Қ. Тоқмырзин. Үзенгі достар

ci6eci гой. Тездетш дырмангя Tycipin, бастырып бол in алуымыз керек. — Ол уппн мыца отырган ыздердщ ауыадарыц 6epiK болганы жвн. Ауданнан келгеи еюл: «Басдарма eriiijii ср- те бастырып, мемлвкетке дуймай, колхозшыларына бол in бердЬ,— десе, аудан алдымен Meni жауапда тартады. Ме- |йц де басым екеу емес. Ешкнмге кереп жод, байы согыс- та влген ж еа р датын гой дегенмен, эрюмшц оз жаны озше дымбат...— деп, Эзила отыргандарга жагалай коз са- лып едг Шалдар шулап доя бердй — Ойбу, айналайын, о не дегешц! Азамат орнындагы азаматымыз емесшсщ. Сеш устап 6epin ортамыздан... 6iaflin cay жургешм1з юмге дэр1?! Цой, дарагым, айга кор­ ме. Аузымыздаи шыдпайды. Серт 6epcMi3,— десть — Сонымен, агайлар! Онда бугшнен бастап сол до- дырец;и жулуга Kipicin кетсек дайтед1? — Болсын, дарагым. Дегенщ бол сын!— дест1 шалдар. — Ал онда юмде дол орад бар? Шм долымен жулады, опы вздер!ц б1лесщдер. Айналасы екьуш куннен далдыр- май тугел дырманга сальш. бастырып алуымыз керек. Ж урт жапа-тармагай сыртда шыдты. Meiiin квциймде байты «додырец» деген свз турган. Оныд егш екенш ту- ciiireM. Bipaд екпей-сеппей далай ecexiiii кумэнды нэрсе едь Соны Султаннан тагы сурадым. Бул жолы Султан 1<1Д|рген жод. Аздап бэлсшгсп тур корсетт1 де: — Цодырец деп дазад екпей-сеппей, былтыр егш вс- кеи жерге е з д т п е н шыддан erin,T,i айтады,— дед1 бейне ересек адамша. Yniii де влдешмге удсатып ныгыз айтты. — Екпесе далай шыгады?— де;цм одан api тацданып. — 0 тксн жылгы eriiifli жииаганда сеп сиядты иаубас- тар жалцауланып журш , масагын, двн1н тушрмей ме? Иэ, тушредь — Сол дэндер топырадда батып далып, биылгы дар суымен коктеп шыднай ма? — Алсосын? — Сосын сопы «Додырец» деп атаган. Ягни екпсй-ад ©si шыддан деген соэ.— Мен оныц бул свзше де онша клана доймай, тацырдан турганмып. Кенет Султан м е т сыртымнан душадтап алды да, бвтшд1 анадай жерде сой- jiocin бара жатдав ойелдер тобына дарай бурды. Цолын шошайтып. — Эне. додырец!— дед1 03i дардылдай кулш. — Цайсы? — Зияданыц дасындагы... — Баласы ма? 100

— Иэ, тап сол. Ол да цодырец дейд1 шалдар. — Ол цодырец емес, Олжабай! — Олжадан тапцасын солай атаган. Бшесщ бе, OKeci жоц баланы «олжадан тугап» дендк Мына цодырец де тап сол сияцты. Нанбасан, шалдардап сурашы. Мен епд1 онымен сез таластырганым жоц. Шешемнщ цол орагын 13деуге асыцтым. Дорбамды да ала кетпекпш. Цайтарда масац тере цайтамын дегеи жобам бар. Цодырец eriufli жулуга кеш жацындагасын шыгуымыз- дыц Maui бар екен. 1мрпишден — ыстыцца куйш шолде- меймЬ, екпшйден — цоцыр салцыида ай жарыгымен ци- мылдау oui.M;u кершедк Б13 еп з жеккен арбаларга тие- лш, жаяу-жалпылагаи цалпымызда eric басына жетш, кун батар алдында erinre Kipicin те кеттш. Erin, шыпыпда да, б т к екен. Дэш толыц, ауыр маса- гыи кодере алмай, басын томен иген цызыл тары 6ip од­ ной б т к , жан суйсшетшдей туп-туп. Султан екеум1з озге балаларга жоламай, Эзила корсет- кец жерден, улкендер мацынан тустш. Алдында улкендер цол орацты цалай пайдалану цажет окоиin 6i3re уйреткен. Сондыцтан болар екеум13 де б1рдей eriimi онд1ре ора же­ нелAi к. Тун ортасынан ауганша ецбектендж. Тун ортасы бол- гасын ай цоргалап, томендей oepfli де шыгыс жац 6ipTiH- деп жалцып туске ене тустй Сол кезде Эзила б1зд! шацы- рып алды. — Еид1 дорбаларыца масац толтырып алыцдар,— до- Д|-— Сосын ауылга цайтыцдар. Ертец тагы да манагы уацытта жумысца шыгыцдар, жарай ма? — Жарайды,— Bi3 цуанып кетш, дорбамызды масац- ца лезде толтырып улгердш. Енд1 б1раздан соц томпалац- дап уйге цайттыц. Цызыл тарыныц cori Щ ешелер!м1здщ уйде жоцтыгына царамастан, 6i3 ерте- 9)но герш окелген тарымызды цайпатып, цуырдыц. Сосын агаш кел1ге салып, oyeai Ke6eri уплгенше туйш, соцыиаи оиы ушырып тастап, cKiumi рет ацтауга KipicTiK. Бул icTe Султан менен ropi судгылалау больш шыцты. Ол o.ii ю ш - кентайыпап бастап цазан устап уйрепген бала едй Шоше- С4 жумыста жургенде сут nicipin, ito6irin iuiin, цаспагын жеу опыц cyftiKTi Kaci6i болатып. T iin i ол Keiiiii оз yiiiniii 101

сутш щ даспагы мен Ke6irine данагаттанбай, керпнлерш до мез1 еткен. 8cipece мен сиякды ацдау opi влжуаа бала- га мэтйби. Оларга эл!мжеттш жасап: — Каспагын жеме! Тойыцда дар жауады,— деп тыйым салады да, с у т и цотарып болысымен, оны цыргышнен ды- рып eai согып алады. Онымен поймай к о б т н е де тшсе- Дь— Эйелщ KonipreH коп сезд1 болады,— дейд1 кебш iui- шзбеу уипн. Сейткеп Султанныц бугш 6ip пайдасы тиди Казан устаганнан бастап бэрш уйренш алran екен. Екеум1з дуырылган тарыны тез ацтадыд, Ceri баданадай екен. 0pi дэмд1, шайнасад сут татиды. — Дарашы, мше! А д жумыртда, сэры уыз,— деп Сул­ тан адталган тарыны екшеи, талданынан ажыратты. Со- дан кейш шешесмпц кебежесшщ тубш е долын тыгып коп донжацдады. — Mine,— дед! елдепеш гуырып алып.— Cypi май, дойдыд дуйрыгы. Енд! тарыны талдандап, осыган жан- шимыз. Айтданындай жасады. — Адамныд дуныпдай,— дед! Султан келше долын салын ж!бср!п, уысымен Kecin алган жаншылган тарыны аузына ытдытып ж!бер!н. Содан кейш келсаппен 6ip-eKi содты да жаншылган тарыны табадда дотарып алды. Жеп отырмыз. Айтса айтдандай. Осы кезге дейш дэл осындай тамадты rinTi татып алмаган сиядтымын. Осыдан кейш б1рнеше кун OTTi. А д бидайга орад сал- дыд. Bia Султан екеум!з дырлы тастардыд атын айдай- мыз. Шалдар орылып алынган бауды дырманга 6ip Terio етш тосеп, аударыстырады. Атпен тастыц астына тускен баудыд даш уп л ш тускесш, оны сабанынан арылтып, 6ip жерге уйш, дып-дызыл дэн!н суыратын да солар. Агаш курекпен Kecin, желге дарай тастаганда дэн топаннан та- зарын, тадырга суылдай дуйылады. Шалдар анда-сапда алда дотай отырып, насыбай атады, дем алады. Сондайда сез бйчетшдер! едпме согады. Басда балалардай емес, мен!д Koci6iM — солардыц onriMecin тыцдау. Тазалау жерге етпеимнен жатамын да KeaiMfli шала жумган куш шалдардыц эцпмесш е дулагым- ды TireMin. — Бугш ыстыд' тамад пнпртпремш деп едщ гой, бас- дарма келш. 8л п Бодмаштарыц дайда? Ол жумыс жасай- тын жердей дашыд журсе де, мал сойылып, ет асылатын жорден далмаушы ед! гой? — деп Дайыр дырман TOijipe- riH KoaiMen шолып erri де, шалдардыц жанына жантайды. — Бодац да жетш т! гой,— дед! сертж муртты ад дуба

шал. Бул осы ауылдагы ец кербез, ец сырбаз, ец оцпме- шш шал — Эдш. Жасында елец де шыгарганы бар екеп. Kaeip ондайы естшмейдк Bipaic. «6ip везде сол айтыпты» деген neci жоц елецдерд1 журт ЭЛ1 кунге умытпапты. Дайырдыц жацагы сезш циядан цулагы шалгаи Боц- маш сонадайдан ки.'пге к е т . — Кунiне 6ip-ei(i курек дэн лацтыргапга бушл елдг асырап отыргандай сейлейицдер-ау. Басца-басца, ал ана Эдшдщ маган кулер орны жоц бу заманда. Баягыда айпа- ла цашып урлыц цылып едк Enfli бугшде, абден уацыт OTKeciH, бшетш адам жоц дей ме, адамси цалуын царашы! — Эй, Боца, сен Эдекеце тшспе. Мешмен бол, мен гой ceni даттан жатцан. Бу шсшщ жазыгы жоц,— деп Цайыр ссм!з ала опздщ аягын орелей журш, бат-буттагаи Боц- машца дауыстай ун цатты. — Е, сен болсац да аянарым жоц. Книде ала алмай журген еш щ бардай. Корей in, Боцмаш олсш, осы ауыл мал сойып ет те жей алмайды.— Анадагы бауырды тутас 6epreni унап кеткен болу керек, Султан Боцмашты тецё ректей тускен екеп. Боцмаш ала епзд1 тумсыцтап, бас жг- 6in Султанга устатты. Содан кей!п: — С е т де 6ijiемiи, Цайыр. Bip цойдыц eTin тауысцап кез1цд! де KepreiiMin. Ac iniin, аяц босатцапнан ботен сен не б т р е т ш едщ!— деп цалды. — Айта 6epciir, аузына цацпац боламысыц?— дед1 Эдш мырс eTin кулш,— М е т «уры, цашцын» деп атау ce6e6i бар. Баягыда nopi жшншен цорцытып, астындагы атын аударып алгам. — Соны айтшы, цалай болып efli?— деп Цайыр Эдш- ге царай жылжып отырды,— «Kepi ж ш г щ » бестэлет цой?— деп жымыц-жымыц етть— Ио? — Жоц, цудай тагала. Эшейш цойдыц Kopi ж ш ш , ау- зын арамеи тепстеп Kecin, отца куйд1ргем де сагагын цара былгарымен орап алгам. Цапел1мде oari алты атарыцнан аумайтыны рас едь Соны цалтамнан суырып ап, «мал ке­ рек не, жан керек пе?1»— деп ацыргам. «AraTaii, жап ко­ рок» доп атынан царгып TycTi. Содан кейш o;ti бос кол in турган олжаны далага тастайын ба, Т18гшшен ijiiп алдым. Сол гои айтын тургапы. Эл1 кунге ccinen кетпейдь Cipo, цорлыгым отш кеткен-ау деймш. dh-eh-she! — доп Эдш царцылдап куло тоцтады. — Басынап бастан айтпаймысыц, айтцасын жорде. Мына балалар до ocTicin. Ертец 6i3 олгенде булар 6ia;un не.чпзд! айтын еско алады? Сондай огаш цылыгымыз бол- маса... Аиа туйе урлайтыныц бар од1 гой?

— Ой, ол ла ашсйш кун жубатар эцпме гой. Жим, тек Цожанашрдщ ici сияцты,— дсп Эдш озше-озшщ коцый кешшмейтшдей ун катты,— Айтцанда не тусе;и ода»? — Сонда да айтсайшы. Bi3 бкпе»аз. Эйтсе де еэ аузыд- нан ест1ген кызыц.— Эдкч Цайырдан repi мепщ кумарта цалганымды упатдан болу керек, маган мешрлене пара­ ды,— Осы балам... ой, eai адпа кулак емес, цуйма кулак, болармысыц? Ал тыцда! Bia оньщ аузына карап, eciMie кете кулак турдш. — О кезде жиырма бес, отыздардагы кез1м гой. OaiM жарлымын. Байларга жалга журешн десем, арланам. Баска жумыстыц peTi, cipo, жок. Жер жыртып, eriii салар едщ, оган куш-курал капда? — И э, атанныц басы, салар едщ еппдИ — дсп цалды Цайыр шыдамай.— Колхозга уйыстырып, кунде упттеи жатканда озер eriu ектщ. Цара, буньщ 6ecyin! — Тура турсайшы ендП Онда меп айтпаймын,— деп Эдш кыржиган iryiii жаибастай кетп ,— Кесе-келденец- дой;ц де отырады екеп 6ip! — Цойдым, агатай! Эдеке! — Эй, оз1д бшсец mciicii neciiie сурапсьщ,— деп Эд1л OTeriii кага турегелдь Kyperiiie жармасты. Бара сала топа- ны бар дэнд1 желге карай кулаштай зытырды. Мен Цайыр тал дьщ жузше суракты кескшыен карадым. — Бул 6ip кисайса болмайды...— деп бул да орныпан котершдк— 0з!м айтып берем, капа болма. Былай шыга- лык,— деп Meui какпайлап, кырманпыц сыртындагы бау укмп турган жерге жетеледк— Ол алп ак пен кызылдьщ кезек алмасып тургап шагыпда болган окига. Онда бул жаца e3i айткандай шоп басыиан каргып журген. ¥рлык та icTOfli. Цашкын-пыскыи да болды. Ой, буньщ icTeMereni жок. Bopi гой, бул 6opi! Несш айтасьщ, ай езше тартып 6ip цайратты бала тумады-ау. Bapi кузгын шетшен, ж ш т татыр 6ipeyi жок еневдй урайынныц! Жарайды. Эли кай жерге келш едщ ?— Цайыр маган сыгырая кадалды. — А к пеп кызыл деген жерге... — lli! Дал езП А к псп кызыл алмасып жаткапда осы Эдексп Кекжар жермоцкесше бара калган десейш!. Содан Kocin жок, айпала жаляц-жулаи карап журген жас ж т т ^ коргеп 6ip саудагер буиы ымдап шакырып алып: — Эй, байгус, мына туйсш суарып келш, ек болмасв шайлык-сулыгывды таппаймысьщ?!— деп бугал нанга жё- торлш пул бередг. «Цолыма тиын тигенде акем базардан кслгсндей куанып кеттш »,— дейдьау борщ. Содан 6ip туйеге Minin, 6ip туйеш жетекке алып, байгусьщ кудык ба- 104

сына келегн.-Ею туйсп! дандыра суарады. dpi турады. 6epi турады, ойлаиады. BipineH-6ipi огнен eifi туйеге суйсгпе дарайды, адыры дызыгады. «Эй, осы багытыммсн басым ауган жак,ца тарта берсем дайтед!?» деген 6ip дуйтырды ой мазалайды. Содан не керек, тартып кеткеп гой, Iфара­ дамыс дайдасыц деп. Онда да базар, онда да саудагер бар. ¥рсын, апарсын да бааарга! Адшасын далтага даттап салып, борщ тайып турады дайтадан Кокжар жадда. Эрине, бунда келгенде баягы одига eci<ipreH, даладан еш- теме естшмейдь Енд1 бундагы адтар дашып, орнын дызылдар баеып жатса керек. Эдексцс не онда, 6api6ip. Лгы не, дызылы не, дарацгы, момын, дыр дазагына KiM мушркей дараса болды емес пе? Содан дару-жарад тиеген 6ip керуеншц басшысы жас дааад ж т п екен дейдь Эде- тч|.лi iui тартып 03iHe шадырган гой. Бул жалацдап жетш барынты. «Бауырым, мына туйелерд! суарып кел!»— дей- дй «Жарайды»,—дейд1 ол да. Содан баягы энше баесын де агад.— Осы кезде Цайыр ептеп 6ip кезш дысьш. Эдш бидай суырын жатдан жадда дарап дойды.— Ой, дурсын, дурсын. Буныд жасамаганы жод дой. — Содан кейш? - - Содан нейin тартып турады тагы да уйренген жергс. — Кайда? — Карадамысда-дагы. Карадамыс ден ол кезде осы кезп TcMip даласын айтады,— деп Кайрскед TyciniK бере ксттй — Кокжарды бм етш боларсыц? Бул осы Kyuri Омыл гой. Иэ, ол уадытта бунда бук1л дазад даласына белп.то жармодкелер втет1н.— Кайрекец тагы да 6ip бггпейтш узын сонар адпмеге KeTin бара жатдасын: — 1Эдекец содан усталмай Kerin пе?— дедin шыдай — Жод. Оныц дызмгы бар. Жолда 6ip уйгс TycTeiiin отырганда бул мадтанбай ма? «Солай да солай. Bip бол- июйбек дазадты одеатып кетпм» деп. Содан улп упдщ neci бугаи ал келш iceftcin. «Gain дара табаи .батырадсыц. Kaip'Mii куиелте алмай жургеп журшщ мынау. Балшебек- ,торге болыспадтан артыд, ryiieciii урлап алып дашасыц. .Ертец олар бамдыпы далай дуып жетедг? Ел адтардан озаи шегш жатданда... сен жаудан бетер болеапыд ба?!» — Эдекецд1 достау орлы на,- Седан бул Keiiin дайтады. Кейи| дайтып коле жатый тагы да саудагерге кез(гедй Оиына.ой тусе/ц де баягы дойдыц нуйд1рген кор! ж ш г ш дойныпан суырын алый: — Жук тасуга туйе жннап кслемш. Ана белд1 CKi туне-

