Мұратбеков С. Қалың мал

Т 81!S К *) UF1 СЛЙЫН /ШРЛТбЕКОВ Капын КЯР Ш Алматы «Жалын*^989 Л Л / 3 3 “Талдыцорган цаласынын ■оталыцтаидырылгам ютапхамалар! жуйвоГ мвмлекетты мвкомвс1 1



З О Р Л Ы К . П Е Н К.ОРЛЫ К, Экеден де, шешеден де айрылран ж е ^ м д ш TaKciperi- нщ аяздай карыранынан ба, сол ж ылры кыс айрыкша катал, кытымыр болып едй Е м м е ал сам , жон аркам ку- Hi бугшге дейш сыркырайды. К,ар калын ж ауды , кейб1р ж атаран уйлерд1 тебесь мен б1рдей рып басып тастады . EciK алдындары кар куресшдер1 Kimi-ripiM а к таулар боп ж оталанып, куннен- кунге биштей туседк Ы рысбек болса енд1 6i3fli ж аза- лаудын тары 6ip жолын тапты. Б1рдецеден жазы п юнэ- лы боп кал сак , яки айткан т ш н ал м а сак, сирарымыздан устап TiK KOTepin алады д а , сол куресш кар га басымыз- ды томен каратып шанша салады . Мойны-койнымыз KapFa толып, туншыра, каш ан 03i суырып алранш а, ая- рымыз кокке карап тыпырлап турранымыз. Б ул жазаны балалардын бэршен де коп тарткан мен болдым. Ы рысбек ая к асты Нэзира эпкеме ycTi-ycTine хаг жазатынды шырарды. Ж зн е ол хаттарын баска 6ipey- ден емес, ы лп1 менен беретш. М унан откен корлык бол- сын ба?! М ен, эрине, э у е л п кездер1 онын бул басынра- нына намыстанып, хаттарын тасура конбей кикарланып баккам , eKi-уш кун катарынан Ы рысбектщ колына тус- кен жерде куресш KapFa тебемнен шаншылып тыпыр­ лап турып ж аза тарттым, TinTi туншырып о л т кете жаздаган кездер1м де болды. Акыры ол дегенше кон- Д*РД1- Конбей кайда барам , меш KapFa Tipuefl KOMin 3

ejiTipin тастаса, буюл ауылда Ы рысбектщ колынан ара Tycin ку ж ар ы п алар 6ip адам ж о к. Колхоз бастык Ну- гыман болса аурулы , тосектен турмайды, Келбай керен сонау куздеп окирадан кейш Ы рысбек десе жанынан безед1, бас кетерер ж элры з Байдалы шал едк ол да Ырысбекпен 6ipre калара 6ip жолы барып келгеннен KeiiiH, «пзледен бес шакырым аулак» журетш болды. EKeyi exi ат-шанамен колхоздын эстыры н сатура кеткен, торт куннен KefliH кайтып оралды. Ауылра юре бере Байдалы ш ал шанасынан KapFbin Tycin, Ырысбект! би- 1ш ктщ астына алды -ау дейсщ. Сы бап боктап ж ур . — Семен керген корлырым ба?! CeniH iCTereHiH бе?! Суйепм нен етт1 рой!.. Э й, олд1м-ау, эбден... — деп, ыза- корланып, ж ы ларман боп ж ур . Шыкпыртып ура туседй Ы рысбек болса калы н тонмен басын буркелей Tycin, оныц соккысын шыбын шаккан рурлы корер емес, кар- кылдап кезшен ж а с акканш а кулед!. Екеу-iHin шан-шу- цыпа букЫ ауыл жиналды. Байдалы шал TyTire турып Ырысбектен керген корлырын айтты: калара жет1с1мен Ы рысбек дереу езш щ 6ip кап астырын сатып, акшасын калтасы на салып апты д а , шанасын Байдалы шалга тастап, 03i ушт!-куйд1 жогалыпты, содан дэл Байдалы шал кайткалы турранда, 6ip-aK келген, 6ip кап бидай- дын акшасы нан 6ip тиын ж о к , бэрш аракка салран. — Онысын да койшы,— дейд1 Байдалы ш ал ,— Бул иттщ маран кайтар жолдагы керсеткенш айтсаншы. Эй, кор кы лды -ау, енд! кайтей1н-ай... Осы ауылра осыдан Tipi жетермш бе, ж о к па деп шыбын жанымды ку шу- берекке туйш , щ акк а келд1м Foft. М ы нау ма? Мынау адам емес, журты м -ау!.. Ж ы н б а , шайтан б а... эйтеу б !р д е н е ... Онан арры окига былай бопты: каладан 6epi узап шыкканша, Ырысбек Байдалы шалдын урыскандары- нын 6apin ynci3 мойындап моп-момакан боп отырран, 6ip кезде шанасы токтай калады (алдынгы шанада екен), 03i ceKipin ж ерге Tycin, айдалада омбы кардын ус- TiHfle билей жонелед1. Колында ею басты бэк1, жуздер1 ж алт-ж улт еткен, ©3iH-03i элг1 бэюмен ал кеп суккылай- ды, кайдагы 6ip жын-перЫердщ аттарын этап шакы- рып, 3iKip салы п, кез1 ал ак-ж ул ак eTin канталап, Tyci мулде адам шошырлык куйге тусед1. С одан 6ip кезде кел Байдалы шалды алкымра алады, кылрындырып бауыздамак болады. Eci шыккан Байдалы шал: «Экем, Ы рысбек, не болды саран?... Сад аран кетешн-ау, не бол-

ды? Ж азыгым н е?»— деп жалынады. «Элде карнын, аш- ты ма? Мына менщ астымдагы шептш арасында кап бар efli?..»— деген кезде гана босатады . Байдалы шал ауылдагыларга базарлык деп алып келе жаткан азын- аулак imiMfliri ж э н еж ум са к ак нан, прэндш , кэм питбар каптын аузын шеилп, соларын ж айы п салы п, Ы рыс­ бектщ шенгелшен эзер кутылады. Ы рысбек imiMAiK- Ti iuiin, ж ум сак нанды тойганша ж еп , ж ол боны кы зара бертш ракатка батып келедщ. — Адам емес мы нау.. . адам емес!— деген Байдалы шал энпмесш тущле аяктап. Сонан 6epi Ы рысбек™ керсе, анадайдан айналып кетедк Бригадир Байдалы шалдын 03i сейткенде, баскага не жорык. Амал ж ок, Ы рысбектщ хатын Нэзира эпке- ме ез колыммен экеп усынам. Нэзира эпкем хатты ала- ды да, буктеуш де ашпастан как белщ айырып, ошак- тагы отка тастайды, сонсон меш жагы м нан ш апалак- пен тартып-тартып ж1бередБ — Ж ексуры н!— дейд1 ne3i ж аеаурап. Р ас та. 0 з эпкесш е Ы ры сбектщ хатын тасы ган ini жексурын емей к!м? Сейтш , exi оттын ортасында жур- ген жайым бар. Зн еу 6ip KyHi Ы рысбектщ хатын Н эзир а эпкеме усыньгп турып, шыдай алмай ешреп жы лап ж1берд!м. Мен1н мушю л хал1мд1 укты -ау дейм ш , Нэзира эпкем хатты колына устаган куйде меш ертш Ы ры сбектщ yfti- не экелд1 де, кезшше как айырып тастай салды да, аягымен таптап езплей турып: — Мен а зд щ хатынызды еш уакытта окымаймын да, боска ауре боп eHAirapi ж а з б а н ы з ,— д ед ь 0 з TepiciHe e3i сыймай, ызадан жарылып кетердей боп Tyci бузылып, TyTire турып айтты. Баска 6ipey болса мундайда Ырысбек кезш алак-жу- л ак eTKi3in тап беретш, ал Н эзира эпкемнщ мына кт е- генше кызарактап куле турып: — Н эзира кал кам , м ен... м ен...— дей берген тутыгып. — А нау кезде айтып ем гой, мен с!зге еш кандай да кал ка емесп1н деп. А ул ак ж у р ш з менен! Онан сон меш ер тп де, Ы рысбектщ eciriH катты сарт етш зщ шыгып кеттш. — Енд1 хат берсе, алм а! — дед1 м аган да туйЫ е сей- леп,— Уратын болса, айтып кел вз1ме, Ы рысбек турмак онан зоргы болса да Kepin алайын эуселесш !.. Эрине, Нэзира эпкем шындап аш ул анса, idм ней де

болса таймайды, 6ipaK заты эйел Foft, оны арка суйеп не муратка жетермш, каншама жер TenciHin, мыктымси сейлегешмен, жеме-жемге келгенде Ырысбекке не ктей кояр дейс|'н, кур сез де. Кездейсок 6ip жагдай куткарм аса, Ырысбектен онай- шылыкпен кутылу ж о к шырар. Кузден 6epi езш воен­ комат eKi рет шакыртты. Армняга алып кететш шыгар, бул кызылкез пэледен ceiiTin кутылатын болармыз деп бушл ауыл куткен, acipece онын кылжарынан ыгыр бол- ран кыз-келшшектер мен б1здер — б алалар, шынымен-ак куанранбыз. Б1рак кырсык кылранда eKi ретшде де жа- рамай кайтып келд1, «екпем эл1 толык жазылмапты»,— дейд! езй Б ую л ауылды аярынан TiK туррызып зэре- кутымыздм ушырранда кудай курльг, тепсе TeMip узетш осы пэленщ жазылмай журген ол кандай ауру екешн TyciHe алмай дал болды ел. Эйтеу, ауданра журерден eKi-уш кун бурын eni K63i ш уш рейш , жары суалы п, Typi саррыштартып, алты ай ж аз твсек тартып ауырранадам- дай боп катты жудеп кетед1 де, ал кайтып келген сок, Зибашты , не Эмманы (о л шакыртканда, eKeyi детоктау- сыз жет!П келедО шакыртып ап, он шакты кундей уйш- де жатып айран-сут iiuin, сорпа iuiin калжаланраннан KeiiiH, OHiHiH capFbnn тартканы, кезш щ шуюрейгеш ке- Tin, кайтадан д елеб еа козрэн бурадай кутырынып uibiFa келедь Уйш деп взш кутш-баккан эйелд1 (Зибаш болса да, Эмма болса да) куып тастайды да, баска кыз-келш- шектерге хат жазуын кайта бастайды. Ауылдагы жылт еткен кыз-келжшектен Ы рысбектщ кез салмараны кал- мады. Сонынан бес кун туседь он кун туоедь ай боны туседь акырьг калайда дегенше жетш тынады. Б упнде Ырысбекке кенбегеш кемде-кем-ак uibiFap. «Б ул м а, бул eKi дуниеде кегермейд!, — дейш токсаннан аскан К,уат- бек ш ал басын шайкай отырып.— «Ж ылкыра ж ау тнгенде, жабы кутырар» деген осы да». Кемш р-ш ал атаулы Ырыс- бект1 каррап-алейдь 6ipaK оран кыпар Ь1рысбек ж ок, кайта кутырына TyceTin сиякты. Енд1, MiHe, Нэзира эп- KeMHiH сонына тускешне де 6ipa3 болды. Акыры немен тынарын KiM б1лсш. Эйтеу, осы кез маран окай тшп ж ур­ ген ж о к. EKi оттын ортасында шыбын жанды шуберекке туйгендей жайым бар. Нэзира эпкем Ы рысбектщ уйше мен! жетектеп апа- рып, оран докайбат ж аса п кеткен куннщ ертенше квшеде Эж1бек кездескен. К,асында — К айрат пеп Бэтен. — Э й , кексоккан, 6epi кел! — дед1 буйырып.

Бурын б1здерд|‘ eKi ce3iHin 6ipiw ie: «Э й , ж уп р м ек» деп отыратын Эж1бек б и ы л к ы ш «Э й , кексоккан» дегенд1 uibiFappan. Мейлк TinTi жерсоккан десе де эл1мж еттш гш ж асап ззб1рлемесе екен де. — И я, — деп мен касына келд|м. Басында экесшен калган тулю тымак, уст!ндег1 еск! кара тонынын белш кайыс белбеумен кынтитып турып буып анты ж эне онысын Ы ры сбектщ жейдесшШ етег! кусатьгп артына карай ысырып койран, сондыктан болар, eni ж ак eTeri жел кеулегендей делдшп тур, аягында ак- жулыктанран ecKi конышка кокыр кеннен бас салы п т!- плген дербиген улкен е т , оны солидолмен шылкытып майлап апты, eei TinTi мунда ж о к , жан адамдьг менс!нер емес, панданып тур, маран сонау бшктеН, жогарыдан кезш щ астымен рана карайды . Бурын бойы менен сэл рапа бш'ктеу кершунп едк биыл кыс TinTi сыриып ecin кеткен сиякты. Мурты б ш н е бастапты. Bip aK Э ж !бек канш а панданса д а, сидиган арык турш е мына ки)мдер! еш ж араспайды -ак, ускыньг адам кулерлж едк жаздагы Ш ымырбай шалдын бакшасынын uieTiHe ecKi-кускы кшм- дер Knri3in кадап койран каракш ы сиякты калкиы птур. Эттен, 6ip-eKi ж а с болса да у л к е н д т н 6iJiAipin эл!м- жеттж жасайды, эйтпесе мына турш мыскылдап мазак етер ем. б з ш щ ж эне 6ip ж ам ан мш езк журттьг мазак eTin кулгенде кудай курлы д а , ал ез!не айтылган 6ip ауыз 33iaai кетере алмайды, кез!' аларып шатынап шыра келедь Ж ары лы п канталап журетш астынеы ершн ж а- лап-жалап койып, зэреши ушыру унпн TiciH шакы рла- тып: «М еш мазак ететшдей сен KiMciH ей, э?! Мурнынды бет кып ж1берейш бе, о с ы ?!» — деп кус-кус жудырыгын туйш TeHin келгенде, эз1л айтпак гуг1л1, бетше тура ка- раудан каймырасыц. ©3i сенен улкен, колы узы н, тара- мыстанган арык болса да, куш! басым, жещлмеске, коры кпаска шаман ж о к. Оран К араганда К айр ат пен Бэтенн1н KHiMaepi Tayip: 6ipiHiH уст!нде жакында токылран ж ан а шекпен де, eKiHuiici ж ун сырран купэйке киген, аяктарында ж ан а шарык. Б ар д эм ды ерш апала- ры осьглардын аузына устайтын eKeyi eKi уй дщ epKeci, жуздер! кызара т е р ш т , урттары томпиып тур. — Кексоккан, Ж екенд! рой умытып ж ур сщ ,— дед| 8 ж !б ек 6ipflen шжш е сейлеп. Э ри не,. «Ж экен» деп тур- раны e3i, ал eiifli оны менщ калай умытып жургеш мд! тусшсем_ буйырмасын. — Y fliaae артык-туртык курт-ipiMiuiK бо лса, осыны

Эж екен ауыз Tiiciiiiiii деп алып шыру foi\"i ойына да кел- мейдь— деп, б!раз м нэ артып, corin алды. Мына езщ- дей Бэтещи ка р а т ы , Mine, апасынын жет1 катка тыккан куртынан маран урлап акеллн Енд1 байкадым, ymeyiHiu де урттары томпандап, курт сорып тур екен. — Мен кеше тура жарты таба панды 6ip-aK урлап экелгем,— дед! осы туста Кайрат та шыдай алмай. — И з . Мына Кайрат се и гл . М аладес!— дед! Эж1бек оны иырынан карып.— А л сен рой... — Э й , осыны к ой ш ы , саранды. Б улар оздер1 тукым- туриянымен Teric сарандар емес пе. Н епзш е тартпай турсын б а ,— деп, Бзтен аузьгндагы TyidpiriH шашырата кеп, куйрырымнан 6ip тепт1. Эншейшде беп м е тура караулам коркатын мына жаманнын мына кутырраны канымды кайнатып-ак ж ь бердь TinTi жеке вз басымды, мейл!, не десе о десш, ал енд! бую л тукым-туриянымды саран деген! жаныма батьга-ак кетть Ы за буып Бэтенге тура умтылгам, Кайрат аярын тесей койган екен, сотам шалынысып ба- рып омбы кар га онка-шонка куладым. Ymeyi мзз боп кулеш. ¥шып турып кайта умтылганымша, Бзтен са- кылдай кулш Эж !бект!н тасасына тыгылды. — Сарандардыи тукымы, х а -х а -х а ...— деп Mcni омам эрмен мазактай Tycin т1л!н шыгарады. Э ж !б еи п арка- ланып турраны. I<63iM ж аса урап , мысым курып мен турмын. — Ж э , калжындастындар рой, жетед! енд!,— дед! Э ж !б е к менщ кыстырып жыларман боп турран TypiMe карап. — Сен, Бзтен, онынды кой. Канат саран емес. С о ­ ла й рой, Канат, э? Тек бу дуниеде менщ бар-жопям ойына келмеген гой. Ж арай ды , ол к ем ш ш п н е м д т жерде тузете жатар. Солай ма, Канат?! Мен ундей коймарам. — Кексоккан -ау, сен!н маран берген!н далара кет- пейд! гой, a.ni киын-кыстау кун туганда, панан болам Fofi. Ж э . е н д т е ш езщ б!лерс!н. Онш а санасыз eMeccin Foil...— Онан сон ол менш ак кн!збем ултарылран кара шарырыма, эр жер!нен TeciKTepiHeH тауык шокырандай боп жундер! ш ок-ш ок боп ш ы рып турган сэры жаррак тоныма кез токтата турып:— Э й , ееш'н кекен мен апан eKeyiHin 6ipre тускен cypeTi бар ма?— деп сурады. — Бар.

