У. Қалижанов Шеңбер

il *и Уэлихан Калижанов Шенбер Повесть жэне эцг1мелер ш АЛМАТЫ «ЖАЛ ЫН» 1986

84К аз7-44 К. 26 M 3A L (/ Талды ■‘нскак И»й0дская ЦБС <Ц г дтш nvh Ш1иженанбеорв: УэПлоивхеаснт.ь жэне энпмелер.— Алматы: К, 26 алын, 1986.—232 бет. Автордын «Шецбер» допесшде непзг! одига агайынды eici >кi- iu тв1ирог1вде орбид!. Ермек — Жетчсу вн1р1ндс Совет ув1мст1в 1ту жолывда курсссе, .Ердш —Надысбск байдыц дол шодпарына Ал экг1мелер1нде ез замавдастарымыздын лввез-дулды, ic-эре- i. тывыс-т1рШ1Л1П свз болады. .жапын» баспас8ы4,К,1а9з8„76 ж4,4., 70420283(00250)08—6 124 177 8\"

Ш Ек БЕР Повесть Сарыбел жазыры бугш ерекше турлешп кетштк Ка­ тар-катар т1плген ак уйлер керкше кез кызыккандай. Кен жайлаудагы кешпсщи ауылда будан артык куа- ныш, будан артык шаттык жок. Ж айлау булар унпн caFbiiiTbin, саргайтып барып к е л т едк Алты канат ак уйлер суы мол, аумакты Аюлы жазы- рына конран. Ал ка р а та уйлер одан apipeK. Такыр, тас- такты жер Шайтансай боктерше дарай катар отыр. Си- диран-сидиран кара жартастар мужшп, бейне 6ip ма- кулыктар бейнесш к®зге елестетёдк Осыран карап бул манды журт Шайтансай деп кеткен. Осы Шайтансайдары ка р а та уйди! б1ршде Карын- бай турады. Ciipa, зке-memeci карны ток, бай болсым деген уматпен eciMin Карынбай деп атаса керек. Bipaic сол Карынбай кедейлжтен uibiFa алмады. Enai, Mine, жасы жер ортасына келгенше Накысбекке куш тусш, отымен Kipin, кул1мен шырып жур. Бугш Карынбай аса капаланып, корланып отыр. OFan кшэл! Накысбектщ нак cyfiepi — Бибш . Танертен кунДег1 здет1мен байекецнщ сэйгул1г! Сулшкараны ерт- теп, ак уйдщ ipreciHfleri мама агашка байлап, «ассалау- магалейкум, байеке» деп Kipin барран. — Бул ку сирак, кедейлер шайынды ацдып, асынды шшзбейдь Кудай жарытпаса, елгеншс жарытпайды.

E iui мунын ypiM-бутары осылай ас андып, аяк. босату- мен етедк «Жаман иттщ атын Bepi6acap кояр» дегендей, атын Карынбай койыпты. Кайдан бш :ш баГшус эке, ба- ласынын. буралкы иттей бурацдап журетшш... — Бибш , сенщ де жайын белгш ед1 гой. Ecinae ме? Аныракайдын екпек желше байекемнщ кещлдеа, а н а н — FafnuaHbi жылатып тастап кетш, езщ m in алып едщ. Енд1 KiciMciHin сейлей калыпсыц... С е ти бойга жукпас тамагынды кайтемш. Шз кара cyFa-ак ceMipe- Mi3. — Бай нем, кара тобырга осылай басындырып коя- сын ба,— деп Биб1ш байбалам салып, куйеушщ жалац аягын кушактай алды. Накысбек ьщыранып орнынан турды. 1ргеде 1лул1 турFaн кыргыз epiM камшыны алды да, К,арынбайды осып-осып Ж1бердк — Twin шыгайын деген екен... Сеш курдас деп ба- уырыма тартып журсем, штен шыккан шубар жылан екенсщ. Сен жана Bn6iuiTi емес, меш балагаттадын. Элде сен жасында кулш-ойнамап па едщ? Кет, кез1ме Kepin6e! Карынбай окыс бурылды. Кездер1 канталап, танауы делдшп кеттк Ашу тула бойына сыймай, калш-калш' етедк — Сенщ шашбауынды кетерш, атьщды ерттеп келе жатканыма кырык жылдан асыпты, Накысбек, орге жумсасан орде, керге жумсасан корде журд1'м. Yftip- уйiр жылкы экелд1м кыррыздан. Кыргыздыц бузау бас камшылары куйкамды тш п , талай рет сойылга да жы- рылдым. Енрак сенщ малына мал косам деп журш уа- кыттын. OTin кеткен{н бкамей калыппын. Енд1 MeHi ке- дей деп тепсшесщ. Кешемш. Ауа кешемш. Кырык жыл- ры енбег1мнщ акысын теле! — Эй, не оттап турсыц? Кырык жыл боны бала-ша- рацды асырап келд1м емес пе? Саган одан баска кандай акы керек? Текшзбен сейлессен осы да. Аузын ку шоп­

пен суртш журе береди.. Кешсец кайтешн, оран айы- лымды да жимаймын... Сол ашумен Карынбай уйге келген. Енд1, мше, от басында тунерш, не iC TepiH бммей отыр. Оиын устшё эйел1 Инештщ ce3i де ецменшен ©тш барады. — Ypca ез курдасын. Dip ашуын кеийре салсац кай­ тер сдщ. Б ибш тщ ce3i не, 03i не? Bi3 Накысбектен ажырап калсак кушишдщ не болатынын бьтем1сщ. Мы- на азын-аулак, кой-euiKi, ана eni атьщ жайылымсыз ка- лады. Сокталдай cni балацньщ журю! анау. К,алын, бе- ретш малыц жок. Айтпап па ед1 Накысбек, бес жыл жылкымды адал баксацдар, eKeyiHfli де ез1м уйлендй рем деп. Енд1 олардын кущ не болмак. Бар, бар байеке- не. Аягына жырыл, 6ip ашуын кияр. Мен Б и бш ке бара- йын, отын жарайын, кулш шырарайын, керпесш кек- тешн... — Жок,, енд1 оныц табанын ж алар жайым жок,. Ба- лалардыц енбег1шц мыктылынын ол бшмейд1 деймющ. Qcipece жылкышылар eH,6eri OF3H жете таныс. Еркш мен Ермектей жылкышы бул ещрде аз. Олар турранда 6i3 кор болмаймыз. Нарашы журт — 1\\астек ж акка ке- uicMiin. Жиендерш паналатар олар да. Тым болмаса, Сэт 6aflFa жалданармыз. — ЕЫн. ауыскан шьюар ceHin. Ел imi — алтын бесж. Мына шндж кескеи аулыцды, Бурымушз бен Бесмой- нактай тауынды кайда киып барасын? — К,ыскарт, кыскарт... тш н дй Касиетщнен айнала- ныи туран жер, кшэм болса кеше гер. Атамекеншен ай- рылган жалрыз мен бе екен?.... Енд1 шыдар жайым жок. Накысбекпен ат куйрырын кесюетш жер енд1 кел- fli... Yftfli буып-туй... Мен жылкылы ауылра тарттым. Ерк1н мен Ермеют алып келем... Ацырап Инеш калды. Ыза мен ©Kimm езег!н ©ртеген Карынбай кас карая жылкылы ауылра жеттй Жолай KacneTTi ApacaHFa ат шалдырды. Ол булактан су iuiTi.

Сулшдараны суарып, жасыл шуйпн курак устше ер токымын тесеп мызрып алды. Ол кезш ашып алганда, кун кекжиекке ецкейш кал­ ган екен. Баланыд зары еткен адамдар Арасан басын босатпайтын. 0зен шетшде курке Tirin жаткан ерлдза- йыптылар каншама? Карынбай солардан TycTiK ас iuiTi. — Аксакал, кайда барасыз?— дед1 жас шамасы кы- рыкка жетекабыл дедгелек бет жада танысы Есенжол. — Балаларыма. Мына Онб1р жылгадагы жылкылы ауылда... — Кандай бакыттысыз, экей... Bi3 сонау Жамбыл та- уыныд етепнен ат арылтып келш отырмыз. ApacaHFa тунеп, кудайта кулшылык, еткендер нэрестел! болады скен деген сез б1здщ жакка де жеткен. Далбасалап ке- лш едж... — Алланыд ракымы мол. Кудай т1леулер1дд1 6epciH. «Бала бауыр ет» деп бурынгылар бекер айтпаган гой. Карынбай содан суыт ж у р т , балаларына жеткеш осы. — Эке, жайшылык, па?— дед1 EpKiH мен Ермек ко- сарлана. — Басыдызга не болган?— дед1 Ермек дегб1ршзде- не. Ол болган окиганы кыска гана айтып шыкты да: — Ал не ойларыд бар? Менщ meuiiMiM осы. Ka3ip жылкыны айдап жайлауга апарамыз. Санап алсын. Сендер де ез улестерщд! алыддар. Берсе колынан, бер- месе жолынан. — Эке, ci3 не десед1з сол болсын дейм1з 6i3. Exi долга 6ip жумыс. KiMre жалдансак та 6api6ip емес пе? Сэт1 не, Накысбег! не? Ертес1не мыд каралы жылкыны yuieyi тасырлатып Аюлы жазыгына туардй Ауыздыгын шайнаган Сулж- караныд сауырын камшымен жанай тартып, тадгы елед- аладда Карынбай: — Уа, Накысбек. Шык 6epi,— деп айдай салды. Эуел1 уйден BH6iui жупрш шыкты. Сойылын такы- 6

мына кыскан К,арынбайды кергенде шошып K e rri. Сырт- к,а кал ай тез шыкса, уйге де солай лып етш тез юрдт — Байекем! Курыдык. Карынбай кос белт1р1пмен тап бергел! тур. К ез1 канталап KeTinTi. Майып етш жур- месе нетт1?! Осы кезде Карынбайдын даусы тары да гур ете туст1. — Эй, Накысбек! Эйелщнщ емшегш eMin жатырсын ба, тез шык... Bip сумдыктын, болранын Накысбек сезе койды. Эл- денеден imi кылп ете тустй. Туз тарысы турмак барым- ташыларра да ею жыл бойы 6ip кулын алдырмаран Ерк1н мен Ермектщ кел!с1 жай емес екенш укты. «К,а- тын эзэзш деген осы» деп эйелш ш тен 6ip т е т т де, жука шапанын желбегей жамылран куш сыртка шыкты. — Накысбек, аталас кой, курдас кой деп талай мшезщд1 кетерш ед1м. Енд1 шыдар xa.niM жок. MiHe, шетшемеген жылкыларьщ. Ею улым уйден безш, бит- теп-курттап eKi жыл жылкы сонында журдк 03iMHiH кырык жылры eMipiMHin кунын сенен сурамай-ак коя- йын. Санап ал, отыз yftip жылкыцды. EpKiH мен Ермек­ тщ eu6eri — 6ip yftip жылкы. Консен де осы, кенбесен де осы. Накысбек ютщ насырра шауып бара жатканын сезе койды. Батыр 6ip октьщ. Оцтайлы сэтш тауып сезден утпаса, баска колдан келер кайран жок,. Ерш ол кесем- си сейледк — Ау, Карынбай, юшкенеден 6ipre ескен курдас едж,— дед1 ол.— М етц 6ip еркел!г1мд1 кетере алмара- ныц ба? «Битке екпелеп тоныцды отка тастама». «Бас жарылса берщ ш ш де, кол сынса жен, ш ш де». 0зщд1 екпелетш алдым-ау деп капаланып, бугш алдыца бар- макшы болып отыр ед1м. Менщ малым, сенщ малый. TinTi бэрш алсан да кой демеймш. Ашуыцды бас. Айып менен. Кэпе, аттан туе. Кымыз irnin, марка етш ж елт...