ni жетекке дос,— дейд! буйырып, Ол кунде дыр дазагы ДОген надан гой. 8pi соныд алдында гана алты атарын ню- шандатып, адтар запы дылып тастаган ел емес не? Мына саудагер де 3apeci зэр тубш е кетш: — Тадсыр, алыцыз, алыдыз,— дей 6epinTi. Седан де- сейпи. Эдекед eKi туйеш терт туйе eTin Кекжарга ikctih барыпты. «Осылай да осылай. Суарып болганнаи kchih шмга дашып, жеткен жердей эрец устадым. Соныд айы- бына мына eKi туйеш тапл досып алдым»,— дейдд Бэл- шебектер кел1к i3flen азан-дазан болып жатыр екен. Дуа- нысып далады. Б1рад ойларына кудж те алады. «Бул не дылган адам? Тэд1рд1д тал тусшде туйеге туйе досыд экелген?»— деп буган куджпен дарай бастайды. Tiirri ал- гыс айту ез алдына, 6ip-eKi кун жауып та тастаган-ау дей- Min. Ай сабазыц айтады-ау: «Бостандыдда жететш еште- ме ж од »,— деп. Эрине, солай. Бостандыцты жаман деп KiM айтыпты о заман да бу замам?! Осы кезде кшз уй т т л г е п жадтан у-шу айдай ест1лд|. Bis жалт дарастыд. Ала епздщ аягын бос байлаган Бод- маш шал бадырып, азан-дазан. Шалып ж(берген бойында байгус мал аягын cepnice, бос шалынган ардан кецш журо береди Ж урт бауыздалган малга жапа-тармагай жарма- сып, эред устады. — Mine, сен болмагапда ел ет жей алмайтын едП— дед1 Дайрекед Бодмашда, кекесшмен дарап. — Эй, мынау не сандалып тур. Мен сойып берсем де жадпайтын болгаиым гой,— деп Бодмаш eflipen-enipen. Сонымен бугш п ед дызыдты одига тамамдалып, журт ты- пыш тапты. Мошкой дсгеи жадоы ат емес — Дййыр саган по айтты?— дед1 Эдш 6ip далтарыста. Мен жалтара алмай, бар шындыдты айтып берд1м. — Э, одбаган! Дара опыд жас баланы алдардатын... ал сен оныд дандай адам екешн 6iaeMiciHl — Жод. — Ендеше, тыдда. Мен енд1 сез таластырудыд Moni жод екешн 6inin, огап дулагымды тостым. — Шырагым, асты туыс та ннедд дур дуыс та ммеди— дед1 Эдекец.— Ал eufli мынау сол наилз дуыстыд oai. Буы- пыпда тук дайрат жод. Эйтеу!р, ас imin, аяд босатданга 106

ыэз! Оиы euni саган жуйелсп айтпасам, cipo, сснбейсщ гой,— доп Эдекед далтасынап муЙ1з шадшасып алды да, оны донышына дагып пасыбай атты. Сосыд 6ip-eiti рот jKOTKipiniii, козппд жасын сурттд — Осы Цайырды баягыда мен оте 6ip балуаи екеп деп, ojiTipin ала жаздаганым бар... Налай болды деп сурасай- шы1 Эй, жас кез, мае кез дегсщй дойсайшы. Екеум1з пен далада кездеетш те, аударыспад yuiin 6ip-6ipiMi.-«rtK белi- м>зге аркан байлап, ею жакка тартыса жопелдж. ЕщЦ 6ip кезде дарасам, 6ipey соцымнап куып келед1 же™ атадан бермсн карай сыбап. — Найрексд бе? — Найдагы Найрекец. Оны мен 6ip жулдыганда-ад ты- мадтай жулын алыппын гой. Арданныц ушында суйреть лiii келе жатдан сол екеп. Анау артымнап дуып коле жат- дап бейтаные 6ipey кершедк Ал eiifli мен саган оныд меш- к е й л т жошндеп хнкаяпы айтайып. Баягыда Кокжар жэрмодкесже баргавда осыныц мешкейлшп ecTiren 6ip саудагер жатты да бас дойды. Bip сем1з дойдыд етш тутас жеп кетсец, дойым сураусыз. оныд ycTine тагы да ат-ша- пан айыбым бар деп. Опдап o.-ii келш турган табысты бул бос ж1берген бе?! Элг> саудагердщ шаужайынаи ала тус- т!. Цасыпда мен барыын. Базардап влп саудагер 6ip тац- дамалы дойды сатып алды. EneyMis i.'iecin yiiino бардыд. Нойды мои сойдым. Жшштеп дазанга салдыд, Суды бу- ныд оз1 дуйды. Сорпасы аз болсып деп жургеш гой. Содан ет nicTi. Сорпасы тшт! аз. Элп саудагер ексу\\пз дара» отырмыз. Бул етке сугына тускен. Жен отыр, жеп отыр. Oyeai ылгн гана аппад майын жедг Содан кой in дара ке- ceriue ауысты. Табадтагы ет азайып-ад далды. — Окел сорпапы,— де;д маган еш коз1 дызыл ушдын- дай дарап. Нуйып берд1м. Оны 6ip толгап жолдаи ;ni6ep- Ai. Енд! дайтер екеп дссем, мапау табадтагы ет™ a.'ii со­ тый отыр. Ж урепм айнып, дусдым дел in кет™. Сыртда да- рай беттед!м. Саудагер маган айдай салды. YniiiAo oiiiiiiui opi peii iin бар. — Мыпауыц арадда аакосю дс далдыр.мады деп. — Е, оащ емес пе олгшде баске турган?— деп мен жы- листай 6epin е;рм. Саудагер шыдай алмай, бупыц алдын- дагы табадты жулын алды. Сопымен ойыи 6irTi. Татар ат- шапан айыбын толедй 0здер1 тушмен прад iniicTi. Орыс- татары, дазагы бар 6opi бутан тац-тамаша далды. Мен буны соншама ocipin, балуан ретшде айттым олплерге. Нырыд-глу иутты буйым дурлы кормой KoTepcAi дсп мад- тадым. Ал бул, сен бжесщ бе, бар болтаны eKi жарым «07

путтыд дапты ардасына эред салатыпын. Е, айпалайдтн,. « меш кс й» деген дай б ip жадсы ат дейсщ. Осы куннен бастап бул eni шал 6ip-6ipin смрттай жа- мандайтыы эдет шырарды. Неге екепш бшмеймш, элплер 6ip-6ipin жамапдаганда TinTi цулпырып ажарлапып дала- ды. Bip улкон шаруа тындыргапдай моз-мажыра куйга. енед|. Bip/(o мен осы жагымсыз жайлары жоншде эцпмо дозган, сауал тастагам. Соны естшенде Дайыр: — Е, дарарым ай, севдер не тусшейш деп едиэдер. Bisflin сондай OFatu дылыгымыз болмаса, 03iMi3 олгендв him реке алар дейсщ. Цайтем1з, долдан келмегенеш, о з к Miafli-03iMi3 дажагандагы,— деп курешш отырып далды. Мен баягыдан 6epri коп эдпм еш д оНрш-расыиа коз шед­ шее алмай дайран далдым. Туйе урлаган Эд!л — Анада ыен Эдсксдд! туйе урлады деп ед!м гой,— дед1 6ip;(e Цайыр,— ойбай, ол мына эдпм еш д дасында ойыншыд! Ал енд! мыканы тыдда! Ой, дурсын, буныд жа- самаганы жод дой,— деп 6ip дойды.— Бул туйе урлаган- да нагыз баукесне урыларша димылдаган Kici. Алыо жерден урлап экелген туйеш танытпау ушш еркеппне дыздырган тегеш басып, дарсы жагыпа дарай дисайтып цоятын эд еп бар едк 03ini3 талай кердп: буныд сондай урлыгын. Егер 9Ki вцдепп де Tin-Tin болса, бул жадагы дыздырган тегеппч басып, 6ipiH оц жагына, 6ipiH сол жа- гына дпсайтар ед(. — Сода к? —' Сода» алыстан арып-ашып жодшы келсе, туйесш таныган сиядты айналсодтайды да, басын шайдап тацда- нып, жените кетедг — Оркеш! удсамайды. Typ-Tyci келедд— дейд1 элп-. лер 6ipiiiiH ceeiH 6ipi жаттап алгандай. Ой, апналайын, бул баукеспенщ нагыз 03i Ofli гой! Егер Совет еш мёп орнама- ганда бул бар-ау, осы ауылдыд 6opiH урлыдда уйретер; едП . . . Мен Цайырдыд бул сипаттамасыныд рас-от1ртгше жсте, алмай далмын. Bipan балага осыныц e3i дызыд. Цырмап-: дагы дырлы тастыд аттары болдырган кёзде, aflToyip, шалдардыд 6ipinin дасына жетемш. Эрине, олар да да- сына йен барды екендеп, б!рден суырьша жопелмейдд К о-

ц!лдер! содса гана ецпме бастайды. Егер коцшдер! содпаса, бук Tycin жатып алады. Ондайда колхоздьщ жумыеыпа да зауыдсыз. Шаршап-шалдыгып, курснйстс- pi.Men жер солдылдатардай болады. Б1рде 1\\айыр атам дырмаига астыд артуга к'елгеи Си- дордыц машипасына отырып, «сельсэбетке барам» дон ке- Tin e;ii. Сол сапардан датты -нуден, дулазып оралды. Бу­ рый да онша KopiKTi емес itici 6yrin Tinxi адам шопшрлыд — Цайрске, не болды?— десш урке дарасдан журтда домныпаи алып 6ip дагазды усынды. Бул дагазда не Д¥Д1- рет бар екепш бшмеймш, журт Gip адым кешн meriuicin, дагазды алуга бата алмай турган спядты. Сол сэтте дагаз Данырдыц долынан жерге тустк EcKipin далган, дара- пайым-ад дагазга удсайды. '/Курт б1рдеме деп мщпрлеп дозгалыссыз турган. — Бауырлар! У м й узкчдд арман кесшдН — дед1 Дайыр дын-дызыл шодтай K03in долынан тускен дагаздан коте- pin.— Эле, керщдер! Сол кезде опыр-топыр болын турган топда Зачла жа- дындан келген едь ЗКерде жатдан дагазды сол алды да KOKiperinc басын, OKcin-oKcin жлбердк Зйелдер жагы дауыс шыгармай дорсылдап жылай бастады. Не де болса Gip сумдыдтыц кслген1н 6ijiin, 613 упдеспей шспншектеп тур едiк. Цайдан тап болтаны 6e.irici.3, ортага Эдш шыдты. — Эй, ез неме, котер басывды! Ел доргауда опат бол­ са, ердщ олiмi артында далганыи жылатпай ширатса кс- рск! Осы адылды айтатын оз!ц едщ... саган пе болгап, ой! Тур, былай! Bis сонда барып тусшдпс, 6yrin Цайыр ауыл Советке барын, баласыныд eai-Tipicin бшмек болыпты. «Цашангм коцшд! кушт ereMi3. Аныд-даныгын айтып, Gip жайлы дылыддар»,— деп талап дойынты. Сонда Дайырдыц до­ льше осы дагазды устатдан коршедь К елгетн с Gipiieme жыл отсе де: « У м т п узш дайтем1з. 03in-o;ii демен журо Gepciu»,— деген ниетпен мезгшшде долына типзбей, сар- гайьш жатады екен. Mine, Эзнла коюрегше басып турган сол даралы дагаз! Оны 6ia кой in журт айтданда битдш. Бьпге'ннсн iteiiin Кдйырды аядыд. Цайыр журттыц uy6ip-Ky6ip кодш айтуы устшдо ор- ныпан open, суйретш п турды да, ш бш басып ж у р т Kerri. Оны дайда барар екен дегендей, ондагап коз сыртыпан да- далды. Цайыр дырман ш стш деп досда беттедк — Атама шай дайпатып Gcpiii, коцкзт нотерп1дор,— дед! Эзнла.

BipaK, 1\\айыр атай сол коска бара кулагапиан енд1 Кайтын козгалмапты. Шайга да, кешке карай асылган ет- ке де карамаган. Сез де айтпагаи. Ертещие yucia турган да кьфманнан дан суырган. Туске таман насыбай атысыи жатка н топка келш: — 0Mip деген тукке тургысыз нарсе екен-ау...— ден жымиып, басын шайкап, тандайын каккан екен дейдк YueMi шалдардыц касынан шыкпайтын мен сол кезде Сидордыц машинасымен колхоздыц орталыгына кеткен ед!м. Bi-i оралсак, жумыс токтап калыпты. Эршм эр тус- та, Ky6ip-Ky6ip. — Маркум ер екен-дагы,— деп Эдш элдене айтын тур. Журттыц элпетше карап мен Цайыр атайдыц бу жал- ганнан баз KeuiKeniii тусшген ед1м. Цайырдыц кайтыс болуы иауканды жумысты кщ рте алган жок. К,ырлы тасты бурын eni бала айдайтын болсак, енд1 бу п н 6ip бала айдауга THicTi едш. — Дайыр атасыныц Ka6ipine топырак салысуга Дур- маш барсын,— дед1 Эзила оныц мэштш кою ушш кор ка- зуга баратын топты аттандырып турып. Топка мен до iaecTiM. Басшымыз Эд!л болды. Бокмаш пен Эдйщ!, Meni тагы 6ip елмелi шалды мшг[- sin беш т басына акелген Сидор кырман басына кайтып KeTTi. Кетершде: «I{,a6ip эбден дайын болгасын, курыкка б1рдеме байлап кетер1п . белп берпадер»,— деп, Эзилапыц айтканын кайталады. Бул оныц жумыс кеп, бостан-бос ж у р е т л уакыт жок дегеш едк Эдш ештеме деместен кабагын каре туйген куш бе й т басында 6ipa3 адымдап журд! де, аиадай жерде ypiiHicin турган 6i3fli ымдап шакырды. — Ж т т т е р , ка н та аскактасавдар да бэрщнщ тубш- де мэцп-мекендерщ осы !— дедк— Кане, шымын теуш алыцдар... Жарыктык, согыс басталгалы да. одан кейш до топырагы 6ip бурк етпей жатыр едк— Эдш курешш, 6ii мыкшывдап эрец оя бастаган шымды кез1мен сузе кара- ды да, Menin колымдагы курекке жармасты. К урекпц жу- зш кокырбас пен жусан аралас ескен топыракка Kipniin- дете кадап, саптамалы былгары е т т ш ч табанымен сал- магын сала Teyin ж1бердк 03i де мыкшиып, «ыдк» деген ун шыгарып, соган жэне esi суйсшгендей олп кимылын тез-теа кайталаумен болды. — Соцгы алты-жст1 жыл 1ппнде бул ауылдан пэлен- бай адам елдк— дед! ол, ырсылын басып турган сэтте,— 6ipaK, не керек, тугап жерден топырак буйырмагасьш. Цайсысыньщ кай жерде калганын 6ip алла бшмесе, 6i3ie 110

беймшнм. BipaK 6ip жубаныш сол — afireyip, ел цоргауда жоц болгандары. — Селдер ыен1 бекер э к е т н д е р гой,— дед1 Бокмаш Эдшге жаратпай, ш шц тубшен карайтын шувдрек кез!н бед1рейт1п — Kepi казусы,) калатыпдай... одан да севдср т а р т а н баргапда... пшлетш жас сорпаны ез1рлеп коя- тын ед|м,— Ол oai мыла жумыска бел шешш Kipicin кете ялыай тур едь 0ainiK суш кй Koci6i мал сою мен казан Кайнату болмагасын, к оц ш TiiiTi пос. Зорга тур. — Ойбуй, сорлы-ай,— деп Одш жерге TyKipin ж1бер- д ь — Ceni, шынында, бостан-боска экелген eKen6ia гой. Кайдан бшейш, элп баскарма келш жумсап тургасыв карсылык жасай алмап ед1м. Сен де 6ip катын екенсщ гой... тамак асып, жер ошак басыпда журетш. — Э, сенщ соыдай кыршанкы тш щ калмайды-ау, ойды орып, кырды цырып жургендей!— деп Бокмаш шап сте Калды,— Садака, тойдыц асын мен аспасам. элдсюм талан- таражга салын, берекес1н KeTipeTiHiH сен бшмейсщ гой. Астыц берекел1 болып жургеш мыла Бокец1Йц аркасы шы- гар,! Елдщ куты... — Эй, койшы, кутысыд ба, жутысыц ба, ел бшед1 гой... — Ел бшсе сол, бугш керермш... oai сауылып жургсн euiKi ед), саны калактай гана. Оны кiм11iн аузынан таба- сыц Kaaip? Bip асым етт> катындар тыккыштан, эбден бс- peKeciii алган шыгар. Сорпасыпын, да каиды Ko6iriu та- ратпай... тузын да татытнай... Мен шшц бул coaiiieii Ь'айыр маркумпьщ кара euiKici Карасына сойылгапын Гнл;пм. «Латы жет1м калды-ау»,— деп ойладым. Жет)м лактыц даусы зарлы болады. Оны ecrireiiiM де бар. Сол ун кулагыма келетш сиякты. Бос тур- ган KypeitTi алый ез э.-имше мьщшыцдап жатыр ед!м. Эдш «таста» дегендей ымдады. Долы на берейш деп е;цм, ал- мады. «Жерге таста» деп ымдады. Сондай ырым бар екен. Меи KypeKTi жерге тастадым. Шздщ icKe токтаусыз Kipi- ciii KBTyiMis Бокмашка о п т а унай коймады. BipaK жапа- дан-жалгыз osi карал тура беруге де жалыкты-ау деймш. Алаканына TyKipin, 03i cyfieniii турган KypeKTi ербеддетш коменке келдк BipaK,, ештеме мандыта алмады. — Сойлегепде гой тш щ тас жарады,— дед1 Эдш.— 1амак мнкенде жоне жапырып Ж)бересщ. Сойте тура Кайратын царашы сабаздын! Кемшрлердщ айтуынша «Мыртык, бала», жас эйелдср- Д'й айтуынша «Кызыл коз каината» Бокмаш шал бул жолы ОдLire карап аузып ашпады. б з -eaiHeu тукшывдап, бар нушш салын, шшде тоцды оюга кулшына KipicTi. PcTi 111