— Б ар болса сен соны тез арада Ы ры сбекке ж ет м - 3in бер. — Мен ол cyperri ал а алмаймын, ол Н эзир а эпкем- нщ альбомына ж апсырылран,— дед1М. — Сонда немене, Нэзира эпкеннщ альбомы адам- нын колы жетпес ж ерде ме? — Улкен сандыктын iuiiHae. — А ш сол сандыкты...— Эж1бек Hernia арасынан сыздыктата туnipin койды.-—Обш ы м , узын сезд ш кыска- сы, кекен мен апакнын cypeTiH урлап акелеНн бол. — Экеле алмаймын. Киында жатыр дед1м Fofi. — Э й , акы м ак, Ы рысбек оны улкейткма келш отыр- с а , бул киында ж аты р деп бэлденед1 рой. Б а р , е л -Tipui, кайтсен де сол cypeTTi экелетш бол. Б ул саган жауы н- герлж тапсырма. Экелмесен сонда болсын! Б ар!— деп, ол сез сонында май куйрыгымнан акырындап кана 6ip тепть Мен кете бергем. — Э й , кексоккан,— дед1 ол б1рдене есш е тускендей желкемнен тартып кайы ра буры п,— Шарырыннан су ©Tin журген ж о к па? — К ар epireH кезде, отель — Онда былай кте. М енщ жан адамга корсетпей, тырып журген 6ip шелек солидолым бар , анда-санда кеп анау шарырыннын ултарма TiricTepiHe, табаныца жарып алып ж у р , сонда су етпейд!,— дед! камкорлы к 6 ifl A ip in . — Солидолды кшзге жарура бола ма? — Неге болмайды?! Вот акымак- Сен эуел! жагып KopoeHuii. М ш е, мен eTiriMfli майлап алып ем , су деге- Hin сынапша сыррып, irniHe тук отпейдь Ka3ip мына Бэтен мен К айратка да ж акк ы зам .— Э ж 1бек тары да TiciHia арасынан сыздыктата шырт Tynipin койды. — П аж ал ы ст а, кунде ж агы п турам десен де сенен аямаймын. А л eaai бар уй щ е, бэлденбей э л п cypeTTi бупн-ертен экеп 6epeTiH бол. — Макул. Шынында д а, улкейтемш деп Ы рысбектщ 03i суратып отырса, одан неге бэлдешп, тартыншактауым керек. Ауылдары талай уйдщ терш ен Ы рысбек ул к е й т т берген суреттерд1 Kepin катты кызыратынмын. «1Ш ркш, кокем мен апамнын суретш остш ул кей т т торге ш п койса»,— деп армандайтынмын. Свйтш, келеН к у т-а к Нэзира эпкемшн альбомындагы кокем мен апамнын cypeTiii

алып, Эж1бекке м е с т Ырысбекке ез колымнан апарып берд1м. Ы рысбек шертш отырран домбырасын тастай бере, cypeTTi 6ip жакындатып, 6ip алыстатып, одан терезешц жары гы на карай Tepic каратып устап карап шыкты да! — Улкейтуге колайлы, жаксы екен,— дедк Осы сезш ecTin мен куанып калдым. Ы рысбек енд!' маран карады д а , одан кайта суретке карады: — Канат, токташы, — дедь Ceflrri де суретке 6ip, маран 6ip тары да кезек-кезек карай отырып: — О , кекесжен айнымай калган жарыгым, Tinri аузынан тускендей уксауын карашы, — деп, меж куша- рына алып кысып-кысып койды. Э л п меж устап алган жерде тебемнен карга шаншып корлык керсететж мже- зжен i3 ж о к , аяк асты мен дегенде ет ж ур ен езмекапты . Оран деген шекЫз ыза-екпеден бе, элде онын мус!ркей калганы на корланраным ба, эйтеу, eKi беим дуылдап, K®3iM ж аса урап , ундей алмай булырып шырып кегНм. — Эй, Канат, токта! Э ж 1бек сонымнан м есе шыккан екен. Куып жетш, ж елкелтм нен тартып токтатты да: — Сен cyperri жогалады екен деп коры кла. Ырысбек, ол — сезд ш адам ы, айтса болды, орындайды, — де.м Meni ж убата сейлеп. Онан сон мешмен катарласа ж ур ж , ез уйпнщ тусына жеткенде: — Ж ур б !зд ж ж е, мына шары рынды майлап ал, — дед!. Ш ынында д а , май суетж збейд! рой, майласам майлап алайыншы деген ой келд1 маган д а , Эж1бектж уй! — ауыз уй, туп уйден туратын аласа сана ecKi Kipniui там. Эж1бек жалрыз 63i рана турады. Турады деген тек аты рана, эйтпесе Э ж !бек ауыл уй арасы арайын-тугандарын аралап , э р ж м д ш н е 6ip коныи ж уредк С онры кезде кебше Ырысбект1н уйшен шыкпайтын. llleuieci елген ею жы лдан 6epi уйд!н куйп мулле KeTin-ак калган, Кектем, куз тебес!нен су eTin, iiui унем! сыз тартып, кегерген шс тусынан еткен адамнын журегж айнытады. Алайда Э ж ь бек мунын барж уакытша дейдк Эке-шешесжен калган азын-аулак дуние-мулжтерж анда-санда далара шыра- рып кагып-Ылкш, онан сок кайтадан буып-туйж кояды. Балаларды уйымдастырып уй imiH сыпыртып, жинасты- ры п .кы с кезжде кушне 6ip уакыт от жарады. © зк«Эл1он ceri3re толып, уйленетж кез1мде 6api керек болады Foii»,— дейдк Д э л каш ан ж эне KiMre уйленетжж 33ipre ю

e 3i де б1лмейд1. О сы куш бурынрыдай: «Зи баш ка уйле- нем»,— дегешн койран. < Ж ас к ы здардыц 6ipeyi ер жетер оран дейш »,— дейдь Ka3ip уйшщ муржасынан будактап тутш шырып жатыр. — Уйде Кайрат пен Бэтен бар , — д ед!. Б 13 шргенде, кегерген ш с пен тутш сасыран уйдщ ш ш д е Кайрат пен Бэтен карам ай толы улкен шелект1 орталарына койып, шарыктарын шылкытып майлап огыр екен. Ю шкене казанда сакы лдап б1рдене каинап ж аты р, оньщ да т э т а 6ip uici б ш н е д к KafliMri ж а с сорпанын Hici. — Маладестер! Енд! сендердш шарыктарыннан су етш KepciHl — деп мактап койды Э ж 1бек. — Кэне, Канат, сен де майлап ал шарырынды. Э л г1 eKeyiHi'H катары на отыра кап мен де шарырым- ды майлаура K ip ic m i. А л Э ж 1бек болса колына кэкшр алып, казандагы кайнап жаткан жудырыктай кесек ета шыгарып пышакпен шетшен Kecin ж еп керд1 де, кайта салды. Б |з ушеум1з шарыктарымызды коя са л а , а'лекей- aepiMi3 шубырып оньщ аузына карай калран екенб!з. — 0 a i nicnenTi, — дед1 аузындарысын м алж андай турып. Онан сон б1здш телм1ре калраньгмызды унатпай: — 0 й , кексоккандар, болыкдар енд1-, — дед1 aMipai унмен: — Б угш ш е мына ет эбден nicciH. ©3i кэр! малдын eTi м е, немене, эл1 тастай катты . А л сендер шарыктарынды майлап алындар д а , кайкайы ндар уйле- рщ е. Ертен сендерге 6ip-6ip жапырак алып коям. Y йлерщ бар , аш емессщдер Fofi, ауыз тисендер д е жетер. Bi3 шарыктарымызды шылкыта майлап уйден шык- тык. 0 деп табалдырыктан аттараннан бастап-ак ушеу- Mi3ain 6ipiHeH-6ipi к у л к ш аюдын табаны ндай 1здер!м1'з ак кардын бетшде аймандай боп баттиып-баттиып калды . Bipa3 ж урш барып кайырылып караганбы з, i3flepiM!3 тура 6ip кора кой шубырып еткендей к ап -кар а ала боп жосыла тусштй Калай болар екен деп шарыктарымызбен epiren карды онды-солды ойкастай кешin кергенб!з, май- дыц аты май рой, илршн, бурын шарыгымыздын ултарма TiricTepiHe ж абы са кететш жентек кар енд1 Т!пт1журысар емес. — Каз1р мына шарырымызбен су кешсек те вте коймас. — Keuiin кврер ме ед1 e3i?l

Ары-eepi омбы карды ойкастай Keiuin i3necTipin Kopin ед1к, 6ipaK кыстын куш су кайдан табылсын, шун- кырлар мен арыктар Teric калын кар астында катып жаты р. ©стш мэз боп ке.пе жатканымызда, тас койма ж актан тор жоррамен куйрытып шыра келген Байдалы шал 6i3Aiu iai'Mi3Ai Kecin ете бере, ю лт атынын басын тартып кайырыла бурылды, ак KapFa тускен i3iMi3re, онан б1здщ шарыктарымызра карады да: — Э й , HTTiH куннктерк мына карамайды кайдан ал- дындар? Кэне, жандарыннын барында айтындар?!— деп, акыра камшы шлтеп, тор жоррамен ушеум1зд1 де тапап ете жаздап тешп келгенде, eciMi3 шыккан 6i3 зэре- кутымыз уш ы п, 6ip-6ipiMi3re тырылэ уйлырып турып калыппыз. — К,айдан алдындар деймш?! Дойы р камшы ушеум1зд1 коса-кабаттап 6ip осып ет- кен. Ушеум1з де шар-шар ете калдык. — Кайдан алдындар? Дойы р камшы басымызра кайырыла тенген. — Эж1бе-е-ек...— дед! бакыра жыларан Бэтен. — Э , ш акш абас ит!.. Тор жоррага борбайлата камшыны баскан Байдалы шал енд1 6i3fli тастай бере Эхйбектщ ушне карай шапты. Енд! байкады к, бу кезде Эж1бек те кустай ушып Ырыс- бект1Н yfliHe жет1п капты. Байдалы шал калы н KapFa аты омбылап жете алмай калды. Ж ер сабалап, кешен! басына кетере боктануда. Атынан Tycin, Эж!бект1н eciri- Hiii алдынан элг1ндег! карам ай толы шелект! кетерш алды . C ip a, Эж1бек кашып бара жатып сыртка, eciriHiK алдына шыгарып тастап кетсе керек. — Э , ш акш абас ит, осыдан колыма 6ip Tycepcin. Сен итт1 кез1не кек шыбынды уймелет1п турып айдатпасам ба, элН.. Сонын арасында айкай-шура жиналып калган журт- ка: — Кектемде eric кезшде курал-сайман майлаура деп Мытыстан* барып, 6ip токты 6epin эзер деп сурап экел- reniMfli кайтей1н. Энеу 6ip nyHi аяк асты ушты-куйл1 жогалы п кеткен1. Апы рмай, бу карам ай сонша KiMre к а ­ жет болды екен деп тан калып ем . Сейтсем мына Ш акш абастан келген екен FOft. Бу неткен каскунем-ей, а?! Колхоздын карамайын урлап... Сотка тартылралы ж ур FOfi, ол ит... МТС дегенi.

— B ip кезде K63i 6i3re тусш кеткен: — Эжйбекке ер- сендер кегерерсшдер, о, ж е т е а з немелер, yuieyiHfli де со- йып салайын ба, осы!— деп тап бергенде, ушеум13 уш ж акк а без in к ег п к ... Баланын коркынышы узакка созылган ба?! Артын- ш а-ак кызу oflbiHFa KipicTiK те, Эж 1бекп д е, онын кара- майын д а , Байдалы ш ал д ы д а м улдеестен шырарып, кыс- тын майтодрысыз ж айма-ш уак куш батканша, жентек- телген кардан аккала туррызып, одан ею ж акка белш ш кармен атысып ойнап, эбден кызыкка баттык. С эй т ш , ycTi-басымыздыц малмандай су болранын д а , шарыкта- рымыздан шылкып су еткенш де анрармаппыз. К еш ю сш уйге кеп шеш1нген кез1мде, устьбасы м ды устап керген эжем: — Кулыным-ау, осынша су болганша ойнарансыц ба? — дед! ренж1п. Ж ум ы стан ш арш ап кайткан Назира эпкем шай iiiiin отыр екен, ундеген ж о к . М ен кон пешт1н узына устш е ки1мдер1мд! ж айы п, шарырым- ды кызуы молдау ошактын желке тусына кегтруге кой- дым. Элден сон уйдщ !ш!н колканы капкан конырсык — Б у негылран Hie? — деп, Н азира эпкем ушып турып барып ошактын yCTinri жарына ущ л д !. Д а л 6ip влген мысыкты устагандай м еш ц эуел1 6ip шарыгымды конышынан шымши кетерш шамнын жары гы на экеп гыжырына турып карады д а, онан сон екшнп шары- рымды экеп ж эне карады , екеуш щ де сыртындары сы- ланган карамай epin, тамшылап тур. — Эй, Канат, мынауын не? Мен ундегем ж о к . У йд щ бурышындары ecKi to h f3 юрана Tycin, жантайып ж ата берд1м. — Эй, мынауын не деймш?— деп акырып ж!берген Назира эпкем. Мен селк ете туепм. — О заман да, бу заман кшзге карамай жаккан деген не сумдык?! Шарыктарымды уст1ме кар ай лактырып ж1берд1. — 0лт1рейш бе, осы, а?! Сендей акымактьщ барын- нан ж оры н! — деп, маган карай тап берген. Эжем умтылып кеп арамы зга тура калды . — Ж э, ж э... — дед1 сабырлы унмен. — Эж е-ау, бул акымакты неге коррайсын?! Соп- сомадай боп к т еп журген1 мынау?! Назира эпкем к у й ш п барып отыра Kerri. — ЕлдШ мундай баласы мынадай киындыкта 6ip жарына суйеу боп ж у р , ал бул болса со Kyfii ми кеще,

акы м ак... Э й , енд1 мынау кшз аяккшмд1 калай кептБ peciK?! Меи эпкем кандай ауыр сез айтса д а , у н а з мойын- дап ж ата берд1м. К ш зд! майлап журген адам — кеще десе кеще, акы м ак деее акымак кой. К,ыс ортасында М укан аганымыз эскерге алынып, мектеб1м1з жарты айдай жабылып калтан. «Бул киын болды Fofi, балалар окудан кол узш калатын болды- ау?!»— деп мазасызданган ата-аналар ауылдыц бас KOTepepi деп Байдалы шалга барран екен. Нурыман ауырралы, колхоздын. кенсесше талтактап Kipin, кокы- райып барып тердеп бастыктын орныпа нпрене отырып журген Байдалы шал э л п келген ата-аналарра ж ат та кеп урсыпты: «Э й , ездерщ калай ойлайсындар осы?! М ы на какаран кыста мурал1м табуды ойыншык кере- сщ дер ме? О л ж ана келетж мурал1мге уй керек емес пе? Отын-су керек емес пе? А л онын барж мен кайдан табам?!. Ж з, басты катырмандар!»— деп, куып шырып- Осыны ееНгенде, тесек тартып жаткан Нурыман катты ренж1ген кершедь Байдалыны ушне шакырткан екен, зншейшде Нурыманнын атын е т г е н д е ментен кагатын ш ал бул жолы TinTi пыскырмапты д а, «колым тим ейди деп бармай койыпты. Байдалы шалдын мына кылырын еспгенде, улкендер жагасын устады: «Кулан куды кка ку л аса, курбака кулагына ойнак салар» деген осы екен-ау, — д е т . Нурыман KiM ед1? Байдалы KiM?.. KyHi кеше колхоздастыру кезжде бую л 6ip болыстын елш аузына караты п, сонына ерт- кен, орак т1лд!, от ауызды, бетже жан каратпаган ж ь rirriH султаны ед1 рой Нурыман. Эттен, абайсызда тап жауларынын колына тусш , MepTirin кор боп калды. Ал Байдалы болса зрк1МН1Н шере-шересжде журген, дол­ га су кую дан аспаран сорлы жан едк Енд1, мше, бугшде KiciMcin бул да ел баскарып ж ур . Мына кар ая euiKip coFbiCTbiu кесапаты д а . Эйтпесе ер-азамат тугел турса, Байдалыга карап калар кун туар ма ед1, cipa да?! Эж1бек болса езж е карайлас б1здерд1— балаларды жиып алы п, 6i3 аркылы ата-аналарымызды табалап 6ip ракаттанып калды. — А л , Б айдалыга багынып 6ip ж еН епад ер -ау, а! 14