Уэдем уэде... Сенщ улдарыц, менщ де балам. Екеуш ал! уйленд!рем, алдына мал салып 6epeMiH... — Накысбек, «жылы сейлесе жылан да шшен шыра- ды» дейдк Талай сезще epin, басымды таура да соктым, таска да соктым. Мен шпеген у бар ма? Малына не бол. Кегпк... Карынбай караша ушне келш, тврде кесш п жатыр. Арыстай eni улы булакка койылып суытылран сабадагы кымызды кезек-кезек ciMipefli. Уй iuii буылып-туйшп койылыпты. — Эуелк мен журешн шешелерщмен,— дед! Карын- бай басын кетерш.— Сендер уш куннен кешн жылкы- ларды жая отырып келерсшдер. Самсыныц астындагы Калмаккырылган манынан кездеселш. Туе элетшде шарын кеш Сарыбел жазыгынан белй Hin шыкты. — Ж олын болсын, жаксы aFa... — Алдьщыздан жаксылык жолыксын. — KepicKeHme кун жаксы. — Елден кетсец де жерден кетпе. Келш тур. Ж урт жылап калды. Инештш Накысбект1 каррап, зарлай салган эш кепке дешн басылмады. — Каррысыньщ жаманы-ай,— дед| Накысбек темен карап,— Эй катын, агайынды жылкышы ж1г!ттен айрылу бак-дэулеттен айрылу деген сез. С е ти де т ш н кышып. бэлел! бармарынды тыкпасан кайтер еда. Енд1 неде бол- са Ерт'н мен Ермектщ тш н тауып, калдыру керек. Кешке былкылдатып марка етш астыр. Гулэй1мд1 жЬ 6epin конакасыра шакыр. — Не дейдк жасаган? Он ж елге жаца толган Гул- эшмнщ артына сез ереш деп пе едш. Кыз басымен сок- талдай ею ж 1г1тке кайдан барсын. 0з1м-ак шакырайын. — Бурынрылар «Жаман ат, етпес пышак, жаман катын, yuieyi ер ж1г1тт! картайтады» деп бекер айтпаран рой. Кытырыма тимей, тыныш отыр. Шашын узын, акы- лыц кыска. Гулэшм олар уиин алдаусырататын какпан 8

рана. Толыксыран сулу кыз екеушщ 6ipeyiHc унамауы MyMKiH емес. Итке тастаран суйек се к й ш 6ipeyiHe берем деп е м е к с тп койсам, кайда кетер дейсщ. — Байекем, акыльщнан айналайын, байекем. Айт- канынныц 6api дурыс... Бул езщ нщ экю тэсм щ рой... MeHi де солай торыца Tycipin ец. Шешем байруска то- пырак та буйырмады менен... —- Калай буйырсын? Каргап кеткен uieiueiwi несше ойлап капа боласыц. Оран мен ешкашан алам деп узде берген жокпын. Тал шыбьщтай буралып ecin келе жаткан сен едщ кездщ куртын жеген. Ит-кустык колыида кетпесш деп мэпелеп е а р д 1М... Элде риза емес- сщ бе? Алпыста болсам да отыздын. бесеутн денгелетш Ж1берер шамам бар мешц. Бул кезде Еркш мен Ермек ecni журтта, жыртык карпе устшде отыр едк Ег1здщ eKeyi де денелд кек иыкты, кездер! улкен. Bip-6ipine ете уксас. Тек Ермек- тщ кулак тубшде кос нукте мен бар. Сол болмаса, езге турмак ез iueiue.Tepi де тани алмайды. Ажырату киын болгандыктан, Инеш оларра ею турл! кшм киг1зетш. — Ананы кара,— деп Ермек EpKinai туртш калды. EpKin ук!л1 такиясы, сыцрырларан шолпысы бар ж ас сулура тесше карады. Ол Гулэшмд1 бурын 6ip рет кер- ген. Он тертке жана шыккан ед[ онда ж ас сулу. Байе- Keciiiin сыбарасын аспай береГпн деген эке сезше орай Еркш жарты кап жас e rri 1\\умтебедег{ Накысбек кыс- тауына экелген. Макысбек курдасыньщ бул пейш не риза болып, Ер- KiHai касына, TepiHc отыррызран. ¥лы жок Накысбек кызы Гулэшмд1 сркекшора Fbin еарген-тш . Булацдаран була кыз Ерюншн де колына су куйган. Сонда-ак Еркншщ журек тук трш де бйр ссз1м оянрандай болып едь Тацерген атка конран Еркiн жанына келген Гулэюм- ре «жабайы алма тэтп боларсыц» деп, кумарлык се-

з1ммен караран. Ат шылбырын усынран Гулэшмнщ нэзж саусактарын устап: — Алша жеп кердщ бе?— деп cypaFaH. Кыз: — Ж ок ага... TayFa еркш шыгар кун кайда 6i3re,— деп жымиран да койган. «К,аз1р алша nidi-ay... Эп-эдем1, оймактай ершдерше кезек-кезек алша салып отырса...» — Армысыздар, агайлар?! Гулэшм yni кум1с коныраудай сыцрырлайды. Жыми- Fan кулккп, бойшац д е н е -б т \\« , 63ipi-6opi жарасымды. Бейне 6ip аспаннан тусе калган хор кызындай. — Амансын, ба, карындас?! Гулэшм мундай уксастыкты керген емес. Енд1 кай- сысы Еркш екенш жы га тани алмай тур. — Агайлар, экей хибердь «Курдасым екпелесе де, онын балаларыныц екпеш ж ок шыгар менде. К е л т дем алсын, аунап-кунасын, елен, айтып, cepriciH»,— дедк Мен де а зд е р ге колка сала келд1м. ByriH алтыбакан тебем1з. Bipre кешл кетерелш. — Болсын, Гулэшм,— Еркш Ермектен бурын жауап 6epin, бурыннан таны с-бш спгш сезд1рдь — Коп болыпты-ау кершпегелк— дед1 Гулэшм. Ер- KiH оны езш ш е укты. «Сагындым рой. Неге 6ip 1здеп келмедш» дегеш-ау деп ойлады. Олар ак отаура келгенде Накысбек тер алдында жантайып жатыр едк басын жастыктан кетерш: — Терлетшдер. Кэне, ездерй ш 6ip аныктап керешн- ini. Пай-пай, баярыныц хас батырларындай суеты екен- ещдер. Кэне, кол 6epin амандаспайсыцдар ма? Бэле, Каракеннен жаман перзент дуниеге келунп ме едк Гулэ- шмжан, араларынньщ шынтагына жастык таста. Гулэшм болыскей кереуеттщ устшдег1 кус жастык- ты еппен алып, екеушщ жанына койды. Ермек о о леэт- те рана Гулэшмнш сулулыгын анык байкады. Байдын жалрыз ш олжан перзентше уксамайды. Ибалы екеш ю

анык сезьйедь Дегенмен буйыгы ескен жандай емес, езш сркшдеу устайды. Е р к е л т де, керкемд!г1 де жарасып тур. Ол ж ас сулура тандана да тадырдай дарады. Накысбек Kapi бурюттей комданып, уншз отыр. Д эл K,a3ip езш щ кершкелд1гше мэз. «Осылай боларын e3iM де сезгенмш. Ещд екеущ б1рдей какпанра тустщдер. Кане, мыдты болсаддар менщ дурран торымнан шырып керщдернд. BipiuHeH 6ipin дызгапып журе турыддар?» — Гулэшм, дызым дуйып ж1бер,— дед1 ол кебеже- дей карнын сипап. Сабада эбден шЫлген сэры кымыз мелд1реп алдыра келдк Еркш де, Ермек те тостаран устшен Гулэшмге ур- лана карайды. Судтанган кездер едменшен втш бара жатданын ГулэШм де сезедд — Слм1рщдер, сундарларым, ам!рщ дер.— Надысбек зорлап екеуше тары 6ip-6ip тостад дымыз ш т з д д Енд1 eKeyiHiw жуздер1 бал-бул жайнап, бойлары ceprin сала бердд — К,аракед екеум1з 6ip кун тэту, 6ip кун бату. Bi3- ге дарамадда|р. Мына Гулэшм болса жалрыз. Bip ба- сыма донран бад та, азап та. Барым — перзент1мнщ барлыгы, азабым — ж ат журттылыры. Алла ж азса осы ауылдыц 6ip ж 1гтне досып, мал-дэулегп соларра табыс- тап, о дуниеге аладсыз кетер ед1м. Надысбектщ неги медзеп отырранын булар да удты. EKeyiHiH дс iuiinfle 6ip эбжылан бас KQTepin, «менш», «менiкi» деп сыбырлайды. Олардыд ойларын Гулэшм- нщ: — Кол жуыдыздар, ет дайын,— деген ce3i белдд Eneyi де дызарып кеттд Гулэшм жаралатып су дуя бас- тады. EpniH мен Ермектщ дасына келгенде датты тол- кыды. К,умран устаган саусадтары д1р1лдейдд Ас жиналып, алдыра шай келдд J Кешке алтыбадан. Екеущ сопайып ездерщ бар- май, Гулэшмд! ала барыддар. Ж алгыз ж1берудщ e3 i и

коркынышты. Сумандаган бозбаладан маза жок. Онын YCTiHe кыррыз арайындардын ж1г1ттер1 де айналшыктап шыкпайды. — Ж арайды, 6i3 жургенде кауш жок,— дед! Ерюн батылданып. — Иэ, айтпакшы,— дед1 Накысбек сезш нырарлап.— ¥мытып барады екенмш. Каракен ертен-ак кайтып ара- лады. «Ашу душпан акыл дос, акылына акыл кос» де­ ген рой жаксылар. Сондыктан естерщ бар баласыкдар, cK i-ym кун аунап-кунап демалындар да жылкыга ба- рындар. Менщ уэдем — уэде. EKeyi yHci3 шырып Kerri. Кас эл1 карая коймаран. Ерк1н мен Ермек кыррыз бауырлар конран ауыл жакка бет алды. Сонадайдан «манасшынын» даусы есплдь Ж ыр жолдарын кызыктап олар узак турды. — EpKiH, к'егпк,— дед1 Ермек иырынан туртш.— Ал- тыбаканра баратын уакыт болды. Гулэйшнщ eKi кез1 терт болып кутш отырран шырар. — Ж ур, ендеше. Бул «Манас» жырын уш кун, уш тун айтса да б1тпейдь Ермек ойлады: «Гулэшм.. Ypin ауызра салгандай эдемгак. BipaK жылкысы Сарыбел жазыгына сыймай жаткан Накысбек жуындысын imin журген малайына кыз бере ме? Баранагы ce3i де тулм булан. Б1зд1 емок-' ciTin, шырмап коюдын амалы болмасын. Тегшде, байкап кору керек. Кыз кенсе алып кашура да болар едк Б;рак кайда, KiMre барып пана табасьщ. Накысбектщ курыры узын, какпаны курулы. Неде болса кыз кенш н байка- ран жен болар». Ерк1н толганды: «Журек mipKiH Гулэшмд1 кергенде луп-луп сорып, кеудеме сыймайды. Мына дуниенщ бар Kbi3biFbi Гулэшмнщ жылы жузше, кез1не орнарандай. Ол менщ eMipiMe сонау алгашкы керген сэттен-ак терен бойлап енген ели Содан 6epi Гулэшм 6efiHeci кезден д е , кешлден де кетпедк Не icTey керек? Уакыт болса, мы- 12

нау, зымырап етш барады. Осылай жургешмде б1реумен сез байласып койса кайтем?» Гулэшмге eKi рет куда тусш келдк Екеуш е де экес! келйпмш бермей ш ьтарып салган. «Терецнен ойлайтын эке ece6i енд1 не калайды? Куда тусш келгендер e3iniH байлыгы жагынан алдекайда темей, элде соны менсшбед1 ме? Ж умбак дуние. Не iere- сем екен? Баганары Накысбек ce3i элденеш мензейдк Не болса да 6yriH ГулэМмгс арымнан жарылып, ак ниет1мд1 б1лд1ргешм жен болар». Олар ез ойларымен болып, Гулэйпм уйше калай ке- лш калгандарын да б1лген жок. Карынбай сол кеткеннеп тун асыра нарашы журтына жеттк Бул 1916 жылДын 25 июш едк Ол ез1мен 6ipre жаман хабар алып келдп. Ел д у р л т т а к патшанык ка­ зак ж1пттерш солдатка алу женшдеп жарлырын тусше алмай дал болды. HaFaum журтты паналаймын деп келген Карынбай не штерш б1лмей аласурды. Елге кай- та кешуд1ц рет1 жок. Доска кулю, душпанра таба болу- дан аскан корлык бар ма?! — Отагасы, енд1 не 1стейм1з. Ит болса да Накысбек киын сэтте кол ушын берер. Ел iuii — алтын 6eciK,— деп Инеш кемсендеп эр нэрсенщ басын шалып, Mmrip- лсп келе жатыр ед1, Карынбай зек1п тастады. — Найсап, ipireH ауыздан mipireH сез ш ьтады. Оны- сы neci, ей. Накысбекс1з eMip суре алмай каласьщ ба? Шамданса аспанын тастап ж1берсш. Ж араткан нем к1м- нщ ак, KiMnin кара екен1н ез1 б т е д к Самсы езен1н1ц сагасына конран жалрыз уй куйк1 т1ршшктщ керш1сшдей жупыныльтымен Fana емес, кезге кораштырымен де кезге тусед1. 9pi-6epj еткен журт Карынбайдын кара уйш айнала етед1. Cipa, «6ip пэлеЫ журар» дегендер1 болар. 13

