кекппл кершдь К,убыла

бетте, Э ж 1мгерей кыстауыныц желкесшДеп жусандар эл| КУР- гак, суркай. — Ашацтыц жусаны квктеп калыпты. — 9 ж1мгерей картца сэлем берсек цайтед!? — А там уйде жок,, тацертен, К,ошалак,к,а кеткен. — Онда К,арашашка сэлем беретк. _ Иэ, эйел адам гой, оныц жолы улкен.— Сандыбай К°С\" тай цойды. Yiueyi аттарын б:рдей цамшылады. Шагылдан ту- cin, куншыгыс жактагы юшкене жантак урпектщ бауырынан тыркан жалгыз аяк, жолга тусти Bip-ep к,абак, аск,асын Шэц- кеш к,ыстауы еамд! ecKi обанын, етегшдеп жн^шке сортак,к,а Ы ктй Жыл шыгып турган аттардын, арык,тыгына, элшздшше Карамастан, yiueyi агызып, жарыса женелдк Сол шапк,аннан шауып отырып сортанды б т р д к аржагында тагы exi-ym ка­ бак, аскансын К,арашаш к,ыстауынын, муржасы к,ылтиды. Сон- да барып аттарын тежеп, солыпян бастырды, к,орадан аула- гырак,, батысца таман к,агылган к,азык,к,а таяй бердь Мэруэнщ кара Kymiri шэу-шэу етш, мацайламай, алыстан орагытып ур- ген болады. К,арашаш к,арсы шыгып,- к,онак,тарды ертш уйше карай аяцдады. К,ияцтан тушп салган шеген зшмэцке салак, Ki- ci киген тозык, курайыш б о р т кУсап жапырая калган. Сабан боп оцып, сояуланып б^ткен шегеннщ эр жершде 6ip-6ip шв- к1м, Typai TycTi жун. T e ri корага келе жаткан терт тулйс мал тукымынан 6ip суйкенбей ететш1 кемде-кем болса керек. E cki кврпедей эр жершен ж уж шыгып турган, осы сыкылды сырты жупыны уйдщ iiui ажарлы, жып-жинакы екен. К,ыр адамыныц сыпайылыгын сак,тап, етж-кебктерш eciK алдына калдырды да. конактар торге кеп жайгасты. K ici келетжш алдын ала 6 U- Д< ме, элде, гурпы солай ма, К,арашаш ушнщ Kopneci твсеуль жастыгы салулы боп шыкты. Аман, сауды алыса отырып. тук кермегендей уй ш ш деп дуние-мулшке суктана Коз тастау да Кыр KiciciHin, дэстурь Сандыбай — дэстур атаулыны катты сыйлайтын адам: «К,арашаш, к “ с катты болды-ау биыл? Yui улкен кара сандыкка, устже уш катар eTin твбеге типзе жи- налган, бул вц1р ушш бай, жукке карады. «Мал шыгындарыц коп болды м а ?» — дегенд1 кцйрщжреп барып айтты. К,ара- шаштыц жауабын тыцдаган боп, жуктен оцга, батыска карай жагалата коз ж упрттп Жогарырактагы к,азык,та кеудеш та- лыстай кара домбыра. К,акпагыныц сагага жалгаскан жер! суйекпен оймышталып, iiueri тиепн Tecin втмзЫ птй Пернеле- pi байланган Жершен к°згалмагандыгына, эрлкберл! жылжы- маганына Караганда, домбыраны KiM де болса, 6ip гана адам- ньщ устагандыгы^кершш тур. «Ш ркш , домбырам ац екенсщ». Сандыбай осылай ойлап 6ip койды да, квзш api карай ауда- рып экеттй К,абырганыц калган жагынан, камшы, жуген, кшм- 37

кешек сеюлд! ap6ip уйде бола беретш уйренппкп нэрселерден езге кецм ушрер ештеце таппаган сон, назары теменге, кула- ды. Самаурын теру салып ток,ыган, есжтен торге жететш мол терме-алашаныц бояуы канык екен. К,ара Typi бар ем улкен ак текемет пеш тубшен торге, торден терезе алдына дешн «Г» эр- ni кусап тесел тть К,абыргалардьщ, пештщ майлауы да укып- ты, тепе. Шеген уйлердщ байыргы сылагы сык,ылды, батти- ып-баттиып тускен саусак, i3flepi байк,алмайды. Сандыбайдыц K03i соган ауганын ацгарып калган К,арашаш лак, етмздп — Талж 1бек кой сылаган! А уы згы болмеден к,ара торы, талдырмаш к,ыз шагын жез самаурынды KOTepin юрдь К,арашаш леген к,ойып, самаурыщ ды орныцтырды: Талж 1бек, агаларыца Kopic!— К,ыз Сандыбай мен одан теменп егде к,онак,тын, к,олын еркек Kiciuie еркш алды, ушшш! адаммен керккенде к,ысылып, к,ып-к,ызыл боп Kerri: Ед1лхан бу сиякты сулу, жас к,ыз ушш «ага» болуга тым шимлеу, се- ш маздеу ед!... Bip-ep шыны шай iuiKeciH егделер елеуреп, сей- лей бастады. К,арашаш та квн,1лд1: — Ж1бекжан, шайды шыгарыццырап цуй! — К,ызыц Kici бопты гой, жасы нешеде?! — — К,айтес!