Ер1ндер сол какбасты к сонынан, тупа-тура социализм- нщ тержен 6ip-aK ш ы гарсын,— деп кекегп барлыгымыз- дын тебенпзден карай турып.— Т ал ай айттым foi\"i осы , ол Байдалы деген — байдын куйыршыгы боп келген ад ам , одан басалкалы к шыкпайды деп. Э й , енд1 не дей!н бул елге, шын свз(мд1 кор кы лады . Баласы нады . 03iMi3fliH элп бокмурын Эж1бек емес пе, осыны койшы, адам болмайды дейдь Ал сонда сенген Байдалысынын Typi анау м а?!.— Элобек Байдалы шалга да, оган багынып журген буюл ауылга да ызалы ед1. С о л ызасын каз!р б1здердщ K®3iMi3fli шукыгандай 6eTiMi3re басып айтып тур. Ш з болсак уншз мойындап турмыз. Шынында да, Э ж 1бекпн акылындай акы л кейб1р улкендерде ж о к-ау , дейм1з. — Ал, квксоккандар, окудан калган обалдарынб1р!н- mi Гитлерге де, ешнил Б айдалы га,— дед1 Э ж !б е к свзШ туйж деп. — Кайта 6ip есептен осы co fh c б1ткенше, бас- тарынды катырып окы магандарыц да дуры с. «Зат eciM» «Сы н eciM»... тары кай eciM ед!, элг1... — «Сан eciM»... — И э, иэ, сол толып жаткан ешмдермен бас катыр- ганша, пайдалы 6ip т1рлк ктеу керек кой. Окуды сорыс быкеннен к е й к окып ал сак та жетед!. 03iM coFbic бггкен KyKHiH ертенже-ак станциядагы нагаш ы м дш н е бары п, туп-тура милициянын окуын окимын. К екелеркд1 сонда танытамын эл1. Э й , сонда acipece мына Байдалы как- басты алдыма салып, iuii кепкен сиырдай FHn 6ip тыркы- ратармын-ау. Бую л елдж алдында табанымды жалайтын б о л а д ы .. . Осы кезде уйжен шыккан Ы рысбек дауы стап Эж1бек- Ti шакырран. — А! Ж олдас бас колбасшы! — Bepi кел дейм ж ,— дед1 Ырысбек. — K,a3ip,— деп, Э ж !бек дедектей ж внелд!. К ет ш ба р а жатып: — Мына эскерлерд! кайтем?— деп сураган. — Куте турсын!— дед1 Ырысбек. — Э й , тырп етпей куте турындар!— дед! Эж1бек 6i3re кайырыла бурылып. Bi3 сол тобымызды ж азбаган куйде кутш тур дык та, Эж1бек Ырысбектж жарлыгын тындап кайтып оралды. Келе 6opiMi3re одырая ектем карап: — А л , кексоккан эскерлер, бас колбасш ы б1здерге урсып TVP’ Двн бастады св з ж .— С онры кезде сендерд1н не окыган окуларын ж о к, не 6iTipreH к т ер щ ж о к , T an j 15

да беттерщмен кет!п бара жатырсыидар. Серкесп жок мал кусап барасыцдар. Оларыц жарамайды. Ж ана Ырыс. бек те соны айтты. Ш у ю р ш ш к , бастайтын ссркелерщ бар. О л — мына менмш,— осы туста балалардыц 6ipi шикылдай кулген, Эж1бек кезш аларта:— Кэне, о мм кул1п турран? Кек желкенд! киып ж!берейш осы!— де­ ген тут1ге ж ею п. К ул ю сап тыйылды — Ж ан а бас кол- басшы екеу.чнз акы лдаса кеп, сендерд1 кыс кезшдеп енбекке тэрбиелейтш болдык. Анда-санда таудан отын ш абуга барып турамыз. Б ул 6i3re эскери тапсырма!— дед! сезш шегелеп, онан сон тау ж акк а кез сала турып:— Эне, Еш ю елм естщ кунгешндеп буйралана уйысыи ж аткан калын тобылгы мен Караганды кердщдер foA, содан отын шабамыз. Мынадай кыста салпактап кур ойнан бергенше, 6ip уак отын шауып шешелерщд! куант- сандаршы. «Карагы м адам боп капты»,— деп, Te6eci кекке жетед! foh,— деген. — Ой, б1здщ уйде отын кеп, атам кеше 6ip шана агаш отын т уар дн — Б 1'зд1ц у й д т отыны да кыска жетедн — Мен бармаймын. Мен де бармаймын, — деп, балалар жан-жактан дабырлай бастаган. 9ж1бек дерпиген кен ет т м е н жерд1 (катты карды) Teyin калды. — Бэрщ де барасы цдар!— дед! акы ры п.— Сендер немене, тэртш л умыткансыцдар ма? Муны мен эскерн буйрык деп турмын гой. Кэне, осыдан 6ipeyiH бас тартып кикалактап кершдернп, экелерад)' де, шешелерщд! де танытып ж!береш н. Эне, бас колбасшы Ырмсекеннщ ®3i тур гой! Bi3, бал ал ар, жым болдык. Д э л каз1р Э ж !бек анадай турган Ы ры сбекп аркаланып, кайсымызды болса да карсы лык етсек, итше тепюлеп ж1берет!н! анык едц — А л барыцдар, уйлерщнен кетпендер!нд! жэнеотын буатын eKi жштен алып шыгындар! — E n i ж !п неге керек? — Н еге керек екенш барган сон кересщ. Отынды шабамы з да буып-буып таудан домалатамыз да ж1бере- м!з, ешкайсынпын жанмн киналмайды, кексоккандар! Егер осыдан 6ipeyiH бармай калып кер, мына жудырык сонын тебесшде отед!,— деп, кус-кус арык жудырыгын KepceTTi. Yfire кеп, барлык балалар боп таудын кунгей!нен

To6biJiFbi шабатынымызды айтып, бел1м!зге ж ш т ер 1м1з д 1 буынып, колымызга кетпендер1м 1зд 1 устап, сэлден Heflin кеше ортасына топырлай жиналды к. Д э у кетпенд1 эзер деп кетерш уйден шырып бара жатканымда, эжем: — Кулыным-ау, шаман келмейд! рой, — деген. — Келедь Балаларды н 6api д е бара ж аты р, — дед1м. Шынын айткан да, кеб!м1зге мына кы ста т а р а ш ы рып отын ш абу — ец кызык ойын сиякты кер|'нд|'. Улкендер болса балаларды н аяк асты мына кылы ры м э капел1мде не дерлерш б1лмегендей, не кош тап мактап кете алм ай, не цойындар деп тыйып тастай алмай ан-тан. Эрине, кыс йшнде 6ip уыс отыннын езш унем Kepin отырранда, баласынын «отын шауып экелем» деп ез тарапынан суырылып шыккан т1рл1п m w де куантатыны сезЫ з, тек б1рденеге урынып кал м ай, кайырымен болсын дейд'| де... Эж!бек бастап, ауылдык жогары жарына карай шубырып ж у р т кеттш. А лы п алм а араштын тусьгаа жеткенб1з, бутактары сойдиып-сойдиып жаланаш таны п тур екен. ¥шар басындары бутактарында 6ypicin-6ypi- cin катып-семш калган коны ркай алм алары кер!нед|', томенг1 бутактарында байланран шуберектер жалбырай- ды. Bi3re мына кыста сол катып-семген алмаларынын ©31 уылжып туррандай, аузымыздан Ылекей1м1з арып кызыра караганбыз. — Бутактарына шырып ал к и ж , бэлк!м, анау алма­ лары туоер,— дед1 балаларды н 6 ipi. Осы сез камшы болды ма, Эж1бек жольгмыздан сэл кираштау болса да бурылып алып, алма арашка карай тартты. Алып алма агаш ка жакы ндай бергенб1з, Teniperi ойкастаган калы н i3 екен, ш аш ы лган кустын кауырсы- ны, жун-журка. — Биыл тулк! калы н рой, тулкш щ 1здер| шы- Fap?— деген Бэтен. — Мумкш, алма араштын тубш деп унпрге тулк! жатып журген шыгар. Ka3ip устап алсак кандай кызык болар ед1,— деген Кдйрат. — Ж о , бул i3 т у л к ш ш емес,— дед1 1зге ун 1л' е кара- FaH Сап ат .— Тулк! карга буйтш батпайды. — Онда каскырдын i3i шырар? — Ж о. каскыр да емес. Бул — иттщ i3 i. — Kaaip не болса да KepeMi3 енд|',— дед1 алда келе жаткам Э ж 1беи.— Э н е, унпрден карайып б1рдененщ оасы кылтияды. Кетпендерщд! онтайлап устандар! 17 JLS1&3

Осы кезде алып алм а a Faштык тубш деп укпрден к.араканш ы к атып шыкты, кездер1 кып-кызыл боп кан- талап, TicTepiH сакылдата ьгрылдап, айбат шёп'п 61'зге карсы ж урген. А ппак кардын устшде 63i кап-кара боп ештенеден тайынбайтын керемет коркынышты ед|'. Ж ол- басшымыз Эж1бек болып 6i3 61p-6ipiMi3Ai баса-жанш а кешн кашты к. Корыккандарынан 6ip-eKi баланын ой- банлан ж|'берген дауыстары да шырьгп кетть Омбы кар­ да cypiHe-кабына едэу1’р кашып барып кейш бурылган- быз, К араканш ы к сокымыздан кумапты, уц пр дщ аузы- на кайта бары п, жер ш'скелеп каксылады д а , улып-улып Ж1’ б ер дк — Э й , мынанын iuii кабьгсып, емшектер! салактап тур Fofi, кушжтегеннен са у м а?— деген балалардык 6 ipi. — Расы нда д а, Typi кунйктеген сиякты. — И з , yHripre манайлатпауы тег!н емес. — Кыста куннктеген каншыкты KepreniM осьг. — K,aft6ip жаксылы к дейсщ ,— десш алып, алма агаштын басындары катып-семген алмалардан кудер узген балалар enai таура карай ез жолымызга тустж. Тауды к стек жарындары жел урлеп нырарлап тастаган калын карды кетпенмен кад ау-кад ау ойып, баспалдак- тап жол салы п, жогары карай шубыра ерлеп келе.\\пз. C e 3 iMi3 К араканш ы к тещ регш де: олдекашап жогалды- Fa санап ж ур гет м !зд е, кутпеген жерден алып алма агаштын туб1н‘ д еп унг1рден ш ьта келу1 6i3fli катты таныркаткан едг, онын ycTine кыс iiuiHAe куниктсгенш карасанш ы ; KyuiiKTepi калай тонбайды екен; ауылга ж о лам ай, мына жы ракта ж ур ш 63i немец коректенед1? О сы тэр1здес толып ж аткан сурактарра ж ауап таба ал- май, дал боламыз. — Караканш ы к киел1 ит кой,— дейд1 iuiiMi3aeri ен 6 inrim iMi3 С ан ат .— Б ул ауылга не жаксы лы к, не жа- мандык экеледь — Ж аксы льты н кайдам , жамандыгын itepin жур- Mi3 Fofi,— дед1 Бэтен. — Сен Буб1тайдын жынданып кеткенж айтасын ба? — Из. — О ган Буб|'тайдын @3 i шнэлы. Караканшыктын куш 1ктерш т!рщ ей кем ш елт1рд1 емес пе? — Караканш ы к олардын 6 ip казан сутш iuiin Kerri гой. — B ip казан сутке бола KyiuiKTepin ел лр м еу керек

— Сонда ауылра уры иттер каптап кетсж дейсщ бе? — Тук те каптамайды . К араканш ы кты н бурынры куинктершщ кайсысы уры болып ед1?! Ауы лдары кеп уйдщ иттер1 сонын KyiuiKTepi рой. — Сен ейтш Кдраканшыкты жактамай-ак кой, бэрь 6ip иттщ аты ит те, ал Бубггай — адам. — Иттщ де обалы бар, жазыксыз тшссен, сол обалы Ж1бермейд1. Мына eKeyiHiH таласы на шыдай алмай кеткен болу керек, осы сот алда бара жаткан Эж1бек к и т кешн бурылды да: — Э й, ею кеменгер, токтатындар бос былшыл- д ы !— дед1 ыза болып.— Йемене, К,араканш ы к пен B y6i- тайдын Kyftiri сен eKeyine батып келе м е, сонша к ер и - д есш . Д а б а й , койындар ендП Сан ат пен Бэтен ж ы м болды. BapiMi3 y flip u e тодтай турып, сэл тыныс алды к. 0 р г е карай ж урем !з деп ед эу1р алкынып каппьгз, ецдер1м1з кы зара терш ш , кейш карай коз салганбы з. Т у у, нирюн, сулулы к деп осыны айт! 03iMi3 дэл 6ip ж ер дщ ю ш и к устш де туррандаймыз да, тещрек терт бурыш Teric шыр айналып кеп £Нздщ таба- нымыздын астына тускендей, кез жететш дуниенщ бэр! де теменде ж аты р. Ж аз д а 6ipiHiK ycTi квк-жасы лданр.ш егш ж ай, 6ipiHin ycTi кок ж усан мен боз бетеге, енд1 6ipi айдалган кара пар боп жагаты н бел-белестер мен дондер каз!р макталы калын ак керпешн астында таре буркенш алран, (Иркелю боп кымтанып жаты р. Сол ту- таскан жалпак дуние булдырап барып кыекы суррылт аспанмен астаскан ж ерге дейш аппак боп кунге ш эры - лысып, кезд) карыктырады. Э ж 1бек тымарын алып ж еш м ен мандайынын Tepin cypTTi, TiciHiK арасынан сэшмен сыздыктата TyKipin койды д а, Сан ат пен Бэтенге кезек карап алып: — Мешнше, бар рой, сендердщ анау БубИайларын- нын адам аяр кылы ры ж о к болатын — дед!.— С а у кезы нщ езш де жындыныц iciH 1стейт1н ед! рой. Осы дан eKi жыл бурый, апам елген жылы ж азда, 6ip рет карным катты аш кан сон, осы Б уб1тайдын yfliHe юргем. Сонда маган 6ip тостаран айран куйып берудщ орнына, менщ коз!мд1 бакырайтып койып турып, жарты т е л е к айран- Ды_ каз-уйректерше апарып TOKTi foA. Сонысы кудай суйер кы'лык па?! Сонда мен imTefl: «Э й , кес!р атар мына к а т ы н д ы » ,- дегем. Айтканым айдай келдк атты гой, эне, акыры! Аш журген маран бермей, айранды I»