Катыксыз кара кежеш урттап отырган Карынбай Ka3ip нагашысына ыза болып отыр. 0 з y iнiн жанына кондырмады. CoFaH шамданып, ара-тура кемшрше кун- юлдеп кояды. «Не ата журттан, не нагашы журттан пана таба ал- мадыы. Барар жар, басар тау калмады. Картайранда cyfleriMHiH кай киянда калатынын да бшмеймш. Элде Каркара бойындагы кайын журтка тартамыз ба? Мен enAi ол елге куйеу емес, арайын боп кеткен жокпын ба?» KeMnipi мундайда басын кетерш алып, шалына узак карайды. «Осы шынын айтып отыр ма» дегендей теыле туседь Бул шалдын ызасын келнредк — Йемене. Ершн жыбырлап теарейе карайсын. Ме- Hi oipiHiui рет керш отырсыц ба? Элде кыз туып куан- тайын деп пе едщ? Шал енд1 кайтер екенсщ дегендей, керые тустк — Карынбай, тшмд1 кышытпай отыр. Кудай кыз бермесе менщ кандай кшэм бар. Арыстандай кос ул ■гуып берд!м, содан артык не керек. Одан да ана ею ба- ланын жайын ойласацшы. Уйлещцр, сонда келшд1 де, немерел! де боласын. Каокараны паналасан Heci бар, тэуба, кудайга шу- Kip, жалгыз бауырым аман болса, жалрыз биесш желК не байлар. Кешсек кешелж... Осы кезде' шарын к а р а та уйдщ туылдырыгын кам- шы сабымен кетерш, нарашысы: Бармысын, Карынбай! Жиенжан-ау, бул дуние не болып барады,— деп сакалынан кез жасы соргалап, ацырап коя 6epciH. Нагатысынын. турш кергенде Карынбай бар екпе- с!н умытып, сыртка атып шыкты. — HaFambi-ay, аманшылык па?— деп eneyi жылап KOpicTi. И н ет керпе тесеп, жастык тастады. Онан сон 6ip 6yftipi майыскан кене самаурынра су куйып, от койды. 14

Нагашы мен Карынбай кещ лдерш басып, тер алдына келш жантайды. — Нагашы-ау, неге жыладыцыз,— дед! Карынбай сэлден сон. — Неге жылайды деущ бар ма? Ак патша жарлыгы бойынша ел азаматта|рын солдатка алып жатыр. Ылау жинап журген есауылдардын барлыгы да шектен шы- гып барады. Байдьщ баласы да, малы да колында. Бейшара жалшыныыц жалгызы да, ж алгы з аты да Ti- 3iMre ш н ш жатыр. — Патша агзамнын казактан солдатка алмау женш- деп жарлыгы бар емес пе ед1? — Ж арлы к дейд1 гой... Букьп ел азаматы, буюл Эу- лиеата, Арка, Атырау кетерллш жаткан кершедь Кар- кара болысынан, мунда Токаш Бокин мен Бекболат Эшекеев деген азаматтар кол жинап, Каргалы тауына жиналып жатыр. Карынбай мына сумдыкты есНгенде денес! турнппп кетт1. EpMeri мен EpKiHiH ойлады. Ti3iMre !л1н!п, окка байланып кетсе не ктемек? О, шунак кудай! Тагы н е т бастадын. Не icrey ке|рек? — Нагашы, Ж умабек кайда? Ол неге келмед-i,—дед! Карынбай уншздшт! белш. — Атана нэлет Сэт бай 63iHin баласынын орнына менщ жалгызымды eHri3inTi. Соны б ш п калып, Бекбо­ лат тобына косылды. Анырап жалгыз калдым. Верный- дан эскер шыгыпты деседк Осы кезде унЫз шай куйып отырган Инеш кездщ жасын келдетш, жылап кеп 6epciH. — Болды, сенщ каргысьщнан дуние езгерсе езгере- ■шн уакыты элдекашан жеткен. Зарлама. Енд1 не icTeft- М1з, сонын жайын ойласканымыз жен болар,— дед! Карынбай. — Жиен, уйд! жык, 6ip-6ipiMi3re бас болып, карайып 6iprc отырайык, балалардын, тм еуш т!лей!к... — Нагашы, алпыс деген еркекке сез бе екен. Сойыл 15

кетерер бьпекпн купи барда, уйде калай жатып алайын. Сол Бекболаттын тобына мен де косыламын. — Не дейдк алжыран адамнын c©3i Fofi бул. — Ш аужайламай тыныш отыр. Сойыл катере алма- сам батырдын атын тусаура шамам келер. Бушл казак даласы кетермгенде, Kapi иттей уй келснкесшде жата алмаспын. Аш сандыкты, ана шит! мылтыкты ал. К,а- рынбай эл1 талай жауын жайратады... — Жиен, шынымен айтып турмысын. осы сездк— де- fli нарашысы таныркап.— Ер ж1г1ттер ат устшде уйктап, ат ауыздыкпен су ш едй Киян-киян куздар уй, кара тас тесешш болар?! — Нарашы, менщ eMip баки жылу кермеген жам- басым тастан да катты. ¥сталы к енер1м тары бар. Бек- болатка уста керек-ак болар. К,ылыш cof3m, сунп жа- саймын, ат таралаймын... — Не дейш, жиенжан. Барсац бар. ¥лы icne жас ж1ггг он ceri3iH киганда, екеум1з алпысымызды кия ал- маймыз ба? Мен де KerriM, жалрыздын жолында шэйт болсам да арманым жок. — MeHiii кушм не болмак? Инештщ баска сез айтура шамасы келмедй Сылк е т т журесшен отыра K erri. — Келшжаи, сен нарашы жедгецнщ касында бол. К а з1р‘ уйд1 жырамыз. 1рш -уакты малды кутс турарсыд-- дар. Аштан елмеодддер, кештен калмассьщдар. Ермек пен Еркш де ертен келш калар. Eneyi де Карралы шат- калына жетсш. Экешмен 6ipre батыр жасарынын сар­ базы болсын. — О, ж асаган нем! Енд1 бауырымдары баламнан да айрылраным ба? Енд! рана ес жиып, етек-жед1м1з кени ме дегенде керсетпегщ осы ма? Айналайын кудайым, 6ip 0з1не жылайын. К,ос кулынымды жебеп жур. «Эй» деген шалыньщ каткыл даусын есНгенде Инеш- тш тамарына тас тырылрандай, ез демше esi шашалып, тунн1ырып калды.

Жупыны уй кайта жырылды. Инеш жылай-жылай нагашыларынын аулына келдь «Кой, жаман ырым бас- тама. Кеппен керген улы той» деп, кеш лш ауларан ауыл yfiiHiH эйелдер1 де оны жубата алмады. Улкен 6ip ic-ri тындьиррандай, Карынбай сол куш тэгп уйкьша бер)'лд1. TaHFbi ала кебецде ол ат туярыньщ дыбысынан оян- ^ ды. 1ш кшмшен, сыртка атып шыкты. ' — Уа, халайык, кайда барасыцдар, кайда деймш?! Ж1пттерд1ц жуздер1 суеты. Бар каруы бойларыпда. О Bipimn колында сырык, екшнп'сшщ токымында сойыл, D ушшхшешде камшы, тертпшлешде шалгы, бесшипсш- v де аныр, алтыншысында орак... Эйтеулр, Карынбай бул ’ топтыц тег1ннен-тег1н шыкпаранын бктдг Ол шеткершеу О KeTin бара ж аткан жас жМ ттщ атынын, шаужайынан | устап, шылбьпрына жармасты. — Эке, патша агзамнын буйрырына карсы шыккан ел азамагтары бас кетерш, жасак, жинап жаткан жок ^ па? Бушл Ж етку, Арка мен Атырау кетершдк Казак, 4 даласын патшаныц ез колымен кол койран iHAeTi кау- | 44 лап алып кеткен жок па? Ушконырра, съезге барамыз. \\ v. Бул 1916 жылдын алтыншы июл1н1н тацы ед1. 4 ^ Карынбай уйге ент1ге к1рд1. Ж алм а-ж ан eTirin Knin, жен1л шекпенш алды. Шитт1 мылтык мойынра асылды. Лып ет1п шырып кетпекпп болып ед1, Инеш шекпен1н1н етег1не жабысты: — Ж1бсрмеймш, ойбай ж1бермейм1н,— деп, кайта гей-гейше басты. Жылы-жылы сейлесе Инешт1н басыл- майтынын сезд1 де Карынбай: — Кыскарт. Акылы кыска деген осы да. Етепме оралмай opi тур,— деп аярын жулкып калды — Meni каекыр жейд1 деймшщ. Кез1мд1 ашканнан керген1м зорлык, пен зомбылык. тоя там ак imnefliM, кудайга не жамаидьыуЛсхшм-- Халык, кетерктсе. шыбын жаннын тэттш гш -ойлайтын узкыт^.сме<1. Уйде жатып кор бол- 17

ганша, жауьщмен алысып елгенщ жаксы. Еркш мен Ермек кешеумдемесш, свз кыска... Ол ипдерде турран атын кеп 1здеген жок. взен жие- гшде калыц курак imiHCH устап алды. Жиренайрырын ерттеп алды да, нагашысыныц уйше бурылды. — Ассалаумагалейкум, нарашы. — Эликсалам... — Атка конбаймыз ба? — Атка кону ешкайда кашпас. Ауыл аксакалдары мен1ц ел ш ш де калуымды калады. Бас-кез 6ipey керек болар. К етерш аш лерге та мак уйымдастыру жары тары бар. Алацдамай журе бер... ...Ушконыр жазыры кара курым адам. Д е т 18—43 арасындары ер-азаматтар. Оларды квргенде Карынбай жасарып кеткендей болды. Бердецкесш иырынан 6ip алып, 6ip туаредь — Ж олдастар, агайындар. ByriH 6i3 ,6ip женнен кол шыгарура жинЪлып отырмыз. Патшаньщ Германиямен coFbicbin кан твг1скен1не он 6ip айдын жуз1 болды. Б1з он 6ip ай бойы устеме салык твлеп келдж. Ж ер гш к и халыкка салынатын салык бурынгы жылдармен салыс- тырранда 3-4 есе вст1. Оны ездерщ жаксы б1лес1ндер. Россия сорыс кажет1 уш1н Жет1су казактарынын вз1нен миллиондаган сомнын малый алды. Эрине, патша саясаты мен б1здщ вз шонжарлары- мыздын жымыскы эрекет1 6ip. Ук1мет салыры уст1не олар вздер1 косымша салык жинайды. Канаудыц ен ауыры осы емей, немене? Енд1, мше, июнь жарлыры... Енд1 б1зден солдатка Ж1- пттер алмакшы. Бул ат тебелшдей казакты окка бай- лау деген свз. Тыл жумысы деген желеу рана, ©йткеш корраныс жумыстары тжелей орыс-герман майданыныц элры шебшде жург1з1ледй Сонымен, жолдастар, агайын- дар, б1здщ 6ip рана жолымыз бар. Ол кетерш с, колга кару алып ез бостандырымызды вдррау жолы... «Айтканы кандай угымды. Bapi де тайга танба бас- 18

кандай анык. Бул KiM болды екен?! Элг| Бекболат б а­ тыр осы болмаса едЬ>. Карынбай аузы ашылып, уйып тындап отырган ж ал ак ерш Kicini иыгынан тартты. — Мынау him? Бекболат па? Бейтаныс Kici басын шайкады. Т ш м ен ернш 6ip жалады да: — То-каш Бо-о-кин... О кы -ы ган, то-кы-рым жЬггг. Карынбай кекеш жаннын, кинала сейлегенш корд! де, сезд1 кепке созран жок. — CeHi де солдатка алмак. па,— деп cokfu сурарын койды. — Дуй-сен де-ге-н бай-дыц ма-лай-ы ед1м... Со-нын, жиыр-ма жас-та-ры кеще ба-ла-сы Би-бат-ыр-дьщ орны- на т1з1мге жазып-ты. — Жасын, кандай едк солдатка алу ж асында ма едщ. — Ж ок, э,— дед! анау кынжыла. — Мен кы-рык же- т!-де-мш. Кы-рык жетк Дуй-сен бай i-шм, жа-сы кы- рык,-та де-п т1з1м-деп-т!. Ko-ipin-fli ур-айын. Осы-дан ко- лы-ма тус-се ага-лык сый-ын бер-ер-мш... — Oh, залымдар-ай. Оларра зан да адамшылык, му- сылманшылык жолы да журмейдй Ак дегендер! ак, к а­ ра дегендер! кара. Соны тексеретш кудайдыц б!р Tiipi пендес! болсашы. — Дурыс айтасыз, ара. Bi3 ез халкымыздын абыро- йын e3iMi3 коргауымыз керек. Ат тебелшдей аз казак эдш етаз сорыстыц курбаны бола алмайды. Б азар жы- рау: «Экем 6ip куйеу болтан жер, Шешем 6ip келж болтан жер»,— деген жок, па ед!. Б1з кшдш Kecin, Kip журан жер!м!зден ешкайда да кет- пейм!з. Жасы отыздан жаца аскан ж И г жуза бал-бул жай- нап, танауы делди!п KeTinTi. Отты кездершде ерекше 6ip жаркыл бар. Алмас кылыштай ce3i eTKip. Дембел- 19