иеп далада боска кунсга тура бергеннеп дым енбесш свз- ген сняцты. Бет1 цоцыр юпыракты болып келсе де, шымы ой ылгап жердщ асты ад Kepitn саз екен. 9м1ршде су бармагаи ба, арасы жарылып-жарылып кетсе де тым Натты. Курекке болар жерде жок. — Суйменмен алыцдар,— дед! Эдш, маган карай же- Ц1л суйменд! жылжытып.— Е н д т аяаматымыз сепдер гой, айпалайын. Баягыда улкендер: «жас ботага жук арттым, жас балага кол арттым» дейтш. Баксам, осыпдайдан айт- Кап екеи Foft,— деп курсшдй — «Лак мадырап, су iuiep. ¥лан жылап, ер жетер» деген, карагым. Ен;и сендерге балалык жок. Балалыгын коре алмаган урпаксыцдар сендер. Цайтем1'з, обалдарыц согыска! Бяцмлш шал тыстан келетш квмек болмасын сезгеи- дей, барын сала кимылдап жатыр едк Эд1лд1д маган айт- Кан соя in ест1генде шыдай алмады. — Эй, сен де 6ip, дшмарсисьщ да отырасыц екен, бай­ ты Асандайгы кусан,— деп Эдшд! 6ip кыжыртты.— Бал- дардыд басын катырма т ш и ! бздер! бьлед! оскесш. Сенек адыл сураса керермш. Эд1Л мына свзге еш жауап айта алман .uyAipin калды. Бул кездс ка н та айтканмен Tipi жан е м е ст з бе, каб1рд|Д теренд!гш eiti-уш курек бойындай казып тастап едж. Енд1 ак KepimTiH аргы жагы кумсактау топыракка жалгасты. Элде бурыпгыдай емес, ад!сш алдык па, in казган cap шу- накша боратып, айпаламызды едэу1р кызылдап тастадьщ. Эдш cap без кейлегш rriemin, терт кулакты беш ттщ ко- лецкесше апарып тастады да, кайтып келдк — Сснщ боны к кершбейтш болса жетедь Цаб1рд| одан эрмен терецдетуд1ч кажет! жок,— дед1 шудкырга уцше карап. Бул кезде, шыныпда, шункырдын терецд!П Бокмаштыц бойыпа жуыктап едй Эдш e3i каргып туст1 де, Ka6ip,iin жанын уиги баста- ды. Bip адам сыйятындай орын дайындады. Бос топыра- гын жогары шыгартты. Ha6ip дайын болып едь 03i оныд imiHeH каргып шыкты да, сырыкка Бокмаштьщ жаман бешпентш iain, цырман жакда белп бердй ¥замай кырман жактан Сндордьщ машинасы керш- дь Жадындап келгесш ачдадьщ, журт калкан так- тайына аркаларын суйесш, мойындары кылдиып оты- рысыпты. Маркумныц депеш ортада екен. Машина анадай жерд1 орагытып барды да, бештке артын бере тодтап, кейш шегшдй Шалдар жабылып моштт1 KOTepicin алысты. Эуел! мэштт! каб1рдщ касына уйшген бос топы- радтыц ycTiHe койып, Бокмаш теез-тез куран окуга 112

icipicTi. Дура бггкесш Бодмаш поп ЭдЫ даб1рд1д iui.iuo T.ycin, басдалар долдарына Сергеи о л п т ei<eyi жадагы даймн орынра жатдызды. — Ладатын езщ дайындан на едщ? Дегендей екен! — дед! сыртта тургап 6ipey. Ад кебшге оралган е л п т уш жерден бугаи едг Бодмаш ней Эдш оларды босатты. Со- дан кей!я eiseyi шугыл димылдап, 6eTiH далдалап шыдты. Сол бойда топырад тастау басталды. Эргам эр жадтан жана-тармагай ладтырып жатырмыз. Сейтш, 6ip сусыи iiiiiM уадытта дызыл томпенпк ушлд! де далды. Ж урт ку- рек, дайлаларын 6ip-6ipiiie согыстырып, жацгыртты да машина уетше ладтырды. Тары да дуран одылды. Содан койiи Эд1л: — 5Кадсы Kici гои?— деп журтда сауал тастады. — Жадсы Kici!— деп журт жамырай ун датты. VIa miи н ага Mine с ал а а у ы л га д ар ай т ар тты д . — Жигг болды деген осы, атасына топырад салыс- д ан!--дед1 6ipey дэл дулагымныд тубшен. Т ш е т агай екен. 0ткен жылы келгеи мугал!М. Содгы кезде наудан- пыц дауырттыгыпа байланысты ол да колхозга жэрдем 6opin журген, — Баягмныц батырлары бес-алты жасында-ад жауга шапдан гой,— дед1 Эдш дауыстап,— булардыд олардаи iieci кем?! Цайтыс болгап адамды жерлей бигуди; 03i аза- матшмлыд екенш 6yriir бшгендей болдым, Т ш е т шыра- гым. Адам купи аз, жер датты. Эйтеу1р, эред дегенде да- зып бйт!к-ау. 1\\ырман басына келеек, 1\\айыр атайдыц дара einidci дазанда дайнап, 6ip табад ет болып дарыпдары ш урдыра- ган шыдамсыз жандарды сенделтш дойгаи екен. Машина- дпи тусе сала дазанга дарай мойный созган Бодмаш ата журттан жырылып шыгуга уялып едн Эзила айдай салды. — Кызыл коз агай! Тамадты eaiqia дарап, тузып та- тын, Tycipin аласыз ба? Цатындар панын салып ед!.«. Дауыс шыгуы муд Бодмаш та шыдай алмай дазанга дарай салды. Tineni агай жэне ауыл Tifloni агай откен жылы осы ауылга еш кок арбамен кошiи келген едг Опыд 6ipi — эр турл1 кггап болатын. Соны коргенде б1здщ ауылдыц шалдары: «Шырагым-ау, мына штаптыд бэрш ouii; одыдыд ба? Басыда далай

сыйып ту р ?!»— десш, дуаныса дарсы алган. Опыц шта- быиыц молдыгын кергеидс acipece колхоз басшылпры Катты тацырнап налган. 'Rneni агай ауылга уШрсек, балаларга бауырмал болып 1НЫЦТЫ. Bis опыц айналасыпап шыдпай, дызыдты ацпме- jiopin тындаудан 6ip жалыдпаушы едш. Byrin, Mine, сол Тш еш сададага жипалган шалдардыц ортасында отыр. Оцймедумар Эдш оны оц жагына алып, сурад берпш - тейдн — Тш еш дарагым, анада сен Етрапаны д дад ортасы- на дейш барып согыстыд,— дедщ-ау. Сонда ол да осы 6ia- ДЩ ж ер ш зд ей жер ме, ж од бомаса езгешелш бар ма? — деп, далыц дабагын жиырып, сыгырая парады. Tineiii бул сурадты есигепде мырс eTin кулш ж!бердо. Б1рдемегв тадырдаганда оныц оран сиядты мурнын нос нолымен кез- ек-кезек саумалай 6epeTin эд е п бар екен. Бул жолы да сейтть — Ол ендд Эдеке-ау, жер болгасын тау да, тас та бол- маншы гой. JKepi когалдау кершдь Кейде TinTi айлар бойы куп коз1н коре алмайды екенсщ. Bip созылмалы сургылт булт жерд! бауырымен согып, аспан кез жасын сыгады да турады. Ми батпан аягыдды алып журпабейдь — Апырай, э! ; — Элй Гермаппявын жер1 де солай ме експ?— дсп Эзила сауал тастады. Oai эдпмеппге cyucine дарап да- лыпты. — Гермапияныц жер! де тап сол Европаныц ортасында гой. Сол айманна удсайды айнымай. Bip рет айдан аса су толы окопта норгаиыста жаттьщ. EKi жан 6ip-6ipin ацды- сып, шашау шыннанып нагып Tycin, сарсылумен кун етюз- дж. Мына TicTep сопыц ескер ттпп гой,— деп Тшеш ауяыи- дагы жалтыр TicTcpin тйпмен жалап, босатып корсетт!. Ж урт мугал1мшц жаранаты тек бул eMecin бурып да бнтетш . Ол нырманшыларга нолгабыс бергенде, uieinimn, ini койлекпен жумыс жасаган кезде жотасыпдагы тыртыд- ты балалар санап шыгып, агай оныц найсысын дай урыста алгапын да жырдай eTin айтып берген едн — Мынау Одсрдеп отердеп олжам!— деп он жан жауырын yCTinen тигеп он орнып сыйпайтып,— Mine, Берлинге Kipin, коше согысына натыснанда ец содгы фаш- HCTiH шатырдан атдапы,— деп жоиындагы тыртыдты кор- сеткон. Ti.neni агайдыц жотасы асырып айтдан адамга жор-ошан назып тастаган ойдым-ойдым алацдай сияд- - Былтыр коргешмде жылтыр TicTi сэндж yuiin сал- 114

дырган-ау деп efliw. Вансам, согыстан бол гаи екен-ау,— дсп Эд1Л басын шайдады,— Бастан дулад садага дегсндей, согыстан тек осымен дутылган сен олжалысыц, шырагым. — TiciMfli, мандайымды доспаганда жотамньщ езшен- де жей жерден жарадат алдым гой. Соныц оз1 жеткннктч емес пе? —деп жымиды ол. Эдш Тш ешш д далыц шаш жапдан тайцы мадданына царады. — Байгус-ау, мавдайыцда да бар ма?! — Mine,— деп Tineni енд1 Эдшдщ Tisecine карай едкей- д ь — Корщ1з.— 0si саусагып тарадтап, далыц шашыпыд арасын ашты. Бузаудыц тебелшдей ак тыртьщ тур екеп. Булк-булк согады олп. Бейне жас баланыц ецбеп сиядты. 8ai жасда толмагап себидщ басыныц дэл осы тусы былдыл- дап, булк-булк согып турганын талай коргеп едш. Улкен- дер: «Тш1 тас деген сезге келгенде гана датады»,— дсп жатушы ед1. Сол eciMe Tycin KCTiu: — Агай, тас деп айтыцызшы!— деп ед1м. Ж урт бнрдсц жамырай, ду кулда. 8cipece Tineni квашен жас агып, т!пт! тамад iiue алмай дойды. Осы окнгадан кейпн агай Meni ini тартып, насыпан дал- дырмайтып. Достыгымыздыд нотижеЫ екеум1з 6ipiriu адга шыгуга дейпн уласты. Б1рде Tineni агай балаларга герман фашнзмшщ жер жузше Teiiflipren дауш , откен согыс туралы, 03iniH сол согыстан алган acepi дадында айтып турды. Ол ацпмссш аядтап, «Юмде сурад бар?»— деп, 6i3re Караганда, мен Колымды котеpin: — Агай, жада ардамнан алгаш рет од тигенде, 6ip мадызды тапсырманы орындауга бара жатыр efliM, дедщ и roii, Сол од тигенде дапдай сез1мде болдыцыз? Biрдеи 6in- fliiua бе?— деп ед1м. — Дурыс, ЦурмашсЖон сурад. Алгаш рет од ардамды огып откен дед1.ч гой жада. Окоптан шыга сала едбсктен жупрш бара жатыр ед1м. Кенет 6ipey желкемнеп пармс- н'мен туй in далгандай болды да, onri тусым ып-ыстыд бон тыз ете TycTi. Тусшдщ бе? — TyciiiiKTi, — Эй, дайдан тусшейш деп едщдер. Сендер ортсдго I\"|.(ддан кок шепсщдер гой...— Агай курсппп, отыргапда шидылдан зар дадсайтып орындыдда жалп еттк |(оддад мурнына опша уйлсспейтш балапан коздерш opni-6epni дыдыртын, маддайыпа уйпа-туйпа боп TepiMen жармасдан \"УРыл шашын саусагымеп тпрагыштады. Бурым Tic.Tepi от- К'Р, ■‘мнылып-жабылганда нышагы мен дасыгы апыд козге

TYciu, адамды дызыдтыратын тарагы болуш н едк Сомы дайта-дайта далтасыпан алгыштап, мацдайын 6ip суйкеп Палатын ол, исге екеш белпЫз, бугш ейтпедк — Агай тарагын Эзи.чага берш тд— деп сыбмр сте далды Султан. — Тиш е,— дед! агай.— Цурмаш сен мунда кел, менщ орныма отыр. Мынау сагат,— ол долыпдагы сагатын ше- uiiii, стол устш е дойды,— Сагаттыд тип мына жерге, ми- иугты д тШ мына жерге келгенде тарацдар, жарай ма? Оган д е й т класты шапдатпай, саба дта рынды данындац- дар, жарай ма? — Жарайды, агай. — Балалар, сендер мына Цурмаштыд Tiaiii алыддар. Тыньпп отырып, сабадта рынды одыддар. Менщ 6ip ша- руам бон... Bia агай дайда барар екен деп, сыртынан бадылап едш, ол ши ескен езекке Tycin, букшецдеп барады екен. Арда- сында мылтыгы. — Цоян атуга барады,— дед1 Султан,— Доу де болса Ознлапы доян еымен сыйлагысы келген гой... Улкендер айтын жур едд агайдыц Эзиламен ceei бар екен деп... — Ол не сез?— дед1м мен еш теменщ мэш сш е ту- сшбей. — Не сез болушы e;ii? JKecip келшшек пен салт басты сабау дамшылы еркекте?!— деп, Султан кэд1мп ересек адамдарша танауын KOTepin, ши арасыпда дылтыцдап ба­ ра жатдан Т т е ш н щ артынаи тыжырына дарады,— Оцба- ган датын! Bip шадырадты дулатып... ертец байы аман- сау келсе дайте/р? Берюмбай агам 6ip KyHi жетш келсе болом! Олд1 дегендердщ no6i табылып жатдан коршед! гой, Сол сиядты Бершмбай агам да жард ете далса... Со- сын мына оцбаган датынныц сазайын берер ед1м! Султанныд мына созшен KciiiH мен енд! б1рдеме туы - neiiin дед1М. Eni арбамен кошiи келген Тшешн!ц далыц- далыд ютаптары кез1ме елее бердь Сол штаптарды Эзила- пыд да устап Kepin: — Мугал!м-ау, мына ютантарыдда пе жазылган?—деп, сыддылдай кулш турганы коз1ме елестедй — Эр турл! гой ол епдь..— деп, Tuieni домадты мур- нып долымен саумалай 6epin eni. — Цайдан бьленш, 6ia туралы да бар ма дегеш’м гой. Kyiieyi одда ушдан жешр келшшектер тагдыры...— деп, 6ip мудды унмен Kypcinren ол,— ютаптарыц кеп екен. Се­ лен ю тап алып одып турайынцш,— деп Tuienire отше доз салган. ив

, — Алыцыз, алыцыз. Тышдап жеп жатдан штапты со- йен аяймын ба! — деп, ол да озшше жауап бергсн. Tiaeui жайында улкендер айтын отырган созге дулад салгапда. опыц согысда бармас бурып aiieai, уш баласы болгаиын ecTiren6i3. Оны опат болды деп дара цагаз ал-- ган эйел1 басда жадта туратын TepKiniHe iteuiin барып, сол жадта 6ip дартацдау адамга тиш кетсе керек. Содан сода басы дуарып, осылай кун втшзш келеда еден, — Эзила одан к!тап алып одып жур,— дед!м мен Тшепшен сез1 бар дегенге тупкипки димай. — Иэ, саран... ютап оду сылтауы рана. Мен бшемш рой ол датынныц агайдыц уйшо неге баргыштап жургенш. 03i де жармасдыш Эзиланыд! Кешке дарай б1ртекел жа- зьш бер деп ылри да кецсеге шадырады. Б(з Султан екеум1з сырттан оралсад, класс ала шац екен. Дем алдырмайды. T h m мауыты жапдан жалгыз столдыд ycTi де тозациан кершбейдк Мен жез доцырау- ды долыма алып, сорып-согып ж1берд1М. — Балалар, агента мезгшнде тарадыд деддер, жа- рай ма? — Жарайды,—десш олар шу erri. Тарадыд. Ауыл шетлдег1 шым уйге келддм. Шешсм мсктонтщ отын жагып, сыпыратып api кузететш. Ол да сыпыргышы мен шелегш алып уйге келген екен. Барлы- жодты тамагымызды imin отыр сдш. Bip кезде Тшеп! агай idpin келдк 03i кец тдк Жымпып, eiti eeyi ei<i дула- рмнда. — Bip-eKi донн атып алып ед1м,— дей бередк— Сонм жайгастыру керек едь Шешем Ткпешшц сезш eici еткен жод. Ce6e6i осы бас- тауыш мектепт1ц директоры да, мурал1м! де 6api жалгыз Tiaeni агайдыд oai бодгандыдтан, бул ауыл оны датты оыйлайтын. Меш ертшуалып, сайдыд жагасындары Тш е- пш1д уйше келд!к. Шешем уш доянды сойып, бутарлап 6epKi. TepiciH маган бас кшм жасаура сурап алды. — Осыдан бес-алты адам тоятындай eTin ет ассадыз дайто;и?— дед1 Tiaenl OTinini жасап. Цоянныц eTi булюлдоп дайнай бастаганда: — Курмаш, мыпа 6ip дагазды Озилага апарып бер- mi,— де^п долыма шиыршыдталган дагаз устатты. Кецсо- ге дарай зыта жонслдЫ. Осы жерго келгесш тасада турып дагазды ашып дарадым. TyciHiitcia. Былай дарап, о лай дарап оди алмадым. Латын эр тм ен жааылган екен. Цап! Султаниыд болмагакын дарашы! Ол: oBis.-iin уйдо Сэбит Мудановтыц «Ж умбад жалау* деген к!табы бар. Oai ла- 117