каз-уйрекке тент! деген не деген сумдык! — ©не бойын ыза кернегендей сезш ттстене ш ж ш ш аяктаган Эж1беи кайтадан алга Tycin, эрге карай катты-катты адымдай журген, 6i3 Timi шесе алмай калдык. Bipa3 озып кеткен ол сэлден кейш 6i3re кайырыла турып:— Сендердщ анау Караканшыктарын да каншыктыгын жасап кас- кырмен эмпей боп журмесе не кылсын,— дед1 мыскыл- дай ку л ш .— Кыста куш!ктеу1 TeriH емес... — О л да м ум кш ,— дед1 К айрат 1ле коштап. — Мумкш емес, дэл солай. Осы жолы бул каскыр- мен лыкты. Ж анагы 6i3re анадайдан айбат meryi TeriH емес. Каскыр кушштерш кызганганы гой,— дед1 Эж1бек твщн'ре сейлеп.— Обш ы м , осы жолгы 6ip куиппн мен алам. — Шынында д а, каскырдан туган кушш нагыз арлан болатын mbiFap. Мен де 6ipeyiH алам ,— дед! Кайрат. — Онда мен де 6ipeyiH алам. — Мен де... — Мен де... — деп балалар жан-жактан шулай бас- тады. — Борщ е Караканшыктын Kyiuiri жетпейдк — дед1 Э ж 1бек оларды токтатып. — Кеп болганда бес-алты ку- ш ш uiuFap. Сондыктан ертен кушштерд1 алуга келгенде, Караканш ы кка беруге нанды KiM кеп экелсе, куппкп сол алады. Осылайша бэтуага келш, тауга кайта ерледш. Жора- ры кетеркпген сайын, кар мулде жукары п, б1ртшдеп кары ж о к карайран ж ерге де аярымыз жетть Катты же/ урлеп жалацаш тап кеткен тау кунгеш жайм а-ш уак кек- тем лебш еске Tycipin, бусанып жатыр. Аркамыздан кунн1ц жылуы eTin, мандайымыздан 6ip жылы лен сипайды. Э р-эр жерде топ-топ боп ескен Кызыл балак тобылгы, кара курен караран, уйыса жабыскан калыц бергез, ак сирак ушкат каптай бастады. Осы туста бастаушымыз Эж1бек тары 6ip бел босата турып, барльшимызра барлай карал шыкты да: — А л , кексоккандар! — дед1 ектем унмен. — Ендк дабай, тобылгы ш абуга KipiceMia. Ж арл ы к былай: ен эуе- ,'ii эркайсын улкен-улкен уш туптен Ырысбекке деп арнап тобылгы шабасы ндар. Соны уйден алып шыккан eni жш терщ нщ 6ipiHe буып томен домалатамыз, бул сендерге салынган салы к. Тек сонан кейш ез уйлерше шабасындар. B i3 б1рден келштш. Т а у устш деп ен-тепн тобылры- 20

ныи ортасында турранда, уш туп деген де сез болып па. — Лк уш кат пен бергезден ш абура бола м а? — деп cyparan балаларды н 6 ipi. — 0 з уйше шауып алсан, пажалы ста, ал Ырысбекке тек тобьглры FaHa ш абы ндар! — дед1 Э ж 1б' ек катал ecnepTin. — Тобылрынын кызуы мол бслады ж эне колра юретш TiKeHi болмайды. Сей тш , 6 ipiMi3 жогары жары пан, 6ipini3 TOMeiiri ж а- рынаи, енд! 6ipeyflepini3 кос буш рш ен дегендей корым тастыц ж иегш деп кальщ ескен, Kici бойындай тобылгы- ны ж ан-ж актан шабура KipicTiK. Бурыннан улкендерге Laecin тобылгы шауып жургендер онша киналм ай-ак 61'рден Kipicin кеткен, ауыр кетпенд! сал м актай кетеpin, тобылрынын тубш орай тасы ж октау деген тусын ал а гурс eTKi3in урып кап , оп-оцай рана т'амырымен копарып тастайды, ал т э ж 1р' и беаздер1 тобылрыны кез келген жершен шауып аламыз деп кетпендершт жузш кек таска шак-шук сорады. «Гурс-гурс»... «Ш ак-ш ук ...» Ойнай ж ур ш , кун ецкейгенге дейш эуел! Ы ры сбекке деп дэу ею арка тобылгы шауып, оларды жшпен буып те- мен — ауылга кар ай домалаты п, ешй эркайсымыз ез уйлер1м1зге деп шабура KipicKeH6i3. B ip кезде окыстан шыккан айрай-шу, аттандаран дауы стар 6opiMi3fli де елен етюздк Тобы лгы шапканы - мызды догарып ж ал т-ж алт карады к. Теменде ж аткан ауылдыц кеш есш де a6 irepre тускен KeMnip- ш ал, бал а- ш ага б1здерге колдарын булрап, б 1рдене деп айкайлап, шуылдасып тур. Ею -уш ересек адам 6epi тачта карай емпелендесш келед|'. «А й-оу-у, ат-тан!.. Ат-та-ан!.. Ой-ба-айй!.. Ой-бай й!..» — десед1, баска сездер! естммейдк — Эй, мыналар неге шулап т у р ? — дед! Эж1бек. — Б 1здщ ж огары ж агы мыздан б 1рдеден1 нускайтын сиякты, —- дед1 С ан ат . BapiMi3 енд1 жогары ж акк а караганбы з, кожы р-кожы р боп тебем!зден тенген жартастардан езге ештене кержбейдк — А й-о-оу-у!.. О не-е? Н е деп турсы ндар? — деп Э ж 1бек ауылдарыларра карай айкайларан. Осы сэтте рана куларымызга ауылдарылардын: « ...Ы с к ы р !.. Ы скы р!» — деген сездер| естЫгендей болды. — Кдскыр дейдк — дед| Санат. Оп бай, каскыр деп тур foiI , — дед! балаларды н 6 ipi урейлене. BapiMia де урей/ieHin калды к. К айтадап ор ж ак к а, TeniperiMi3re караганбы з. 21

Э н е!.. — дод| 6ip бала. — К,ос как тастын астында. сн д ! б!з де кер дж , алып алм а агаштык желке тусын- да,„ 013ДЩ терккей жагы мызда аумары eKi уйдш орнын- даи ж ал пак ею кек т ас болатын, солардын астынры жагы нда терт-бес кек ит бута-бутаныц арасында 6ipi шокиып, 6ipi тумсырын кетере ауаны шскелеп, енд1 6ipi 613 ж акка сазара карап тур екен. — Ойбай-ай, а п а -а !. — деп шарылдай женелд! бала- ларды н 6ipi. OFaH еюннн', ушшип ойбай косылды. Тау устшде шулап кеттж. — Н е ктейкйз? — деген Э ж 1бек. Тек каш пайы к, 6apiMi3 топтасып 6ipre турайык, — дед| Санат. — Д уры с. Кэне, кетпендер1нд1 алып менщ касыма жнналы ндар. Кетпеннщ ш уйдеамен тасты сорып, 6api- Mia б!рдей аттандайык! — Ат-тан!.. Ат-тан!.. Ш ак-ш ук тасты coFbin, 6ipiMi3 бакырып, 6ipiMia uibiHFbipbin аттан сап, ойбайлап бердж . Кенет каскыр- лардыц шокайып отырраиы темен карай ырши ceKipreH. Аны к кер дж , улкенд1г1 тайыншадай, нагыз кекжал екен. Сею'рген куш б1зд]'ц кез!м1зден таса турган алып алма араштын тусына батып кершбей к егп . Теменг1 ауыл жактары лар бурынгыдан да катты шуылдасып кетт!. — Б эрщ тугелсш бе? — дед1 урейленген 0ж1бек. — Тугелм1з. Кекжалды н сонын ала баска каскы рлар да б 1зге кершбей кеткен. Куз жакты жангырыктырып иттш жан- ушыра урген!, одан катты 6ip канк еткеж естшдк Ауыл ж актары лар э л! ш улап тур. Сзлден кейш алып алма агаштын аргы жагыидары карлы беткейд1 киялап элгш- fleri каскырлар умар-жумар орталарындагы карандаран б|'рдецеш кезек-кезек созгылап суйрелеп бара жатты. — Караканшыкты экеттП.. Жанушыра кансылап бара жаткан сол Караканшык екен. Эркайсысына бул да ауыз салмак болып азу ткте- piH сакылдатып айбат ж асайды , булкына арпалысады, кемек сурап жанушыра кансылайды, 6ipaK элуегп куш! басым каскы рлар оны жан-жарынан какпакылдай ка- гып, кекпарра салгандай 6ipiHeH-6ipi ж ул ка тартып керг1леп барады. Эркайсысы бар екшшмен aFbin кеп, канга боилган арандай ауыздарын салып еткенде, К,а- раканшыктыц 6ip м ушесш жулы п экеткендей болды. Аппак кардыц устшде судай шашылып бара жаткан 22

Караканшыктыц каны, шарылдай кансылараны керемет аянышты ед1, тау-таска жангырырып аза бойды каза тур- рызды. Бую л ауылга, шуылдаран халы кка куткарындар дегендей шыркырайды. А л каскырлар болса ершелене, кутырына Tycin жулкы п-ж улкы п экетедк Б1ртшдеп К,а- раканшыктын кансылы басылайын дедь сэлден кейш мулдем yHi ernin, каскы рларды н аузында ж улм аланган жансыз затка айнала бастады . TaFbi 6ip ж улкы ласка н кезде, кеуде жары элпндег! тайыншадай кекжалдын ау­ зында калды д а, бвксе жарын баска каскырлар белюш экегп, осылайша Караканшыкты буюл ауылдын алдын- да пэре-пэресш шырарып олжаларан каскырлар жулкыс- тартыспен кыратты асып кершбей KeTTi. Bi3, балалар, зэре-кутымыз ушып, калтырап калш- к ал ш eTin y H iim шыкпай, 6ip-6ipiM i3re тыры лы п е с|ш з ш ы ры п кеткен едь Енд1 ш апкан отындарымызра кайы- рылмастан, б iр-б iр iм }зд i KaFa-MaFa темен ауылра карай 6ipiMi3 д ом алап, 6ipiMi3 сырранап 6e3in ж ен ел д ж . К е л е а кун1 коркыныш-урежийз басылран сон, Э ж !б е к шанасы бар балаларды e3i бастап ж у р ш , Kerneri таудан домалаткан улкен eKi арка тобылрымызды Ы ры сбектщ уш не ж е т ш з т бер дж . Егер eri3 ш анага тиер болсак, мунымыз дэу 6ip шана отын едь Он т акты бала жан TepiMi3 mbiFa ж ур ш э лгш щ бэр in Ы ры сбектщ корасына Kipri3in, тап-туйнактай етш 6ip ж агы на жинап койдык. в з уйлер1м1зде шыбык басын сы ндырсак шынкылдап ту- ратын, 6ip к у ш ак отын бутараннын езш де yfifleri улкен- дерд1 зарж ак кып барып эзер т ш алатын плркшдер Ы рысбек пен Э ж !бект щ алдында ecTin мвнтен кагатын- быз. Б 13 тобылрыны Teric Kipri3in болтан кез1'м1зде, Ы рысбек уйшен ш ы ккан, 6apiMi3re ж аралай 6ip карап erri де: — Эй, адъютант Эж1бек!— деде — И з , ж олд ас кам анд1р! — деп Эж1бек карсы алды- на жетш барды. — Мынау балалар бугшнен бастап жай эскер емес, ен сешмд1, ен батыр, алдынры шепте вз1мнщ тешрег1мде рана журетш твленг1ттер1-м болады , — дедь Bi3 ол сездш мэнше тусш е коймай 6ip-6ipiMi3re, одан Эж1бекке караганбыз. — Обшым, теленггг болраннан утылмайсындар. Б ас­ ка балаларга сендер кам ащ ирш кдер, — деп тусш д!рд| Э ж !бек. — Д у р ы с айтады, — дед1 Ы рысбек онын сезш костап- 23

Нртен мен мына Эж1бект1 М Т С -ка темеш экелуге Ж1бергел1 отырмын. Теме Hi экелген сон, борще шылым тартуды уйретем1з. Б1з тебем1з ножке жеткендей боп куанып калдык, 6ip- 6ipiMi3re жымындаса карай, шылым тартуды уйренет1- Н1М1зге мэз боп турмыз. Шылымды кушырлана турып сорып, оньщ тут|'ш'н мурыннан, коздеп, кулактан шыгару деген керемет кой! Бар тьлепм, Ырысбек кашан улкейтш болганша, кекем мен апамнын суретш алганымды Нэзира эпкем бш месе екен деймш, кеш ю сш жумыстан келгенде, сан- дыктагы альбомын алып карай кермесе екен деп кыпыл- д ап отырам. Абырой болганда, ол кырманнан дщкелеп ш арш ап келед1 де, кешю тамагым im e сап , ештенеге ка- рауга ш амасы келместен мурттай ушады . Бар айтатыны: — Канатай, кол дшрменд1 83in айналдырарсын,— дейдТ — М ак у л , эпке, алан болм а,— деп, мен осы уйдш онан кейш п естняры ретшде epTenri imiM-жем талкан- ды тас дшрменге тартуга KipiceM. Тас дшрменд1 айиал- дыру ауы р, колдын карын талдырады, 6ipaK амал кан- ш а, эжем н1'н ш амасы жетпейдь баска балалар эл1 кш ке- не, сондыктан колымнын канш ама талы п, иыктарымнын талмаусырап карысканына карамастаи, бар кунпмд! ж инап, эбден эл1м курып дщкелегенше, кушене отырып айналды рам. Мандайы мнан тер бурш актап, кез1м кара- уытып кетедк сонда да эж ем е, miaepiM мен карындасыма сыр б1лд!рмеймш. Эжемнщ: — Болды , карагы м , алдындагы ауыр тас, иыгынды ауыртып аласы н,— дегенше карам астаи, ылги да кос уыс бидайды артык тартам. Б у п н де cefiTin кушене отырып ертенп куннщ тал- канын тартып боп калган кез1мде, тарс-турс еЫк ашы- лып, уйге Ы рысбек пен Эж1бек i<ipin келдг EciKTin катты ашылып, катты жабылданы сошна, уйдан ортасын- дагы денгелек устелдщ устшде турган май шам жалп- ж ул п етш ernin кала ж аздады. — Кеш ж ар ы к, э ж е,— дед1 Ы рысбек даусы гур етш. — К арагы м , Ырысбекпкпн?— деп ожем келгендерге сыгырая KapaFan. — И я , мен гой, эже. — Касында тары 6ipey бар ма? 24

— Энибек кой. — Э -э ... М ы на бейм езпл уакытта ж ай ж ур сщ д ер ме? — Баланы з бен к е л М ю з д щ cypeiiH улкейтш ед1М, соны экелд!м,— дед1 Ы рысбек даусын кетере сейлеп. CefiTTi де e3i колындары ораулы каразды н 6ip жарын Эж1бекке устатып шамнын жарырына тоскан; энеугунп e3iM берген суреттен айна-катеЫ ж о к некем мен апам - ныи улкейтЫген суретш кергенде, басы эжем болы п, бэ- piMi3 eciMi3 ш ы рып анырып караппыз д а калы ппы з, кэ- fliMri некем мен апам T ip k in уйге nipin келгендей. Э ж ем ез кезш е e3i сенбегендей ж акы нданкы рап кеп ущ л е ка- рады да: — Караалары м , кос караш ы ры м... т ф Ш п келгендей боп катар тура калгандары н... О , менщ айым мен ку- HiM...— деп, айналып-толганып, eci ш ы ры п кеттк — Э ж е , кай ж ерге 1'лейш? — деп сурады Ы рысбек. — Терге Ы, — дед! эжем. Абыр-дабырга Нэзира эпкем де оянып кеткен. Эуели де тукке тусшбей басын кетерш ап одырая карап жатты д а, Ы рысбек ойкастап барып терге cypeTTi Ыген кезде рана, icTiH мэнше тусшгендей орнынан турды . Э ж ем де ес калмады. — Агаларына терге керпе салындар... Э й , Болатж ан, от жара койшы, кулы ны м... — деп, бэйек боп ш эупм ге су куйып, шай койып, Ы рысбек пен Эж1бекке елж1рей ка- — Терге шырындар. Отырындар. А йналы п кана кете- fiiH сендерден. ©лгенд! TipLnrri деген осы, мын ж аса - рырлар. ©ркендерщ ecciH, ко с кар ары м ... Э й , К ан а т , ауыз уйдеп cyrri экелип. Б ул енд1 эж ем ш н арынан жарылраньшын б е л п а . Эне-MiHe суалура таяран коныр снырымыздан кунше екг кеседей рана сут шырады. Сонын 6ip кесесш шайра д а , 6ip кесеслн кунше 6ip рет жасайтын атала кежеге ката- тын, Ka3ipri маран алгызраны eprenri кежеге катуга алып кой га м сут едг С ол сутке элп нде FaHa а к тер-кек тер боп ертенг! азыкка деп мен тарткан талканды тугел 6ip табак кып шы лап, Ы рысбек пен Э ж !б ек т ш алдына койды. — А лы ндар, айналайындар,— деп бэйек боп ж у р .— Эй, Нэзира, арака шай куй. Нэзира эпкем де тердеп суретке карап койы п, риза кешлмен шай куйып беруге KipicTi. Б1з, бал ал ар д а , эке-шешем!здщ суретше кайта-кайта жалтактай карап,