ше, коц иыкты. Колынын булшык еттер1 бмеуленщ кетштн Ол енд1 жетшстег| Жамбылдын елешн такпак- тай женелдк — Жасауыл yiUtf TiiiiTKeH Кылыштары жаркыллап, Буйтш кврген кун курсын Жапырактай калтырап! — Сезщ мйрдщ орындай екен, балам. Ныспыц юм, кай бал асыц? Карынбай укин домбырасы бар жас л и т к е барлай карады. Аиау кысылар емсс: — Дэукебандыц баласы Исамын мен, Ж ас курактай толкитын сисамын мен. Ел1мменен 6ipre елеем арманым жок> Кайта кектеп келемш жусамымен... Осы кезде Токаштыц даусы тары да санк ете тустк — Сонымен, съез1м1здщ iueuiiMi не болмак? — ©зщ айт, Токаш, uiemiMiH. — Ел бастаган HrfriTCiK, сенен асып кайда барамыз. — Мына журт езщнен шеилм кутед1, Токаш... Ушкоиыр басында калыктап бурк1т ушады.. Кыран кус бшктен карап, бшктен бардарлайды. Журт назары ещи coFan ауды. Ал Алатаудьщ акиыгы сол 6 ip кезде даусы ш анк eTin, темен кулады. Салден сон кайта ке- терйпп KCTTi. Ж урт буркгг туярында омырткасы сынран кекжал каскырдыц былк-сылк етш бара жатканын кердь Ж а-ман ырым... жа-ман ырым... б1з-дщ де бел ом-ырт- ка-мыз-ды co-Fbic-ка бар-сак осы-лай сын-дыра-ды. Кудай бер-ген жан-ды ку-дай ез-i а-ла-ды... Bip адам- да бер-мей-м1з. — Агайын, халайык,— дед! Токаш даусын кенеп — 20 I

Слздер дурыс айтасыздар. )Kirirrep таудан туспесш, егер зорлык-зомбылыкпен эскерге ж1бермек болса, ка- сыктай канымыз калганш а куресем1з. Онда телеграф ктен шыгарылып, байлар дайындаган Ti3iM жойылатын болсын. 8p6ip уйде ат, ap6ip жасакш ыда кару болсын. — Бата, бата,— деп журт Токаш сезше токтаган- дыктарыи 6taAipAi. Карынбай Ермек пен Еркш жайын ойлады. «Накыс- бек залым еш пендш кпен екеуш б1рдей Ti3i\\ire iJiiKTipiir Ж1берсе не болмак. Асыгу керек, жету керек. Аласапы- ран кундерде 6ip-6ipiMi3AeH ажырап калсак, eKiHimTin aneci сол. Карынбай юмге барып мунын шагады, юмнеи барып пана табады». Бук1л дала оянган. Эйтпесе мына Кастектен сонау Токпак, Эулиеата, ода и api тутасык кеткен ереу1л оты булай кауламас па едк Карынбай неде болса Аюлыда отырган балаларына coFa кетуге уйгарды. Олардын. ке- uiiryi бекерден-бекер емес. Накысбек кудыц курыры узын. Алып та, шалып та жырады. BipaK кырык жыл касында ccpiK болдым. Ke3i кия коймас. ¥зынагаш ка жете бергенде ол тары да самсаран кол кердк Б у т л Тайторы, Ыррайты болысыньщ кедей ж1г1т- Tepi атка коныпты. Барлыгы бес мын каралы жан. К а ­ рынбай осыларра косылды. Бул бес болыс ж тггтер! дс: «Б1рдс-б1р ж1г1т бертм ей дЬ ,— деп найза ушымен уэде байласты. «Бул оянган елке, ащы запыран кускан аурудай ecin жигам ел. Тэубе, не, бере кор, жылаган ел ж убанар ма скен?! Ел Tenfliri жер Kemtiri Ka3ip ауадай кажет. Бул жол не улкен дауылдыц басы болады да, не курдымга кулатады. Баска жол жок. Аруак, колдай кор, тун ка- тып ту устаган сарбаздарыцды. Бул кудай жолы, од1- лет жолы». Карынбай 6ip сэт ат бауырына Tycin бара жатты. Тынысы тарылып, кез1 шарасынан шырып ба- рады. Кептен сызат 6epin журген ж урег1 дэл каз1р, дэл осы сэт, улы жорык, алдында кысылмаса кайтер едк.. 21

Гулэшм айна алдында таранып отыр. Ол бугш ерек- ше куанышты. Ж уреп элденеш сезгендей луп-луп coFa- ды. Бул не? Оны Гулэшм тусше алмайды. Эйтсу1р, 6yrin ем1ршде 6ip езгерш болатындай бурымын он та­ ра п, он ерген шыгар. Ол Еркш мен Ермектщ даусын еспген сон, е а к ал- дына шыкпакшы болып, б1рнеше рет окталды. BipaK 6ip элеуетп куш орнына байлап койрандай эярын жыл- жыта алар емес. — Гулэшмжан, араларьщ келдк бара Foft, алтыба- K,anFa,— дед! сырттан KipreH iiieiueci. Сонда рана барып, ол жанары арбалран куйден шырып: — Ka3ip, ana,— дедк Сонры рет айнага коз салып, сыртка шыкты. Еркш мен Ермек Гулэшмнш бурмел1 кейлегше, суй- piKTeft саусакта^ыиа, журшше, сыцрыр канкан шолпы- сына, сэл рана кейлегш кетерш турран кеудесше, шие- дей кызыл ершдерше урлана карады. Кос ж1г1т жана- рыныц езш TiHTe, сузе карарайына Гулэшм ещи уйре- нейш дегендей... «Карандар, квршдер. Мен кандай эдем1мш>. Гулэшм жымия кулш, тш катты. — Кайда барамыз, жаксы агалар? — Алтыбаканга. Кызды орталарына алып олар беткейдег! алтыбакан жанына келгенде, кыз-бозбала антарылып калды. Yfti- нен шыкпайтын Гулэшм ею жылкышы ж1г1тпен 6ipre алтыбаканга келу1 олар ушш кутпеген жайт едь — Орта толсын, ж1г1ттер,— дед1 уназд1ктч Вршн бузып. — Bipre болсын. — Кэнс, KiM алтыбаканды бастайды?... — Гулэшм бастасын... Алтыбаканга cepiKTi 63i тан- дасын. Гулэшм сасып калды. Ka3ip алдында турран eKi 22

JKiriniH кайсысына колын усынарын бшмей дал. Bipi- HeH-6ipi етедй Еркш ертерек таныс болса да, кез к е ц ш Ермекке ауган сеюлдк Ермек EpKinre Караганда ор- ныкты, салмакты сиякты. Ал Еркш тыз етпе, эсерхшл жандай ма калай?! — Бол, Гулэшм. Алтыбакан кызыры ерте басталсын. Ертец бе, аргы куш ме, осы замандастарыннын талайы жер жастанып, ж ау орыныд астында ж ас жанын кияды. MyMKiH б1реулер удин бул коштасу Kemi болар... Барльтыньщ назары Ауганга ауды. Осы елге консы болып, элдекайдан кешш келген Н урмагамбеттщ бала- сы AyFan кеп уакыт боны орыстарга ат айдаушы боп журген. Енд1 онын ce3i кыз-бозбаланы ез аузына ка- ратты. — Келш1з, Ауган aFa, алтыбакан басына 6ipre оты- ралык... Yn еткен желмен Гулэшмнщ шэш кейлег1 ж елбфей жвнелдй Шэш койлек нэзш кыз дедесшщ cypeiiH салып, тэшне жабыса тусед1. EpniH мен Ермек кыздан кездерш тайдырып, алтыба- каи кермесшщ ею жагына тура калып, тербей бастады. Гулэшм алтыбакан 6HiriHeH, шарыктап тербелген сайын сыкылыктап куледк Еркш мен Ермектщ де ке- д ш н калдырмай жаксы эд1с тауып кеткедше куана- тын сеюлдь — Еркш ага, Ермек aFa, жылкылы ауыл еледдпл болушы едк Слздер жумган ауыздарынызды ашпай- сыздар. — Bi3 канша дегенмен сыртта журем1з. Эуел! езщ ауылдын алты аузын бастамаушы ма едщ? Бул Ермектщ сезк Гулэшм орынды сезге токталып ■калды. «Не айтсам екен?.. К,алай болранда да журек тербер, ce3iMfli селт етюзер эуен кажет». Гулэшм ауыл кыздарыньщ эдет1мен, халык еледшщ эуезш алып, езшше 6ip сырлы энд1 бастап кеттк 23

Алатаудыц басына кокса да кар, Кешл Kip.ien, болады ауасы тар. Келем дейсщ ауылра 6ip сен ушш, Илдесуге жарамай кыласык зар. Б1здщ ауыл сурасак Сарыбелде, Сарыбелдж бауы мол, жауыны кол де. Сен келед деп уйкынын кызыры жок, Денбекшисщ твсекте кунде-тунде. EpniH ойлады: «Жаным, Гулэшм, бул маран айткан ■назын ба? Шынымен-ак кш-шшкентай журегщ мен деп ■coFa ма? Сенщ осы 6ip ыкыласын шынымен маран ар- иалган болса, же)р крпарып тау бузар кайар бонда бо- •лар едк Жумыр басты вл1мге Tirin, сен yuiin жан киюра да эз1рмш». Ермек тол ранды: «Кыз oHi элденеш ансайды. Кеу- деошде элдеб1р муц аш мысыктай мияулайды, тырна- лайды журегш .'Ол не? Ол — сез1м оты. BipaK кыз кеш- Jii KiMfli }здейдк Уэдегс опасыз болган жас xciriT юм? Элде ол киял, шын ойды туспалдаган кыз ойы ма? ■Мумкш кыз к е н ш Еркшде шырар. Онда мен не ктс- мекпш?» Эн эуезш тегплтш Еркш ты ркай женелдк Гулэшм эши уйып тындады. BipaK ол баска 6ip да- уыска кумар. 03in yFap, TyciHep журек бар ма? Егер укса мына ынтызар журектщ лушлш неге сезбейдк Неге? Неге? Шынымен-ак шынымен-ак ундемей кетер ме екен? Ол еши сезд1 e3i бастады. — Ермек aFa, шздщ даусынызды естн алмадык кой. Ермекке eni турмак тусшде мынандай сымбатты да сулу кыз eTiHiim айтып керш пе? Ол не дерш бшмей сасып калды. — Гулэшм-ау, жабайы жылкышыдан кандай эн ку- TeciH. Одан да езщ бастап ж1бер1Ш 6ip эндк Мен косы- лайын... 24

— Жарайды, Ермек ага. Абай акыннын Т этш эшн, Татьяна энш айтайык. K,a3ip бул эн к а за к даласына KeiiiHeii жайылып кетт1 деп естш м . Бул энд1 Аркадан алып кслген Сэл1мжан агай. Б1лсаз бе? — Б 1л' ем, б1лем... Гулэшм сызылта женелдк Tanipi коскан жар едщ сен, Ж а р ете алмай кетш ед..., Жок, Гулэшм кателесштк Ермектщ эдем! коныр даусы бар екен. Ол кенш жайлау тершде шалыктап uibiFbin жатты. Екеушщ дауыстары сондай жарасымды естчлдГ Tinri кун сайын эн айтып, 6ip-6ipiHe уйрешскен адамдарша, ею дауыс 6ipiH-6ipi толыктырып, кыз-боз- бала журспн ерекше толкытады. Гулэшм ойлады: «11Пркш, осылай эн айтып, кос аккудай жарасып журер ме едж. Ж ат журттыкка жа- ралган сорлы басымды не кутш тур. Ак т1лектер косы- лып, арамыз жакындасса катыгез эке не дейдГ Tycin- беймш, укпаймын. Ештеце де... Ермек жур десе отка тускен кебелектей махаббат отына жанура да эз1рмш. Ал ол ше?» Ермек тол ранды: «Ж ацагы энмен Гулэшм оз сез1мш мецзегендей. Нэзш кыз журепн ж аралам ау керек. Муныц арты не болары беймэл1м. Гулэшм, Гулэшм, неге ceni кездеспрд1м? Айра шапкан арыстандай caFaii кол созамын деп март болар ма екем. Менщ бметннм 6ipey-aK, квнсе алып кашудан баска жол жок. Ал мун- дай ерлжке менщ журепм шыдай ма? Ия, шыдай ма?» Ерши куйшдо: «Шынымен-ак, сен менен алиста п барамысыц, Гулэ­ шм. Сен менщ бар ем ipiMiiiii. кызыг'ы екешщи тусш- 6eflciH, тусш пц де келмейдГ Ж ас жанымды сен in жолы- на курбан ете алар улкен журек барын неге сезбейсщ, неге жылы жанарынньщ шуагы маган нур болып шашылмайды.