тынinя басылган. Мен латыпшаны оди аламын. Царагай- Цазидыц жыры ла бар латыиша»,— деп мадтанатын. Opi- 6epi дарап ед1м Султан кершер ме екен деп. Еплпм козге туспегесш, кедсеге KipfliM. Эаила шот сотый, (Нрдеме есептеп отыр екен. Meni кор- генде ж-yai жайнап Kerri. Орнынан ушып турып душадтай алды. — Неге келдщ?— дедк Мен жауап орнына i(imnene аладанымды жазып, шиыршыдталган даразды керсегпм. — Мугал1м бе берген?— Мен басымды изе.'им. Ол шапшад алып ашты да кез1 кул1мден: — Эй бала! Цонад- ты далай к у тей сояу басты еркек?!— деп тацырдады.— Haaip барам. Дастардапын жасай 6epciH деп айтты де! ¥йдысыз тундер Анада Узила мен 6ia, Т1леш агай барiмiи табадтас бо- лып доян eTiH жегел1 aFafi меш шешемнен тунге дарай сурап экетш, ез1мен 6ipre дондыратын болган. — Жалгыз адам елегзщи екен,— деген ол,— Цорыд- паимын гой, неден сескенем? Тула бойымды од шурд те- ciK дылганда да елгешм жод. Енд1 ел ш ш д е неден дор- дам? Мен дшге сенбейтш адаммын. Шайтан, жын дегеннщ 6api бос сез. Тек туиде жалгыз жатдасын бала- ларымды ойланмын. Согыстан бурынгы т1рлш сске туседг Сейтш, тун баласы уйды нормой доям. — Жарайды, дасыца Кд'рмашжанды алып жата гой,— дед1 шешем менщ келкнм1мд1 сурамастан,— Б1рад oain бул уйдтаганда 6ip жадна шыгып кетш, бала шошып оянып журмесш . Ж уреп жарылады деп дорыдпаймын. Б1рад ауру бон далар деймш. i — Ж од, ойбай, дайда барайын ж ей тунде?!— деп Tuieni кулген. Сейтш, биыл кузден бастап Tuieni агай меш TinTi yflip eTin алды. Екеум1з ондыд шамныц eKi жагында отырып KiTan одимыз. Кейде дойбыны ермек етем1з. Кейде еск! картаны ермек дыламыз. — Одушы карта ойнауга болмайды,— дейд1 ол ма- ган.— Эшейш ceHi уйренсш деп отырганым. Агаймен карта ойнадым деп енпамге айтушы болма. Опда уят бо- лады, жарай ма? — Жарайды. Кейде екеум1з карта ойынын туншн, 6ip уагына дейш 118

созпмыз. Свйтш отырып мен налги бастаймын. Ti.'icrii мен! оз1мен катар салынган дус жастыдда дисайтады. Содач нойin диял устшде мен де радаттанып уйдтап кетемш. Oiiri.eui 6iaain уйде мундай жумсад api эдем! тесен жод. Соныц acepi ме, eaiMfli бунда жатданда жумадтыц тершдо жатдапдай сезшемш. Б1рде неге екеш белгымз, тун орта- сында шошып ояидым. Bipey: «тур, тур, ертендщ» дсп жулдылаган сиядты. Жан-жагыма дарасам, Tipi пенде жод. TLneni агайдыц орны бос жатыр. Вштееш будтырын дойган ондыд шам елеушреп жанып тур екен. Жарыгы дарыс жарым жерд1 арен, керсетедк Мен елегзи бастадым. «Лгай атын жайлап журген ш ыгар»,— деп ойлап ojum. Жод, жуыд мавда келер емес. 8pi кутим, 6epi кутим, Tin- ri келер болмаган соц, орнымнан турып ондыд шампьщ б1лтссш котерш дойдым. Yii imi бурынгыдан repi жары- гырад тартыи, елепзгешм басылайын дедг Сейтш жатын датмм уйдтап кеткен екем. Bip мезплде дулагыма элдене- лердщ зарлы дыбысы келш, тагы да шошып ояндым. Ко- aiM.ii сипалап далсам, уй imi кор дарацгы. Керпем;ц басы- ма буркепо дойдым. Пысынап, терлеп кеткешме дарамас- тан аягымды да бауырыма жнпап, корпев! эбдеп туйыд- тап, тыц тыддап жатырмып. Элп тобеден шыддан зарлы ун ондi терёзенщ ар жагына жадып келдь Зэрем зор туб1- но JKOTTi. Enfli 6ip дас дагымда элп дубыжыд мадулыд терозеш бузып Kipin, магап бас салатындай. Зарлы ун 6ip сотке тыйыла дойса, уйдщ о бурышы мен бу бурышынан злденелер тырсылдап, дурс-дурс дадам басып, маган тон1и коле жатдан сиядты болады. Bip кезде терезе алдындагы зарлап отырган мадулыд «баж» еткен ун шыгарды да, тереаешц oiiueri шалдыр-гулд!р етш дулап T\\'CTi. Сол сотто 6ip жецш мадулыд олri сынгап жерден ыргып сн- ген сешлденш едь Эрьбердан соц тагы да «баж» еткен уп естЫ п, элri мадулыдтар дырдысып таласа кеты. Yii iinin;(e тасыр-тусыр >Kytipiы, тагы да дырдыса iccrcjli- Kiceyi 6ip-6ipin дуалап, мопщ ycTiMfli тапап еткенде, б у ­ рынгыдан бетер дордын eniM. Енд1 б1раздан соц бугаи да бойым уйрене бастады, IUeuieMiiin «егер жын-шайтаи кореец, «О, малгун!» деп цатты адырсац, озще зияя жа- сай алмайды» деген! eciMo Tycri. Сол сэтте бар ж пор- Kyuii\\i;ii жинап, керпен! cepnin <к1берд1м де: — О, малгун!— деп е;йм. Элп 6ip-6ipin дуыедан eiti мадулыд K03i сынган торезоден атып шыдты. Бул бойыма дуат б т р д к Орнымнап шапшац турып Tiaeui агайдыц жастыгыныц астына долымды тыдтым. Цолыма шырпы шшгон. Шагып ж!бер!п коз салсам, сынган жердон жол

кэулеп тур. Орнына тадтай т|редт ле, шамды дай-та жад- тым. Майы гаусылган екен. Цараулапып соне бердп. Пле- niHi« окшпп шамы болатын. Соны тауып алдым. Оны жадданнан кейш, агайдыд атын жайлаганда долына ус- тан шыгатын фонарып да тауып, толтыра май дуйдым. Оны да жагып алгасын, барымша кише бастадым. Ойтке- Hi ку зп тун едэу1р салдын едь Ондыд шамды ceHnipin, долыма фонарды устан дорага шыдтым. Уйдш сыртындагы аттыд нвк ш е г т куртьпдете жен турганы сезшедк К,ориныц eciriHe келш ытерiп далып ед^м, тастай жабыд1 Мэссаган, енд1 дайгпм? Тац атданша иепз уйде далай жата бермекпш? Bpi-6epi туртшш журш , дораныд т е с т н тауып алдым. Дол ат туратын жерде екен. Астыма дойдыц диын далап, бойым жеткен жердей opi тыртысып, сыртда шыдтым, Торы ат меш тапып, одыранып дойды. Элп тесжтен жш таддан фонарьлы тартып алдым. Bip мезетте 6ipey дадырынгандай болды. Tuieni агай скеп. — By, Цурмаш, менщ 6ip жумысым болып... Эзилапыц уйше далашылар тускен екен. Темеюм таусылып далып efli.: Сен немене, батыр, дорыдданнан саусыц ба?1 — Ж од. Гирад ceci<eHin...— дед1м мщпрлеп. — Нешауа,— деп ол менщ сыртымнан душадтады.— Ер жЮт дорыдпас болар.— 03i Koitf.ijU екен. Демшен 6ip жагымсыз KyaiMci nic шыгады. Оны менщ жадтырмага- нымды сезбейтш спядты. Фонарь жарыгымен тем1р т1сте- pi жылтыраганынан мен оныд ку.’пмдеп турганын аныц аддадым. — Уш нде донад бар екен. Эзила тамад салып дойып- ты... ж1бермей, дудай урган...— деп кумьчжщь Жадсы корген адамын бул itici ылги «дудай урган», «ш айтан», «жыпды» дейтш эдет! екен. — Ж ур уйге! Мен саган дуырдад дуырып берейш,— де/й ол сыртды eciKKe дарай адымдап. — Уйцыцыздан даласыз' гой,— деп ед1м, агай, «ее- еЬоле-леп» yiiiii созып меюреис кулдь- Нешауа, 6i3re буг riii уйды уайым емес. Не дылар дейсщ 6ip тун уйдтамай шыддавда... Уйге енсес-ш жадагы 1м*ргешмд1 айтып 6epin ejuM, Tweni iiueK-coeci дата кулдь М ы сы д-деи ол. Нап, мина умытып кеткешмда дара- шы. Бара сала келе доям гой дсп едгм. Элп Эзила тамад n ieia далды деп, дудай урган. Осы одигадан кейш Tiaeni агай меш уйде жалгыз 120

далдырмайтын болды. Эзиланыд уйше барсад Та мен! ер- Tin алады. Eiteyi тамад жен болысымен домбыра шсртш, наган бейми.’пм 6ip муцды энд1 айтады. Men екеуш тыцдап 6ipaa отыргасын далгып-шулгып, адыры уйдтап кеткен1мд1 61'лмей даламып. Сол жылы кектсм ерте шыгып едь Нслштен екеш бел- ricia, дыстыд аягы 6ipneme кунге соэылган жылымыдда уласты да, cipey дар тез epiti кетш, дыс imin/ie жалбырап кок есть Содан кешн-ад дыстыд беренсы болмады. Bip дар, 6ip су, дар асты коксодталанып, дыс аягында жер)й далыд туман тумшалап, ол кектемшц алгашды айыныц шуагына жетть Эдетте дыр баласы упин 1!октемнен ды- зыд, коктемнен думанды жыл м езгш жод. Мен уш!п де 6ip мереке-ш кез таялып келе жатдандап. Елегзш дара жол дасдая Жарып жатдан дыр жадда кеп дараймын. Ауыл сыртына ушлген пппеннщ, немесе мектептщ жа- нындагы отынныд уст!ые шыгып алып, TLieni агайдыд б!р штлбып оди берем. Kiraпда дызыдданым сонша ду- нмгып кетт!м. Bipin тауыссам, 6ipine ауысам. Сондай 6ip жылымшы коктем KyHi едь Луыл iuii дозгалысда туст! де далды. Эдьлмен коршшес туратын Бигелд! атайдыд уйше дарай Бодмаш шал едкеддеп барады енен. Цолыпда селе- бе, оны уэынша дайрадда жапып барады. — Бугш epTepricin Бигелд! атам дайтыс болыпты,— дон сыбыр ете далды Султан.— Баласыныд Tipi cxeiiiH ecTiren бонда... — Баласы? Цай баласы? — Е, Бершмбай агам ше? — Бершмбай Бигелд! атамныд баласы м а?— деп ад- тад далдмм. — Ей, сед соны да б!лмейд1 екенсщ гой. Ол атамныд бурынгы iteMiiipiHGH далган. Содан inici есеб!нде оскен, ryciHiiiTi ме? — Енд1 оныд дуанудыд орпына олш iteTKeni далай?!— деп мен одан opi тадырдадым. — Туу, ceni тус1нд!руд1д oai Бодмаш атама соз айту- дан да диын еден гой,— деп Султан ез-езшен кул1мслре- дь —Жур, епе, журттыд 6api солай дарай бара жатыр. Ж урен nauiap болгасын, олмсгенде дайтед1? Ол сорлыга дуануга да, датты дайгыруга да болмайды скен. YneMi та- лып дала берстЫ сол екен гой жарыдтыдтыд!— деп Султан улкендерго ел!ктеп, кеудес!н катере сойледь Соц- гы везде Султан оз бойына Gipneuie адамиыц Mineai мен onorin жудтырып ocin келе жатдан сиядты едь Кейде ел 6iare сабад туищррш турган Tifleni агайга да удсан 421

кететш. Кейде шырт-шырт ryKipin, устше шац Жуытпай, жаман-жэутш кшмш даддыштай беретш болыпты. Япырау, осындай «так, так» деп тадылдаган адамды дайдан uepin ед1м. Соныц бейнеы aai кез алдымда тур- ган сиядты гой. Kim едГ? — Так, бала, сен не бш есщ ? Улкендердщ эцпмесш тывдауга думар-адсыд. KipaK, соныц 6ipfle-6ipi есщде дал- майды б1лем... Мен оныц шелтиген танауына, жыпылыцтаган кезше, содан кейш inrepi дарай умсынган душыд кеудесше дара­ ды м. Бул турысы да элдеб1р адамды еске туЫретшдей. Эйтсе де шмге екенш аньщ таба алмай, коз1м;и тайдырын вкегпм. — Неге далмасын! — дед!М оган тойтарыс 6epreHcin. — К,алса Бершмбай агамныц бленде болганын сен ноге айтпай журсщ? Эрине, б1лмейсщ- — Б л ен д е?!— деп аузымды ашдан куШ ацтарылып данный. Сондай 6ip жагымсыз сыбысты е е п г е т м бар едк BipaK оны ажыратуга санам жетпеген. Эйтеу1р, улкендер «Б л енд е болыпты байгус бала. Енд1 жагдайы неппк бо- лар екен?» десш сыпсыцдасып жатданып ecTireM. — Сен, блен нщ не екенш бл е сщ бе? Так, ол енд! бы- лай, MOHiciH айтданда... обшым жадсы емес. Жаудыц дор- шауында далган. Огы б т п , бш дщ бе? Ец соцгы одпен 03iH-03i атуы тш с екен. Ал, бул оны немлке атдан. Дэл 6ip даптап келе жатдан немнгп 6ip одпен дуртып тастай- тындай, б л д щ бе? Адмадтыд дой, адмадтыд! Егер в з л ­ ез! атса гой, анада келген дара дагаз OTipiK боп шыдпас ед1. Шынында, душ и журтты алдап, э, рас емес пе? Так, сен бала, не, маган сенбейсщ бе? Енд1 оган кун жод, «Б л ен ге TycinTi» деген атагы дандай жаман, э? Мумкш, Бигелд1 атамныц кенеттен елш KeTyi де содан шыгар, э ? ! — Султан екеум!з ши арасындагы Бигел/ii атайдыц у й л е бара жатданда оныд айтдан сезш щ узын ыргагы М енщ 6ip тусш е алмайтын пореем—адамныд жауды ату орнына 03iH-osi атуы. Жарайды, жалгыз од далган екен, онда не тур? Сен алдымен езщ дьезщ емес, жауды елт1руге THicTicin гой. Ал, жау cem onTipyi тшс. Оган асы- гудыц даже™ данша? Адамга 6ip минут та болса вшр дымбат емес пе? Б1рад мен бул ойымды Султанга айта алмадым. Егер айтсам, Султан оны б у к л мектепке жайып ж1бсру! евза’з. «Ойбай, мыпа Курмаш доянжурек дордад екен. Bip одпен 03iH-03i ату орнына, жауды атып долга тускещ д артыд деп есептейдЬ Aepi аян. 122

— Берюмбай агам cnfli кайтер екен?— дедом кенст муцайып. — Heui? — Елге келе ме? Эзила жецешем де... — Так, сен бала, оган дайгырмай-ад К°й. Ол Караган- дыга KeTinTi. Сол жакта болам десе керек. Мына датып да сопы естш, кудер узген бе деймш. 03i Tuieni агай eueyi обдсн ампэй болып алыпты гой... Bi3 осы сипатты эцпмемен Бигелдшщ ауласына енген- де, Бокмаш атам да маркумньщ бордадылап отырган 6ip KoiiMii дорадан алып шыгып, аягын байлап жатыр екен. Gai 6ia6eir ici жод, куцюлдеп сейлеп дояды: — Ой, маркум-ай, малга дегенде зият едьау. Уыстм долтык mo6i май бон жугатын. Б1зги дайда... Биекецдей мал багу! Тойга арнагап малыныц озш щ дарасына бу- нырганын кердщ бе жарыдтыд! А д адал мал деген сол, ani! Bi3 оган ауылдыц салтынша жай гана сэлем бердпс те opi еттш. Журт дора ш ш д е де аласаныран екен. Аяд ба- сарга жер жод. Цораныц iuiiue ши дурын салыпты. Бугаи даран, 6is мордумныд денес1 осы ши ш ш д е болэр дел жобаладыд. Bipey ауызгы уйдеп айдай салды: — Мысыд Kipin кетпес1н ши iuiiue! — Цызыл коз дайнага ецеш байлайтын ж ш эке.т доп жатыр! — дед1 6ip эйел дауыстап. Содан кейш аула iuiiiuie журген Озиланм сыртыиап ымдап, epuiii шыгарды.— Оц- баган шыдамсыз! Байыныд жогалганын плен... мына 6ip мугал!м келмегенде олген екен-дагы. Озила олардыд coaiu е стш ме, ест1мед1 ме, ofiTcyip, дабагын туйген куш дондыц Tepicin ipen жатдан Бодмаш шалдыд дасына барып, оны-мунысына комектеси. Кадырыпып-TyKipinin Эдш шал келд1. Баягысынша садалын саусагымен тарамдап, ycTi-басын сипаланып, жаман-Жэутш кшмше дылау жу'дтырмай, тамагын кепей бере/д. Оны журт ojiiitiie баруга зауды жод, 6ipaK далip слдо аза.мат далмагасын, бул wypici амалсыздыц i<yui дегендей сев сейлейтш. PeTi сол рас болу керек, ол аула- га euiciMca жайбарадат бойкуйез димылдагапдарга доз- гау салып, eei зират басына барып, даб1р дазысуды долга алатынып айтты. Коктемп каникул кез! болгандыдтап, Т ш е т агай да ауылда екен. Bip шоттсн оныц да басы дылтиган. Эдш MOHi жупрттй — Тапданынша тауip курсгш ала келсш! — деде Со- иымен бупн ауылдыц екниш 6ip ардадты шалый жерлей- 123