Н, оны! К,уда тусе келмеген шыгарсыц.— К о­ нан, кулд1 де к,ойды. Едь\\хан мен Талжгбектен озгес! гу-гу етедк — Жарык,тык, мынау былтыргы ipiMUiix кой,— дед1 Сан­ дыбай, бие сутш араластырып кайнатк,ан борпылдак ак, сэры ipiMuiiKTi тортасын айырган сэры майга батырып алып. — Б 1здщ осы екшон сакаудан хабар бар ма? — деа\\ екш- mi к,онак, ipiMiuiK пен майга сержшен кергенш icTen, — оны ж урт кейде ашык, сакау дейд| екен. — О KiM?— дед1 К,арашаш: «Екшин сакау», «ашык са\" кау» л е га ш ол бурын еепмеген-дк — Сейам ет акамды айтады,— дед1 Ед1лхан. — Е -е, CKinmici Heci? — Bipiumi сакауымыз да бар гой, оны 6i3 К¥пия сакау атаймыз, кык-КЬ1к,\"^Ь1К- — Bipiumi сакауымыз KiM? — дедк эл1 дымга TyciH6ereil К,арашаи1,— 6i3 б1летш жерде Сейаметтен баска сакау жок емес пе ед1? „ ._ — Мына каРашы ендк— Сандыбай кецк-кецк кулдь— La- Кал-Сатымды ешмм сакау деп ойламайды. Шынында сакау- дыц KOKeci сол. „ К,арашаш кайран к алДы- Сакал-Сатымды талаи^жылдан б1ледь Сакал-Сатым сейлегенде аузы-аузына жукпайды: Са- калы калын, болганмен epiHi жука. Em6ip бузып, Сейаметке 38

yean, булд!рш айтк,анын сезген емес. Мыналар сол Сатымды сакау деп отыр. ©31 6ip » i6i тузу Kici. — К,ой, к,ате болар,— дед1 К,арашаш,— к д ом п К,уантай- дыц Kopiuici Сак,ал-Сатымды атам заманнан б 1лем1з, ол сакау адамга... __ — Mine, м1не! Онын, сакау екенш жан б1лмейд1. Содан да Сацал-Сатымды «купия» сакау дейдй Мен де баягыда сенбе- генм1н... оллайи, беллэЬи ол сакау,— деп Сандыбай ез тамагын e 3i бас бармагынын, сыртымен шалып-шалып ж 1берд|. Кеуел- дей адамныц бала к,усап ант-су iuiin, «бауыздалып» отырга- нына Талж 1бектщ KyAKici келди BipaK, кулуге уялды. Е д 1лхан- Fa к,арады, ол аузына апарган шай-табак,тын, исше сырт-сырт тшп, булыгып отыр. К,арашаш Сандыбайдын, ауыл арасынын, усак-туйек цупия- сын бЫп, т е р т айтып журетш адам екенш еститш. Б 1реуд1ц жан адамга сезд1рмеген жасырын, «купил» сак,аулыгына ше- йш бш п к,ойган к,онагынын, т1мкк1 мшезш унатпай 6 ip отыр- ды да, корни де болса, баска колхоздын, nicici екеш, opi езшщ тершде отырганы есше тусш: — Сон да оныц кандай сезге т ш келмейд1 е к ен ?— деген сауал коюмен шектелдь — Элбетте, «Р». — Б 1здщ Сейс!мет«р»-дын, орнына «и» айтады, Сатым — Сакал-Сатым «р»-дын, орнына тук те айтпайды! — Мэссаган, безгелдек! Онда калай болганы? TyciHceM буйырмасын! — дед1 К,арашаш, шынымен ацтарылып. — Сакал-Сатымныц кулыгы сонда: ол шпнде «р»-ы бар сездщ ык жагынан да журмейдс— К,арашаш жагасын устады: — К,ой, конак, мьшауыц, TinTi, муга сыймайды! — Рас айтасын,, сыймайды. А л , Сакал-Сать^мнын, свйлеген свз1н мукият тыцдап керий, «р»-ы бар 6ipAe-6 ip свз таппай- сын,. Тапсан, мен мурынымды кесш берешн! — Пай, инркш! А на мурыныцды кесш берсен, жарытар- сыц!— Талж1бек Сандыбайдьщ бетше калай жалт караганын e 3i байкамай калды. Расында да к°нак,тын, мурынын, егер, те­ мени жагында ауыз болмаса, мурын деп танудыц 03i s6irep ?_кен: eKi K03i 6ipiH-6ipi Kepin турган сиякты, ортасында еште- це жок- Одан томен карай кудай-екен, камыр жапсыргандай гып тег1степ келед! де, дэл жогаргы ершнщ устше жете берген- де ушын шымшып KOTepin, устшен басып-басып к°йыпты К,ыз кулш коярмын деп катты кысылды, куман к,°йылган та- бадагы св и т бара жаткан шокты сылтауратып, ана жакка шы- гып кегп. «Мына мурынуен нагып мацка болмады екен бу Ki- с**>— деп ойлады Ед!лхан.