Гулэшм, Гулэшм... Тауда ескен ак гул1м, шынарым, мелд1р буларым. Бурымушздщ ел1г1 сенсщ, Бесмойнак- тын. гул1 сенсщ, Сарыбелдщ сарралдагы сенсщ, K,aipa- шокынын кызралдары сенсщ. On6ip жылраныц ад моншары сенсщ. Дуние T3H,ipi мен ушш сенсщ, сенсщ. Мына ecci3 журек сенщ 6ipeyre кеткешши керсе сол сэтте-ак токтайды. Еашыкпын, асыкпын саран мен». Ол алтыбакан жанынан сытылып шьщты. Когшд1р майса шепке кулай кеттй Кезще ж ас тырылды. Ж ас журектщ неге егш п, неге тыныш таба алмайтынын сез- ген тары 6ip адам бар едк Мэкен кара торы, кез| улкен, ажарлы кыз. Еш беД- нен каны тамып турран алма беттщ нак езГ Ол Ерюшй осыдан exi жыл бурын Гулэшм уйшщ алдынан керген. Сонда журек тукшршщ ар жарында ак сэуле сез1м оянып едГ Сол ceeiM енд1 дертке айналгандай. Жатса- турса осы бейне кез алдынан кеткен емес. Бугш Еркш- ц[ кергенде Te6eci кокке жеткендей болып, жас балаша куанды. Ж ас ж1ггг козше тусуге тырысып, булак басына су алура да барды. Б iрак Гулэшм жанында екеуй де орал бурылып карамады. Ол бар yMiTi'H 6yriHri алтыба­ кан кешше артып едГ Арайынды eKi ж1пттщ де назары Гулэшмде екенш Мзкен тары да байкады. BipaK Еркш- нен rep i кыз кен.Ш Ермекке карай ауранын ол анык сездк Ж ака Ершннщ окшау шырып кеткенш соны тусш- гешнщ белг1ш деп укты. Ол ши тубшде унс1з отьирран Ершннщ жанына эрек келдк ©з кызыктары ездершде болып жаткан топтьщ Ka3ip ен ш м д1 де ангармайтынын ол б1ле турса да, эл- денеден ce3iK T eH in, артына жалтак-жалтак карайды. Ершн аяк дыбысын анык ангарды. — Бул KiM,— дед1 артына бурылмастан. 1— Мен, Мэкенмш рой... Мэкен... Ершн орнынан лып eTin тез турды. ¥ялып томен ка- рап турран кыз жанына келдь 26 2

— Не, Гулэшм >Ki6epfli ме? Ол басын шайкады. — Алтыбакан тебешк... — Ж уре бер. Барамын, Ka3ip барамын. Кыз аярынын, дыбысы тун карангысына cimn бара- ды. Еркш сол отырган орнынан тур ран жок. Неде бол- са да Гулэшммен 6ip ауыз тшдесш калмак. — Еркш, Еркш,— деймш.— Ол Ермектщ даусын анык, е с тш де солай карай барды. — Кайда кетш калдын. 9pi 1здеймш, 6epi (здеймш... — Басымньщ ауырраны. Сонан сон аулакка шырып, самал жутып отырмын. Кыз-бозбалалардыц сыцрыр кулмлер1 екеушщ сезш белдк Ауган бастаран топ оларды коршап алды. — Аксуйек ойынын бастаймыз... Коне, кездерпш жумыддар. Ал лактырдым... 1здендер... Калын лек арайынды ж1г!ттерд1 ез тобына taecTipin ала женелдк Аксуйект1 1здеген кыз-бозбала 6ipTe-6ipTe алыска узай бердк Араларында б1рдьекш белшш бара жат- кандары да жок емес. Еркш ГулэМмд! жетектей же- нелдь — Шаршап кегпм , EpKiH ара, токталык. — Олар аксуйекп тапканша 6ipa3 уакыт етедк Гулэшм ж1гггтш неге топтан оцаша б о л т экеткенш айтпай-ак yFbin тур. Тек imiHeH берер жауабын ойлап кумшжидк — Гулэшм, мен с е т жанымдай жаксы керемш. М а­ ран жар бол. — Ж аксы aFa, муиыцыз не? Мен эл1 ж ас ем естн бе? 9pi муиы шешетш экем бар емес пе? — Бшем. Колымда куш болса, мал болса экецнщ алды на куда Ж1бермес пе ед1м. Амалым таусылран сон алдыца келш турмын. Кол устасып 6ipre кетелш, аспан асты кец вой... 27

Осы сэт кыр астынан Аураннын даусы естмдь — Bipey-Miipey керш калса уят болар. Ж урМ з топ­ ка косылайык,— деп Гулэшм не «ия», не «жок» демей узай бердк Еркш будан кыз кеш лш щ баска 6ipeyne екешн укты. Кыз-бозбалалар енд1 кайтадан алтыбакан тебуге Ki- picT i. Кезек Гулэшм мен Ермекке тидк EKeyi калыктап, аилы тунде косылып эн салды. Олар осы ’ сэт ете ба- кытты едк Ермек ГулэЙ1мнщ каймак ершдерше тамса- на карады. Алтыбакан басындаты санаулы минуттардын калай тез еткеш белпаз. — Ж арар, алтыбакан кумарлар арамызда аз емес, кезек берщдер,— деп Ауган алтыбакан кермесш тежедк О лар калын топтан сытылып онаша шыкты. Ермек кыз иырына колын салып, езш е тартты. Гулэ- Гпм карсылык б1лд1рген жок. Кайта оньщ кен TeciHeH пана 1здегендей'тырыла туседь — Гулэшм... Ол селт ете тусть Ермек онын мандайынан суйдк — Ж аным, жарым болшы менщ.— деп кушырлана бауырына баса береди.. Бул тун1 eKi-ак адам денбекшш уйктай алмай шык­ ты. Олар EpKiH мен Мэкен едк.. Ж ылкышыда уйкы аз. Агайынды eKi Ж1г1т тац рауан бере бастаганда-ак орындарынан турып алды. Осы туш екеушщ де тардыры шешьпген-тш. Олар алтыбаканда жургенде Накысбек ушнде мынандай эщлме болып едк Таиертец болыстан буйрык келген. Патша арзамнын буйрыры бойынша майданра жуз каралы лау, елуден астам жас ж1ггг ж1беру керек. Бул Тойран руынын уле- ci. Накысбек кептен ойлап журген iciHin. онтайлы coTi келгенш укты. — Накысбек бай патша арзамнын касиегп сорысы ушш 6ip yflip жылкы, уш адам берд1,— деп жаз. Жан- даралра мын мэртебе элрысымды жетшз. Сонымен Ti3iMre мыналарды жаз: Карынбайулы Ер 28

мек — жиырма eKi жаста, Ж умабайулы К,абыл — отыз уш жаста, Ескермесулы Елубай — кырык 6ip жас... Катталган кагазды алып, хабаршы болыска тартты. Танертен ол кундепден кеш турды. Карнын сипап узак отырды. Жуык, а|рада Б и б ш уйге Kipe коймады. — 9й, жер жуткан ба ceHi,— деп ол айрай салды. Артынша еактен Бибш кершдь Накысбек колында- ры Ke6iciH ж1берш калып едк ол эйелш щ басына барып тида де, жерге жалп ете туст1. — Ж асаган нем, не болды саран. БеНм, 6eriM-ay... Ауылдын eceKmi эйелдершщ не деп жургендерш бйтем!- сщ. Тунде Алтыбаканда Гулэшм мен Ермек топтан жарылып кеткендерш кергендер бар екен. Солардын аузын жаптырып, енештерш тырындап келд1м. — Саспа, катын. Мен Ермектщ езш окка байлап койдым. ПуИ. ПуЬ... 6api де бкедк — Кетек, nyh, nyh дегенщ не? — Кеше болмасан осыны TyciHep едщ рой. Солдатка нетель Ж э, болды. Аузына не бол... Бибш! жымын-жымьщ eTin, кул1мдеп шалыньщ кебь ciH алып кинзе бастады. Накысбек сыртка шыкканда кун кез1 тас тебеге ке- тер1лген екен. Онын куларына шалынраны азалы ун болды. Куларын Tirin тын тындап едь жыларан дауыс Ескермес ушнен шырып жатыр екен. «К,ап, 6ijiin калган екен Foft, бэтшарар. Барып кешлдерш басып алдаусы- ратпаса болмас»,— деп ойлады ол. Аярын алшан басып караша уйдщ жанына жете бергеш сол едк ш тен Еркш мен Ермек шыга келдь Накысбек тук бьлмегенсш: — Ж амандыктан аман ба, неге жылап жатыр,— дед1 жайбаракат. — Ж ыламай кай тан , шиеттей ceri3 баласынын кез жасына карамай солдатка айдап отырсыз. — К,ой, кой, Ермек, мен бе екен. Патша арзамныц ак жолы ymiH жан пида. М е т ц ез1мд1 шакырса ой- 29

ланбай журе берер ед1м. Эттец, алпыс ж ас етектен тар- тады. — Обал емес пе, байеке. Б 1'реудщ кез жасына калам деп корыкпайсыз ба? — Эй,— дед1 Накысбек даусын кетерш.— Tuiimtf Ti- ciHe басып сейле. Шабаланган ауыл Hrrepi кусап алдым- ды кес-кестеме. Жолымнан api тур. Ол аялдамай уйге Kipe бердь Ермек артынан тура умтылып ед1, Ерк1н шап 6epin кушактай алды. — Ермек, байланыспай-ак койшы, байекенмен,— дед! ол. Осы кезде уй ш ш ен Накысбектщ акырран даусы ееплдк — Токтат! Жалрыз сенщ байын бара ма? Эл1 уйле- Hin те улгермеген Карынбайдын EpMeri де бар шшде. Дэм жазса ораларсындар... Бул алланьщ ici, маган не кыл дейсщ? ' Ертен танертен лауды айдап Верныйра женелесщ, 6yriH хабаршы келедк Болды, жыламай-сыктамай кош- тас. Дурл]кт!рме ауылды. Ол KHi3 уй eciriH 6ip Teyin ашты да, сыртка атып шыкты. Жуз1 карауытып, кабары Tycin KeTinTi. EpniH мен Ермекке ала кез1мен 6ip карады да, «жур1кдер» деп кунк ете тусть К,араша уйден ауларырак шыккан сон: — Сендердщ экелерщ маран жамандык ойласа да, мен сендерге жаксылык icTeAiM. Болыс шабарманына жалбарынып екеущнщ 6ipeyiHAi эрен алып калдым. Ер­ мек сен буран екпелеме? Мына EpniH саран Караганда элаздеу Fofi... 9ipi... Ол сезшщ ар жагын жутып койды. Содан баска ештеме деместен ак отауына карай бурылып журе бердк — Ермек, енд1 не icTefiMie?— дед1 EpniH. — Не icTeyuii едж, экейге кетем!з. К,урыншы болса кетерш п жаткан сарбаздарга косыламыз.

— Сен не деп турсын? Кайда бармадсын, онан сон дашдын деп айып тарылып, турмеде mipiiMi'3 рой. — Енд1 жалтадтайтын ештеце де жод. Экем1здщ не дегенш умыттьщ ба? Аялдамай к е н т даранрылыдпен жолга шырамыз. Ал дурыншыларды адастыру ушш Саз- бен емес, Караш а мен Бурш ттас баурайын бетке алып, айналып барамыз. ¥дтьщ ба? Екеу1 Адбуладда дейш 6ipre келдь — Менщ Эдшханга жолыратын шаруам бар,— дед! Еркш. — Бар, жольщнан далма. Мен де реН келсе Гулэ- шммен тшдесш далайын. Гулэшм ж ар болура уэде бер- Ai рой... Квнсе ез1ммен 6ipre ала кетем... EpKiHHiH табаны астындагы жер айналып, тенкерГ лш бара жатты... Оныц дуларына жанары Гулэшм эк еа айтдан «Мына Еркш саган дараганда элаздеу рой... 9pi...» деген сездер1 шуылдап келедд «9pi, эрд..» деп куб1рлей берд! ол. — Не болды саган? «3pi, эрщ» не, сенщ? — Ж ай басымнын айналып кеткенд.. — Ж арар, ендеше. Кешке таба алмай далып жур- мейш. Ерк1н кепке дейш ез-езш е келе алмады. Байдын «api...» деген ce3iHin ар жарында ез тардыры жатданын ойларанда, журег! аттай тулап кетедд «Не iciey керек?» Ол осы 6ip сурадда жауап бере алмай тур. Аяры epiKci3 Надысбектщ алты данат ад ушне алып келдд Бай ды- мызра бас дойран екен. Еркшге жылы ушырай дарады. — Байеке,— дед1 Еркш темен карап.— ByriH кешке Гулэшмд1 Ермек алып дашпад... — Не дейд1? Ecin дурыс па? Надысбек орнынан атып турды. — Жарайсьщ,— дед1 бетшде дан-сел жод турран Ершщи долынан тартып,— жарайсьщ. Уэде солай, Гу­ лэшм саран лайыд... ...Сол туш кешке Бузаусайда Ермек усталды да, 31