мю-ау. Будан кейш енд! Бигелд! деген атамыздыц ем!р сургснш, бу жалганда не тыпдырганын ешадм де бйшей- т|ц шыгар. Эрине, оны еске алсац, анда-сапда 6i3 гапа ес- ке тус!рерм1з. Онда да оныц жмлдыц эр Kyni ауа раныныц Кандай болганын, желдщ кай жактан шыгып, uyiui кан- шалыкка жеткенш жазын отыратын эдет1 барын еске алармыз. Мен1ц осы ойымды жуз1мнен окын алгандай Эд1л: — Биекемнщ ауа райын т1ркейтга 6ip кшз штабы бар ед1. Сол жогалып кетиесшпп. Маган керек,— деп жатца- нын естдам. Уйлену тойы Tiaeni агай мен Эзиланыц арасындагы соз акыры рас- Ка шмкты. «Бершмбай Караганды жагыпа кетшт1 гой. Б1ршш1ден, бшеннен шыкканы бар, ешшшден, мына Эзила ж еш ндеп eceitti есткен-ау деймш. Солар бет1ие ппркеу болган шыгар. Айтсац да эруакты атаньщ бала- сы емес н е?!»— десш журген ауыл есегш бала болсак та коп ecTin, б1рдеме туйгендей едш. Енд! оз1М1.здщ коз алдымыздагы сол окиганыц icyaciMia. Ауыл улкендерш эуел1 Эзила шакырткан. Оган Эдйг бастаган цариялар барды. Шешемнен кыл eai далмайтын мен де сол уйден 6ip шыктым. Эдпмеш Эдм бастады. — А у, халайьщ, кулбштелейтш не бар! Ел eceriH естш Жатцан шыгарсыцдар. Bipey жетш айтады, 6ipey кетш ай- тады. «Отыз т!стен шыкцан соз отыз рулы елге тарайды» дегендей, мына Тш еш мен Эзила келш жайында соз тара- галы да 6ip шама уакыт болынты. Мен ayeni сстйенде «е, жарайды, шындыкка айналсын, жас адамдар гой» дсгсм де KOUFaM. Одан кейш де тшепм ботен емес. Цайтем1з, баска тускен icKe конбек керек. Журттан ecTyin бойынша, Б ер тм бай imMis дш аман оралыпты. Сондай 6ip заман гой. Bip адамныд басына келген зауал емес. Б у т л халык- ка, бутш 6ip урпакка келген сын гой Kemeri согыс. Ал сондай аласапыран тумаса, тагдырымыз осындай буралац- га согар ма ед1?! Кайтем1з, «копнен керген улы той» деп кенеш з. Кунелтш керек. Eki жарты 6ip бутш. Тшектерщ алда, шырактарым. Тагдыр солай болган шыгар. Bip-6i- piiw i сыйлацдар. Ал менщ берген батам, эумин! Ж урт та колын жайып, беттерш сипады. Дастаркан жасалды. Шай куйылмас бурын кеселерд1к тубш е элдеб1р 124

mijijiip тямшылар дуйылды. Одап Эдш де ауыз тид!. — Бу жарыдтыдтан пайгамбарымныд oai де бас тарт- наган екен. Bipan ауыд-ауыд шаригаты бузыла 6eprecin, мусылмап дауымына тыйым салыпты-дагы,— деп 6ip ец- пме айтып едь Бодмаш оныц бул coain жаратпай: — Цудайга i.ynip болма эй, найсап!— деп жешдь Эд1л оны жацагы суйыдты imyre данша динаса да, Бод­ наш татып алмады. — Мусылмап баласына тыйым салынган,—деп, ineri- Hin к е т . — Ой, nici давдай жаман c;u малгунныд! Tfcreni агай мен Эдш шал, сосын 6ip-ei<i жешр датып 6ip шелмек арадты эрец тауысып, кэд1мпдей дызып, бу- раладдап далды. Эзиланыд ж упн арбага тиеп, ауылдыц 6ip топ адамы енд1 Тшепшщ уйше дарай шубадыд. Осыныц 03i 6iare тш - Ti eflayip дызыд к ор т д ь ¥бад-шубад кеш-сымадтьщ ец соцында ьлбш келе жатыр едш. Султан дуып жетть — Ойпырай, согыстан кейшп ец туцгыш той осы екен-ау бул ауылда болгап,— дед! Бодмаш шал ез-озшен куцшлден. Т ш е т агай TinTi кецшд! екен. Жолшыбай ыцылдап он айтты. — Цайтсш байгус!— дед! артта келе жатдан цатып- дардыц 6ipi.— Ym баладан, датыпиан айрылып, сода бас- ты еркек болып ж уру одай деп пе ед? — Кап, мына Эзила жедешемд! кердщ бе?— де)й Сул­ тан,— Берк1мбай агампыц отын oinipin. Болем, Берк!мбай агам Царагандыдан сулу келшшек алгай да! Сосын коре- йin мына нйрштщ. Мен унс!з келе жатыр с;йм. Шешем Тш епш щ уй!не жадындай бергенде дауыстап шадырды. — Мына бауырсадты шаш!— дед!. Сары маиса дуы- рмлган бармад басындай ад бауырсад екен. Цол ди|рмен- ге тартылган yinian жасапты.— Ceiii сипам жазгырмас, баласыд гой,— де/д шсшем 6ip турл1 о^нген ыдгаймен. м ,'.н элп бауырсадты сыртда аяып шыдсам да, шаша ал- Май турмн далдым. ~ » йиалайын!— дед! Тш еш ,— айналайын! Шашпа! Усылай бф-бфлеп жейпс Бул дандай едбекпен кейген нан декад! ¥лы iiopceni дорламас болар. А д табадда салынган бауырсадты журт жапа-тармагай алый жатыр. Журттыд ед соыыыаи Эдш, Бодмаш жетп. и ~ Мынау,— дед! Эдш Бодмашты таягымеп иусдап,— Паигамбарым мэшру еткен аатты !ш тщ деп, mchi жазгы- рын келед! манадан. BijicMin, сен бул уйд!д соятып малы жод болганга к оц ш ц копнимей жур гой. Бу баланы да 125

жазгыратып ештеме жод. Не дыл дейсщ буран. Ж етьсепз жердей жараланып, Отан доргауда данын теккен. Сол жакта жер жастанып калмады демесец, не жазыгы бар?! Осы журт Бершмбай тумамыз efli дейдь Жалган намысты жодтап ецшец. Болса, дайтем13? Bis бе оран биюнге туе деген. Цудай досдан досанлна 6ip жапырад сэлем хат жолдамай жатып алган озшен кореш! Сонымен уйге ендш. Эзила торге шыгып шаншылып отырьш алган жод. Б1рден дазан-аядда араласып Kerri. Сойтш, KOKTeMri каникул онша кещ лаз болмаган сиядты. Ь1рду-дырдумен оте шыдты. Bip Toyip жер1 балаларга ептеп дажац-кужац табылып, тамагымыз ашыдпаган 6сиядты. Бнгелд1 атайдыц Жетю!, оган жалгас Ti.Teni агай мен Эзиланыц бас досуы api тамад ш у ге сылтау, afrreyip. Найта басталган сабад Нелжтен екеиш бшмеймш, элде басда балалар да со- лай ма, менщ сабад одуга заудым шамалы болды. Муга- л1м сабад TyciHflipin жатданда мен yHeMi 6ip нэрсеш ойлаи отырамын. TinT i кейде оныц сабад тусшд1рш турганын 6умытый кетем. Цулагым ештеме ест1мейдк KoaiM ештеме кормейдь Сонда Ko iue ойлайтыным — тез1рек улкен аза- мат болсам, мына Султан сиядты балалардыц джеддегеш- не конбесем, анау Кенжебай сиядты трактор айдасам деп армандаймын. Осы ауылдагы жалгыз тракторды айдап журген Кенжебайды ез1м датты сыйлаймын. Мен гана емес-ау, букш ауылдыц кэрьжасы оны сыртынан эцпме етед1. Журтты сырттай гайбаттауга онша араласпайтын Эдшдш oei: — Кеп-кеше бодмурын бала едк Муныц да адам сана- тыиа досылганын дарашы!— деп, сыртынан дызыга да- рап турганын кез!м шалган. Сол Кенжебай тракторыныд артына б1рдеме т1ркеп алый, ауылдыц шетшде ipMeTiain журген. Bi3 топ бала класда Kipyre онша заудымыз болмай, куншуадта буйы- гып тур едш. Tiaeni агай жанымызга келш: 6— Балалар, шрщдер,— дедь— Е щ » ip-eKi жылда трактор кобейед!. Сосын сендерге де жетедк 63Кенжебайдыц тракторына 6ip отыруды армандап тур- ган i класда суйрегендей эрец ендн;. Муртты адамныц анналасын дарамен комкерген cypeTi эл1 де устсл уетшдо тур екен. Оны былтыр кузде кешеге алып шыгып, жи- 126

валыста сейлегенде трвбунага книга нын 6ia кезбен кор- ren6i3. Осы cypeTTi байкаган боны мен Тш еш агайга жалт карап жымидым. Оныц ce6e6i бар едь Былтыр кузге са- лым мугал1М агай ауданнан суык хабар экелген почта ай- даушыдап алган арнайы кагазды окыгасын, колхоз журт- шылыгын кецсеге жинап, каралы митинги! ашар алдын- да 6iare бурылып: — Балалар, Жданов аталарыц...— деп кемсецдей бер;й дс,— Ленин каласы коршауда цалганда ж е ц н т талмай уйымдастырган табанды, тайсалмас сабазым... 6i3 ауыр Казага душар болдыд. Жданов аталарыц...— Алмалы-сал- малы жарцылдак TicTepi сол мезет 6ip-6ipiHe THin сацыл- дай женелгенде, тары 6ip рет аузын ашып:— аталарыц... келмес сапарга...— ден бергенде, салдыр-гул;йр етш ayeni устел уст1не, содан кейш ец алда турран мешц партама, одан сырганап барып, тацтайсыз еденге кумп ете калган. Bi3re бул ш сш щ ж еттзген хабары кайгылы болу ор- нына, 6ip тур-ui кулк ш нэрседей KopiHin кеткен. Жацагы KopinicTeii кешн балалардыц кульма арзап бездей дар eTin айрылгап. Сол у-ду 6ipa3ra дешн басылмай койып едь бйткеш Тшеш агай жерге ушып тускен TiciHe де ця- рамай, сыртца ата женелген. Сол оцнра дал K«3ip тары еЫме rycin, «Tici аузында бар ма екен?» дегеп пигылмен сойлей бастаган оныц аузыпа карап ед1м, туп-тугел екен. TiiiTi агай апада Эзила алып шашын тарам журген 6ip басы тарак. 6ip басы пышак, 6ip басы цасык тарагын да сэлдене KOTepin, самайына карай апара TycTi. — Султан!— дед1 мурнын кос-цостан тартып турса да балаларга epeceKciHin, KiciMciHin бггетш Султапка ца- рап.— CeHia ацылыц бар гой. Саган рана сен1м артам. Мыиа cyripeTTi колхоз кецсесше апарып 6epnii. Султан cypeTTi алып кеткесш, aFafl сабагын бастады. BipaK бул эдеттепдей штапта жазылмагап тацырын екен. Жацагы cypeTi экетшген адам хакында кершедй Оныц OMip тарихын, алатын орнын 6ip шолып етШмен епд1 иа- 8арын маган аударды. Анада ойсыз кулгешм;й еске са.ч- ды. Журт кан жутып цайгырып жатцанда мен1ц кулугм жоне оган цосылып басца балалардыц пулу! кеипршмейтш куна коршедй — К!мде сурац бар?— де;й агай эцпмесш тугескесш. Ьалалар yucia. Агай ренжш цела ма деп сескенетш- дей. TiJieni агай озйц'ц сэыд| тарагымен самайын 6ip синап отт1. Сол кеаде бел in тусаумен буынын алган Эзила клас- ца Kipfn келдь Ол эй-шой жоц: — CytTi тасытып тейп тастаганыц не?—деп, агайга 127

ypca к!рд1. Bia ypnHicin отырмыз. «Ойпырай, агайга да урсатын адам табылады екен-ау» деп тацмрдагнн да едш.— Ж ур!— деп Эзила агайды долынан балаша жете- леп екетп ,— Ж ур, ауданнан уэкш келдь Сайлау болады дейд1. Цалдозшылар меш далай ма, даламай ма, бшмей- м'и. Менен, repi быпмд1 6 ipeyai доятын сиядты,— деп1 тац- дылдай сойлеп, агайды тыдсырып барады. — Э, у э т л мына датынды далдыруга келген гой. Басе, бул 6yriH тац атпай ел жагалап жумыртда, сэры май is- деп жур efli-ay. У эк1лд1 донадтап, тагы да орпында дала- йын деген пигылы болды,— деп сырттан келген Султан Снрдемеш додырата тустк 03 i колхоз кецсесшен б1рдеме ecriren бе, соны айтып, eici eayi eid дулагында,— Кал- сын. Бнгелд! атам айтатын: «Катын бастаган ел дарац далады»,— деп. Колхоз коктемп епске шыгуга эз1рленш жатдан. Жыл- дагыдай емес, биыл ауылга МТС-тан Кеижебайдыд трак­ торы келгел1 журт дарбалас емес. — бзш д е неше ат купи бар екен?— деп сураган кей- 6 ipey оныц иркемесшде журген ауыр нэрсеш Kopin. К “ - рыд-елу ат Kynii бар екенш бшгенде: «Е, биыл дасда ог13Д|д мойны босаган екен-дагы»,— десш, кецшд1 б|рлеп далып едь Ж уыдта OHflipic бригадир! болып тагайындал- ган Эд1Л даз1р купине Minin, баягы жастыд дуэты дайта келгендей, ат устш ен туспей адам жумсап журген едь Сол Эдш 6ip рет Кенжебайга ыйскенде, Эзила ара тусш, «Ойбай агай, маган урыссац да бу балага ештеме айтушы болма, epericTipceH, МТС-да дашып нетель— деп дорды- тып дойган-ды. Соны бшгендштен де 6i3 осы ауылдагы ед мыдты адам Кенжебай деп есептейайз. Оныц трак’ орыныц yHi шыдса болды, алдынан 6ip кош жерден шыгып, сый- ганымыз кабинасына. сыймаганымыз артына Tipneren ар- басына отыруга думармыз. MiHe, тагы да сол таныс трак- тордыц с а р ы л -гу р т естшдк — Агай eHfli келмейдь K a3ip далдоздыц жалпы жина- лысы, балдар. Агай донадпен 6ipro арад imefli,— деп Сул­ тан сол кездеорнынан атып турды.— Эйда, кеттш. Кенже- байдыц тракторына мineiiiic. Bi3 мектептен опыр-топыр шыгып, жен-жетмйМ'О тар- та 6epin ед!к, анадай жерде далбадтап шауып келе жат­ дан Эдш басындагы тымагын жулып алып айдай салды: — Эй, эй, балдар, тодтай тур! К аз>Р жиналысда да- тысыцдар. Соцынан концерт болады, Дэнд1бай келдь Дэн- д1бай келдд— деп 6i3fli eaiKTipe тусетшдей. «Дондтбай» деген сезд1 естйенде м е т ц коз!ме 6ip кул- 128

idлI адам олостеп коти. Юшкентай ад eccri бар, ад дуба- ша шал. Ecui жырларды айтады. Улкендер оны: «Ой, сор- лыиыц баласы-ай, тац атцанша жырлаганда мацданы орсц-арец жшспднау. Нагыз тулпар гой»,— ден, мацтасып жатцанын талай встаем. Bip-cid рет жыр айтып отырран yCTiiio до idpin ед1М. Анада 6ip рет Эдьчдш уйше тусш, Дотщбайды осы ко.чхоздыц сорпага шыгарлары 6ip тун ермск еткеп-дп Сонда жыршы ауаына дарап дадалып дал- гап Moni эжуаларысы келд1 ме, niheyip: «Дэщобай адспд мои адсад, Метц де тйим^тым жадсы-ад! Адша борсоц тньшдан. дсп токпелете жонелгепде, маган жер устмгде сол Донди байдан асдан жыршы жодтай сеашген. Егер келгеш рас болса, сол Донд!байды тыцдау маган тагы да олжа. Мон елец eTin, дулад турдш. Балаларга анада ол эцпмеш ай­ тып боргон ед(м. Олардыц жыршынм nopin тыцдаганы, оринс. Допд1байды тагы 6ip тыцдауга думартпауы мумкш омес. Жацагы создi ест1генде Султап: — 0рэ, балдар! Дэнд!байдыц жырын тыцдаймыз,— доп дауыстап далды. Елец ете тускен басда балалар да ацтарылын тур. Сопы сезгендей Эд1л де: — Эйда, децсоге бара берщдер! If,a:iip Эзнла жецешсц басдарма болсын деп дол котергендо борн( де соны жад- тацдар, жарай ма? Копнили; болып долдап кетсек, 6ia же- HCMia. Басдарманыц оз аулымыздап болганы жадсы гой сондорго де, солай емес не? Ертец сендор де далдозшы бо- лайын дои турсыцдар, а? Жарай ма? — Жарайды,— дед1 Султан. Эдш жаман торыны тебй н*п, шодырадтай жонелгенде артынан дум ладтырды.— Бар! Алды-артыца 6ip уыс топырад! Колхозшылар Эзнланы Tycipe алмай журсе, бул оны дайта сайламад. Ьалдар, Эзнланы жадтап 6ipin де дол котермецдер, жарай ма? Ce6o6i оныц oiaiMi жод. Азаматтар согыста жургесш, адам таба алмай доя салгап гой. Ол е н д т жерде ел басда- ра алмайды. Колдпрыцды котермоцдер, жарай ма? Эйтеу!р, сонм долдагандарыц мешмсн дос омесацдер. Ссылай балалардыц уадосin Султап да алган. Соцгы соз бойынша, б!з Эзнланы жадтап дол котермойниз. J5opi.\\ii3 шуласа отырып, колхоз KOHcecine кслд1к. Сойткоишо журт та жпнала берген. Орыпдыд жеткендор! 5-531 129