9p 6ip KiuiKeiie MiHi бар жан м жш eciiie салганга ренжид! гой. Сандыбайда ондай жок, боп шык,ты: — К,айтесщ енд1, барына риза боласыц да! — Сонсоц Са- Кал-Сатымнын, са^аулыгына цайта оралды. УйдеплсрД1 эб- ден сенд1рмей к,оймайтын Typi бар: — Сак,ал-Сатым ер-турманды «айыл-ток,ым», айгырды «биешц байы», сиырды «буцанын, ток,алы» деп сыпыртк,анда муд1рмейдь TinTi сол «биенщ байы», «буканыц ток,алы» сы- к,ылды сездерш ci3 цалжыц ретшде к,абылдайсыз. Онын, ои- дай «цалжыцды» «р»-дан цашып айтып отырганьш, элбеттс, уга бермейс1э... — А статралл а, не дейд1 цудай-ау! Талж 1бек 6ip таба шок, экелт, куманныц астына салды. Жанары жасаурап, сол жас отты цара кездерш жайшылыцта- гысынан да маздатып, жарцыратып ж1бершт1. Сулу, cyfiip не* пш ц ушына дешн албырап тур. Узы н, к,айк,ы KipniKTepi дым- Кыл, дым. Отыра 6epin кезшщ астымен К,арашашк,а царады. — Алдыцгы жылы Сацал-Сатым мал айдап Астарцан ба- рады. Малый булдап, цымбатца сатады. Мата, шай, кшм-кс- шек ceniAfli керек-жарагын туйесше бастыра артып, цойны- К.ОНШЫН ацшага сыцап, Казаши бегердщ (Казачьи бугор) ус- Т1мен вте бергенде б1реулер бас салады. Базаршыны, вз1 мен туйесшен ецге тук цоймай, эбден тонайды да цоя бередь Са- цал-Сатым аулына, элбетте, цайгырып, жудеп келедй Осыны ecTin eni-ymey боп ушне бардык,, Казаши бегердщ орыс ауыл екешн 6apiMi3 б1летшб1з. Мен орыс деген свзд! айтцыэгым ке- Ain, Сатымнан: — Тонаган орыс па, цазац па? — деп сурадым. О л бвгел- ■— Казашиде к,атк,аныныц казагы болсын ба, юлец мэтке- шц байы-дагы,— деп жып етшздй Bi3 6ip-6ipiMi3re царадыц. — Дегенмен тапцыр адам екен! — Апырай десейшП — К,атырган, э? — Карашаш тецкер!лген шыпы аяцтарды жазып, цайтадан 6ip-6ip цуюды буйырды. Осы елде сонша жыл OMip cypin, турмыс деген итпен кунде ырылдасып журш, 6ipfle-6ip рет «р»-ды айтпаган Сацал-Сатымныц дшге 6epiKTi- гше, тапцырлыгына 6api цайран. Ж алгыз эршке бола свздщ не 6 ip шурайлысынан безш, 63iHme сездж ернек, атаулар жасап жургеп бул адам тацдану- га турарлыц едк Эрк1м еэшщ Сацал-Сатыммен кездескен, оны- мен сойлескен шацтарын iurrefi естерше алып, ун аз ойланып отыр. Бакса ешцайсысы Сатымныц iminae «р»-ы бар свзд'| ау- зына алганын ест1мептй Оныц елден ерек тогын-агаш (шацы- рак,), квз агаш (кереге), бас тацгыш (баскур) сиякты атау

свздер1 сол баягы «р»-дан к,ашып жасаганы-тын. Bip нэрсен! «Tyci тундей» деп жып етмэгенде «карадан» repi ажарлырац. беннел1рек шыгатын. 9 cipece малдыц тур-тусше байланысты: жирен, сэры, шубар, курец, сур деген сездер былай Караган­ да, баскаша айтуга кенбейтш сияк,ты. А л , Сакал-Сатым оны: «кум к,ызыл», «кум кула», «ала бажак», «шок тустЬ>, «кул туст!» деп сога салады. Малдыц турннц цандай екенш осы сездерден анык угынатын Kici: жирен, курец, сур т. б. сез- дерд1 неге цолданбайсыц деп юна коя алмайды. Куншц цыза- рып батцанын ол «уялып батты» дейдь 9 pi TyciHiKTi, api бей- нелП Содан да болар, Сацал-Сатымды ж урт шешен адам са- найды. Сэл нэрсеш оцига Kepin, сэл нэрсеш 6ip каУь1м эцпме цы- латын кум адамыныц кашангы эдетше уйренген Сандыбай, Сакал-Сатым се т л д 1 мсшщ сацаулыгын да эл1 кунге байкама- ган, ест1меген К,арашаштай аццау тапцанына мэз. 9 p i шайга цандырып, api эцпмецд1 аузын ашып тыцдайтын Kicici бар уй- жаман уй болар ма. Сатымныц кай жерде К1мге не дегетн , юмд1 калай «катырганын» ecipin, екпектетш сокты. 