:ей асагян Ырысбек пен 1, аузымызга yfiipLnreH смекейд! там сана жутынып койып. epHiMia.ai жалаймыз. Уйсме табак талкан лезде сап болды. Мандайлары терцлген Ы рысбек пен Эж1бек 6ip-6ipine карап жымындасып кояды. с)ж1бек KCKipiHin те алды, тойганыньщ белп'а Ы сты к суды сораптата урттап 6ipep шыныаяк imin токтарын басканнан кеГнн. Ырысбек Эж1бекке ымдап кол созран. Эж|'бек ушып турып, келгендершде кабырра- та с.унеп койган домбыраны орауынан ашып устата берд1. Ырысбек домбыраны колына алып. кулак куйте Келлре бебеулетт карып-карып ж1берд1 де, онан сок вжеме: — Э ж е, Ызге 6ip он салып берешн,— дед1, кезшщ киырымен Н эзноа эпкеме де карап кояды. — С а л а foh, карары м ,— дед1 эжем елж1реп. Сол-ак екен, Ырысбек домбырасын безтде тт-безт- дет1п алып, тебе куйканды шымырлатар ражап эуен- дерд|ц 6ipineii кейш 6ipiHiH басын тез-тез кайыра отырып 6ip кез: «А -хо -ау-у-у, хайли-лау, ли-ли-лау, ли-лэй-лау...»— деп эдем!, зор коныр даусымен бастап кеп ж1берген кезде. куп-KynripT боп квленкелер1м1з ербшп, vpefi.ii ушырып отыратын ж адау-ж уд еу уйдЫ iiui самаладай боп ж аркы рап сала бердк Кыз емес кыздын. аты кызыл асык, Ж irirrep кыз балара болран гашык. Сырттары дуниеЫ сыкырлатып уысына кыскан ызгарлы кыс та, к е з т тускен жерде мен мупдалап ек! иырыцнан з т д е й боп басып туратын ж ад ау-ж удеу тур- мыс та, эрюмнеп бугып, жасканы п, именшек отыратын куйю ™ р л ж те — 6op-6opi де ысырылып кейЫ кап, дуние тугел эсем энге, сон-салтанатка толып, жартыкеш кеш лдщ кем-KeTiri Teric жазы лган, ж айракдаган жаз eMip орнады. IUipKiH, eMip деген кандай сулу, кандай жаркы н! 0M ip суру, Tipi ж ур у кандай бакыт! Адамдар- дын 6ip-6ipine деген KipmiKci3 таза к е к ш , 6ip-6ipiHe керсетет1н сы й-курм еп, cyfiicneHUiiairi кандай ражап! «А -хо-оу-у хай-ли-лау ли-ли-лау лэй-лэй-лау...» IUipKiH, осындай да гаж ап эн, ражап дауыс болады екен-ау?! Буш л болмысынды сикырлап алып. вз!мен 6ipre ел ж т1р т, е л т п , т т ж е т т а з раламат ce3iMre белейдк

С ей тш , 6ip эннщ сикырлы дуниесше eHin, сонын езы нен ес ж ия алмай е з ш п отырранымызда, Ы ры сбек екш- uii энд1 бастап Kerri. Тары д а алгашкы ра у к са с, одан артып туспесе кем туспейт!н осей дуние eciriH аш ты ... Оман кейш yiuiiiLui эн, тортшнй эн... бесш пл э н ... Ы ры с- бект1н эндер1 кебейе туспесе, азаюшы ма ед г Ke3iH жумыикырап ап, бет-аузы эннщ ыррагына карай сан кубылып, эдем! зор даусымен буюл дуниеш сикырлап койгандай. Кептен 6epi, сонау ©3i эскерден кайткан к у н п кештен кешн онын дэл буйтш эн салганы н кермеп ед1м; ©Hi ке- ремет сулуланып, нурланып, энш еш ндеп жексурындыгы- нан, HTTiriHeH i3 де калм аган. Э ж е м алдындагы ж улы к- ж ул ы к ж абагы жунд1 Ж1бекше талдап туте отырып, эр- 6ip ж ан а эннщ тусында басын кетерiп ап , K@3i ж аса ур ай сырырайып Ы рысбекке айналып-толрана елж1рей карай- ды, к в н ш н щ кептен 6epi 6ip жадыраранын ж асы ра алмайды; к1шкене бал ал ар болса энш еш ндеп 6ipiH-6ipi туртпектеп отыратын кылыктарынан пышак кесп тыйы- лып, баржырайран кездерш Ырысбектен алмастан ауыз- дарын ашкан куйде демдерш С т ерш е й алгандай тым- тырыс отыр; Н эзира эпкем пеш ж актан кеп устелге 6ip кырын сэл Tepic карап отырып шай куйган элгш деН калпында тас боп мелшшп катып калган, эн тындап отыр м а, ж о элде калгы п Kerri м е, б е л г ю з . К анш а уа- кыт еткенш KiM бЫ сш , 6ip кез бет-аузын к ар а тер бас- кан Ырысбек шаршарандай энш токтатып, барлырымыз- Fa кул!мпрей кар ап шыкты да: — Осымен болран шырар,— дедь — ©ркен!н ecciH, карарым, кентм!зд1 6ip KOTepin тастадын рой,— деп, эжем шын кещлден ризашылырын бЫд!рдт Ж анар мен Ж анат эжемд1 тец1ректеп барып уйктап калган, олардан ересектеу Болат калры п-м улпп ecinen отырса да, намысына тырысып уйкьща жешйрпш кел- мейдк М енщ де уйкым келш отыр, 6ipaK уйдеН естияр еркек 03iM екешм eciMe туссе-ак, уйкым шайдай ашыла- ды. Нэзира эпкем турып тесек салы п, эж ем нЫ eKi ж а к eTeriH ала ж аткан Ж ан ар мен Ж анатты жаткызды. — K©3in кызарып кетН, сен де енд1 ж а т т е сеп ц е ,— дед1 Болатка. Нэзира эпкем балаларра тесек сала бастаган сон, Ырысбек пен Э ж !бек енд1 ездер1 де тым кеш отырып 27

— Э ж е , . . • .ж..арылмаран с^уык уj й__г_е____б_а_р__р__ы__м_ келмей спыр. Р уксат болса осы уйдщ 6ip бурышына кона кетсем д ейш н, деген Ырысбек самбырлай сейлеп. Эж ем сэл ун- деиеи калды д а, алдындагы тутЫген жунЫ жинастырып, етепн KaFbin орнынан турды. — Конам десен кона рой, карарым. Конакты куып шыру салтымызда ж о к кой,— дедк М аган эжемнщ бул ж ауабы Ырысбектен repi Н азира эпкеме арнап айтыл- рандай кершдк Н азира эпкем ун-тунс13 торге балалардын TeceriHe ка- тарластыра конактарра да тесек сала бастады. Ырысбек пен Эж1бек сыртка ш ы рып келуге кеткен. Э ж е , мен корил уйдщ 6ipiHe барып конайын,— деген Назира эпкем. — Сейтсен сойт, к ар гам ,— дед1 эжем курсже турып, Ы рысбек пен Эж1бек Kipin, ктм д ерш uiemiHin жатуга ыцрайланран кезде, сырт ки1мш желбегей жамылып Назира эпкем далара шырып кеттк Эж ем жаткан сон, жыпылыктап турган шамды eujipin мен де кеп орныма жаттым. Ko3iM енд1 1л1н1п барады екен, 6ipey 6yflipiM- нен нукып калды. — Э й , Канат, элг1 Назира эпкен кайда кетН? — деп сурады Эж1бек сыбырлап. — Бьлмеймш. — Йемене, сонда ол б у п н уйге конбай ма? — Кериплердш 6ipeyiHin уйже конам деп Kerri. Эж1бек дереу сыргып барып мен1н айткандарымды сы­ бырлап Ырысбекке жетюздк Сэлден кейш Эж1бек сыр- рып касыма кайта келдк — Э й , Н азира эпкен ю м нщ уш не кетт1? — БЫмеймш. — Неге бЫмейак? — KiMHiH yfiiHe кеткенш айткан жок. — Кап! Енд1 карангы уйде Ырысбек пен Э ж 1бектт Ky6ip-Ky6ip co3i кебейешн дед!. Eneyi каранрыда отырып кише бас­ тады. — Э й , Канат, Kniii, сен 6i3fli шыгарып саласын! — де- fli Эж1бек ам1рл1 унмен. вз1мнЫ де кутк етм сол едь осы пэлелерден тез кутылайык деген оймен онайда турран кимдер|мд1 лып-лып е т ю з т у с п м е 1ле сап, карангыда жандарына бардым.

— Бу кайсын, карангы уйде турегеп журген?— деп cypaFaH эжем. — Э ж е , 6i3 Fofi, Ka3ip д ала га шырып келем1з,— дед1 Ырысбек. — Э-э, — деп эжем онан api карай куб!рлеп кудайга сиынып к е т . Мен каранры уйде сипаланып ж ур ш eciKTi аш ы п, еке- ,ущ бастап сыртка алып шыктым. Тун тастай карангы екен. Аспан булттанып, онынан ж ел ем ж coFbin т.ур; кун бузылып, кар ж ауарды н алдында еститш . Иттердщ FaHa ургенг болм аса, ауыл уйдщ арасы тым-тырыс, б1рде- 6ip уйде шам ж ок, 6api де тепе уйкыра кеткен. — Нэзира KiMHiH уй ш е Kerri?— деп еши Ы рысбек сурады. — БЫмеймш. — Калайша бглмейсш? — деп ол шап етш жагамнан устай алды . М енщ зэрем ушып к е т , «эжелеп» аттан салура ш ак калдым. — Маган айткан жок. — Ж о к , сен бьлесщ. K,a3ip бар д а , эжем шакырып ж а - тыр деп ертш кел. — Рас айтам, аратай, юмшн ушнде екенш бшмеймш, 6i3re айтпай ш ы рып к е т п , — деп, мен ш ы ж кебелек боп — О нда бкпмегешн ymiH ж аза тартасы н,— деп Ы ры с­ бек flip-flip етш турран кушмде TiK-TiK кетерш алды д а , шыркебелек айналдырып экеп eciK алдындары калы н KypeciHre басымды темен караты п койып калды . Тунге карай беп cipecin жаткан катты кардын тебеме катты тиген!н бш ем , бет-аузымды калы н бергездей осып » i6 e p - reHin бш ем, онан api сэл eciM ауыткып KeTinTi. Басым темен карай шаншылып KypeciH к ар да канш а турраным- ды бшмеймш, 6ip кез eciM шргендей боп, аяк-колымды тыпырлата бастагам , KepiM болганда, куресш нщ ж ар ка- бак жагы опырылып KeTin, ссж ке карай дом алап т у сп м . Ж ан-жагыма урейлене карасам, Ырысбек те, Эж !бек те жок екен, домалай умтылып уйге Kipin, жан-дэрмен eciKTi ж ауы п, ш гепн салып алды м. «У Ь » деп осы ж ерде гана eciMfli жирам. IuiKi eciK ашылып, колына ж ал п- жулп етюзш май шамды устап эжем шыкты. — Канатпысын? Тыныштык па? — Тыныш...— дед1м мен эж ем д1 коркытпайын деп тук болмарандай жайбаракат унмен. — Элплер кайда?

— Унлерше KeTTi. — Тыныш кетт1 ме, эйтеу? — И з , тыныш KeTTi,'— дед1м, вне бойым flip-flip етш, eiifli сэл турсам , эж ем д1 куш актап eiiipen ж1беруге дайын турмын,— ¥йкым Keflfli, эж е, жатайыкшы... EpTeHriciH бет1-колымды жутанымда, тундеп кар сур- ген жерлер тызылдап ашып, алаканы ма кабыршак ж ара- л ар мен домбыккан iciKTep б ш н д к А йнага барып к ар а­ там; мандайым, мурнымныц ycTi, eKi 6eTiMHin уштары мысык тырнатандай ж ар а-ж ар а боп капты. — Канат, ceHiH бетще не болтан?— дед1 Болат такыр- кап. — Б иш ейм ш ,— flefliM мен ез1м де таныркатан боп. — Тунде ж алм ауы з к ем т р кеп тырнап кеткен гой. — Сол ай шытар. 0 3 i бай кам аса, эжеме айтпа, боска коркып калады ,— дегем. — Жарайды,— дед! Болат. Kepm i уйге тунеп келген Нэзира эпкем де есжтен Ki- ре бере бепме жалт карап: — Сатан не болтан?— дед1 урейлене. — Ж а й , эншейш,— дед!м мен иытымды кикан етк|'зш. — Тундеплер той?! Мен басымды изед!м. Эпкем кеп кушактап бауырына кысты. — К анатай-ай, мен уиин ceni де эбден корлап болды- ау, Ы рысбек онбаган,— дед!. Д ау сы flip-flip eTin, алкы- мына eKciK тытылтаиын ce3in турмын. — Э й , К анат!— дед! осы кезде ауыз уйде шелектерд1 салдырлатып журген эжем дауы стап.— А нау корадаты малды шытар! М ен эпкемнщ кушатынан шыгып eciKKe 6erreaiM. — Э ж ем керд! ме, бите ме?— деп сурады эпкем. — Ж ок, бммейдТ — Онда айтпай-ак кой. Таты да жылап-сыктап маза- сы нетель — Айтпаймын. Ш ай усп н д е 6eTiMfli квлегейленк1реп 6ip кырын отыр- дым д а, ала квлекке уй imiHfle эжем де, юшкене балалар да бет-аузымнын жарасын байкамады. — Ойнап кэп журтп алмай, туске карай ертерек кай- тып, малды су гар ,— дед1 эжем. — Макул.

Шанамды суйрепп далага шыксам, кешешн ортасын- да Эж1бек тур. TicTepiH аксита кулш касы на шакырды. — Бет-аузын аймандай бопты Fort,— дедг мэз болып. Эрине, оган к у л и , мен ундегем ж о к. — Сеш'н Назира эпкен де кызык, кашы п кетпесе кай ­ тер ед|',— дед| ол менщ зпкемд! кшэлай свйлеп,— Ы ры с- бек Ka3ip 0FaH влердей рашык. Б айгус TyHi бойы жы лап шыкты. Катын yuiiH жы лагаи адамды кергешм осы. ©3i де уйктаран ж ок, меш де уйктаткан ж ок. Еашыктыктан Kyfiin-жанып барам дейдь К ан ат , сен енд1 ол уш ш ренж1- ме. Ырысбектщ бул жолры махаббаты нагыз шын махаб- бат сиякты. «Эжгёек-ау, бауырым-ау, осы уакытка дейЫ- п'мнш 6api бек ер ш ш к екен» дейдь Ант-су iiuTi. Е л сияк­ ты семья куры п, уй болгым, бала cyfiriM келед1 дейдь Кешешн твменп жагынан Ш агы р коз жиренш ш анага жеккен почташы М акым шал шыккан. — Обшым келген сон, мен caFaH ryc in aip in айтам бэ- pin де,— дед|' сезш acbiFa тужы ры мдаган Эж1бек.— K aaip, анау почтанын шанасымен мытыска темешге кетш ба­ рам, Ы рысбек, Miне, ж у з сом берд1,— деп калтасы нан ж алпак акшаны суырып ап керсеттк— Осыныц барже темею сатып экелем, a.ii шылым тартуды уйретем1з. Эж1бек касымыздан вте берген почташы шалдын ша- насына ceKipin Minin, М Т С -к а Kerri де, мен ауылдын ше- тждеп сайдын кабагында кешкжнен шана теуш журген балаларра карай тарттым. К еш кжнен сею рте шана Teyin 6ipa3 ойнаган сон, малдарды сугаратын кез болды-ау де­ ген кезде, эжем е берген уэдем бойынша уйге кайткам. Енд1 бет-аузымдагы жаралары мды керсе кер сш деп ж а - сырмай келд1-м, егер не болды деп сурай к ал са, шанамен кешкжнен ceKipeM деп ж ырылып калдым дей салм акпы н. Осы оймен капер1'мде ештене ж о к уйге Kipin келсем, терезеге таяу ж алгыз орындыкта Ы рысбек отыр. — Канатай, куш м, жаксы м а ,— дейд! маган елж1рей амандасып. Tinri тук болмагандай, тунде Рана Meni ку- ресж деп катты карга бет-аузымды ж ар а-ж ар а Fun те- бемнен шанышпаган адамдай мулэш мси капты. Мен ундегем ж о к, ош ак ж акк а бары п, кэнге суйене турдым. Казандыктын желкеЫндег1 дэу кара пышактын орнында жатканын керш, кенш м орнына TycTi. Егер осыдан Ырысбек артык-эбес б1рдене icTep болса, сол кара пы- шакпен iiuiH жарура бекжд|'м. Эжем жун тутуге KipicinTi, Н азира эпкем кэншн екж - ш' шетжде нырына апамнан калган есш купай кеш жамы -

лып шулык токып отыр, эскерге ж1бер1летш киш. Ба- лалар кэн ж ак бурышта сабаннан калпак токып ойнап отыр. Сабаннан калпак токуды немштщ балаларынан уиренген. д ы ЭЖеМ МСН KipMec 6V P - h бастатан ce3iH жалгастыр- Сен oflTin 6i3fli басынба, карагым. Саган колымнан кызымды бере алмаймын. вйткенше бул дуниеден бан- сыз ето'н. Ал егер менщ айтканыма кенбей ез безмен сатан i.necin кетер болса, м ш е, кудай алдындаты сез1'м, екеуще де картыс айтам. — Э ж е , мен картыстан корыкпаймын,— деп, Ырыс- бек мырс eTin кулген. — Э й !— дед1 ажем окыс унмен.— 0fiTin кектен тус- кендей боп KeKiMe! Ш ын картыска ушырасан, онын дауа- сын кайтару киын болады. Qcipece жет!м-жеЫрдщ кез ж асы ж1бермейд1'. Б у дуниеш койып, о дуниеде де ал- дыцнан шытады. Э ж ем нщ шындап ашулантанын кергешм осы ед1, ушып турып ошактын аузында жартылай отта жаткан ыстык кесеуд1 кетерш алды д а , Ырысбекке eciKTi мег- зедй — Э ж е ... эжетай, койдым, кун1м эжетай!.. С е з т е кул- дык, койдым... кетт!м... к е г п м ...— деп, Ырысбек лажсыз кул генеin, еешке беттедк О л кеткен сон, эжем орнына кеп отырып, ж уш н ту- туге кайтадан K ipicii. Кепке дей!н уйдщ ш ш д е тым-ты- рыс тыныштык орнатан. Тек Ж анарды н куыршатына «Лагнет!» деп сыбырлай урысканы тана ест1'лд1. Элден уакытта эжем: — Е , жараткан 6ip алла, кеше тер езщ , жаратылы- сымда уйден Kici куып шыгып кермеп ем. М эж бур бол- дым, — дед1 ауыр KypciHin. Колы-колына ж укпай шулык токып отыртан Нэзира эпкем 6ip кез iciH токтатып: — Эж е! — дедь — А у, карагым? — Ж отарты жактан ушм кепт1, эйелдер мен кыздар- ды трактордын окуына ж 1бер1ндер деген. — Иэ. — Соган энеу 6ip куш Байдалы шал колхоз атынан ceHi ж1берсек кайтсд! деген маган. Егер кел1с1м берсем, енд1 жарты айдан кейш сол окуга кетер ем.