жеткеншше отырысып, кейб!р жастар турегелш, дарттар жагы алра шырып еденге малдас курлп отырып алды. Эл! колер бастыдтар жод. Журт жамырасып, басдарманыр Kim болатыиы жоншде таласып отыр. Адыры кошшлнс жалыга бастады. Bip Kipin, 6ip шыгып жаны Mirip таппай жургендер де бар. Сол кезде сырттан Эдш видь — Жолдастар, тыпышталыцдар,— дед1 ол торге озып бара Жатып.— Ауданнан ж1бершген уэю л келе жатыр! Сойткенше болган жод, 6ip узынша бойлы, 6ip мыртыд адамды алга салып, Эзила, Tuieni Kipin, жогары жадта турган устелге дарай OTTi. — Жацадан сайлапатын басдармасы дайсы екен?— деп, Султан мешр дулагыма сыбыр ете TycTi. Бейне со- ларды мен белплеп экелгендей.— Менше, мына узын бой- лысы,— дед! oei шыдай алмай тез жауап 6epin.— Эне, Kopflip бе, журтда маргаздана дараганын! Эзила отыргандарды тез шолып OTTi. Содан кейш кол- хозшылардыр жалпы санын айтып, осы датысып отырган- дармен жиналысты ашуга бола ма деген сурадда TipejpL — Ашылсын, нобайы датысып отыр гой,— деп Эдш дауыстап далды. — Ашылсын деген усыныс бар, жолдастар, далай да- райсыздар?— деп, Эзила залга дарап едь Ж урт та: «е, эуре болып дайта-дайта келш журерм1з бе? «Наным бар деген- ше, жеп тынайып» дейтш бар. Сайлап тыншпыд жара басдарманы!»— дед! 6ipey. Журт жым-жырт. Эзила жиналысты ашыд деп жариялады. Мыртыд о т л - ге сез бердь Жанайдаров Адтам деген Kici екен. Бурын да осында келш журштд Оны Эзила да айтдан. Bip жарым- нан Султан да мадтанып жатыр. «Бигел/й атамныр уйшде осы тЫ мен 6ipre ет жегем»,— деп. Мыртыд уекш eKi сез айтдан сайын «так, так» деп, тадылдай Tycepi екен. Бэсе, анада Султан да ecTin тадыл- даганда буны дайдан yiipenfli деп тарырдап журсем, осы кМ ден жудтырган квршедь Улкендер: «Сыныдтан esreHip 6api жугады, сыпыдтыр да сырдырараны журады»,— деп жатушы едь Япырай, осындайдан айтдан болды-ау. — Так. Сонымен, жолдастар, так, сейтш, ciaflip ауылга тары MCHi уэкш eTin тарайыпдады, аудандыд партия ко­ митет!. Так, биылгы коктемп епсте тагы табысда жету!м13 керек. Так, сонымен бу г ш п куп TopTi6ine кешейш. Так... жолдастар, маган аудандыд партия комитет!... так, улкен миссия тапсырган едд— дед! мыртыд уэкш жан-жагына маргаздана дарап,— Енд1 сол миссияны орындауым керек. Так... 130

— Миссия деген нс?— деп сыбыр ете далды Султан ueniu дулагыма бейно сол coafli меп уйрстш Ж1бергендой. — Бйшейшп,— деп даттырад дауыстап далдым. — Так...тише, жолдастар! Бу не базарга келгеидей... Мына алда отырган балдар дайдан келген? Буларды но ушш шадырдыддар? — Шешелерппц орнына дол котеруге келген,— дсп ту- ciuiit бер'и Эд1Л. — Жолдас, Ызге соз 6epiaren жод. Так... сонымсп бул ltici колхоз продсодательд1пне 6 ipflen-6ip лайыд адам ре- тшде... так... мош осы iticiinp кандидатурасып, так... — Бурынгы басдарма жумысты жадсы жасап жур гой. Лудаи оны жазыдсыздап-жазыдсыз далдырып. Ол далай болар екеп? Бугап далдозшылар конбесе, еркшде ме?— деп, Эдш кесе-колдепецдеп ед1. — Так, жолдас, ci3 мешайт етпец13,— деп мыртыд уэкш долын с^лтеп, оны сойлетпей тастады.— Сонымеп бул i;ici- niu, ягнн лудандыд партия комнтетшщ тапсыруымеи... так, кешеп фроптовнктд Жабагы Шекпеиов жолдасты, так, шаруашылыд басдару жумысына усынуга рудсат стщ 1здер!— Журт тым-тырыс. Шр сотке ушдан шыбып- ныц ызыцы биппердей тыныштыд орнады. Б!реулердщ KypciHreni, б!реулердщ ecinereni, 6ipoyjiep;(in аузын сылп OTKiarpni аныд естслдь— Жолдастар, Эзилаиы жамап !сто- Д1 деп жатдан ешюм жод. Барынша lfyinin салды. Лудап оны да далдырайын деп отырган жод. Завфермалыд жу- мысда лайыдтап отыр. — Эзнла келшнен далдоз зпяп шеккеп жод. Сотые уадытыпда ол болмаса осы ауыл дайыр садада сурап ветер ед|...— дед! Эдш журттыц тына далганып нандала- пып. Жапайдаров Лдтам турган орныпда тецселш, ауыт- дып барыи тузелдд Быршыган Tepin ю рлеу орамалымеп синап отт1. — Bi3ro 6opi6ip. Цай басдарма 6iaro болш берер дейсщ. Едбок icTeMocoK, ешшм до аузымызга дасыдты дара су тамызбайды,— доген куцкш ест!лдi алдыцгы жадтап. — Так, жолдастар,— деп шиыршыд атты Лдтам уо- к!л,— сонымон Жабагы Шокпсноп жолдастыц кандндату- расын долдайтыпдарыд дол котерщдер!— Зал жадда дарагап Лдтам:— Живо, живо!— деп, кул1мдсп далды.— Жолдас бригадир,— деи ол енд| Эдшго дарады. Cia пе, партия саясатыпа дарсысыз ба? — Ж од,— дсп сасыи далгап Эдш б!рдси долын котерд!. Ж урт жамыраса кулш жлбердк 131

— Балалар колып кетермесш,— дед1 yoKi.n.— BopiGip олардын даусы есепке алынбайды. ~ ,.^ еГе.' ®VJlaP «Дам емес не? Ертецп кунп далцоадыц пищей iK irinepi?!— деп, Бодмаш атай айдай шыгарды,— Царацдар буны, туге! Бул партия саясатына дарсы емес не? — Жарайды, потере берщдер долдарыдды,— дед1 сас- даладтаган уэшл. Содан кешн 03i кетершген долдарды спнай бастады. — Алныс процент!,— дед1 eiti esyi дулагына жс- т!п.— ЖсткйиктВ Сонымеп жаца бастыдты дуттыдтаи доюга рудсат етййздер!— Ол Жабагы Шекпеновтыц д о­ лин алып с1лкш -сш оп тастады. «Жиналыс жабыд» дсгсн (вз естшдй Ж урт топырлап сыртда шыдгы. Тонырлаган коптщ алдымен сыртда беттеген Бодмаш атай eciK алдында турып жаца бастыд пен уэюлдц таги да соныц айналасындагы адамдарды KyTin алып едк Соны байдап далFan Султан: — Мына жаца бастыд Бодмаш атайдыц жадын жиен- rtcpi деп едд рас екен-ау...— ден, дулагыма сыбыр ете Коктемп сайрам Эзиланыц орнынан Tycyi ce6enTi ме, элде басыныц баягы жас баланыц ецбвгшдей солдылдан турган жершен бе, Тш еш агай коктем купине келген сайын жш-жш дулап дала 6epeTiH одет тапты. Оны пайдаланган кснбБ реулер: «Мына датын басьш айналдырып, дуалаган екен. Содан дояншыд ауруына ушырапты»,— дейтш ладап таратты. Ti.'ieni агайдыц жш наудастануы 6i3re THiMcia емес. Ертецгшш оныц мектепке келмегенш бшЫмен, жылыс- тап, балыд, дур аулауга безш кетем!3. Ауыл мацындагы колдерден, озен-су бойларынан жумыртда, жуа терш, ба­ лыд устаймыз. Басшымыз — Султан, бйткеш оныц жасы б1зден eid-уш жас улкен. K,a3ip мурты тебшдеп, даусы доюланып далган бул бала 6i3oen 6ipre оз айтысына дара- ганда «epiKcis одып» жур. Оныц ce6e6i — егср ол оцуды тастап кетсе, ауыл совет шешесше «ыштырап салады» екен. Айтданы рас болса, Султан енд1 одымайды. Эрине, 6 ia сиядты интернатда бармайды. Бдеден Кенжебай силд- ты тракторшылыц мамандыд алады. 132

- - Корерсщ, конец тракторшылыцты GiTipiri келсе бар- ау, так,— дейдг Султан, онеугушл мыртыц уэю'л Жапайда- ров Ацтампыц эдстш цайталап.— Так, бул жамап агала- рыцды... осы ауылдыц цыздары долга Tycipe алманды о;тi. Так... Bipan Султагшыц «тагы» Ацтампыц тагьша царагапда опта уйлсылда шыцш йды. Bip турл!ерсш еу сияцты. А ла­ да уэшл жаца басцарманы сайлап кеткеслп 6ip куш Эдш: «Bip мунотте сексеп так, таусылмайтын петкеп так?» — доп, журтты кулд!рш едк Соны ecine Tycipcei;, Султан 6i;«(i цуып жетш ол1мжеттн; жасауга жалыцпайды. Соп- дыцтан 6i3 оган жоламай белек кетуге цумармыз. BipaK, Султан озшен ыгысцандарды цутцармай, цатты жазалап, OKiniui рот буган батылы жетпестей eTin цояды. Мше, ол тагы да артта келе жатып топ балага буйырып келодь — Цурмаштан ботондерщ алга туспецдор доп цашангы ескёртемШ! Меищ Tiaeni агаймен жацсы цатыпаста eiteimifli 61л- ген ол соцгы кезде магап Tiiicyre батылы бара бермейтш. Цайта, алдарцатып, мешмен 6ipre Ti.aeni агайдыц уш не до баргыштап журетш. 0 ai сабацтан тук татып алмайтын ол yiio»ii менщ шыгаргап ece6iMfli копиру упин де тэуелдй СД1. Сойткепше ортада коле жатцан балалардыц 6ipi баж — Ойбай, балдар! Bipoy артта атпеп шауып келедк 03i жынды адамша айцайлайды. Артца царадыц. Таныс адам. Боцмаш атай екен. Даусы царлыгып цалыпты. Атын шоцырацтата, б 1здщ алдымыз- ды орап OTTi. Содан кейш Султанга царады. — Жур, айналайып! Артыма Minrec, ceni адам болатып оцуга ж1беретш болдыц. Басцарма Myine.nepi Toric ceiii атады... жур, ой, айналайын судшщнси! Султан цапел1.мде тап болган бул сумдыцтан eciH жин алмай тосылып цалып о/ц. Балалардыц 6ipi «адам болатын оцуга weni де ж1бсрцм, ата» деу1 муц, Боцмаш шал куш альт, /wyipnen кетт1. — Тэйт, эрП Сендой боцмурынды ошмет негылсын, ко- жесше шыгын гып! Mine, мынау сияцты азамат болып цалган бала болмаса! Жур, айналайын, Султанжан! Аза­ мат болып кслесщ ертец. Сосып Kopeiiin, coni к!м кемггке- \"iH. взщ щ ц богыцмоп жасты балдардыц ортасында журе- С1Ц бо, солай, ылри лац-цозыныц ортасыпдагы жалгыз бота цусап?! Султан Боцмаштыц бул cosine сштоцо акта алмай тансацтай берген. Сондагы тауып айтцап дэлелг — «ше- 133

шем урсады, м е т кормесе ол шыдай алмайды» болды. — Т эйт, эрП Адам болмайтын адымадтыц сезш айтпас болар!— деп, Бодмаш атай бул жолы сацд етш адырып далды. Y m жщйпке болганмен, намысда тиердей.— Bia шешецмен адылдасып, эбден уэдесш алдыд. Ертец мына- дай азамат болганда,— деп Бодмаш ортацгы саусагьш даралап KopceTTi.— Осы ауылдыд 6api сенщ дызметшщо айналады. Эне, дызметшмп болып журм1з той. Шекпенов- тыц! BiaiMfli мыцды жыгады деген сол! Кел, айналайын, ясолдан далдырма! Бу балдарды дайтесщ. Адам болатын жерпуц тап! Кел!— Бодмаш аягын уведпден шыгарып, Султанга усынды да, долын усына берген оныд бЬлегшо шап 6epin, 03i аттыд дамшылар жагына дисайды да, ердщ артыпа тырмыстырды. Султан белшен устаган бойда шаба женелдь Bie сол кун1 жуа терш, дармад салып ауылга кештете оралсад, Султан 6i3 ecTiMereH алые санарга аттанып та KeTiiiTi. Улкендердщ айтысыпа дараганда, осы арадан oris арбамен шыддан itici он шадты рет ара донып, шадда жететш дала кершедь — Бузаныц одуы — дед1 менщ шешем,— зауытта жу- мыс ютейтш улкон шебер болып шыгатын коршедь — ФЗО деф з,— деп тузетп Тш еш .— Фабрика, завод одуы деген сез. Дегенмен сорлы баланыц багы ашылды. Ертец, eirreyip, 6ip мам.ан боп шыгады. Мунда не 6iTipe;ii? Оз1 сабадтан татып алмайтын,— А д орамалмеп басыи та- цып алган Tiaeni агай даз1р Tayipnenin басын кетергеп екен.— Мен ертецпеш KeiuirinKipen барамьш. Сепдертагы да жер-су асып кетin журмецдер. Саган ертецп тапсырма- ны Tycinflipin дояйын,— деп, Tiaeni агай кггап 6eTin ашып, 03i барганша 6ia оди туратын тадырыптарды белплеп бер- дь Бул агайдыц жш i;aci6ine айналып бара жатдан. EcTyi- м!зше даршерлер: «Миыца куш туыретш ой дызмет1мен айналысна. А ц аула, кобше далада бол»,— денп-мыс. Bi- рад сол талапты орындауына ауданда кадрдыц аздыгы бо- гет болып журген кершедь Жаз дызыгы басталды — «Олмеген дулга болды жаз» деген осы,— дед1 Tweni агай, 6i3re класс б т р г е н куэлш и тапсырып турып,— M i­ ne, мына балалар да биыл аудандагы интернатда барады. Биылгы кектем едэу!р уадыт дуацшылыд болып, журт- 134

ты 6ipa3 дордытса да жаз ш ш а булт торланып, айналага жацбыр жауып оте бордь Жылдагыдай смес, сошли ocepi болар, кок т о п т щ дялыц api бшк ocicoHi сондай, аядты плып журпзбейдк Коз келген жер шабындыдда айпалган. Кодырбастыд в31ие коз тунады. Бул жазгытурым гапа шыгып бас жарысымон ушып кететш 6ip паудандглд шоп болгандыдтан, мал баддап казак, доцырбас шскен кезде димылдан далатын. Д о т толыд кок майсаны дургад куйде жнпап алса, дыста мал жутау орпына тугш тарт- сац, Maiibi шыгардай боп турады. Б1здщ ко.чхоз да шопке орте орад салды. I\\a3ip Кенжебай кектемп ericTen босаган тракторыпа 6ipnemo косилка Нркеген шоп машипасына сресек балалар TipKeymi болып жазылгаиып ecTii-ом. Осы туралы шешеме айтдапымда: — Олардыц жасы сспон улкон. Кппкепе балаиы ал- майды. Машинаныд уст1не MiHreciH далгнсыд. Сойтш отырганда орадда rycin калсац, KiM жауап беред1?— деп, бот бадтырмагап. Сопдыдтан бугш баска 6ip алданыш та- 6yFa ойландым. Сол ойымды сезо калган адамдай сыртда шыгып, айналага 3epire коз сальш тургап маган Tiaeni araii колып булгады. Кун ыси бастаган едк Одыра тиген спырлар дуйрыгып Tirin алый, келецко 1здсп сабылып жур. Мен былтыр Сул- таппап уйрепген ojuci.M бойынша одыра тпгеп спырларды корген бойда, сол жэндшше «ызылдай» 6epin ед!м. Ауыз- дарыпан сшекеш шубырып, коздср! дызарып, колоцкего ород жеткоп тайопздердщ жаны ышдыпьш, колоцксден шыгып, безо женелда. Сол бст!мсп дара жолга дарай ду- ныпдата салган 6ip топ дашар-тайопз ауылдыд шетшдеп мектеп yuine жадындап далгап. Кепет мектептщ ар жа- гыпап 6ip бортты машина шыга келд1 до, ауыл адамдары элг1 машинага дарай ж упрдь Машинадап 6ip адам дар- гып т у т . Dip т ет тсн жада бастыд Шокпепов то ж етп шапдылап. «Не болып далды окоп?» дегон ппгылмеп меп до ж упрш жетсом, моктепт1‘д бурышында о т спыр тыра- йып жатыр. Г)1роулор долына пышад ала ж упрш колодк К,айдап ocTircni болпЫз долында ceno6eci бар Бодмаш атай да тынырлап жатдан танопздщ басыпа барып да- лыпты. — Жан садада, жап садада! — дой боредк Пэлешц oaiMHOH болгапын тол туЫщдм. Сол бойда itoiiin кегли ,— '•й, бала, дсп, айдан салды Бодмаш атай,— тура тур! — •Ьрем зор тубш е KOTin, даша жонелд1м. Мана бурыштан сыгалан о;р 6ipey, сол Бодмаш атай болганы-ау. Ырсылдай Htyripin уйге жотш ед1м, содымнан дугьш 135