9pi-6epi- ден кешн онь:ц б1рдеце сураганда «бар ма?» деудщ орныиа «жоц па?» деп сурайтынына шешн сут nicipiM свз болды. А кы - ры, Сакал-Сатымныц сацаулыгына кумэн келт1ретш бул уйде ешюмшц калмаганына таза кв31 жеткен болу керек, Сандыбай шэшкесш б1ржола тец кер т, тасаягын кешн ысырды. А с ка- йырылып, дастаркан жиылды. Барлыц кУ&ныш-сушжш, эцп­ ме-думай сонымен 6ipre кеткендей, манадан 6epi желп1н1п, же­ л т отырган конак кенет шб1ртжтеп басылып цалды. Элдецай- дагы 6ip KacipeTTi оцига ойына т у с т , жанына батцандай ка- багын шытып, к у р а н т койды. Мен кайгыга батып отырмын гой, сендер калайсыцдар деген Kicime, сержтершщ бетше 6ip- 6ip квз cypiHTin етт1. Е д 1лхан мен екшпй конак жэйбарацат, жайдары, жуздершен кулкшщ жугыны эл1 кеппеген кешп та- нытты. Сандыбай 6ip$3 отырды да, жолдастарына: — Журмейм1з бе? — деп Ky6ip eTTi. — Асыцпа, конак, ас nicin жатыр,— дед1К,арашаш. _— А , солай ма? К,арашаш барган адамды эбден тойдыр- май ж1бермейд1 деуш1 едь рас екен гой? — Сандыбай ецмл- деп кеп кулдь Дэл осы арада кулетш ештецешц жок екенш се- зе койып, iле: К,аравзек шак болганд1к! ме, адам осы кун1 карап оты- рып шаршайды,— деп, артындагы ем бурышы ед1рейген ац жастыцка цисая кеттй — Апа, Талж 1бек домбыра тартсын-дагы,— дед'| Е д 1л- хан. Екшпн конак костай салды. Сандыбай басын жастыцтан жулып алып, )лул£ турган домбырага каРаДЫ. 41

— Бйлмсймш, айналып кетейш, Ж 1бекжан домбыраны си- рек устайтын болып жур гой. — Согыс басталган жылы Тесжтамац-Сабырдыц куйш 6 ip тац тыцдап ед1м, одан 6epi домбыранын, унш естуден аманмын,— дед1 Сандыбай. — Иэ-э. Домбыра тыцдайтын хал болды ма журтта. К,арашаш турегеп барып цазыцтан домбыраны алды. Шепн дыц-дыц етшзш шертш байцап ед'|, ipi, етт1 саусацтары онша жуыса коймады. — ©м1рэл1жаннын, экеашн, домбырасы гой,— деп KypciH- fli. Сонсоц ана жакда к,арап дауыстады: — Ж 1бекжан, а, Ж1бекжан1 Талж1бек жуан epiH агаш табак,ты устай мрдй К,олы к,а- мыр-цамыр. Апасыныц алдындагы домбырага Ke3i TycTi де шугыл бурылып, i3iHme шыгуга ыцгайланды. — Ж!бекжан, 6epi кел. Bip-ep куй тартшы. Бэлмм агац Ti­ pi болып, сау келер! — Мунысы, аган, аман келер ме екен, оц аяк, болшы деген сешлд! естЦдй Сандыбайга царата К,ара- шаш: — Бул да куйд1 сол Тесжтамацтан уйренген,— дедп — Апырай ол... апырай ол... куркел1 купил гой?! Сандыбай Тесжтамак,-Сабырды гумырында екнак, рет кер- ген-дп BipiHmi кездесу1 сэ т аз болды. К,ырк,ыншы жылдыц май айы едь Сисенбай царттыц ушне адам сыйганынша жинал- ды. Бул елдщ ец соцынан KeAin, отыратын орын таппай, есж- тщ алдында турегеп турып уй-imiHe коз ж'|бердк терде, шуй- кедей гана болып куйнп отыр. Т ур а жутцыншагынын, устшде, ортасы TeciK, децгелек кшкене TeMip жылтырайды. Журт тып- тыныш. Bip кезде Сабыр ipre жагында жатцан шагын, цоцыр былгары цапты цобдишасын ашып, iuiinen сабы 6 ip белек, ба­ сы 6ip белек улкен цызыл домбыраны алды. Сабын басына тез-тез кипзш 6eKiTTi, к,улак, кушн келт1рдп Он, цолыныц суц саусагын тЫне THrisin, тиект1ц астына жак,ты. Сонсоц тама- гындагы TeciKTi бармагымен баса турып: — Жамагат, жиналып цалган екенсщдер, аздерге цолым- нан келген цызмеимд! керсетей!н,— дедп Домбыра эцпмесш ayeai куцтлдеп, куб1рлеп бастады да, он шацты перне бапты, сэтт! алынгасын, Kyuipemn журе бердп Кенет уй Heci Сисенбай карт ушып турегеп, етектей ак, орамалды — «Тесжтамацтыц» алдына жайды, устше шиланынан алып цып-цызыл отыз сом- дык,тыц 6ipeyiH тастады. Сол-ак, екен, куйнп куйш ортан бель нен шорт уздй темен!рек отырган жас жжггке: «Жур, бала, ке- теййк! Бул ел 6i3 сияцтыларды цорлауга дагдыланган ел екен!»— Ж урт эне-мше деп, eciH жинаганша суытулы тургаи аттарына MiHin-MiHin, царацгы тунд1 жамылып тайып отырды... EKiHmi рет соныц кележепнде, Э ж 1мгерейд1ц ушнде кердп Ол 42