Э ж ем де тутш отырран ж-ушн токтатып, oFaH окыс бу- рылып: — О л TeMipiwtf эйел ж у р п з е алуш ы м а ед1? — дед|. — Ж ур п з ед г CoFbiCTan бурын П а ш а Ангелина деген тракторшы эйелдш аты мен cypeTi газеттен Tycneyiui ед1 FOft. . . — Кыз баласы ц foii, б м е г щ ж н ц ш ке, темфД1 ж у р п - зу ауыр тимесе. .. — Тракторды ж у р и з у ymiH к ар а куш ем ес, биим керек, айла, тэмл керек. — Кайд ам , карары м, езщ 6taeciH де, — дед! эжем тары да KypciHin. — Трактордын окуын окысам, 6ip жары мамандык алар ем, еюнин'ден мына ауылдары канку-санкудан ау- лак болар ем. Э ж е-ау, езщ ойлап карашы, кысы-жазы колхоздыц менi куаламайтын жумысы ж ок, айлап-ап- талап далада журем. Ал трактордын окуын б т р се м , сол мамандыгым бойынша штейтш б ел пл ! 6ip жумысым болар едк — М е й л т онда, барам десен бар , — дед1 эжем Ke.'iici- Miu 6epin. Куаны п кеткен Н эзира эпкем жымын-жымын етш кул1мс1реп, маран к ар ап кез1н кысып койды. М ен сыртка ш ы ры п, кундег! дардымен коныр сиыр мен ею emKiHi айдап апарып тумада сурарып кайтып келе жатканымда, ауданнан келетш улкен жолмен ауыл квше- cine KipreH 6ip ат-шана карсы жолы ккан. YcTiHfle ек! адам бар екен: 6ipi шинель киген, иырында погоны бар, ед1рейген калы н муртты, кез1 шарасынан шыккан ж ал - пак бет, алпамсадай зор денел! Kici, белшде узын кылы- шы бар, ал eKiHiuici тон киген, бет-аузын калы н тукп сакал-мурт баскан ат айдаушы орыс шалы. — Э й , балам! — дед! муртты Kici м аган. — Ы рысбек дегеннф yfii кайсы? — деп сурады. Мен Ырысбектщ yfliH нускарам, э лп лер аттарынын басын солай карай бурды. Сурлеу жолдан шыккан ат калын карды омбылай журдг Кайдан шыга келгендер!н (илмеймш, сонын арасын- ша 6ipa3 бала касыма топырлап жиналып та капты. — Канат, ол KiM екен? Милиция ма? — Неменеге келшт!? — KiMre кел!пт1? Сенен не сурады ?— деп балалар жан-жактан сурактыц астына алый жатыр. — Б м м ей м ф неге келгендер1н, Ы рысбект!ц yfliH су­ рады. 2-628

— О йбан, онда 6ip кызык боладьг десенш). — А л кетт!К солай кар ай... Б1з енд1 ж апа-тармагай Ы рысбектщ уйше карай шу- бады к. Кеш енщ калыц карына малтыгып ат-шана жет- кенше, 6i3 Ы рысбектщ eciriniH, алдына топырлап жина- лып та калганбыз. Ы рысбек сурет салып отыр екен, эуелпде балалардын eciriHiH алдына неге топырлап жиналып калганына туЫ- не алмай, терезеден 6i3re карап тусж суытып, саусарын безеген, артынша ат-шана кеп кесе-келденендей токтай Кап, одан погоны бар шинель киген муртты адам узын кылышын cyftpeTin cenipin тускешн кэргенде, кез1 алак- тап eci шыгып, терезеден кенш карай ыршып кеткендей болды. Муртты адам 1шке енген, мундайда 6i3 калушы ма ек, сонынан топырлап ауыз уйге i-тесе KipaiK. Тупю бел- медегi Ырысбекпен eKeyiHiH сейлескен еездер1 б|'зге анык есплш турды. — Ж ) г т м , Mine, повесткан! Он бес минут уакыт бе­ рем, тез ж инал , каз1р взаимен 6ipre ала кетем,— дед! муртты адам буйыра свйлеп. — К ал ай ? А я к асты калай ж иналам ?— деген Ы рыс­ бек саскалактап. — Е , сеш'и не жиналатынын бар? К ал ай киып кал- дырам -ау дейтш каты н-балац ж о к. Эйд а, Kiii.Miimi ки де жур. — А зы к -тул ж дегендей... — Э й , взЙ1 курортта ж аткандай эбден-ак ceMipinciH, 6ip-eKi кунге аштан еле коймайсын. Ертец таиертец комиссияга саламыз да, кешке карай отправка жасай- мыз. Б ол , жннал, кутш туратын уакытым ж о к,— дед) муртты адам даусын кетерш. — М ы нау дуннелер)м... — Сен езш , немене, эскерн TopTinTi умыткансын ба? Кай солдат уй-мулкш аркалап журуош ед1?!— деп акы- рыи калды муртты адам ,— К ш н тез! М ен осылай карап турам , кез)мше кшн! А нау дорбадагы темек1 ме? Bepi м аган бер! Менде болады. Темею шеккш келсе, шетшен 6epin турам . А зд ан Keiiiii мойнына су кеткендей боп сум1рейген Ы рысбек iuiKi белменщ eciriH ашып тастап: — Канатай, мына музыка аспаптарымды саган кал- дырайын, ам ан-сау кайтсам ез колыцнан алам гой,— деген. 34

MeHiH eKi беН м дуы лдап, вне бойым A ipuuien Kerri, ызадан, намыстан болу керек. — Keperi ж о к ,— дед1м тштене турып. — Назира эпкене айтсан... — Keperi ж о к дед1м гой. Б1здщ уйден аул ак! Назира эпкем ауылда ж о к , окуга кеткен,— дед1м ы закорлана дауыстап. — А . Солай м а?! О нд а кгмге калды рсам екен?— дед1 абдыраган Ырысбек балалардын эркайсысына кезек карап, 6ipaK ешкайсысынын рай бЫд^ре коймаганын керген сон, 6eTi кайтып, лаж сы з унмен: — Ю м ге калдыр- дым енд1, а?— деп муртты адам га ж ал т акт аган . — Катыннан катынды колгап ауыстыргандай алып ж ур деп ед1 гой, солардын 6ipeyiHe калды рм айсы н ба?! Ы рысбек KiMre калдыратыны енд1 рана есш е тускен- дей Бэтенге: — Айналайы н, Д урия га ж у п р ш барып келий,— дед1 жалынып. Бэтен ж уп рш Kerri. Ол келгенше, Ырысбек музыка аспаптарын, сурет салатын караздары мен карындаш- бояуларын жинастырып орап, буып-туюге KipIcTi. Сэлден кей!н eHTire ж у п р ш Бэтен кайтып оралды: — Keperi ж ок, маран ештенесЫ калдырмасын дейдк Ы рысбек бетшен урып калгандай басын iiniHe бурып, кунысып турып калды. — Солай дед1, э ...— деп басын ш айкады . О д ан сон муртты адамра кар ап :— KeinipiHi3, енд) 6ip адамды шакыруыма руксат ет М з,— дедк Муртты адам басын изедь — BipeyiH Зи баш ка барып шакырып кел1ндер- m i, — деген 6apiMi3re ж алы на к ар ап. — Зибаш ушнде ж ок, станцияга астык тарта кет­ кен, — дед1 6ip бала. — Э . Кап! Эж1бек те ж ок. Кайрат, сен 6ip тш алрыш бала ед щ , барып анау Эм маны epTin келш!. Бул Ырысбектш ен cohfh у м т едк ©si элпнде ора- ран заттарын тары 6ip байкастап тугендеп шыкты д а , орындыкка Нзе буки. Kesi бажырайып уйдщ кабыргала- рына, тебесш е карайды , щ т ей уМ мен коштасып отырран тэр1зд1, орамалын алып ж асаураран квзш cypTTi. К а й ­ рат та Эмманы н уйше кустай ушып барып келд1. — Маран ештенесш калдырмасын, кереп жок, эйтпесе анау казак эйелдер1 жулы п жейд1 дед1,—деп хабарлады . 2* 35

- Ж арай ды , — деп кез1 ж аск а тол гам Ырысбек ор- нынан турды. YfiiHin iuiiHe тары 6ip карап унЫз коштас- ты д а , сыртка шырып eciriHe кулып салды. — М э , мына кЫпц Эж1бекке тапсыр. Ырысбек арак аманат етт кал- дырды де, — деп кьптш Бэтенге бердц Ш ан а eciK алдынан шыра берген кезде:«9й-оу!» — де­ рен эйел даусы естЫген. УйлердЫ арасынан калын кар­ да жырыла-cypiHe Д у рн я келе жатыр екен. Колында ту- iiinm eri бар. Муртты адам шананы токтатты д а , Ырыс- бекке карап: — Эне, 6ip-eKi кундГк азырынды экеле жатыр,— дед|. Д урня жакы ндай бере: — Аснаптарынды алып калмараныма ренж1ме. Енд1г1 ж ерде менщ оларра не боп калуымнын еш рет1 ж ок. Оны ц устш е элг| керен колына туссе, ертеп ж1беред1,— Д0Д1 KemipiM сурагапдай.— Кудай коскан косагым едщ, коштаскалы , арыздасып калгалы келд1м. Ж олы к болсын, азаматым. А м ан-сау кайт... MeHin саган деген еш вкпем ж о к, ал MeHiii кател1г!мд1 кеше ал сан, Keiuip, — енкейш кеп Ырысбектщ мойнынан куш актап, узак кысып турып суйдЕ EKi HbiFbi сел Kiл деп жы лап турды. Кушактары жа- зылганда кердж, Ырысбектщ квзшен де тарам-тарам ж ас соргалап отыр екен. Муртты адам ал кеттж дегендей белг1 берд1 де, шана орнынан козгалды. — К ош , TyFan ж ер !.. Кош бол, ел-журты м!.. — дед1 Ы рысбек даусы д 1рьлдеп. Оныц кетш бара жатканын Д у рн я мен б]'здерден взге еи ш м б т г е н де жок. Б1Р 0К1Н1Ш, Б IР YMIT Кешке карай М Т С -тан почташы М акым шал мен ЭжГ- бек те кайткан. — Эй, кексоккандар! Эж1бектщ келген|‘н Kepin куанранымыз сонша, шана- га карай далактаса ж у п р д ж . B ip кун кврмегенге сагы- нып калгапдаймы з. Шынында д а , Эж1бекс13 кушм1з сер- KeciHeH айрылранмен б1рдей екен. Ортамызда ол жок болган 6ip кушм1здщ ©3i ертеден кешке дейш кешеде опыр-топыр кур сенделкпен еткен едь Н е жендеп ойын ойнай алм ай, не уй д1-уш м !зге тарап кете алмай, М Т С- тан келетш ж олга карагыштап ж ш ш з байланып ж урдж те койдык. Сол каш ан кайтар екен, не 6iTipin кайтар 36

екен, темек| алып келер ме екен,— деп елеп'зумен бол- дык. Бала деген кызык-ау, улкендер сол Эжгбекке жо- лам андар.сол онбараннан аул ак болы ндар, эйтпесе 6ip пэлеге урындырады деп кудайды н зарын кылып тыйым салып ж атса д а , е з 1м 1з содан канш ам а жэб1р-жапа ше- rin журсек те, айналып келгенде Эж1бекс1з танымыз айтпайтындай, KyHiMi3 батпайтындай боламы з д а тура- мыз. Б у п н , MiHe, кез1м1з coFaH анык жетт-i. Bi3 почташынын шанасына жете бергенде, М акым шал кулагы салпандап, аягын санап басып келе жат- кан U JaFH p кез ж иреш нщ басын ip Kin, шанасынан Эж1- бек пен 6ip бейганыс адамды туа'рген. — Енд1 эр! карай ездерщ де бара аласы ндар foA,— деген М акым ш ал ол екеуш е атынын болдырып келе ж атканы н айтып. — Он шакырым болдырмай келш, уйге он метр кал- ранда болдыра калган атыннын куларын...— дед! шана- дан cenipin тускен Эж1бек ыза болып.— М е т койшы, ауылга 6ipiHiui рет келе ж аткан мына юшден уялса- ныз етт1. — А пы р-ай, э, шынымен солай м а?! О нд а ш анага кайта отырындар,— деген М акы м ш ал абы ржы п. — Ж о к, еши отырмаймыз, кете 6epiHi3!— дед1 Э ж ь бек шанкылдай айкайлап.— Б у т л кайырынызды шайыр Fbin ж1бердщ!з. — К а п , уят болды -ау, э?! KapaFbiM , отыршы, бара- тын уйще апарып салайы н,— деген М акым шал эл п бей- таныс адамга. — Ракм ет, ата, енд1 ез1м де барам рой, мына бала- лар квмектесед1 рой,— дед1 бейтаныс адам н эзж унмен. Б!з оны жас0сшр1м ер б ал а шырар деп турранбыз, енд1 даусынан эйел адам екенш ацрардык. К езш де кезмд1р1- ri бар, устшде узын сургылт пальто, басына ер адамныц кулакшыны сиякты бас кш м киген а к сэры бойжеткен екен, б1здерге кез1лд1ртшн астынан кул1марей кар ап: — Окушысындар ма?— деп сурады. — И я , булардын 6api де окушы лары ны з,— деп, 6i3 уш ш жауапты Эж1бек кайтарды ,— Ойыннын тубш Tyci- pin журген кексоккандар. Е гер мен болм асам , осы ау- ылды баягыда ертеп ж1беретшдер рой. А л , кексоккан­ д а р , тапысып койыцдар, бул Kici сендердщ ж ад а мура- л1мдерщ болады. — Мен ез1м де танысам Fofi,— дед1 р » Эж1бектп1 таныстырранын жактырмай.