кслдь Цолында кан-кан селебеа бар Бокмаш атай мои Ознла екен. — Толегпремш . Жалгыз снырын аламып...— дсп Бок- маш этап 3ipn-3ipK етедп Эзила да б1рдеме айтцан болады. EcTin жатдап мен жок,. Цатты дысылдым. Соныц арасын- да уйге тары 6ipey еиген. Баягы Сидор екен. — Ай, мыиа бала ма? Бул бузык бала гой. Бул crin ортеген. Мынаныц цасындагысы да оцып турган жок едй Ол кайда жур paaip?— деп Meni корген бойда шоцынып далды. Сндордын Султанды 1здегешн тусшдам. Iniisi опша жаратпай тур. Эйтсе де ктер амал жок. Создерше кулак тур;йм. Eri;ii Бокмаш, Эзила, Сидор ymeyi менен ягни «окырадан» цашып машинага соцтыккан dip кашар, 6ip тайопздщ eTin no icTey Kepeimri жоншде сей л ест нетто — Цаз|'р калада ет жоц. Цасапца салсак тез отедi,— деп Сидор Бокмяшк,а кецес бердй Соз peTiHe карасям, олгеп малдын 6ipi Эзиланьпи сиякты. Одан жаман кысыл- дым. Tmeni агай мана маган он шакты кун ац, кус аулаймыз, маган epin журесщ деген'ц айтып e.ni. Япырай, енда кайтер екен? Айнып кету турсын, ренжш, кормсй Коюы да мумюп-ау. Булар MeiiiMeii салгыласудыц пайда бермейтшш тусш- ген болар, тез сстерш жиып, Сидорды анналдыра бастады. Ifyt3ip осы жерден TepiciH сыпырып, машинага тиеп ца- сапханага апарады. Сол жерден сатып ацшалап экелсдь Bopi сыртка беттегенде мен уйден шьщпай жасырынып калдым. Жаз кызыгы осымен бт<ен шыгар деп ойладым. Осыдан ei;i кун откенде Ti.ieni агай маган тагы келдi. Цое ауыз мылтыгып мойнына асынып, 6e.'iine окшаптайып байлап алыпты. Цолында тагы 6ip-eid к¥Рык, 6ipi — ша- нышкы, 6ipi — кармаксап. — К еттж ,— де;й ол маган Ky.niMcipen.— Эзила аудан- да жургенде, eneyMi3 сайрандап калайык. Табигаттыц перзеит! — Осы Tipi иэрсенщ 6api табигаттыц перзентк—дед1 Ti.’ierii агай, екеулпз езенге карай багыт алгапда эдпме бастап,— Mine, мына 6ip туп жусан да Tipi нэрсе. Бул бы- лай Караганда жаиы жок сиякты, о. Ал, 6ipaK ол олi зат болса осе ме, жыл сайын коктеп шыга ма? _ Ж э, жа, сен жымима. Сен опы 6ip орында турады деп ойлайсыц. Рас, ол 6ip Караганда орнынан аумайтын сиякты. Б!рак ол эр

улк,ыт димыл устшде. Рас, рас. Табигат тану гылымынла солай деген. 'Габигатта ештеме де елмейдд yneMi дозгалыс- та, яки басдаша айтдапда Tipi зат та, реакцйяда болады. Эрекеттеседц ыдырайды, ту зш с жасайды. Жанды, жансыз дегоniмin солардыд дозгалысы. Ягпн ол б!здщ, адамдар- дыц iyciniri... — Сонда ueuieri Бодмаш атамныц Taiiomi де олгеп жод па?— деп сурад дойдым.— Епдеше, ол неге маган сон- ша ренжч'н?— Ti.-ieni MCHiд осы сурагымды сспгенде дат- ты дулдБ Отыра далып, imiii долымен басын, радаттана кулдБ — Иэ, Бодмаш атацныц тайопз! олген жод. Цасапда салын, erin сатдан еден. Базардан сол ацшага 6ip тай- опз, 6ip ce.vi3 дой сатып алыпты гон,— деп опыц олжалы келе жатданынан хабар бердь Мен тагы сурад дойдым. — Саз айттыцыз гой... — Иэ, айта бер, Цурмаш. — ...адамдар да табигаттыц nepseHTi деп. — Иэ, сурай бер, айналайын. — Сонда Гитлер де табигаттыц nepseHTi ме?— Агай маган жалт дарап, онлйпмп далды. — Ойпырай, осмнм ойламаппын-ау,— де;Ц oipaspan сод. Kypcinin, оюнгендей далып байдатты,— Жалпы адам да. хайуан да табигаттыц nepaeHTi екеш рас дой. Hiрад аргы теп хайуан болгандыдтан одта-текте адамныц одам да жаман дылыд KopceTeTiHi болады. К,айта адамныц жаманынан жануар элдедайда артыд шыгар... EitoyMia, сейтш, эцпме дызыгымен озен бойына да жадып далган екенб1з. Оны суцдылдай ушдан сэры ала дазды коргенде 6ip бшдйг. — Mine, атадты сары ала даз,— дед1 Ti.ieni.— K,a3ip сапы тым аз дустыц 6ipi. Буиы дазадтар ит ала даз деп те, торы ала даз дсп те атайды. - Неге, агай? — Опыц себебБ.. италia даз аталуына 6ip себ'еп... бул osi ecni зиратда, тулкп меи дасдырдыц iniiie де жумыртда- лайтын дус. Сондайда епФ inine тулкi келш да.:ica, бул дустан ит nici шыгады-ау деймш. 8iiTeyip, тулк-i сол мац- га мацайламай, 6e3in кетотш кершедь 0эешпц жар дабагына жеткенде айдында балапанда- рын epTin жузш журген ei<i дазды кордш. Санап Kopin ед|м, балапаидары тура он ei(i екен. Маган 6ip ой делдк ei>i улкетмсн доса баланандарын устан алсам, уй даэы етш шыгаруга болады-ау. Осы ойымды Tinenire айтып cfliM, басын шайдап кулin >к!берд1. 137

— ¥стап алган кунде де булар уй турмысына уйрон- бейдк Балапапдары дырылып далады гой. 9pi бул цустыд обалы куш и, даргайды. Оиыц yciiiie 6i3 табигатты дурту- шы емесшз. К,айта опыд ортсен жаюына комектесем1з,— деп узад энпме айтты. Ei;eyMi3 шортапга арналгап дармадты андыпга 6ip-ei«i рот дулаштап зытыргасын Tiaeni: — Мен саган дасдалдад атып береюн. Бул да сироп упшрасатын дус. Bipeyin гана атайыд. Ол 03i кез келгсп адамныд огын тиг5збейд1. Атудыц айласы бар,— дед!. Мен дасдалдадты кунде коретщ ед1м. Олар сиыр откел- де екеу-ушеуден гана журетш. Тумсыгы басда унректер- дей жалпад емес, суй ip. Аягыныц арасыпдагы жаргагы да тутас емес, жапырадда удсайды. Ж уш тыгыз api су жудпайтын майлы болу перед, в те сез1мтал дус. Адам келе жатданын алыстан бшедк 9pi адамга дарсы дараи жузедь Егер суцги дойса, су астында жатып алады. Су астындагы швпт1 TicTen 6ipaa уадыт жата беруге беГил. Мен Т ш е т г е осыны айтып ед1м. — Е, бул дустыц дасиетш озщ де б!лод! екепсщ гой,— д едь— Ал опьт бастап ату перед пемесе жунш д ыгыиа дар­ сы ату перед. Эйтпесе бул дусда усад пытыра отпейдк— ТшепТнщ бул C03i Meni ац-тад дылды. Цуйттай дусда од oineiifli дегенге ceHriM келмегсн. Екеум1з су жагалай отырып сиыр еткелге жадыпдасад, содына eiti-уш балапанын срткен дасдалдад жуаш Htyp окон. К азФ балапапдары ecin далган. ¥шып кетпегепмеп, данатымен с у сабалай дашады. Мен Tinenire осыны ай­ тып, тасаланып барып дасдалдадтардыд ycTinen TyceTi- niMjii сезд!рд1м де, будпантайлап ж уп ре жепе.вдм. Кун желкем болатып. Цамыстыц бастары зуылдап, оз- ге дыбысты онша есйртпейтш. Эйтпесе дасдалдад сад дус. Сэл дыбыс ecTice болды, cyurin барып дамыстыд арасы- пап 6ip-ai(, шыгады. Мен аягымды ушынан басып, сиыр откелге 6ipTe-6ipTe жадындай берд1М. 9з]‘рге дасдалдадтар ештеме ссзгеп жод. Куйрыд туш си ре жуз1П жур. Бул олардыд доргануы упйн тандап айласы. бздерш е TOHin келе жатдан даушт! тез коредк Б1рад адамныд айласы булардыд садтыгып жецдк Мен еткелдщ дэл тубш е тадалдым да, Cipnen ыршып шы- гып, дасдалдадтарга дарай салдым. Кустар дапетмде абыржып эбйерге тустп Кайда тыгыларын бьтмей, бет алды суцгщк Meiii д долыма б1рдеп-ад доганы TicTen таяз жерге жата кеткеп пэн дара балапан туей. Оды алгынан устап, Судан суырып алдым. Содан nciiin тагы 6ip бала-

пан долга Ш кп. EKeyiuiu аягынан жшке Ti3iii алганым- ды кергенде, Tiaeni жай жымиды да: — Эй, батыр, келшмрмедщ гой. Буныц багыыга кен- бейтннн бьчмейтш бе едщ?— дед|. — Цаз беы уйректщ балапаны квнещ гой. — Цоцыр даздыц баласы гана кенетш. Ал уйрепдд! бишеймш. Султанныц тауыгыиан шыддан балапандардыц 6upi ескесш дашып кетпеда ме?— деп агай, вткен жылы болган 6ip одиганы мешц eciue тушрдй Ол рас едк Осы озсннщ бойыиаы Султан доцыр уйректщ он шадгы жу- мыртдасын тауып алып, оны курш болып журген тауыгы- ныд астына салады. Б1раздан кейш тауыд вдкей 6ip сэры урпек балапанды даптатты да ж1бердь Алгашында бала- пандар тауыдтан дыл eai далмай, 6ipre жайылып жур;Ц де, осе келе белектене бастады. 8cipece тауыд узап жайы­ лып, взен бойына дешн баргасын, эл п балапандар б1рден- ад суга судгш, дасыпда eHeci барын умытдандай халге тускен. Содан узамай TeMip данаттана бастаганда Timi куш бойы Судан шмдпайтын. Сорлы тауыд сол уадыттыц баршде су жагалай дыт-дыттап, элекке тусетш. Алайда балапандар абден думары данганда гана Судан шыгып журдь Адыры, 6ip куш балапандар Судан дайтпай далды. Дамыстыц iuiiue тыгылып, бвтен уйректер сиядты взен бойьш жадгырта дырдылдап, даиаттарымен су сабалай ушатый дэрежеге жеткен едй взен бойын жагалап, бала- пандарын данша шадырса да келт1ре алмай, Султан жы- лап дайтып е;й сол саиар. Агай сопда: — Шырагым, уйректщ баласы багымга кенбейдь 0ске- ciH 6api6ip дашып кетедь Егер шынымен ренжшец, enfli 6ip он шадгы кун журсш, ecciH, cewipciu. Содан кейш атып эперешн,— деп усыныс айтдан. Буган Султан кон- беп ед1. — Агай, олар меш умытпайды. Цолдан жем берген адамын дус та болса есше Tycipyi тш с,— деген. Сонымен эл п уйректер ауылдыд дасындагы дара суда куз тускенге дешн жузш жур;ц де, дустар жылы жадда Дайта бастаганда ушты-куйл! жогалды. Сол квткеннен Мен дасдалдадтыц дос балананына ежептэугр кудщ- пен кезек алмасдап уштпен дарадым. Агайдыц коц ш н далдыруга болмайды. — бервШп бе?—деп сурадым. — Цои бер. К,лздыц балапаны боса 6ip ж ен!— де;и ол. Цамыстыц арасында дырдылдап балапанын iajien журген вресек дасдалдадда дарай eiti балапанын cepnin ж1берд1м. 139

Eiteyi де данаттарымеа су сабалап, айдыпныц ортасына бара боре шомп-шомп от in су ц г ш де ксттй Содан дайтып кершбедь 1шгад1 6ip еш шш кернед1. Tiaeni агай дасымда болмаганда гой, мен бул балапандарды Ж1бермейтш е/цМ. Цап, неге босаттым! Кен бблганда pemidp едк — Эй, батыр, oiiiHiu турсыц, о? Нешауа, не керек он- бептш icnen шугылдапып. Одан да адам болатып дамыц- ды жаса! Мен ауданга ауысатып болдым бныл. Басшылар завнптернат бол деп жатыр. Басымныц ауыра беретшш ескерш, сабадтан аздаи жецшдш жасады. Ен;ц дорыдна, биыл амандыд болса... жатадханадан орып тид! деп есоп- тей бор!— Мен ересек балалардан интернат жагдайынкеп ecTireHMiH. Олардыц айтуынша, онда жагдай онша мэз емсс. Ересек балалардыц эл1мжеттш жасап наныцды тар- тып жеуш былай цойгапда, урьш-согып еден жугызып доятыны да бар дегеп. Сондыдтан Ti.'ieni агайдыц бул ха- барына дуана доймадым. — Шошецищ дасында мамасын nicKcn жату да жад- сы. Шрад енд! азамат болдыд емес не? Цашангы шешецд> жапыца байлап журесщ? 03ip оз бетщмен ©Mip cypeTiii кезщ болды. Осы бастан уйрене бер днындыдда. Сепдер 6i3 Koprenniu мыцнан 6ipin керген жодсыцдар. Ti.neni агай озш щ согыста бастан кешкен диыпдыгы- ныц 6ipasbiii айтып бердi осы жолы. Тула бойындагы жа- радатыныд дайсысын дай жолы алгандыгын 6ipa3 эцпме етт1. Нелштен екенш бйшеймш басыма 6ip ой тусе далга- пы. Лгайга сурад дойдым. — А гай, осы дасдыр да табнгаттыц перзешз ме? — Иэ, эрине. Оны неге сурадыц? — Жай, эшешн. Ол табнгаттыц перзепб болса, мал- ды неге жейд!? Адамга неге дастыд етед1? — Улкейген соц бэр in тусш есщ . Жогары оду орнында коп нэрсеге даныгасыц. Былым деген шекшз, туншз му- хпт снядты гой жарыдтыд! Эз1рге шыдай тур. Мен айт- дапмен 6opi6ip TyciH6ei\"icin. М е т ц тез!рек улкен адам санатына досылып, бэрш TyciHriM келш KeTTi. Агай eiteyMi3 дармад салып, балыд устадыд. Тьлешшц шортан алатын улкен дармагы бар екен. BipHeme шора- гай, шортан, алабуга устадыд. Bip дызыгы — е ю шортап- ныц жалтырад дармадты дабаттаса дабуы ед1. 9ye.ii жал- тырад дармадты кйшлеу 6ip шорагай дапдан екен. Ал ана дэу шортан сол шорагайды дуа келш, оныд дуирыгыи тштей дауыпты. Bip дармадпен eid б1рдей шортан алган- ды алгаш кергешм. Tuicni агай да датты тац далды. 140