жолы, ез! айтцандай 6ip тац тыцдаган. Жаца К,арашаш: «Бу да куйд1 сол Тесжтамацтан уйренген»— дегел1 ке ц ш цатты кулап, Талж1бект1 ынтыга кутш к,алды. Бу цыздын, домбырашы екенш, сырт адамда, Едглханнан езге жан б!ле бермейтш. Жас куйнп, api к,ыск,аяк,ты адам бол- гасын ба, шеинлш шертпейди У йде кий жок,та, eciKTi ш тен М п ап, ез!мен-ез1 гана сырласады. Онда да, цумда туып-ескен «цойына шеГп'н домбыра тыцдайтын» К,ошалак, KiciAepiHiH, ата салты сэби шагынан цаиына спуп цалган Ещлхан, уй сырты- нан урланып, бурып тыцдайды. Бвгде б1реудщ тыцдап журге- IIiм cesin цалса, к,ыз к,оя к,ояды. 0з1йе к,атар-к,урбы болганмен тжелей тЦек айтуга бата алмайды. Уйткеш 6api6ip, к,ыз К,ара- шаштан ецгешн, етппшш орындамайды. Жацагы етш1шт1ц Талж 1бекке емес, К,арашашца айтылуы содан-ды. Талнабек имене кеп, пештщ мацдайымдагы шегеге iayxi квлдей ацсур кенеп орамалга тер к к,арап турып к,олын cypTTi. Сонсоц, манаты шэй цуйган жерше, цонацтарга 6ip цырын отыра кеттй Апасы домбыра усынып жатып: — Тартьзп ж 1берип, айналып кетешн, мына агаларыц естн ciH,— дед!. Куйнп, мыиау да ага ма дегендей, Ед!лхан жацца жаратпаган тшшмен жанарын 6ip тецкерд1 де, домбыраны к,о- лына алды. Сэл кейш сыргып кеткен «шайтан тиектЬ орнына цойды. К,ырындысын эбден алып шрген цой ш е п т ц ар жагы- нан кун кершетшдей. E cti цол жанап цана втсе жарытцалы тур. Дыбысын шыгармай, еппен бабын KeATipin алды. У ш к,о- нацтыц yiueyi де малдастарын цурып, жацтарын таянып цап- ты. Сандыбай эл1 де домбырасыныц о жер, бу жерш шуцылап, бегслш отырган жас цызга: — Уялма, шырак, тарта бер,— деди — Жоц, ол уялмайды,— дед1 К,арашаш. Т алж 1бек 6ipiHmi пернедсн бастап, асыцпай Tepin отырып, сагадагы ец соцгы пернеге жетш 6ip-aj^ тоцтады. Сонсоц цацпацца типзбей, жи- д1рмелете к,агып-цагып ж1бердк — Жаным-ау мынау... Тесжтамацтыц вз уж гой?! Эуел1 К,урмангазынын, «К,айран шешем», «Кызыл цайыц», «Серпер» секкдй бул влкеге квп тараган куйлер1 тартылды. Домбыраныц бурауын тушруден spire бара алмайтын осы отыргандардыц вздер! де жас куйнпнщ цол алысында элденен- дей 6ip тыц дыбыс, соны мшез бар екенш ацгармай цала алма- ды. Саусацтары нэзж болганымен, алымды, элуети кершдй Перне цуып, селюлдеп, цалтылдамайды, жай гана, жумсац, жуас жоргалайды. Э р саусагыныц астында белек 6ip дiрi >, белек 6ip сез1м бар. Керектй шешуш1 пернеге цадала кеткенде, адамныц журепн шымырлатып, жанын суырады. Домбыра- шыныц цол ептЫ пн, саусац шеберлкш паш етуге тырыспай- 43

ды, бул цайта, соны жасыруга, буркеуге куш салатын сияцты. Жан ажары, кекей кврк! жасырган сайын жанып, жарцырап ашылады. ©3i 6ipTe-6ipTe ецкейш, eni буктетЫп барады. Оц жац цолтыгына цысцан цара домбыраныц улкен шанагы 6уЙ1- р>не сщш, жогалып кетштц Бауырына цысцан сайын куй ущ домбырадан гана емес, куйшжш, вз кеюрепнен де шыццандай, кун^рене кумб!рлейд1. К,урекец куйлершен к е тн Дина, Салауаткерей кетп. Дала- нын, сирек елЫде сирек кездесетш «куркелЬ> куйцплердщ цай* цайсысы да цолына домбыра алганда, алдымен, Жалды-К,урл мангазьгдан бастайтын. К,ай жерде болсын царттар жары: «Улыэруак, цой, аттап кетпс, шырагым, сонан баста!» — дейдй Талж|бект1ц де жаца «К,айран шешемнен» бастауы сол улы эруацтан, api царай тартылатын куйлерше сэт сапар, медет Tiaerem icnerri едц Жалдыныц тентек, адуын куйлершен repi цыз жанына соцры eKeyi жацынырац-ты. Муны экш тыцдау- шылар б!рден тусшдк Куйнн домбырасынын, алдьщры, К,уре- кец куйлерш тартцандагы бурауын 6ip саты темендетш, бо- сатып алды. Шешен домбырага тагылган цой iuierme будан артыц — «жацсылыц» жасау мумк1н емес-Ti: домбыра бурын- гыдан да цоцыр, бурынгыдан да муцды сейледк Жас цыздыц онсыз да суду жузц TinTi, кулпырып, гул-гул жайнап сала бер- дЬ Иепш ц ушы мен eni цасыныц аралыгында эйнек угшдкйн* дей усац-усац тер тамшылары жылтырайды. Эдем1, мусшд1 .мурны цусырылып барады. -— Эй, кеп жаса, жаным! — ©нерщ устесж! — Бацытты бол! Суйсшуден, repi, тацданудан жарыла жаздап отыргап журт Шу ете цап, тез тынды. ©3i жап-жас, ез! цысцаяцты адамныц осынша куйд1 бш п, орындаганы ез алдына, талгап, танып тар- туы, эр пернеге, эр дыбысца езш сарцып 6epin, журек жылуы* нын, соцгы тамшысына шейш тыцдаушы цуларына сырып та* мызып отырган цыз Kyfimire суйсшу де, тацдану да. артыц емес-Ti. Ауыц-ауыц талпынып басылып, умтылып, цайтып турран екгтемпектщ ар жагындагы к1шкене кеюректщ тым ер- те жиган осынша мол цазынасы цайран erri: Алдарындары осы 6ip булд1рцнн кереметтщ буки iuiKi сарайы лап етш, 6ip- ац кушп кететш сияцтанды... Талж1бект1 куй енерше шын мэншде баулыган ТеЫктамац* Сабыр-ды. Сол жылы куйнн Эж1мгерейджшде болганда, К,ара- шаш барып, ушне шацырып экелген. Сабыр тердеп домбыра* ны алады да, ол кезде TinTi шшкентай, Талж 1бектщ цолына устатып: «Тарт, бала!» — дейдь Эл1 уялуга уйренбеген бала цыз эршмнен ест1ген бес-алты куши барынша мэнерлеп тартып 44