— Мен ганыстырмасам, булар ертен cisre кикалактап багынбай журер. — Маган булардын багынганы емес, жаксы окыган- дары керек. Сол ай м а , б ал ал ар?— дед! кыз xyniMcipeA турып. Б 13 онын ер балага уксаган кшм KHiciHe, Ky.iiMcipe- ген турше акырып карады к та калды к. MyFaaiM деген б)зд1н тус1н!г1м1зде М укан агайымыз сиякты Tyci суык, окушыларга карап кулм ейтж айбынды адам болуы THic ед|, ал мынау кыз болса езуш жияр ем ес, дэл 6ip алыс- тан келпен 6эр1м1зд 1Н туыс эпкем1з сиякты елж1рей ка- райды. б зш щ ещнде, кулкклнде адамды yflipin турар 6ip жылылык, суй м м д ш к бар. — Ж ур !к дер , мен1 бригадирдщ уйше алып барык- д ар ,— дед! онан сок. — Э й , сен шананмен менщ мына жуг1мд| алып ж ур,— дед1 Эж|бек Ботеннщ шанасына жарты кап жу- riH салы п..— А л еендер,— дед! калкандарымы зга,— мьг- на KiciHi Байдалынын уйше epTin апарып салган сок маран келерс!ндер, мен уйде болам ,— дед!. Bi3 мурал!м кыздык агаш шабаданын шанамызга салы п, Байдалынык уйiне карай алып ж ур д ш . Ж ол бойы ол эркайсымыздын аты-жешм!зд!, нешшил клас- та окитынымызды сурастырып таныса бастады. 03iHin аты Энипа екен. — А пай десекдер болады ,— д едь— М укан агайла- рыкнык эскерге кеткен!н ecrin осы ауы лга S3iM суран- 0CTin ж ак а келген мугал!м апайымызбен шуркыра- са сейлесш , Байдалы шалдын eciriHiH алдына да жет- Ken6i3. Уйшен шыккан Байдалы ш ал , езжен майга nic- кен ыстык бауырсактын nici анки туры п, мурал!м кызды TinciHe карсы алды. О л у с ы п а н буктеул! кагазды ко- лына алып, apH'-6epi карады да: — Б у neFbMFaii кагаз?— деп сурады. — Аудандык оку комиссариатынык меж осы ауыл- Fa мугал!м eTin ж!берген буйрыгы. — Bi3 ешк!мнен мугал!м сурагамыз ж ок,— дед! Байдалы шал жактырмай. — Сурамасаны з да ж!бердь — Кы с !ш!нде пэтер табу, отын-су табу окай лей ме екен?! Байдалы шал колындагы кагазга 6ipa3 шукшия ка­ рап алды да:

— Эй, сен 6epi ж ур и »,— деп, ортамыздан Санатты бел in ап уй ш щ артына карай epTin экет п . Санатты не­ ге шакырып экеткенж 6i3, эрине, iuiTeii TyciHin турмыз, хат танымайтын Байдалы ш ал э л п кагазды соран окы- тып алмак. Сэлден кейш exeyi де кайтып оралган. — Кагазды окы ды м ,— дедл Б айдалы ш ал Э нипа- Fa.— Д уры с екен. А л еш и бу пн ш е 61зд 1н уйге кон, па­ тер жагын ертек карасты рармы з. — Ракм ет, aFafl. М ен ш конатын yfiiM б ар , сонда ба- райын,— дед1 Энипа апай. — И э , ол KiM ед1?— деген Байдалы ш ал таны ркап. — Осында Зылика деген кемшр бар ма? — Бар. — Сол KiciHiH уй ж е барам. — О л Зы лика KiMiH болады? — О л Kicini сыртынан танитын ед !м ,— онан <?он Э н и ­ па апай б1здерге жаралай к а р а п :— Е щ и м е т сол уйге е р т т апары вдар,— дедь Б1з, Энипа апайымыздык тйлеп бойынша, ею улы 6ip- дей майданга аттанып, ж алгыз отырран, ш лм ейтж , как- кан казыктай тж ж ур ет ж д т уш ж буюл ауыл Кадау- кар а этап кеткен Зы лика кем ш р дж уй ж е карай алып журдж. Кадаукара кемшр колына шыбык устап бес-алты кой-ешшсж коралап жур екен. ©з уйже б!з бастап экелген Энипа апайды тандана турып карсы алды . Тали келгетм1зде салкы н рана амандасты д а , мурал1м кызга кез алмастан шаншыла карап: — Ж еш ш й айт, карагым?— дед!. — Ci3 MeHi танымайсыз, an a ...— дей бастаган Энипа апай. — Тура тур, тура т ур ,— дед1 К ад аукар а кемшр онын сезж б о л т .— Сен осы Э л 1мбайыммен 6ipre окы- FaH Энипа деген кьгз eMeccin бе? — И э ,— дед1 Энипа апай таны ркап. — Е к еу ж н ж 6ipre тускен cypeTiK бар Fofi, содан та- нып турмын. — Кырык 6ipiHmi жылы педучилищеш б т р е р д е тускенб1з. — Карагым, келнн, мандайыннан суйейж ,— дед1 даусы бузылып, кез! ж аска толган К адаукара кем- nip — Эл1мбайыммен катар отырран сеш кергеншн ез! не турады маран. К адаукара кемшр мешрленш кеп Энипа апайымыз-

ДЫЦ он кабагынын устшен суйдк кезше толган жасты сурп'п, булыгып 6ipa3 турды. — B ip жыл болды хат келмегелТ..— дед! iuaFbiHFaH- дай жыламсырап. — М енщ де хат алмараныма 6ip жыл болды. — Жарырым, кай жерде ж ур екен?.. О-ой, жалган- а й ...— дед! Кад аукар а кемшр ауыр KypciHin. Тек осы- дан кешн рана жен сурады. — И э , KapaFbiM, жолы н болсын? — Д э м тартып осы ауылра келд!м, а п а. Мына бала- ларды окытпакпын. — Онын ж аксы болган екен. Кадам ы н кутты бол­ сы н. — Ракмет, апа. — Yfire Kip, каракым, Enairi женд1 асыкпай сура- сармыз. Б 13 апайымыздын шабаданын уйге Kipri3in кете бер- генб1з. — Э й , бал ал ар, токтандар!— дед1 К ад аукар а кем- nip дауы стап, eai сонымыздан 6ip дорба езген курттын малтасын алып ш ы ры п, бэр1м 1зге уыстап улесп ре бас- тады.— бзд ер щ маран улкен куаныш экелш турып, кур ауыз кеткендерщ жарам айды рой, — деп койды.— Айна- лайын ак т!леулестерден, амандык болса бэрщд! де ша- кырып, той ж асагандай конак етем эль Bi3 мэмпэсилерге уксаран 6ipi ак, 6ipi саррылт мал- та курттарды томпандай сорып, ешй Э ж !бектщ yfline карай тарттык. Кун батура таяи, кызыл шапары бумл ауылды жалкын н|'лге боягандай рып тур. Эж !бек ез уйшщ тершде баганагы жарты кап жугш касы на койып, мэз-мейрам боп отыр екен. Е ю e3yi ем куларына ж етш , куанышында шек ж о к. Bi3 мргенде: — О л ж а деген, м ш е, — деп касындары капты сырты- нан урып-урып койран. Бурк-бурк еткен TeMeKiHin ащы Hici шет!м!зден тушмртш-пыскыртып ж!бердк Б1з келгенше, ол Ы рысбектщ oitriMecin Бэтеннен ecTin канып апты. — Bopin де ест ш м , — дед1 ала келейке уй irniHAC к е н ш сол ж абы ркап. — Кайран азам ат, Ы рысекен кор боп кеткен екен де, — дедк — Эйел опасыз деген осы-ау, б э р Ы н Tepic айналранын караш ы . О , дуние-ай...— деп улкен адамша ah урып кушрене сейледк Ойланып 61- раз отырды д а :— Апы р-ай, TinTi кызык болган екен,— дед1 онан сон. — Е н аягы Э м м ага дешн ат-тондарын

ала кашканы'н айтсацшы! — B ip сэт мырс етш кулд1 де: — Эй , ез1 де кексоккан ед1,— aeai енд1 табалай сейлеп. — Bip эйелмен дуры стап туруына болатын ед1 рой. М ейл!, жолы болсын! Тем ею тугелдей ез1ме о л ж а , — дед1 ен акырында. Сейтш, сезш куйзелшпен бастап сонын мыскылдай аяктады. — А л енд1 осы ауылдын темею тартатындары мен насыбайшы KeMnip-шалы м аган жалы нбай к о р е ш ,— де- д! мактана ecin. Шынында да, темею салмайтын, 6ipaK шылым тарта- тындары мен насыбай ататындары кеп б1здщ ауылда темеюшц куны наинан артык болмаса, кем емес едь Кайгы -кааретте кею лге ж убаны ш болатын 6ipfleH-6ip д ауа темею боп саналатын. Еркектерд! койып энелдерге дейш TyTiHi колканы капкан ащы тем ею ю кушырлана copFan кезде, кешлдер1 се й ш п 6ip сэтке болса д а ауырт- палыктын 6opin умыткандай болушы едь Улкендердш темек1 десе iuiKeH астарын ж ерге коятын осынша куш- тарлырын онер санайтынбыз. Колымыздан келсе буркылдатып отырып шылым тартканра не ж етсш .деп армандайтынбыз. Р ас , улкендер 6i3re темеюшц у екешн, зиянды екешн айтып, шылым тартуымызра катты тыйым салатын, ал 6ipaK оздер1 6ip кун т ем ею аз к ал са, бую л жары к дунисш Tapi к етуге ш ак каль(п жынданып кете жаздайтын. Ондайдын талайын керш те, естш те журе- Mi3. Сондыктан темеюге деген куштарлыгымыз ерши туспесе кем!мейпн. Тек.эттен, 1емек1 колымызга тус- пейд!. Кейде урланып жылкынын кепкен тезегжен шы­ лым орап тартатыиымыз бар, 6ipaic. гезектщ аты тезек кой, eKi-уш кунге дейш KeHcipirimtf тезектш са с ы к -uici алып, журегщ айнып, тутш атаулыдан безе каш ардай боп ж уресщ . Сондайда: «1Ш рюн, нарыз ieMei<i болса рой» , — деп арман егем1з. Енд1, MiHe, Эж1бек сол нарыз тем ею ш ц ж арты к а ­ бын экеп отыр. Ц П ркж , Эж1бек мыкты foA. К анш а мактаран батырыц да, мыктын да осындай-ак болар. Улкендердш колы жете 6epMeiiriH дуние байлыкты niciH буркылдатып урып койып отырраны мынау. Ж ане 6ip тиын а к т а шырармаран. EpTeHriciHri Ы ры сбек берген алякандай жуз сомдыкты 6apiMi3re корсете отырып: — Темек1ге акша шырарып Meni акы м ак боп кегп дейсщдер ме?! — дед! кулш. 41

Б1зд|‘н алдымызда оныц м эртебеа бурынгыдан да бшктеп, бедел|' тштен шарыктап ескен едк Егер осы сэтте б1зден: «Ауы лы кда бегке устар KiMiu б а р ? » — деп сураса, ойланбастан 6ip ауыздан: « Э ж 1бек!» — дер едж. — А л , коксоккандар, — дед1 Эж1бек 6i3 онын. т в о р е ­ ние алка-котан отырган сои. — Мына Эгхшелершшц аркасы нда шылымды тойгандарыиша 6ip ujerin ж е л с т калындар! — деп, кабынын аузын шешть Тем екш щ буркы раган ащы Hici тапауымызды бу­ рынгыдан да repi жары п ж1берердей жыбырлатып, туш- Kipy-пыскыруымыз ж имеп Kerri. — П а х -п а х - п а х !., жарыктыктын Hici-ай,— деп Э ж ь 6eKTiH 03i де туш ю рш д к— М э , мынадан 6ip-6ip шы- лымдык кагаз жыртып алы ндар,— деп ол калтасынан алган буктеул! газетл усынган. Дереу жапа-тармагай алакандай-алакандай етш 6ip-6ip шылымдык кагаз жыртып алдык- Э ж !б ек кабынын аузын ашып, эркай- сымызга 6ip-6ip щвю'мнен салып бере бастады . BapiMi3- ге салы п берген сон: — Эй, кур калган ешОм жок па?— деп сураган. — Ж ок,— дедш 6ip ауыздан. — А л онда ®3iMe салайы н,— деп, газеттен жыртып ап езш е де 6ip ш еО м салып алды . Оны колы майыса оты- рып орап, онан т ш м е н ж ал ап жабыстырганынын e3i кандай эдем1 десещш! Bi3 де соган ел т т еп шылымды эдемкпеп ораймыз дегеш м!збен, колымыз икемге кел- мей, 6ip шею м тем екш щ 63iH тегш-шашып отырып озер орадык. — Н еш ау а, ести-всти уйренесщдер,— деп койды Эж1бек 6i3fliH ускынсыз оралган шылымдарымызга ка- рап. Енд! ол калтасынан шакпактас жэне макта алып, шагы п-шагы п кал ган, макта тутшдеп сала бердк соны урлеп-урлеп койды да TeMeKiciH тутатты. Онан сон сол темеш сш сора отырып 6apiMi3fliH шыльгмымызды ту- таттырды. Шылым тартуды б1лелшм!з де, бшмейтшл Mi3 де куш ырлана соруга KipicTiK. Н ай л з темекшщ л л - д! куырган удай ащы тутшш сорып аламыз да, буркы- рата урлейм!з. Bip-6ipiMi3re карап жымындаса^ мэз болып, дуниенщ 6ip ракатына колымыз жеткендей куй- де турмыз. — Э й , сендер мына м аган к ар ап, менше тартын- д ар ,— дед! Эж1бек, cefirri де шылымын терен сорып аузына тутш ш толтырып алды д а , су жуткандай inline карай кы лк eTKi3in жутып койды д а , онан сон sa r i ту- 42

TiHfli кос танауынан буркы лдата ш ы гарды . Шылым гарту деп осыны айт! Е щ ц 613 де шылымнан аузымыз- ды толтыра сорып ап , оны iiuiMi3re жуты п, онан мур- нымыздан шыгармак болдык. BipaK шылымды булай тарту окай емес екен. Какалы п-ш аш алм араны м ы з кем де кем-ак шытармыз. Удай ащы тутш букш Kencipiri- М1'зд1 куырып, туншырып ел ш кал а ж аздады к. — ©й, акы м актар, efiTin тутшд1 б!рден кептен со­ рып ж утпай, эуел1 аз-аздан сорып уйреш нд ер,— дед1 Эж1бек жеки урсып. Kefi6ip шылымды какалмай-ш аш алмай тарткан ба- лаларга ол: — М аладес! Сен Ty6i шылымды жаксы тартатын боласы н,— деп мактап кояды, ал кейб1р локси баста- раи балал арр а:— Кор болтан темекН М ы надан тук шык- пайды, ей,— деп урсып, желкесшен койып калады. Ы раздан кейш уйдщ iiui кек тутш боп к е т . Б|р бурыштагы бала еюннн бурышгары баланы эзер кере- Mi3. Эуелг1де тым-тырыс отырранымызбен, шылымнын кызырына тусе келе даурырыса бастады к. — M iH e, мен тутшд1 жуты п, мурнымнан шырара аламын. — Мен де уйренд1м, караш ы берН — Олай емес, былай шыгару керек. У-ду шудан ба, элде тутшнен бе, сэлден сон басым айнала бастады. Балалардын бэр! кунг1р-кунпр сейлей- Tin снякты. Коз алдым сэл айналып туррандай, эйтеу, 6ip кызык хал, ептеп журег!м айниын дейдк — Э й, кексоккандар!— дед! 6ip кез 0ж1бек уйкы- дан оянгандай.— 0 й , мына уй дщ iuiiH кек туман рып ж1бершшз Fofi. М эссаран! Сендер уйлерщ е кетешндер, мына кек туманды жутын сорлап мен кал ам Fofi. Кэне, далара шырыкдар! Сы ртка шыкканбыз. KaAiM ri 6ip тар кап астан туи- шыгып шыккан адамдай KeKiperiM ашылып сал а бердь Суы к ауа букш ене бойымды куалап, булактын тастай суын ciMipin-ciM ipin иабергендей болдым. У Ь, кандай ракат! Б алаларды н 6ipi какырынып-TyKipiHin, 6ip лок- сып койып куресш карга енкейедк Bip aK coFan кара- мастан кен ш м ш ш ат, шет1м1зден мэз боп турмыз. Ш ы ­ лым тартуды уйрене бастаганымызды мактан етш тур- — 0 й , кексоккандар!— дед| 0ж 1бек.— Ертеннен бас- таи окулары н кайта басталады . А н ау ж ак а келген му- 43