ертесжде шутыл турде Верныйга женелллдк Ол ез жос- иарыныц куйрегешн юмнен керерш б!лмей KyfliHin кете барды. Еркш бауырынын байлап-маталып арбата салынга- иын кергенде жылап ж1бере жаздады. EpHin Т1'стелеп журт кезже туспей карап турды. Канша рет окталып тура жуг!рг1с1 келген1м' ен, жана тана оя1тан ар оты тырп етюзбей 6ip орынта байлады. К,алын топ iiuineH бауырынын езж !здегенж кордн — Tipi болса KeriMAi Еркж алар...— Ермектж даусы булыгып эрец шыкты. Арба орнынан козгалып журе бердк Еркж: «Meiiin сатып кеткешмд! бжмегеш муидай жаксы болар ма»,— деп куанды. Шрак журег! сыздап, ар-уяты кайта-кайта «Сен не ттедщ? К,уткар, куткар»,— деп сыбырлайды. EHAi EpKiH уйктай алмай жатыр. Онын кез алдына осыдан алты жыл бурын болтан окита елестед!. ...Ауыл балалары payFaui теру ушш KapauiOKbiFa тан сызат бере шьжып едк Еркж мен Ермек те сол дурмек- ке косылтан. 0ye.ii олар Желмсайдан кымыздык терт, одан api Карашокыта беттеген... Маужыратан мамыр айынын турге енген шары. К,ызталдак дейсщ бе, сарталдак. дейсж бе, aiTreyip, кез жауын алатын гулдерден аяк, алып жург1а'з. Ал payFaiu ец би!кте, жартас езегж жарып еседь «Эне, келдж, мже, келдж» деп балалар 6niKKe ерлеи бердк Bipen-саран payFaui сабактары да кездесе бас- тады. — Ал 6ip жсрге жапырламай эр жердей терейж,— дед! балалардьщ 6ipi. EpKiH мен Ермек кия жартастын он капталына карай ойысты. — Ермек, караты , тунып турган payFam... 32

Kepin турмын. Байка. Тастар мужшген екен, та- йып кег!п журме. Epniii жайлап тасты bipFan керш едк орнынан коз- галмады. Еппен тастан устап, жартастын екшпп бетшс ауысты. Ж уп-жумсак раураштыц собырын аршып жей, бастады. Сэл рана кышкылтым дэ\\м болмаса, payFaui- тан тэтп нэрсе бар ма екен. Ж ыл он eKi айда колына 6ip тушр кант туссе куанатып балалар ушш будан ар- тык, тэгп нэрсе жок. Кенет... Еркишщ кез1 аларып, буындарыиан эл кетп. Кдрсы алдында тш реш п таудыц шубар жыланы т ш н сумацдатады. Ерюн сол орнынан козрала алмай калды. AiiFaiuiayFa да шамасы келмедк Ke3i карауытып, каккан казыктай тецселш турран ал- дындагы шубар жылан айбатыпа сескене карайды. — Epniii не болды?— Ермек жакпар тастын екпнш жарынан басын кылтитты. — Козралма,— дед1 ол. Сонан сон лып деп ceKipin туст1 де, шубар жыланнык мойнын кос колдап устап, сырымдай берд|’, сыгымдай бердь Элдене уакытта жы- ланды cepniri лактырып ж!берд[ де, оны колынан устап жакпар тастын ту сыртына шырарды. Ерюн б1раздан кешн ез|'не келдн Бул кезде баска балалар да жнналып калды. — Жыланнан калай корыкпадын,— дед1 EpKin сы- нарына. — Бьлмеймш. Ceni кергенде корку дегеннщ не еке- нш де умытып кегпм... ...Еркi11 жанын коярра жер таппады. K©3in жумса болды Ермектщ байланып-маталран кейш кез алдына к е л т тура калады. «Ойпырмай, мен ушш ©3in ойламай жыланра шап берген Ермекп неге арзанра саттым. Гулэ- iiiM ушш бе? TinTi байекем оны маран коса койраннын езшде оньщ Ермект1 ойлап жудейтшш неге ойламадым». Ол сенделш K e r r i. B ip кезде салмакты кол иырына сарт ете тустн «Ойбай» деп бура кеткен Е ркпш Накыс- бек иыгынан 6ypin TiK кетердк -3216 33

— Сен езщ су журек екенсщ?— дед} де кедк-кедк eTin кулдк— Жур айтатын энг1ме бар. Булар уйге шргенде Бибоп пен Гулэшм кесте xirin отыр екен. — Кымыз,— дед} Накысбек ьщыранып. Биб}ш тос- таран толы кымызды усына берд}.— Мынауын кымыз емес бал рой,— деп ол жубайына риза кешппен карады. Осы кезде онын ойына 6ip зымиян кулык келе кал- ды. Егер онысы д}ттеген жерден шыкса Еркш ашса ала- канында, жумса жудырырында болады. — Сен жарадын,— дед} Накысбек Еркшге.— Е|рмек- тщ, eHfliri орны абакты. Егер сен болмаганда улардай шулап калатын ед}к, оньща ракмет. Карыздармын са­ ран. Не тьпегщ бар? Айтып кал. Ерюншд буын-буыны босап кетть Бар арманы орындалатын ен бакытты кунге жеткен сек}лд}. Одынан келген тардырта eHfli eKneci жок. Журегш жарран куа- ныштан тутырып свйлей алмай калды. — Байеке, мен езЫзд} таудай пана тутып журген жокпын ба? Жалрыз рана арманым бар. Оны 63iHi3 жак- сы б}лес}з. Не арманыма жет!п елемш, не осы уйд}д жалшылырында журш кун!м етер... -— Гулэшм,— дед} Накысбек кызына бурылып.— Ми­ на Еркш сен{ унататын KepiHefli. MeHin карсылырым жок. 0 зщ не дейс}д? Кел}сес}д бе? — Жок, эке,— деп Гулэшм кыска кайырды. — Естйид рой E p n iH . Жалрыз кызды жылатар жа- йым жок. MeHiH де свз4м осы. Енд} сонры жолыд — жалшылырыд рана калды. Ертек коска кайт. Ал бер- ген уэдем уэде. Ана жалшы Жумабектщ кызы — Мэ- кенд} алып 6epeM iH . TinTi ертед вз}дмен 6 ip r e ала кету}- де болады. К,ыз да, 3K eci де кел}с}м|}н берген. Сен удин Мэкенн}д жалрыз агасы Кэкенд} солдаттан алып кал- дым. Болды, бар енд}... ...С}лес}н катырып тад да атты-ау, эй-reyip. Ершн атын ерттеп, Жумабек yftiHiK жанына келд}. 34

— Ассалаумаглейкум,— деп уйге Kipfli. Ж умабек сэ- лемш алран жок. — Неге келдщ? — Мен... — Былшылдама, кызталак. Накысбек жер аударып ж1берсе де енд1 6api6ip маран. Кэкен тунде-ак Бекболат колыньщ сарбазы болута аттанран. ¥лым бэрш де айт- ты. Эттен ол сенщ Накысбекке сыр ашып койганыцды Ермекке улгерш айта алмады. Ел кулары елу. Ел бэрш де бьледц бэрш де кередц Сырымды епш м бишейд1 деп ойлама. Оны ерте ме, кеш пе Ермек те, эке-шешен де естидь Олардын бетше калай карар екенсш. Тфу. — Шырыныз, уйден. Тесерге TeceHiiui болмаса да, уяты бар адамдар турады бул уйде. Ластамацыз, был- рамацыз...— Мэкен Tepic бурылып кетт!. Ерк1н сыртка атып шыкты. Атын камшылап онды- солды сабалап барады. Ол енд1 езшщ ауылдастар ара- сына емес, мына кен журектц «emipiMfli даласына рана сыятынын укты... Ермек арба устшде калыц ohf3 шомып отыр. «KiM сатты? Гулэтм бе, Кэкен бе?» BipaK ол Еркшнш сатуы мумкш-ау деп ойларан жок,. «Болтан icKe болаттай 6 epiK болуым керек»,— деп езш-ез1 токтатып, peii келсе кашу- дын жолын ойластырды. Каба сакалды арбакеш орыс мужыгы анда-санда t-рмекке карайды да баеын шайкайды. Слрэ, аяйтын болуы керек. Анда-санда винтовкасын иырына KOTepin койып, ыцылдап эн салады. — Пацан, какой молодой, какой красивый,— дед1 ол сэлден кейш. — Рано помирать... Ой, ой, что за жизнь... Ермек орыс мужырына барлай карады. Ауылдаста- ры айтцандай емес, KafliMri карапайым адам. «Жол бойы соккылап сшкпемд1 тырарады-ау» дегет бекер 35

болып шыкты. Кайта жолда eKi рет езен жиепне ток- тап, каталап келе жаткан кашкынра су берд!. — Дело плохо. Военный трибунал... Бежать надо... Шал тары да басын шайкады. Осы кезде оларды пар ат жеккен тарантас куып жети. Бул кепес Куприянов- тьщ ат айдаушысы, opi плмэпл AyFaH екен. Тарантас денгелекке децгелек тушснрш токтай кал- ды. Ауран тарантастан cenipin Tycin, томен караган Ер- MeKTi HeriHeH кетердк — Пэл1, мынау Ермек кой,— дед1 ол. Мэн-жайды бьлген сон Ермекке: — «Солдаттан кашкандар эскери сотка туседк— дей- дк— Ал онын uieiuiMi ею-ак турль н е — ит жеккеиге KeTeciH, не — ел!м жазасы. Кашу керек,— дейд1. Ал 03i ж1беруге коркады. Ж ен баласы бар екен.— Кешке орыс поселкесше жетш конамыз. Сонда, кузет ауысканда кашсын»,— деп отыр. Винтовкалы орыс тары да б!рдеме деп едк оны Ау­ ран сол сэт аударды. — «Егер к а з1р кашып кетпеймш деп уэде берсе кол- аярын шешешн. Кыррыздар сезшде тура бйгепн халык деп ecTireHMiH»,— деп отыр. — Мын да 6ip ракмет. Жаксылыкты тусшбейин мен бе ед1М. Айтканын булжытпай iCTeflMiH. Ж ш кол-аярым- ды киып барады. — Орыс бэммен шырмалып байланран жшти киып хибердк Ермек бмеуленш кеткен кыл аркан орнын сипап, кол-аярын жазды. — Спасибо,— дед1 Ермек. Анау «хорошо» дед1 де, бипппмен атты салып калды. — TayFa, Узынкарралы жакка тарт,— деп Ауран ай­ кай салды. Бекетке олар кеш карая ж егп. Иван кыл арканды алып EpMeKTiH колын бостау eTin байлады. Сэл-пэл ыр- Faca кол тузактан шырып кеткел! тур. Ермекн олар араш сарайра камады. EciKTi сырты- нан агаш дщгекпен бастырды. И

— Ж абайы кыррыз тамаксыз да танга шыдар,—дед1 карауыл. — Обал емес пе? Сусын берелж,— дед1 eKiHmici. — Д ала тарысы кашып кетш журмесш,— дед1 Иван. Оны Ермек карлыккан даусынан таныды. Ж орта айт- канын сезд1 де, Ермек «кандай жаксы адам» деп ойла- ды. 0Keci еЫне тустк «K,a3ip не куйде, не Нрнплж icien жатыр. Ерк1н екеум1зд1 тоса-тоса K63i терт болган шы- Fap. Меш койшы,— деп ойлады ол,— ана Еркшд1 айт- саншы: Атака налет Накысбек бостыгын пайдаланып мал сонына салып коятын болды-ау...» Арада ет n ic ip iM уакыт еттй Бей-берекет аяк жур1с1 де тынды. Ермек арканнан колын босатып алды. Терт ка- бырраны тугел сипалап карап шыкты. B ip санылау бол- сашы. Enairi ум1т шатырда. Ана аркалы кка кетеркте алса, камыс шатьцрды TiciMeH жулса да ашар едк «Не 1стеу керек?» Ол a p i - 6 e p a i узак. журдк Нерурлым уакыт вткен сайын согурлым ел1м-тузак мойнына т у с е л т ай- дан анык. Аркалыкка сеюргенмен бой жетпейдк Неде болса капысын тауып, кутылу жолын ойлау керек. Элде ка- бырра астын казу керек пе? Ол жерд1 тырмалап Kepin efli, топырак бостау ceKiani квршдк Сэлден кеГпн тыр- нарынын Ko6eci сегш п , кан шыкты. Ж ан-жарына кар- манып едк колына сынган айыр Tici iaiKTi. Канша уакыт казганын бардарлайтын уакыт жок. Эйтеу1р, ynFbiFaH TeciriHe тусш далага шыкканда этеш шакырды. Cipo, тун ортасы ауран болар деп жорамалдады. Сол кашкан бслмен ай жарырымен бекегп орарытып втш, куншы- FbtcKa беттеп келедн Колында вл1мнен куткарран айыр Tici. Енд‘1 Ермек ymiH езш корраудан баска жол жок. Тан бозамыктанып ата бергенде Ермек тау баура- йындары койлы ауылды кердк Шашырай конган ауыл- дыц кедей-кепппктердж! екенш де ол б1рден ангарды. Неде болса журек жалрап, тамактанып алмаса болмай-