бередь.. Тесжтамак сонда К,арашаштыц уйшде он бес кун жатк,ан. Аттанарда куйпп:— Дэм-туэын,а мыц да 6ip размет, балаца 6ipa3 куй берд1м. Эз:р ок,сатып шерте алмаганмен, ке- fiiH кврсетед! керемегп! Мешц куйлер1м к,аз1р к,улагында гана, кешн сол ун KeKiperine ^онады... т|лепм— «кешшлж кезше эз1рше квршбей тура турсын» деген. Булардыц Kepin отырган «керемет!» сол болатыи. К,ыэ, ак,ырында, Сабырдыц «Алпыс exi Науайынан» «Са­ ры Науай», «К,ара Науайды» шертп де, домбыраны К ара- шашка кайтып 6epin, турып кетт1. Аягына Ke6iciH iae салып, ауыз уйге шыкды. — Саган не болды, айналайын-ау?! А сты к,арауга келген К,арашаш шошып Kerri. «Домбыра тартцасын агасы eciHe тустйау бейшараныц, e3i тым куйрек, уэшмппл» деп ойлады. Дуниеде туыстыц, бауырдыц бастын, цайгысынан баск,а внердщ, улкен енердщ де к,айгы-к,аарет1 болатынын жэне оный, сол внерд1 иемденген жанды царадан к,арап журш к,арып, куйд1рш б т р ет ш ш К,арашаш, эрине, ой- лаган жоц-ты. К,ыз квз жасын тез тыйып ала цойды. К вз жа- сы да, Kyfii сеюлд: адамга айтпаспын деген купиясы едй ол да айтылып, ашыдып к,алды. Bip кунде осындай, exi б1рдей вю- шштщ отына кую, тэж^рибеаз, эл1 ештецеден кен,Ы к,алып, цатаймаган уяц, уркек жанга аз сын емес-ть Bipan, внерл! Ki- cire тэн такаппарлыкк,а салып, тас-тушн боп бекшд: де, К,ара- шаштын, мойнынан к,ушак,тап, еркелеп кулген болды: — Жэй, эншейщ гой.— К,арашаш квцьм орныгып: — Ак,ац аман болса жак,ында келедь айналып кетейш, журттыц 6api согыс басылады деп жатыр,— дед1. Уйеме табак, сэры ала erri экелт, к,онак,тардыц алдына жайгастырды. Ед1Л- хан ет турады. А с туралып бггкенше журтыц эцпме еткендер! куй, куйиплер жэш болды. Э р к,айсысы куй туралы ез угымда- рын ортага салуга тырысып бак,ты. «Пэлен домбырашыиыц туген куйд1 тартк,аны-ай», немесе: «пэлен куйип туген куйгш отырган жерде домбыра устамайды екен» деген сыцылды, вз- дер| домбыра бимейтш адамдардыц, думб1лездеу болса да кумарта, шын ниеттер!мен айтк,ан свздер1 6ipiH-6ipi кимелеп, жарыса естш п жатты. Ортаншы конак, к,ызып кетш: «ана жы- лы Дина к,атынныц вз1мен табак,тас болганын» да айтып ж1- 6epfli. Динаныц гумыры бул влкеге аяк, баспаганы, онын, Жа- цацала, Азгыр, Астрахань жагында болганы, «табак,тас бол­ тан» ккшщ де бул ауылдан аттап ешк,айда шыцпаганы осы отыргандарга аян-ды. Сондыцтан оган ешшм сенбесе де, Сан- дыбай мазак, eTKici кеп: — Апырай, э! — деп ет!р1к тац цалды.— Ед1лхан анау шы- нымен сен т калган екен деп: 45

— К,ойыцызшы, ака! — дедк К,арашаш: — 1шщ жарылсым! — деп дуцк етмздй А нау, ap6ip e-ripiit айтцан ккш щ кек бетткше багып, кеп­ ке д ети бед1рецдеп болмады. Акырында, ж урт тэлкек к,ып ба­ ра жатк,асын: «Эиймгерей карт керген екен»,— деп мойынсу- нып, шынын айтуга мэжб1р болды. — Е , бэсе. — Солай болар. — Суйтш шыныцды айтпайсыц ба!— К,онак акдамай ай- тып калган епркш ен катты кысылса керек: мойнын iuime ты- гып алып, табактагы етке тап бердй..’ К,онак,тар (ж ок к араушылар десе де болады) асыкпай оты- рып ас жеп, кун екшдке таянганда барып эрец аттанды. Выдай шыга бере Сандыбаб: — Апырай, эйел жынысында мынадай домбырашыны мен 6ipiHiui KepyiM, биллэЬи, бул Дина болады,— дедй — ©3i сулу да екен,— дед1 емншкь Сейтт'| де кез киыгыи Е д 1лханга салды. Едь\\хан темен карады. — Тулпардын; туягы гой, кезш кермеймкщ, аумайды. — Тулпарыцюм? — Карашаш екеушен жаман бала туа ма? — Айтуын ай- тып салып, ез1 кысылып калды. Е м cepirlmK бетше барлай кез тастады: eKeyi де унс1з, ойланып келедй — Жэй айттам, ол замандасым гой, екеум!