ГЛЛ1М кызды ренж1туш! болмаидар. Егер 6ipeyi«Hin кикаландаганынды еепсем , менен ж аксылы к кутпен- дер!— дед! катал ескерт1п. Ертенш е мектеб1м|'зде конырау кагылып, оку кайта басталды. Энипа апайымыз ж\\з\\ кандай жылы, нурлы болса, Mine3i де сондай ж ум са к, ацкылдаган м’ешрбан ж ан екен. А лгаш класка юргенде, муз каткан сденнен тайып жы гы ла ж азда ган , 6i3 балалар ду кулгешм!зде, e3i де 6i3re косыла к у л т ж!бердь — Мьгна еденде коньки тебуге болады екен,— дед! басын шайкап. Онан соц стол басына кеп, класс журналын ашпас бурын есш-терезелершен ж сл ызгыган белме iiuiHe ай- нала кар ай турып, онан б|'здш ж аланаш -ж удеу турле- pi\\ii3fli nepin KypciHin калды . Кул1МС1реген eni коленке тускендей лезде ж абы р кау тартып, коз алдымызда 03i де ж удей бастаган. Мынадай класта анык 6ip сабакты толык отыру мумкш емес едн Балаларды ц Ke6inin кнiм- кещ еп адым-жулым, жыртык-reciK, шарык-шокайла- рынан не екш ес!, не башпайы KepiHin журедь Keft6ip бал ал ар жыртык шарьггынын iiuiHe тыгыздап сабан салып ки!п ал ган, ж уп р ген , ойнаган кездсршде эли сабан ж ы рты к-теттен б!ртшдеп суырылып rycin журе- Ai де, б!раздан кейш сабаны тепе туеш, колпылдап кал­ ган mapbiFbiHa кар к!ре бастайды. Отыра кап шарык- тын iiuiHe сабанды кайта тыгып алады. Осындай т ур1м !зд1 корген Эннпа апай сабакты 6 ip- ден бастай алм ай, 6apiMi3re жабы ркай к ар ал , ynci3 турып кал ган . Кеш еде ж у п р ш ойнап ж у р т т и з д е тону легенд! 61'лмесек те, суык класка кеп кимылсыз отырган сон, бойымыз тоназиын дед1, ж а к жундер!м!з ypnHin, курк-курк жетеле бастадык. Класты н бук!л 6ip ж а к кабыргасын ала салынган ornaFbi ауыз белмеден жагылатын Kipniuj пеш болым- сыз гапа жы лы п тур. Бурын ки жакканда едэу1р кызып, кластын iuiin жылытып туратын, ал сабан отынга Mi3 6aFap емес. Уй сыпырушы Дэметкен апай от жагуды тан сэр!ден-ак бастаган екен, м ш е, каз1р сэске кезг боп калды , 33ipre жылн коятын Typi 6i.niH6efiai. М у кан aFafi аскерге алынып, мектеп 6ip айдай ж а- бык турган уакыттын iuiiiw e мектепт!н отын коймасын- дагы 6 ip кы ска ж етерлж eTin жиналган ки yuiTi-куйл! 44

ж о к боп кеткен. Ю м тасып алды , каш ан алды , ешюм б1лмейдь Элп'нде, саб ак басталарды ц алдында Энипа апай Байдалы шалга жолы ккан, отынныц кайда екешн cypaFan. — 9 й , карары м, мен отын кузет и и а дейсщ бе?1 Кайдан (Илейш,— деп Байдалы ш ал ш арт к ет и .— Осы колхоздын отыннан баска жумысы да бастан асып ж а- тыр. Енд1 оку болмайды деп б!реулер тасып алкан шы- тар. Эн е, сабан TycipTin берд1М foh, соны ж а т а берш - д е р ,— деген. Сол сабаннын жылуы, мше, «уф!» деп урлесен, аузыннан шыккан бу темеюнщ тутшшдей буркырайды. Энипа апай барып пештщ эр жершен 6ip сипап устап корд! де, тэты да курсше турып басын шайкады. Акы- ры ойлана турып: — Балалар, мына класта кеп отыруга болмайды екен, мен сендерге уйде окулары ка тапсырыа 6epin кайтарайын,— дедк — Сонда 6i3 класта окымаймыз б а ? — деп cypaFan балалардыц 6ipi. — Окимыз. Тек алдымен класты жылыту жагын ойластырайык. Кы ска деп ж инаган м ект еп т т отынын 6ipeyaep тасып а п ш , ал сабаннын каншалыкты жылы- татынын ездерщ Kepin отырсындар. М ы надай суыкта сендерд1 ауыртып аламын Fofi. С е й т т , Энипа апай уйде окуымызга THic тапсырма- ларды тактара ж аза бастады д а , баз оны к е с е отырып конирш алуга KipicTiK. Апайымыздыц ж азуы б1ркелк1, м аржандай Ti3uiren аде Mi едь — Мен мектептщ отынын ж агы п отырган 6ip уйда б1лем,— дед1 балаларды ц 6ipi ез!не-вз1 айткандай ж ай сейлесе де 6apiMi3re ecTipTin. — KiMiiiH yfii? — О л Kim ? — дедж б1здер ж ан-ж актаи. — Эж1бектш уйпнен,— д ед1 элг1 б ал а,— Барканы!-' мызда ылри ки жагып отыратынын ездер1н де nopin журсщ дер Fofl. Эж1бек сол килы мектепт!ц отынынаи алмаганда кайдан алды? — Р а с , ей! — Р ас !— деп, Эж'1бектш уш не каш ан барм айы к, сары киды маздатып жагы п койып отыратынын eciMi3- ге алганбыз. Т ак т аFa тапсырма жазы п турран Энипа апайымыз да б 1зд|ц ceaiNmre елец етш , кейш бурылган. 45

— Эяйбек кешеп бала ма? — Иэ. — Егер мектептщ отынын Tycipin алган сол бала болса, аныктап суравдар езжен. Айкай-шу шыгармай- ак кайтарып алайык. Апыр-ай, э, ушне кашан барсан да, Элибек жагасы ж ай л ау боп жып-жылы отырады, сейтсек б1здж мек- тептщ кы ска деп ж инаган бар отынын Tycipin ап, карык боп ж ур екен foA. О й , онбаган-ай! О й , муттэй1мш-ай!. . Кузде М укан агай e3i бас боп, барлык окушы балалар eri3 арбамен мына темендеп кой корадан уш кун бойы тарткан ки Fofl. К,ыста ракаттанып жилы класта отыра- мыз деген ешл eH6eriMi3. Б ар ракатын тук штемеген Эж1бек Kepin ж ур екен де. Bi3 6ip топ бала каз1р мектептен шыгысымен, сонын уйше барып айкасуга бел байладык. — Бэр1м1з ж абы л сак , соган олiм iз жетед1 Fofi,— де- д ж куб1рлесе к ел ю п . С е з байласкан балалар мектептен шыга Эж1бект1н yftiHe келгешм1зде, ол т е р ж ж алдында шалкасынан Tycin тсмек! тартып жаты р екен. У стел ж щ устж де ж а р ­ ты таба нан, 6ip тостаган MafiFa шыланган талкан, 6ip тостаран куырылган бидай, курт-ipiMmiK yfli^in тур. — И э , окымыстылар, мектепке к1ргендержнен шык- кандарын тез болды гой,— дед1 ол сол шалкасынан ж аткан куйде 6i3re бет!н де бурм астан.— Элде сабактан кашып кетпндер ме? Б1з ош ак алдында шашылып ж аткан сэры кидын сыныктарын 6ip-6ipiM i3re ымдап керсетж у н а з турмыз. — Э й , неге ундемейандер? Элде анау устелдж ус- т!ндеп тамактарды Kepin ундер1н euiin тур ма? Темею- н!н аркасы нда келген дэмдер foi”i , — деп Э ж !б е к сол 6i3- ге басын бурмаган куйж де mipeHe сейлеп ж аты р.— Э л ! осы ауылдын дастарканынын ен дэм дж ер! MeHiH аузым- да болады. Э ж ж е н ecTin «ах ау бикем» деп эндетш ко- йып шалкасы нан жатады . Окы ган сендер озар ма екен- с!цдер, окымаган мен озар ма екем, керем1з. B is сол yHci3 калпымызда, е с т т жатканында у с л - нен барып бассалайы к дегендей, ы мдаса сейлесж 6ip- 6lplMi3Ai «сен баста», «сен баста» дегендей, итермелей бастаганбы з. Осы мезетте Э ж !бек басын кетерж алды да, кос танауынан тутжд! буркылдата отырып: — Э й , кексоккандар, ж урш терж тым суыт кой, не- гып состиып турсы ндар?— дед!.

— Мектептщ отыны кайда?— дедщ акай ж ок, токай жок. — Кайдагы отын? — Мектепке отынга деп кузде 6i3 TycipreH ки ше? М ж е, ошагында маздап жанып жатыр гой. Осыны кай­ ла н алдык? K a 3 ip бэрш кайтар . С е н щ кырсыгыннан б|‘з, MiHe, бупн саб ак та оки алм ады к. — Э й , сендер, айтсам айткандай кексоккан екенсщ- дер,— дед1 K©3i шатынап лезде ыза болган Э ж Ь бек ,— TinTi кек ми екенс1ндер. Йем ене, мектептщ бар отынын Tycipin жинап ал а коятындай менщ кар ам а- гымда жумысшыларым бар деп пе едщдер?! Ж эне онша отынды кай xcepiMe жинаймын? Оты н жинайтын корам да ж о к. Э н е, бар отыным ауыз уйде жаты р. Н е сейлеп турсындар? 0 й , акылдан журдай тобан аяктар. Кайтар дейд| Fofi. Н еш кайтарам ? — Ал онда мына сары киды кайдан алдын?— деген- 6i3. — Мектептщ отын корасы нан,— дед1 Эж1бек саба- сына Tycin, салмак|тана сейлеп.— Е н сонынан кидын калган-кутканын жинап алганым рас. Ym кап едь 6ip кабы таусылды, eni каптагы, эне, ауыз уйдщ бурышын- да уюл1 жаты р. Егер мектептервд! жы лы туга ж етед! де- сецдер, жинап алып кетщдер. Б 1з не дер1м 1зд1 бьлмей сйлейш турды к та калды к. Айтса айткандай, мунын, отын коятын корасы да ж о к екен-ау. Мысымыз куры п, енд| негыларымызды б!лмей, не шыгып кете алм ай, не отыра алмай 6ip-6ipiM i3re караймы з. Э ж 1бек Д накактан кар ал ап жазы ксы з реи- ж т п алганымызга ж ерге юрердей боп турмыз. B i3AiH осы жайымызды укты -ау дейм ш , Эж1бек те енд1 ашуын басып, TeMeniciH комагайлана сорды да: — Э й , кек м илар,— дед1 ж ай б аракат унм ен.— Н й десендер де м е н т сендерден езге cepiicrepiM ж о к енд1. Мен дегенде кудайдыц баска салганы осы шыгар. Д а- бай, отырындар. Темеш тартындар, сейтш , ecTepimU жиыадар. Элгш деп жауар булттай болып тунерш, yaipefiicin келген тур1М1зден i3 де калган ж о к . Эж1бектщ алдында сол баягы «кексоккан» калыптарымызга Tycin, аптыгы- мыз басылып, cyMipeflicin барып, отыра-отыра кегл и. О л усынган газеттен 6 ip-6 ip ж апы ракган жыртып алып шылым орадык. Эж1бектщ алдындагы элгш деп кшэ- 47

ШЗД! толык мойындарандай жерге карай отырып, ащы тут1НД1 буркы лдата сорранбыз: — Э й , кек ми, тутЫд! боска сорып рэсуа етпей, iuiiHe жутып тарт,— деп зекш калды Эж1бек взше таяу отырган бал ага. Мунысы жалрыз оган емес 6apiMi3re айтылран кш эрат едь Тутшд1 текке сорып рэсуа етпей ж утура тырысамыз. Удай ащы тутш туншыктырып ж1бере ж аздайды , KencipiriMi3 ашып, тамагымыз жы- бы рлап, ж ары са кеп адкалы п-ш аш алы п, иез1м 1зден ж асы мы з парлап ит боп отырмыз. — М ектептщ отынын KiM Tycipin алгамын мен 6i- л ем ,— дед! элден уакытта шылымын тартып болтан Эж1бек. — EipaK онык KiM екенш айтпаймын. Басыма пэле |'здер жайым ж о к. И э , Эж1бек айтпаймын десе айтпайды. Егер када- лып сурай берер болсан, ол ашуланады д а , элг1 мазасын алган баланы желкесшен алып ecirineH HTcpin uibiFapa- ды д а, май куйрыгынан кайкайтып турып 6ip тебедь О л бал ага eim i кайтып Эж1бектщ уш ш н ecirin ашу онайга туспейдй Yflinen не 6ip таба нан, не 6ip ж ш к ет урлап экелу1 керек. CefiTin к е л т кана татуласады . Терезе карылды да сырттан М эридщ : — Б э р п ш де апай шакырып т у р !— деп айкайлаган даусы ест1ЛД1. Б1з топырласа xcyripiii сыртка шыкканбыз. Расы нда д а, Энипа апайымыз кешеде Эийбектщ yftiHiu тусына кеп тур екен. Касы нда М эри жэне 6ip-eKi кыз бар. Мэри ж артылай ер бал аш а: басына кулакш ын, бутика шал- бар киген, устш дег! ш еш есш щ юинрейтьлгсн ecni п у л ш пальтосы белш кынтитып, бойы узарып кершед1, кыска карай 63i аппак боп агары п, касы -кез1 кап-кара боп киылып, эдем тенш кеткен. 03in-e3i ерюн устайтын ак ж аркы н ежет м ж ез1 де оны баска кыздардан ерекше- леп туратын. K,a3ip апайдын касында турып, cyMipefijn шыккан б!здерге мазактагандай аксия куледй Ал кулш туратын Энипа апайымыз кабарын шытып, к е з Ш р ж астынан су з1ле карайды. — Сендер м унда нерып ж урсш дер? — дедь Б1з ундей койгамы з ж о к. Еепм егеи адамдай боп 6i- piMi3 аспанга к ар ап, 6ipiMi3 куресш карды тарырымыз- дын тумсыгымен тепю леп, енд1 6 ip i« i3 М Т С -т ан келетш жолга караган боп турмыз. — Б а л ал ар, мен сендерден сурап турмын foh, бул

уйге неге келдшдер? — дед! Энипа апай даусын сэл кетере кайталай сурап. Bi3 бул жолы да ундей коймадык. — Мен сыркаттанып жатыр ед!м, булар м е н т хал!м- д 1 сурай кепт1,— дед! уйшен б!здщ сонымызды ал а шык- кан Эж1бек осы туста 6i3re ара тусш , 63i сонын арасынша eTipiK жетелгенсш, ауру адам ш а букшррейе капты. — h o , h e ...— деп ынкылдай ж етелш алды .— О йб ай, бел1м-ай, сыркыратып экетш барады. Энипа апай онын ауырып калдым дегеш не шынымен сенгел! тур едн алайда осынын бэрш е кез1 ушкын ш аш а ойнакши карап туртан Мэри шыдай алмай сакылдап кулш ж 1берд1. — О й , жаны н шыккыр-ай, eTipiKTi сотуы н... А п ай , муньщ ауырран Tyri де ж о к, ci3fli алдап т ур , — дед! Мэри санкылдай сейлейт!н эдет!мен буккп ауы лга ж ар салрандай. — Ж ана терезеден караранымда, булардын 6api де темек! тартып отыр екен. — Эй , сен кыз не сейлеп турсын?! — дед! Эж !бек аярын басып кеткендей шанк eTin. — Темек! тарткан мен 63iM FaHa. Мен одымаймын, сондыктан не ктесем де ез!м б!лем. А л мыналар ж а й касым да отырды. — Ж о к . Булар да 6ip-6 ip шылымды буркы лдата сорып отырды РОЙ. — Булар тарткан жок! — Тартты. — Сен кыздын мен желкенд! узем рой, — деп Э ж !- бек док кер сет т оран тура умтылмак болран. — Ysin кер, — деп, Мэри Энипа апайды тасалана бердь Одан т!л!н шыгарып м азактай турып: — Бул ко- тырдын эл! кыздарра рана жетед1,' — дед!. — 0 й , битбас, — дед1 Э ж !б ек бурынрысынан да ыза болып. — Котыр. — Ж э , токтатындар! — дед1 Э нипа апай екеуш е де зеки сейлеп. Онан сон cyMipeftin турран б!здерге кара- д ы ,— Буг!ннен сон мектептен шыгысымен уйлер!ие кайтатын болындар. О к у программасынан онсыз д а кеп кейшдеп калдындар, соны куып ж ету!м 1з керек. О л уш ш ешкайда бурылмай уйге кайтып, сабактарынды окын- дар. — Буларды мен шакырмаймын, ездер! келед!,— де- fli Эж!бек.