тынын сезген ол у СТ1>н карып, арыктагы cyFa бетш жуды. Сейгп де ец шеткер1 кщз уйдщ алдына келдк — KiM бар-ау,— деп дауыстап едк ар жан>1нан: — KiM болсад да Kipe бер,— деген дауыс есллдь — Ассалаумагалейкум... — Молда бол, балам. Терлет. Ермек тер алдында ж аткан кариянын колын алды. Элш тщ артын багып ундемей тур. Шал ж ас жнлттщ кейшне кез салып етп . Бэрш де ш тей уккан секьпдй — Зар заман болды. Ел азды, дэстур тозды. Ат тебе- лшдей казак, тагы да актабан шубырындынын кебш ки- д ь Естисщ бе? Кулагьща «Каратаудьщ басынан кеш келедЬ деген зарлы эуен келмей ме? — Келгенде кандай, эке. Сол зарлы дауыстан кашып келем, кашып келем. BipaK ол 6iTep емес. ©ртенген ауыл, ещреген ел керд1м. — Ешй кайда барасын? Кария жастыктан басын кетерд!. Тарамыс колдарына cyfleHin, аркасын керегеге 6eipin отырды. — Бекболат батырдын сарбаздарын 1здеп келемш. Сол боскан адамдардьщ 6ipii менмш. Эке-шешемнщ де, туган бауырымнын да кайда екеншен хабарсызбын. Тау паналап жургешме 6yriH 6eciHiui кун. — Балам, кудай жолынды онгарсын. Тау тагысын- дай жургенщ жарамаган. Ел, халыкка суйен. Аштыктан буралган шыгарсын. Барына канагат. Ана турган кебе- жеш аш. Май курт, кепкен нан бар. Тегеште уйытылган айран тур. Тойып жеп ал. Ол езш канша тежепш келсе де, нанды кергенде шыдай алмады. Карпып-карпып ж1берд1. Exi тостак ай­ ран да ше iiiiKe T ycT i. Мандайы жшсш тер шыкты. Сэл- ден KefiiH yh деп кеудесш кере дем алды. — Ана, катырма нанды орап ал,— дед1 шал.— Эл{ канша кун, канша тун далада журепш ш й KiM бш птк Кеше гана Улкенсазда — Жетюудын он 6ip болысынын 38

ек1лдер1 бас косып, солдатка адам бермеске бата кылып тарасыпты. Бес мын каралы жан катыскан деседк Ол кыррыз арайындармен 6ipirin, кетершсе, ел тьлеп орын- далар да. Шал суйретшп орнынан турды. — Ныспын KiM, айналайын,— дед1 ол. — EciMiM Ермек. Карынбай деген жалшыньщ бала- сымын. — Карынбай деймгсщ? Ол кай Карынбай? Элп Бурымушз жагындагы жылкышы Карынбай ма? — Иэ. Ci3 экейда б!лед! е кен аз гой. — Б|лмегенде. Баягыда екеум1з Сэт байдьщ барым- ташысы болганбыз. Bip-6ipiMi3AeH кол y 3 in кеткел1 не заман. Куйлькуатты uibiFaip? — Аман-есен. Ж урегш щ кагатыны бар. Накысбек 6aiuiFa екпелеп нарашы журтына кеткен. Мен де Самсы жагына бармакшы ед1м. BipaK— — Неге кумьпжш калдын, улым. К абагы н суык, жу- picin де суыт. — Неош жасырайын, экей. Кащкынмын. Накысбек- тщ кызын алып кашып кетпеккц ед1м. BipaK б ш п ка- лыпты. Экеймен e re c t-жане бар-ды. Солдат шакыртып BepHbtiiFa айдатты. Капысын тауып кашып шыктым. — Алда, айналайын-ай! Бэсе табанын шенгеге т1л- flipin HeFbin журген адам деп ез1м де ойлап едк Окасы жок. Жассын. Мунын. 6api ертен-ак умыт болады. Енд1 не icTeMeKciu? Карпя Ермектщ жузше барлай вдрады. Сынап та турран сьщайы бар. — Енд1 маран 6ip Fana жол бар. Ол Бекболат ба- тырдьщ жасарына косылу. Ар жарын 6ip тэщ рдщ 03i б1лед1. — Дурыс айтасын, балам! 0м1рде ащыны да, тэттш де кердж. Кергешм1зд1 к е н ьге токыган жайымыз бар. Жолынды кудай онгарсын. Халык батырдын жанына беке|р жиналып жаткан жок. MyMKiH 03 бакытынды сол 39

курестсн табарсын. Не дейш саган. Астына мшпзетш атым жок. Ер азыры мен 6epi азыгы жолда деседк Bi- рак белще байлар кылыш 6epeftiH. Бабаларымнан кал­ ган мура. Жонгарлыктар мен кокандык бектерге карсы куресте суарылган. ¥лым ер жетш, осы кылышты асы- нып кол бастаса деп армандайтынмын. BipaK алла Ti- леуммд! бермедк Сен де менщ улымсын. Саган сыйла- дым. Бар, бара гой ендй.. Ермек кылышты кынабынан суырып, жузш суйдк Сонан сон.: — Ата, экемшн кезшдей кастерлермш. Мыц жаса- ныз. Оздей кариясы бар ел тоза ма? EciMiHi3fli бьпе журешк. — Халык. Халык деген кария берд1 де. Ермек катты толкулы. Ол аз куншц imiHfle улт-азат- тык козгалысьжын ерттей лаулап, буюл казак даласын жацгырыктырганынан дэл каз1р хабарсыз едй Жетшу елкесшщ ен бойы карулы колга толганын, OFan куйзел- ген орыс шаруаларынын ун косканын Ермек кайдан б|'лсчн. Тау-тасты паналап келе жаткан кашкын Верный ус-зшщ Ботпай, Шыгыс жэне Батые К,астек, Ыргайты жэне Тайторы болысы казактарынын 6ipiKKeH куш! Самсы станицасынын тещрепне шогырланганын б1лсе гой. Онда колга тускен ат басын солай карай бурып, калын топка ертерек косылар едк Верный ye3i эю м ш ш п какпанга тускен кабыландай аласурды. Патша Турюстан елкесш согыс жагдайында деп жариялады. Кетер>Шс1Шлерд1 басу ушш Жетюуга Турюстаннын баска аймактарынан арнаулы эскср ж1бе- ркпдк Олар зенб1рек, пулемет сеюлд1 кару-жаракпен жарактандырылды. Сонымен, Ж ет1су елкесше уш эске- ри дружина аттанды. Бул дружина жет1 аткыштар ро- тасы мен бес жуз казактан жэне он терт 3 e n 6 ip e r i бар карулы куш едк Оган косымша майдандагы армиядан eKi казак полю шакырылды. Ол зенб1рек батареясы мен ею пулемет командасынан туратын.

Осы айдыц басында революциялык кызмет1 yuiiii Верныйда Токаш Бокин усталып, турмеге жабылды. Кетершснплер идеялык басшысыз калды. Ермек Бскболат батыр тобына осындай кысылтаяц, аса киын жардайда косылды. — Ау, арайын! Калын колмен Верныйды шабамыз. Патша эш м ш ш гш щ Верныйдагы екшдерш куртпай 6i3re кун жок. Канга кан, жанра жан. Жаттыру ойындары басталды. К1шкентайынан ат устшде ескен Ермек eHepi б1рден кезге тустк Бура зык лактыруда оран тец келер ешюм болмады, аударысиак- та да ка’йратты ж1г1т карсыластарын ат устшш аудара бердк Найзаласу мен кылыштасуда да тек келер карсы- лас табылмады. Бекболат батыр жас сарбаздык касына келш, аты- нан cenipin туст1. — Сендей хйпттермен коррасын окка да карсы шы- pyFa болады. Кэне, екеум1з семсерлесш керелш... Батыр имек кылышын кынабынан суырды. Ермек алдаспанын жалт етюздь EKeyi кепке дешн 6ipiH-6ipi ала алмай эурелендк Элден уакыт еткенде рана батыр капысын тауып Ермек колындары кылышын кагып ту- cipfli. — Жарайсыц, ж ш тм . Кол шайкаста катаяды. На- гыз батырдын 03i боласыц. Атын KiM? — Ермек, aFa. — Кэне, алдаспаныцды керсетши. Иэ, ауырлау екен. Bip-ак сапасында MiH жок. Мына жазу не дейдГ? Окып керелш «Арын кетере алмаса колра устама». — Батыр ага, муны маран жакында 6ip кария сый- лап едк Бул' менен repi ci3re лайык екен. Алыныз. — Жок, Ермек iнiм. Сен бул каруды уялмай колра устай алатын азамат екенсщ. Сеш жуз ж1гптщ басшы- •сы етш тарайындаймын. Журтшылык, буран не дейсщ- дер? — Дурыс. 41

— Батыр айтса калып айтпайды... Бекболат атына ceK ip in м ш д к Сонан сон Ермекке: — Ал, бауырым, енд! сарбаздык тапсырманы кабыл ал. Kepin отырсын, мына журттын Ko6i жаяу жур. Ал жаяулап 6 i3 зецб1рек пен пулеметке карсы шыра алмай- мыз. Bi3 жауымызды ойламаран жерден ойрандап, жан- шып KeTyiMi3 керек. Эр сарбаздын астында ат болуы кажет. Ол ушш енбег1м1зд1 канаган бай жылкыларын акдап алранымыз жен. Саран осы жылкы экелу тапсы- рылады. К,алай, орындай аламысыц. — Орындаймын, батыр ара! — К.анша ж1г1т керек жанына... — Он... — Кэне, KiM бар ж ас батырра cepiK болатын. — Мен бар... Таныс дауыс... Ермек орамалмен басын байлап ал- ран ж!гггп б!рден таныды. Бул алпамса денелк б1'лег1 бшеудей Кэкен едк Ауылдас eKi ж1г1т ат устжде K epicri. Олар 6 ip -6 ip iH e тес карыстырып амандасканша калган торыз адам да кастарында ат ойнатып турды. Олар желе жортып тау баурайымен суыт журш ке- ледк Жол бастаушы Кэкен мен Ермек. E K eyi де ортак ойра 6ip -6ipiM eH сейлеспей-ак келткен тэр1здк Сарбаз- дар Накысбек байдын жылкыларына THicneK. Ертеш'не кеш карая олар Жаманты шаткалына келш жетть Осында ат шалдырып, мелд1р булактан су iurri. — Ж!г1ттер, осы жерден желе жортсак ет nicipiM уакытта-ак бай жылкыларыныц устшен тусем1з. Коста сепз жылкышы бар. EKi-ymeyi жылкы шетшде журген болар. Ол бейшаралардын жазыры не? Соккыра жык- пакдар, аттан аудара берщдер. — Ал 6 i3 сойылга жырылсакшы,— дед! мурты тебш- деп келе жаткан жас яйпт.— Онда не н:тейм!з? — Дегенмен байкау керек. 0 з ем1рлерще Kayin тен- се корр'анасындар рой. BipaK соккыларын ауыр бол- масын... 42

— Жылкышылар талай барымташыларды керген болар. Сойыл согуда б1зден мыкты болмаса кем сок- пас. Ондай жардайда айланы асыру керек. Егер косты матап тастап, калганымен айкассак ше? — 9кк1 жылкышы аяк дыбысынан оянады. Неде болса бара байкайык,— дед! Ермек одан api сезд1 созу- дын ынрэйсыздырын байкатып. Олар атка конды. Суыт ж уркпен дктеген жердей шыкты. К,алын жылкы uie6i шуйгш. Он 6ip жылраньщ кен бауырында жайылып жур. Эр жерден карауытып yflip айрырлары керш едь Ермек жылкылардьщ шашы- рамай, шорырланып турганына куанды. Bip бушрден ти т , жырып экетуге оцай. — Кудай беред1 екен жолымызды,— дед1 Ермек се- piKTepiHe. Сен, Ж ексен, уш ж1г1тпен туп-тура ортасынан жара куындар. Ал, Кэкен, сен капталын ала шап. Айда- лага босып кетпесш. Калган твртеу1м1з сендердщ арт- тарьщда, курыншылар болса айкаска турамыз. Ешкан- дай токтату болмасын. Б1зге карайламандар,— дед1 Е р­ мек. Тунг1 даланы ат fly6ipi оятты. Кэкен мен Ж ексен тобы жылкыны как жарып, удере айдап барады. Ермек тобы жылкы соцын ала шауып келед1. — Аттан, аттан,— деген дауыстар есплдк Артынша атойлап жылкышылар куып бердк Ермек ещи шайкасудан баска жол калмаранын ук- ты. Каша берсе жылкышылардьщ сондарынан калмай- тынын сезд1. Эуелг1 ушеуш олар аттан аударып туардй Соньщ арасында екшни лек ж егп . Амал жок сойылда- cyFa тура келдк Ермек бэлен жыл 6ipre жылкы барыскан сержтесте- piH танып-ак тур. BipaK неде болса сыр ашпаура бекш- д!- Енд1 6ip Караганда езш щ 6ip ж нтпнщ ат бауырында салактап кетт бара жатканын кэрди Ещи сол жылкы- uibiFa тие жара умтылды. Сарт та-сурт сойылдар сорыс- ты. Ермек неде болса карсыласын белш алып айкаскысы 43