з ойнай бере- М13,— деп жуып-шайды. т>— Ойыныцды Карашаш еспмесш. Ед1лхан тукке тусшген жок. Тек жаца гана асты-устерше тусш, ауыэдарынан ак май агызып аттандырган уй Heci тура- лы мыла адамнын, элденендей 6ip epci сез айтып келе жатка- нын, жас та болса, шамалады. «ТГмкк1мей журмейдЬ» дейтЫ Сандыбайды 1Штей жек Kepin алды. « Жаца ем1р» колхозынык орталыгында терт-ак уй бар, 61- p i— кексе, 6ipi — дукен, калган екеу! елГен малдардык терк ciH, алым-салыктан жиналган сэры май, жун, ол-пул сактай- тын койма мен бастауыш мектеп. Кексе мен мектептщ, эр кай- сысында терт-терттен ceria терезе болады. Тереэелердщ 6api кэд!мг1 буп-бутш эйнектен салынгандыктан, бул уйлер «Жака ем1р» колхозынык мэдени ошагы рет1нде кабылданады. Ал, дукен мен коймада терезе болуы мшдетт! емес, Kipin-шыгатын eciK бар, сол жетед!. Кексе балшыктан салган ек1 белмел!, асты-уст! тактайсыэ к!шкене уй. Ек1 белмес1нде де кызыл матамен жапкан 6ip-6ip

узын стол, жет1-сепзден сырсыз aFaui орындык, турады. Bipiw- де еад кунде 6ip согатын 6аск,арма, жиналыск,а гана келет1н баск,арманыц былайгы мушелер! — ферма мецгерупнлер1 оты- руга тшс-ть Басца рма ем-уш куннен 6epi шаруашылыктан оралмап едь ByriH кецсеге ерте келд|. Колхоздыц eceniuiaepi eai эйел орын- \" дарына жаца гана отырган-ды. TeMipaai Kipe сала: —- Э неуп жумыстын, нэтижес1 не болды? — деп сурады. ЭйелдЦ yAKeiii KiiuiciH иепмен нуск,ап: — Есептеп атыр foA,— дед1— еруецп шашмд1 1шкен жок, ед1М, сейдед! де кунбатыс жактагы децгелек сулы сордын, ар- гы бетшдеп ушне кет-ri. Тем-ак,ан, кепмсш узын столдын, 6ip басына атып урып, екшпп басына барып ©3i отырды. Ашык, турган ортацгы есжтен Дэмелшщ 6ip иыгы кершедк (Дэмел1 жас, сулу келшшек. <Бас«арманыц катыныныц орнын» алгы- сы келмед! ме, дукеншшкке кенбей, e3i суранып eceniui болып \\ ктей бастагынына аз-ак, уак,ыт болган.) Анда-санда есеп-шот- тын,, сырт-сырт еткеш ест1ледй «Айдананыц куншыгыс жа- гында жет1 шок,ал, К,азангап гауынын, кубыла бауырында бес шокал»... есеп-шот тырс-тырс кагылган сайын Дэме.м Ky6ip- Ky6ip сейлейдк «узындагы терт те отыз бес, еш уш метр... асып Tycneci алты да к,ырык,... !м-м» Баск,армэ аудандык, «Социалчстж жол» газетшщ осыдан 6ip ай бурын шык,к,ан санын apai-6epAi аударып к,арап отыр. «Егер жау берммесе оны куртар болар» дегенд1 бас так,ырып етш, сем!з эрштермен тер1лген келемД1 макаланын, эр жер!не 6ip уЦ1ледь BiefliH, эскерлердщ жец1а туралы кум тлдете жа- зып, астына «саяси шолушы Е . Сэку» деп к,ол койыпты. Ба- сын кетерш есепннлер отыратын белменщ ecirine карады: Дэ- мелшщ иыгы селк-селк етедь «Жылай ма, кайтед: бу к¥РГЬ1Р» деп умтылын,к,ырап байкаса, келшшек алаканымен аузын ба- сып алып, туншыгып кулш отыр. — Эй, неце жет^ст отырсыц? Y h жок. — Не болды дешм мен саган! Y h жок- Даусы шыгып кетпес ушш ауэы-мурнын коса бас- са керек, тынысы ауыр, уэ1лш-уэшп ест!лед1. Иыгынын, басы мезпл-мезпл жулкынып-жулкынып алады, сонсон, 6ip калып- ты селюлдейдь — Эй, неге кулесщ деймш! —...Эншешн... мына... шокалдар... Шайш iiuin кайтып келген бас ecenuii, eneyi ем белмеде, кецсеш басына KOTepin кулш отырган TeMipaAi мен Дэмел1ге шошына карады. Баскарма козш суртш, кабагын шытты: — Есептеп болдьщ б а ? — А нау да кулмсш тыя койды: 47