келдк Кызынран дене енд1 кандай кушке болса да тетеп беретшдей. Атты окыс бурды да, сол екшшмен алдын- дагы eni жылкышыны кол кырларынан nepin e rri. Олар- дын сойыл устаган колдары сылк етш темен кулады. Одан api жанталасудыд каж еты здш н бй!ген кос кугын- шы ат бастарын кейш бура бердк Ермек енд1 жанары карсыласына умтылды. Ол да калысар емес. Ат пзгш ш бос хнбердь Ермек атын ю лт бурып, карсы шыкты. Осы кезде калыц булт арасынан ай шырып, айналара ж ары к тус1рд1. Ермек алдында турран ©з бауыры Еркшд1 кер- дь Кетерьлгед шокпары колынан сусып шыра бердь — Амансыц ба, Еркш. Келий 6epi, сарындым рой.— BipaK EpKiH орнынан козралмады. Ермек сезш кайта жалрады.— Кашанры бай малынык корыкшысы бол- максын, жетер ендь Мен Бекболат батырдьщ сарбазы- мын. 1лес содыма. — Ж ок,— дед1 EpKiH.— MeniH тардырым Накысбек yftiHiH. босагасыда байланган. EpKiH санасында осы сат 6ip мысык ой жылт ете тус- т|. «Ермектщ басына Накысбек бай 6ip у т р жылкы TiKKeH. Егер Ka3ip байлап-матап бай колына тапсырсам MeflipiMi туспес пе екен? MyMKiH Гулэшмш кияр. Кешн, менш еткен жолы сатканымды ecTice Ермек 6api6ip ме- Hi кешпес едь.. Не id e y керек?». — Бшгенщд1 icie. Накысбектщ сезше иланып жур- ген сен де акы мак екенсщ. Кош бол. Кудай екеум1здщ жолымызды енд! жау ретшде кездеспрмесе екен? Ермек атын Kepi бурды. Камшысын кетере 6epreHi сол ед1, мойнына буралык сарт ете TycTi. Кыл аркан туншыктырып, ат артына тартып барады. 0л1мнен уят куш ть Бекболат батыр сарбазы пенде болраны ма? Ер­ мек арен дегенде кезд1гш суырып, кыл арканды киып хйбердк Ж ш KefliH сершлгенде ©з екпш мен EpKiH жер- ге топ ете TycTi. — Сен 6ip mipireH жумыртка болдыд, EpKiH.— Енд! менде бауыр жок- Тас бауыр боп жаралсад, амал кан-

ша? Алдымнан екшнн рет кездессен ез обалын езще. Юнэнд1 урьшсан топка косыларсын.. Сонда тана мына журек сеш кенпре алады. Кош... Ермек атын Te6iHin калды. Д ел еб еа козган ат орны- нан ата женелдк.. Ж алгыз атты сарбаз шуакты тун ку- шагына eHin барады... *** Ермек катты толкып келед1. «О заманда бу заман туран бауырлар 6ip-6ipiMeH ж ау болды дегенд1 ecTire- HiM де, кергешм де осы. Бул дуние не болып барады? Шынымен-ак, 6ip ананьщ ак сутш емгешм1з рас па? Бул жауластыктын сыры не? Элде Гулэшмге деген кыз- раныш уыты ма? Егер кыз к е н ш Еркшде болса мен оныц жолын кесуге ешкашан арым бармас едк Ж ол ай- рыкта eKire белшд1к. Кос сокпак кайта косыла ма, ж ок па, оны тардыр б 1ледЬ>. 9кк1 жылкышы алыстан KiciHereH ат дыбысын ecri- дь Ол жанагы ой желегшен ажырап калды. Ат т1згшш тартып, тын тындады. Куларына eKi адамныц сейлеген C93i талып жетедк Булар юм? Кас па, дос па? Ермек те- 6 eni анналып етш, ту сыртынан бакыламакшы болды. Эуел1 ол 6 ip-6 ipiHe Ti3riHre-Ti3 riH байласкан кос атты керди Кэкеннщ шабдар атын таныды. — Кэкен, аманшылык, па, эйтеу1р,— дед1 атын теб1’- Hin жатып. — Ермек, жеттщ бе? CeHi де соккыра жы ккан жок па екен деп киналып отыр ед1М. — Рахметжанга сойыл катты тиш пе?— дед1 Ермек жас Ж1гп тщ жанына жакындап келш. — Катты. 9pi кан кеп Kerri. Ж арасын жуып, байла- дым. Енд1 атка мше алмайды. Не штейм1з. — Ж олдан калмандар,— дед1 Рахметжан TicTeHin.— Капы калып журмелш. ААен бiраз эл жиган сон артта- рыннан барармын. 45

Кенет Ермектщ есше Халык кария тустЕ Умытпаса ол ауыл бул жердей кашык емес. Сол KiciHiH. уйше жет- Ki3ce кауттенуге- болмайды. Ермек ойын Кэкенмен белютЕ — Кене ме?— дед1 Кэкен сешмЫздш 6 taAipin.— Не болса да ез1м1збен ала кетсек кайтедЕ — Ж ок, Кэкен, адам тардырымен ойнаура болмай­ ды. Буран KyTiM керек. Элден уакытта ауыл Hrrepi урдЕ Ермек пен Кэкен жаралы жолдасын кезек-кезек алдарына алып отырды. Рахметжаннын, киналып келе жатканын eneyi де сездЕ BipaK жанына шипа болар дэрмен жок. Караша уй ал- дына келгенде олар «уЬ» деп демдерш 6 ip-aK алды. — Ата,— дед1 Ермек eciKTi тыкылдатып. — Бул KiM, тунделеткен,— дед1 кария ар жарынан. — Мен Ермекшн рой, ата, езщ1з кылыш сыйларан улыцызбын... — Ka3ip айналайын... Зейнепжан, аша койшы eciKTi. Ш ырак жарылып, eciK ашылды. Рахметжанды екеу- леп imKe Kipri3fli. — Ата, Бекболат батыр сарбазынын 6 ipi Рахметжан деген баланыз. Абайсызда соккыра ж ы ры л д ы . Панала- та турсаныз, журт кезшен таса болганы жен... — Е, балаларым, мына экелер(к ондайдын талайын керген. Миына закым келмесе болды, оншакты кунде орнынан туррызып ж!берем1з. Зейнепжан екеум!з тау • мен дала шептершщ сырын 6 uieMi3 . Кызым, араларыца сусын бер. — Казф, ата. К ара торы кыз суйр1ктей саусактарымен eKi тостак айран усынды. CiMipin ж1бергенде бойлары ceprin журе берД1. . .„ — Ракмет айналайын, еркенщ ессш,— дед1 Кэкен ак neftwiMeH. . Олар Бурю гп тауын бетке алып ж у р т кеттЕ Bip кез- де тасырларан ат туярынын дыбысы TyHri даланы жан- 46

рырык/гырып ж1бердк Кугыншылар екещигшде дау жок. «Коршандар» деген дауыс ап-анык есплдь — Кэкен, сен таура, мен ойра тартайын. EKi ат eni ж акка карай ала женелдк Кугыншылар оншакты каралы адам екен. Кенесш турранша сэйгулж ат м1нген Ермек пен Кэкен эудем жер узап Kerri. Ку- гыншылар eni белшш, аттарын борбайлатып шауып ке- ледь Сэлден кейш Ермек кугыншыларды адастырып Keni. Сол бойы ¥зынараш бекетш айналып етш , тан алагеу1мде Ушкоцыр баурайына ш н д к Ат устшде он. колын кетерш , сонан сон кеудесше койды. Арнайы белгйп корген карауылдар жол бегемей ал- ра етюзш хйбердь Карауылтебедег1 сырыкпен кетер1л- ген бш ктж жанында 6 ip топ сарбаз тур. Кен ж азы кка Ы нгенде алдынан жылкы айдап кет- кен сарбаздар шыкты. Кезек-кезек тес карыстырып^ амандасып шыкты. — Батыр кайда,— дед! Ермек жуз! бал-бул жанып. — Шатырда. — Ассалаумагалейкум, батыр aFa! Бекболат орнынан атып турды. Бауырына басып, риза кещлмен аркасынан карып-карып койды. — Ж арадындар, жшггтер. Уш жузге жуык жылкы екен. Осы кезде уйге 6 ip сарбаз бас сукты. Ж узш де урей бар. — Батыр, 3en6 iperi бар орыс солдаттары кел in калды. — Кап,— дед1 Бекболат.— Ен курыганда тары 6 ip он кун сорыс OHepiH уйренуге мумкшшшг1м!здщ бол- май калранын к а р а ты . Ещи шегшетш жер жок. Неде болса атка кону керек. CyHri, шалры, айыр устаран сарбаздар eKiHmi лекте болсын. Алра атты сарбаздар шыксын. Корамсактагы октарын шашпай пайдалансын. 47

Шатырдан шырысымен Бекболат ак боз атына кар- гып мшдк Карауылтвбеден екшил хабаршы келдк — Батыр,— дед1 ол eHTirin эрец басып.— Егер уш минуттан Heflin ез epiK TepiM en берммесе, зецб1ректен ок жаудырамыз дейдк — Ж ок, бул жорыкка 6 i3 серуендеу ушш шыккан жокпыз. Мумюн бул б1здщ cohfw шайкасымыз болар. 1>|рак урпактар ymiH сэра жол саламыз. Журекте кек барда, касыктай канымыз калганша сорысамыз. С арбаздар атка конды. Сэлден Heflin гурс еткен дауыс естшдк Ыскырып ке- лш алгашкы снаряд жарылды. Жылкы уркш, ауыздык шайнайды. — Ермск, Keuieri жылкыларды алдыра салып ну. YpiKKeH жылкы жау зенфрегш де, солдаттарын да тап- тап кетедк Ермек жылкыларды каумалай айдап, алдыра сал- ды. — Ж олды oiiFapa гор. Дур жылкы алапат жылдамдыкпен алга умтылып келедк 3enoipcK гурсшше пулемет сартылы уласты. Ка- лыц шацнан еш нэрсе кершер емес. М айданнан арнайы экелген, coFbic енерш жете мец- герген солдагтар командасы сак болып шыкты. Сай а у -. зына eni 3en6ipeKTi рана калдырыпты да, калгандарын ж аркабак успне шырарыпты. Аттар eni 3en6ipei<Ti жа- рып вттк BipHeiue солдат ат туярыныц астында калды. Сарбаздар устже ок к а р т а борады. Бекболат кылышын суырды. — Аттан!— деп келте буйырды. Оран сарбаздар уш косылды. Тары да зенб!рек атылды. Снаряд Бекболат бастаран топка жакын жарылды. Ак боз ат шаге бердк Батыр да эудем жерге ушып TycTi. — Батырга ок тидк— дед1 сарбаздардьщ 6 ipi. 48

Ермек солай карай умтылды. Аттан ceKipin тусш, батырды колтырынан кетердь — Ермек, карам а маран. С арбаздар e.\\iipi мешюнен де кымбат. Коршауды жарып шырывдар. Эттец, кыррыз бауырлар улгере алмай калды. — Батыр, сарбаздардын алды коршауды жарып шыкты. Б1разы тау басына ш ы ры п Kerri. Таутеке жол- дарын куа отырып, кыррыз бауырларра косылады. Mim- Hi3 атка. Ж ауга жанымды берсем де арымды бере ал- маймын. Бекболатты ак без атка мшг1зд1 де, кешн карай ша- ба женелдк Жолы болса тау 6 niriHe кетер ш п , сарбаз- дарды куып жету. Тары да зецб1рек oFbi ж акын кел1'п жарылды. Ермектщ K03i карауытып Kerri. Сусып ат бауырына тусс бердк K©3i ештецеш кермейд1‘, кулары ештецеш ес- тчмейдк «Батыр аман ба екен?» деген ой санасына к!рд{. Басын кетерш жан-жарына карамакш ы болып едл, ша- масы келмедк Карацры тунек баурап алып барады. Одан KefliHrici есшде жок. Козш аш канда тас еденде жатканын сездк Колымен жан-жарына карманып, сипа- лап Kepin ед1, сун-суык б1рдецеге колы тид1. 0лш ... Де- Heci д1р ете тусть Ж ан-жагы ыцыранран адам. Каранрыра K©3i уйренешн деде Ж аралы сарбаздар... шетте жаткан Бекболатты кердк С уйретш п батырдыц жанына келдк — TipiMici3, батыр ара... — KiM... Ермекшсщ. Ризамын... — Кашу керек, батыр aFa. Кайта кол жинаймыз. — Ермек, баласын-ау эл1 де... Б1здщ неге жешлге- niMi3 fli уктын ба? Айбалтамен мылтыкка, курю'реген зецб1рекке карсы шыгар куш жок. б1зде. Bipai; 6 i3 ез намысымызды коргадык. Ары ушш, ел1 ушш, жер1 ушш жалан теспен-ак жаура карсы шыра алатынымызды кэрсетпк. Ty6 i 6 ip зауал келедк.. 49