— К,аншасы шок,а \\ екен? •— Алпыс терт Gyxiii оннан алты процент!. — К,атырган екенб1з! ...Энеуп, ушне Kefiin келгсн куншц ертецше, Тем!рэл! кол­ хоз активш жиып алган, барлыц маяныц астынаи шыццан шо- калды олшеп, есебш шытарута буйрьж, еткен-дк ГЪшеншц ужлген орнынан жацылмас ушш, шоп бузгандардыц 6ipiH, ко­ миссия цурамына од е т KiprisAipAi. Соныц iiuiiifle Домел! де бар-ды. Бупнг! есеп комиссия тексерген сол торт кунд!к жу- мыстыц цорытындысы... Аиа lueTi мен мына шет! атпен жур- ген Kicire, кундж жер «Жаца ем!р» колхозыныц байтам ша- бын даласын аралау, элдецашан тасылып, желппп цойтан ма­ яныц орнын табу да оцай болтан жок,... 8 — Здравствуй, мама! Кэрж ж мурын, секшл бет, сары цыз пештщ мацдайьша суйенш тур. KeMnip жун тутш отыртан, eciK ашыц-ты, мына цыздыц уйге цашан мргешн бжмей цалды. Бейтаныс жузге тацдана царады: KB3i какпсцбек, кул|‘ м-кул!м етед1. Тула бойында, жатырцаута болмайтын жацын, жылы б'фдеце бар. — Здравствуй, мама! Здравствуйте тусшбегенмен, мама детенге Tyciiifli: — К,арашы муныц, KB3i квкши!п алый мама деп мели- loin?! Мешц 6ip узатцан цызым цусап! К,айдан пайда болдыц е э щ ? .. riepi сьщылданып? — Что, что? KeMnip что дегенд'| «ушты» деп TyciHin, тутш отыртан жу- н'ше коз салды. — Кет opi, жел жоц неге ушсын! Уйд'щ шпнде жун уша ма? Алдауын шайтанныц!— А нау иыгын цицац етмзш: — Меники не понимает,— деп жымиды. Жаца байцады: цыз 6ip цолымен пешке суйенш, 6ip цолын артына жасыра ус- тап тур екен. К ем тр д щ денес1 Typmirin к е т . Артындагы жа- сырын царуымен муны байцатпай салып цалатын сыцылдан- ды. Жалма-жан жунд! жннап, цулын TepicineH т'жкен жып- жылтыр талысца тыцты да, етепн ciAKin турегелд!. E k'i квз! цызда. .. — Мама, мне молоко...-у меня ребенок,— деп, кемтрдщ тасасынан ез!не урлана карап турган кннкенс сары цыэды кар- ccTTi. Юшкене сары бацырып цоя бердк — Не плачь, моя милая, не плачь,— деп жубатпац болып умтылып едь сэби одан сайын бацырды. 48

— Эй, не керек еэще? К,оркытпа баламды! — Уф !— деп мацдайын суртп к,ыз. — УМлеуш, межн, малымды суарып келген Kiciuie! — Мама, мне молоко... дагдара ойланып сэл турды да, ке- нет мама, сут бер!— деп айцайлап ж^берди А рты на уста гаи сырлы ак, кострюлшщ каЦпарын ашты. — Е-е, карагым-ай, сут керек екен Fofi саган? Соньщды айтпайсыц ба? К езщ д1 цайнацдатып баламыз екеум1зд1н, ээ- рем!зд1 алганша! Кемшр ана жак,к,а, казанга умтмлды. К,азан- да орган белшен жогары, сэры цаймацтанып шскен сут бар-ды. Кь,зга: — Ыдысьщды экел — деп ымдады. А н а у кастргалш бере койды. Кемшр суттщ к,аймагын улкен aFaui ожаудын, сырты- мен ысырып тастап, «бкпмилаЬи» деп к¥я бастады. Ы дксты торт ел1 толтырмай сут куйып бердй А нау: — О й, большое Вам спасибо! Т ак много... так много,— деп, ыдысындагы сути ц децгейш тырнагымен сызып корсете- Д1. Оиысыи, осынша коп суттен жарытпадын,-ау деп окпелед!-. ге жорып, KeMnip устше тагы eKi ожау куйды: — ©3iMi3re де калсын, айран керек к°й. Бала-шага бар. — Большое, большое Вам спасибо! Прямо я не знаю чем отплатить... Вы очень добрый человек! Спасибо, мама!— деп, Кыз ксмшрдг бас салып к,ушак,тап, самайынан 6ip суйд1 де, су- TiH алып шыга жонелдй KeMnip танымайтын орыстьщ кызы- мен осынша оцай Tycimcin'TinTi, оган сут 6epin, ризалап жй 6epreHiue к,атты куанды. Жацагы суйген жерш сипап-сипап алып K03iHe апарды: ш теце кершбейдй.. элп карты TycKip Кайда жур? Муны орыстьщ к,ызыныц кушактап сушп жатк,а- нын кврмед!-ау! Эншей1нде: «ай KeMnipiM-ай, ак,ыл жок, к°й сенде»— деп к°йып сакалын тарамдаганда, дуниедеп акылды адам жалгыз 03i сияцтанады. Енд1 не айтар екен! «Ак,ыл жок к,ой»! «Акыл жок, кой». Орыс акылы жок KiciHsi, самайынан сушп акымак дейсщ бе! Жаксы кермесе Kici суйе ме?» KeMnip осылай ойлап, мэз боп алды. ...Кшкене кызын к°лынан жетектеп апарып, 6 ip тостаган айранга шша каймак косып 1шк1зд|... «Тойдым, енд! шпеймш» деrejiiне болмай зорлап тауыскызды. «Элп карты тусшр к®й- да жур?» КуДь,ККа кара шгенд1 суара кеткен Эжекен,д1 аеыга кутт1. Орыстык кызымен калай «сейлескенш» айтып, гумы- рыпда 6ip мактангысы бар. Эбден кутнрген карты да келд!. Касында Е д 1лхан. 0 3 i жокта уйшде нендей улкен жацалык болып еткешнен бейха- бар Эж 1мгерей отырар- отырмастан болмешн, iuiiHfle эрнеш 6ip устап xopin, кайтадан орнына койып журген кемшрше: 49