— Бала, жолымыз болады екеп,— дед! ол дуваып,— Ceniu де болашагыц жамап болмас. Сол куш 613 ауылга олжалы оралдыд. Меи алмкгап балыдты улкен-шпп демей Ti3in баклан, судып шстше дойып е;цм. Сопдыдтан балыдтыц 6opi Tipi едь Tuierii ауылга дайтар жерде: — Ец ipicin гана ipiKTen алальщ,— дод1 де, Kiuii.iepin суга для бердк—0cini(ipecin, аулай жатармыз бунырсп,— дсдк Бейпс 6ip отар дойдыд iiniней арыдтау тодтыны ус­ та п, дайта босатдан шопанга удсап. Шомсле салушылар бригадир! — Bip ай бойына далдоздыц шемелссш саламыз,— дсп Ti.ieni 6ip i;yni 6i.i;ii уй-уйдеы жииап алды. Цолымызга 6ip-6ip айыр бердь— Балалар, биыл Кепжебай агаларыд колхоздыц барлыд niixicnin 6ip айда жайпап салыпты,— деп дуанды ол. Tuieniro eui ori3 жоплгсн далдансыз арба 6epiJircn екен. Соган 6api.\\ii3 Minin аламыз. Дестоге тускен шоптщ eui жагынан eiti бала Tycin, оны айырмсн аудара берсм1з. Солай бес-алты аударгаида KOflisiri шомелс болып шыга- ды. Буны 6i3re e3i бас болып уйреткен Эдш шал. Ол жаца бастыд колее де o.'ii бригаднрлштен туспей, шапдылап журген едк Bi3 Эдкчдщ корсеткенш eui етпей, бес-алты кун iinin/ie букш 6ip oi(ip;u шомелеге толтырдЬщ та шыд- тыд. Буцыд 03i алыстаи дараранда T iirri квркем Kopinejti- Жаца бастыд Шекпеновтыц 03i де 6i3re келш, мадтау ай- — Eu;iiri жерде колхоздыц табысы жамап болмай- ды,— дед! ол,— Партнямыз ауылшаруашылыгьш оркенде- туго датты мацыз 6epiu жатыр. Жуыдта борще де сыйлыц 6epriaoMin. Жогаргы орындар ецбек еткеп адамды мате- риалдыд ынталандыру дажет деп дурыс саясат устам Ьшк дылып салган шомелешц колсцкссшде отырып алый Ллегп агай мен ауыл юешершше айтданда «еркек басдарма» оцп'ме шертедк Эуелде Эзилага уйрешп цал- гандыдтан, опыц «басдарма» аты олi оз атымен датар аталып коле жатдан. Сол океуш 6ip-6ipinon ажырату ymin журт осыидай ат дойып, айдар тагын алран. Byrin Шекпенов пен Ti.'reni агай алыеда сермед!. Кар- тадан ол iiici «батыс жарты шар» деп корсететш жадтагы Ml

«ЛЦШ* деген 6ip свзд! урейлене еске алады. Содан кейш ол елдеп адамдардыц далай турмыс дурып жатдянын, ♦бай, кедей, дайырпгы» деген сездермеп узад уадыт баян- дады. Мен шыдай алмай: — Лгай, бай, кедей, дайыршы деген не сез? Ол б1зде неге ж од?— дсп сурадым. Tiaeni азырад кулш алып, ма- ган оныц жайын узац Tycinflip-ii. Bipan 6api6ip миыма ештеце дона дойган жод. Басдарма шаруашылыд аралап журедг де, былай-бы- лай еткенде Tiaenini сагалайды. Одан тек дана саясатты сурап доймайды. Кейде eiteyi жастыд шадтарын еске ала­ ды. Согыста дай жерде болгандарын, дандай дызды унат- дандарын антысып, ом1рдщ дызыры таусылып бара жат- данын паз дылады. Bip куш туе кезшде nimeu басына дусаяд жадбыр жа- уып еткен. Элп TinTi аз уадыт дана буршкенмен, шоп™ едэу1р сулап тастаган едь Мундай уадытта шоп™ шемеле жасауга асыдпай куте туруга тура келедь Bia де ез!м1зше, Tineni агайдыд тшшше «перекур» жасап отыр ед1К, «ер- кек басдарма» келдк Бурынгысынша агайга далжыд айта ж етть Ол соцгы кезде TinTi агайды кермесе тура алмай- тындай, 6i3re жш-жш датынайтын. — Мына кун шыгып турганда жауган жацбырды да- зад далай атайтынын бш есщ бе, Тшеке? Ваярыда ауылда жургенде ешмде едь Эскерге алынып, сорысда датыеда- сын умытып далыппыи. Орысша «слепой дождь» дейтш. Сол ешмде далыпты. Казадшага тура аударганда содыр жадбыр гой. Б1рад дазад еш уадытта содыр жадбыр демес болар. Сенен соны сурай кетешн деп бурылсаным,— дед1 ол eneyi темеш тутасып алгасын. — Ойбай-ау, соны да бшмейсщ бе? Оны 6ia «дусаяд» дейипз. Тары 6ip аты бар. Цурмаш, айтшы мына кеще- ге...— Т ш е т дардылдай кулдй— Ой, жынды! Bi3;iin ауыл- дыд 6ip ж й т согыстан келгесш тарыны жемей дойды деп едк «Тары жейтш тауыд дейсщ бе? Аузымнан тогБ лш далады»,— деп. Сол айтдандай, торт-бес жыл дазад арасын кермед1м деп, ана тшцд1 умытайын дегенщ рой. — Эй, дурдас, ен;и далай сынасад да ерюц. Бшмеге- cin сураймын гой...— деп Шекпспов агайдыд ыдгайыпа жыгылды. — Эжемдер бундай жацбырды ад cipi.ey деп атай- ды,— деп мен басдармага тура дарадым. — Ойпырай, оз1мнщ де ес1мде тургандай ед!. Шынын- да, айтса айтдандай, ад cipKey, ад cipKeK екеш рас!— деп басдарма дуанып далды.— К упит; нуры то гш п тургандай 142

гой, тамшы боп, э? Гажап, гаякап! К,азац далай кыш, а? — Казад ат тапдыш болмаса, «Жупдгсай» деп ат кол ма жерге? Баскарыазыц 6ipa3 жердей бурылып келгеп шаруасы осы екен. Ол аттанып кеткесш Тьчеш: — 03i нагыз Дожанэс1р ж т т , — дел кулдь Алгашкы бэнге Капша айтканмен Tipi жан емесшз бе, Кепжебай жет! шалгылы машинамеп орган шабындыцты ецсеруге айнал- дыд. Дала толы каптаган шомеле. Артымызга KapacaKi сопыц бэрш тургызгап 6i3 екенше кейде тац даламыз. Bip куш касыида белсендшер! бар Шекпенов келш, 6i3Ai ш рш Койып жипалые ашты. Biajii мадтады отыра калып. Бпыл Колды узартканымызды айтты. Соцынап басы Tiaeni агай етш 6ipa3 сыйлык усыпды. Менщ улеымс арзапдол кос­ тюм тид1. Ол кезде мупдай кшмнщ 031 жалпы журттыц Польша тусе бермейтш. Сондыктан мен датты дуандым. Enfliri армапым дол сагат болып далды. Вурып журттыд балалары rain жургеп nniMine дарайтын да дызыгатыи е/рм. Арманым сол гана сиядты едй Бадсам, арман деген- nip Q3i жалгаса берет!н боле ме деймш. Егер басдарманыц баласы тагып жургеп дол сагатты алар кун болса, тагы да нендей арман шыгар екен алдан келденеддеп? Айтпад- шы, велосипед дейтш тагы 6ip арман бар екен гой. Бас- дарманыд баласы Teyin журген жасыл сырлы, eKi децге- flOKTi парсе. Кеадщ дурты! Огап дашап долым жетер скоп? Жада «еркек басдарма» б!зге: — Mine, жолдастар!— деген.— Ецбек б18дщ елде слсу- ai. Ол с е т дацдда белейдь Осылай ецбек ете берсевдер, балалар, мураттарыца жетесщдер. Мен ойга далгам: «Басдарманыц баласы Тукпбай еш- данцай ецбек етпей-ац муратына jkotiii жур гой. Ол да­ лей? Жапына не керек, онда 6opi бар. TinTi 6ip эн тарта алмаса да сырнай, домбыра, сол neaflepi журт долынаи жа- ца-жаца к о р т е бастаган баянга дешн бар». Мен онымен сонысы yiuiH достасын алгам. ErayiMia шомеле салуга да Cipro келш едш. Ym-терт куннен кешн оны inemeci алии KeTTi тарантас арбамен келш. Сол шатадтыц уетше Жаба- гыиыц o3i келш: 143

— Цурбыларымен 6ipre жумыс 1стей б е р е т . HopiCip ауылда да бунымен ойнайтып бала жод,— дсп тодтау са- лып едк Ana ifici кокер жерде жод екен. Басдарманыд озш е TiiicTl. — Цок, ой, нунге куйд1рш... ылга oi;eci жод баламен 6ipre... 0з1не тец 6ipeyi жод, ылгп кара сирац колхозшы- пыц баласымек ойпап не марк адам табады?!— деп, ол Kici датты кеттк Тукыбай шешесше диыла жалынып: — Мен Цурмашда уэде 6epin дойрам жаздай 6ipre бо- ламыз деп... — Цой, эй, сандалмай! Ол дай бала? Желкесш узш >Ki6epeiiin. Б1здщ баланы алдагак гой. Жабысдырдыд кор- дщ бе бэлесш! Сол мезет дабагы даре туюлген Ti.'ieni келш далды. Ол доцдад мурнын долымен саумалап Туьчзбайдыц шеше­ сш е жаратпай дарап тур едк — Мугал1м, эй! Ана дарауыцдагы балага айт, a.nri аты Kim ед! жабысдырдыд? Цурмаш дей ме, турмас дей м е?!— деп шаптыгып турган эйелге: — Бэйб^ше, сабыр етидз эуелк 0neci жод деп бул ба- лаларды айыптамацыз. Булар экелерш борыштарыпа те- леген жод. Отан доррау жолында опат болды 6opi. Егер Ж экед де одда ушып келмей далса, сеш д балада 6ipey сондай евз айтса жадсы керер ме едпдз? Бундай евз айт- падыз eKiiiuii. ¥ят болады!— деп, агай элпге басу айтып ед1. Тукпбайды д niemeci одан сайын шаптыгып кетп. — Эй, мугал1м! Олай жадтаспа вдкей дара бадтарга. Экелер1 одда ушеа оган мен шнэл1 емеепш. Оздершсн KepciH, Ti.ieKTepi дабыл болмаган. О Heci, эй, вдкей сор мацдайды доргап. Цорлыныд доры жугады, сорлыныц соры жугады. Ойнама ол балдармен! Баягыда айтпадым ба сен жер жутдырга, дара сирад д у жет1мдермен ойнама деп! CoiiTin, Тудпбайды желкелей отырып арбага салып ал- ган nieuieci аузына не келсе сопы айтып кете барды. — Цаз1р эйелге дол типзуге болмайды. Эйтпесе... ер- кек болсыншы осыныд орнына... кекесше квршыретш!— дед! Tineni ;йршдеп.— Фагаистер ана жадта гана гой ле­ сом 03i дай жерде де жур екен-ау. Айтып турган созш дарашы дарабетт!д! CoiiTin, 6i3flin бэйге алган кутм 1з осыпдай долайсыз жагдайга уласты. 144

Басдарманыц балам Лнадагы шешесшщ co3inen кейш маган ата жау no.Mic фашистор1 омес, басдарманыц ойол! болып норища Tiuri Жабагыпыц баласы болганмоп, «мои сондаймын» деп, ко- Kipcriii кермейтш Тутспбайдыц 03i маган жаудан бетер болып елестеда «Цап, оцаша шыдггай кетерсна Сазайыц- ды тарттырар.мын» деп ез1мше !штей 6ip серт бер;цм. Соган оран узамай inii пысдап Тукмбан niuieiiuii ауыл- га дашып келда Keniri баягы жасыл сырлы велосипед. Жаца дуние кводщ жауын алады. Салалардыц 6api соган дараймыз. Teyin коруге сурасац, Туючбай онша жомарт- тыд танытпайды. Bi3re тебуге 6eprenin шешет;i Kopii1 тур- маса да, бар балета соган жаба бердг. Эбден тауым дайт- дасын мен опы аидардату га KipicTiM. . - Bip кун тепшзпп, мтен саган доянныц К0Ж0Гin бе- рейш! ^ ? — Даладагы. ¥стап oi,ira[ii 0 т .р.к >iTn>iimiH. — ©Tipii; антпанмып деуш... TinTi K03iti[ ж уMbm ал- дап турын. Саган доли далай устатады? — Мен доли дегешм жод, кожей дед1м. 0Tipii; омес, OHeyryiii устап алгам. Напбасац, Тшеш агайдан сурашы! Tyi>Ti6aii бул coeiMe дулад асайыи деда — Жарайды, додгалагын жарма. Ал кежек'п ертец ца- ланда окслесщ,— деда де велисопсдт1 устата борда Bipan сорыма дарай мен велосппедтщ атын ecTireiiiM болмаса, аягымды салып кормеп е;им. Мшомш деп жан-жадда ау- дарыла берд1м. — Ой, сеи aai салага скепсщ гой!— деп, Тунтлбап ар- тымнан дуып жстш, велосппедше жармасты да, алып кет- Ti. Оиымсн доймай тшдеп кетта «Япырай, бул не де болса маган бip ауыр соз айтты-ау. Ол педегеш еден? Энеугун- ri uieuioci дусап, экемнщ согыста одда ушданын айтпа- ды ма окоп? Элдс т н т басда 6ip мен еспмсгои жаман соз бе?» — Эй, сен 6opi келпи!— дед1м лпадай жерле велнсопед- ке Жаровым алып зырлап бара жатдап TyKTi6aiira. Ол ар- тыпа бурылып дарады. Цолымды булгап шадырдым. Бу- рылды. — Не?—деп дасыма тодтай б о р г е т сол еда Велосипо- дш алдым да дашхым. Minin омес, жетелеп, орино. Эуол- од1, Мешц дайырылар Typist жогын Kopin, со дым пак тура жупрда

— Цурмаш, К,урмаш! Майыстырасыц. Доцгалагын жа- расыц,— деп жаны шыга айдайлап келедй Меи де тодта- май ж упрш , далыц шеп ескен жулгеге тусим . Жулгенщ iuiiHe тускен бойы велосипед™ ез багытына доя бер.им де, oaiM Тукибайды тостым. Ырсылдап ол жети. Аузы томпа- йып, усак, секшл1 бар бе и тырсиып ашу дысып алыпты. BipaH тишуге бата алмады. Б1рден велосипедше дарай салды. Мен1ц де ку т к е т м сол едь Алдын кес-кестсй дойдым. — Куресешшш! — Куреснеймш! Сен сиядты салагамен... «М эссаган! Мынау меш эбден басынды-ау. Жацагы жексурын соз;и тагы айтцанын царашы!» — Не дейсщ, эй? Аузыцды дан дылайын ба?— Бурын Султаннан уйренген эднйм бойынша eKi жудырыгымды тастай туйш, кеудеме дысып алдым да, Тукибайга теши бардым.— Цайталашы жадагыцды! — Салага... — М э, саган салага! Сешц бул меш фашист деген!ц гой, э? Мэ, саган фашист! Мен сеш 6ip жола салага ды- лып ж1берейш! Алгашдыда мен Тукнбайдыц бойы даудиып жургенге мыдты шыгар десем, тук даудары жод еден. Мен кеудс тусыпа eKi-уш рет урганда ei«i Keai адшаддап ушып тусть Султаннан уйренген ofliciM бойынша енд! май дуйрыдда reyin жатырмын. Неге екешн бшмеймш, менщ вкемдг ел- TipreH фашистер емес, дэл осы басдармапыц баласы дусап KeTTi. Маи дуйрыдда бес-алтыны донжитданымда, ТуктВ бай да ецкшдеп доя бердь Нагыз шыбыд тимес шыцд етердщ оз1 екен. Цолынан тартып тургыздым. — Екшпй рет жацагы созД! айтатын болсац, оцдыр- маймын,— дед1м дэл Султаншылап. Тукибайым орныпан бадыра турды да, велосипедше дарамастан даша женелд]. Сол кеткеннен мол Kerri... Кешке царай шомеле салудан оралдыд. Ойымда ештсме жод, балалармен 6ipre дауга т е л е к и алып, жуынуга шы­ га 6epin е;им. Тукибайдыц долынан жетелеп алган 6ip эйел дызыл отаудан шыга жупрдь Цолында eerie орме бузау Tic дамшы. Дапел1мде дайда дашарымды бичмей абыржып далсам керек. Элга эйел дедектеумен келш, ар- дам ды дамшымен остырып OTTi. Сары боз кейлек дарылдап айры.тып TycTi. Цызыл отауга дарай безе женелдЫ. Сон- да Ti.ienire барып паналамадпын. Ж упрген бойы eciriHe бадан агаш дойылган отауга дойып кетш ед4м. Ешшм 146

жод. Отау бос тур. Найта шыга берем дегепде элг! эйел дарсы ксздест! де, тагы 6ip-em тартып отн . Жаным ды- сылганы сопша омктен атыи шыдданымда бадан агашты 6ipre ала дашыппын. Cipai\\ таяд жегепнен бо, элде ашу- дап ба, оп т а опд1рш д ата алмадым. Yu айпала боргенде тары 6ip рет дамшы тид1 ардама. Сол сэтте дайдан eciMO туск етн бшмеймш, долымдагы баданды дулаштай коте- pin, энелге сштеп далдым. Енд1 6ip сэтте Tincnini норд1м. Ол далтасынан орама- лын алып, Meniu коз жасымды cypTin тур екен. Y i\"i сыр- тында 6ipae itici топырласып жур. Цорсылдай жьшагап Тукибайдыц даусы шыгады. Не болгапына Tycin6eii, абай- лап дарасам, долына дамшы устаган эйел талып жатыр екен. Йулад шекеден тиген бадан бас Tepicin жыртып кет- се керек, сол жерден жылымшылап дан агады. Ауыл эйелдер1 басдармапыц датыны талып далгасын, жапдары шыга ж у п р к ш жургенге удсайды. — Ой, мыпа итке датты тиген екен. в л ш кстпесе жа- рар едд— дед1 Ti.ieni. Meni долымнан жетелеп, бмлай шыдты. Жыртылган койлепмд! inemin алып, бшеу-бшеу болган ардамды керд|\". Содан кейш ппдерш сылдыратып жайылып журген атып экелш, ер-турман салды да, артына м е т MinrecTipirr алды. — Додтырга барамыз. Одушы баланы урып-согуга опыд дандай дадысы бар?!— деп, 6ip ауыз соз айтты. Men оныц бул C03iiieii 6erri ауданга дарай тузегешп 6ip бшд1м. Царадгы тусш кеткен едь Эйтсе де айдау жолга шыд- дасып, агай торы аттыц журшш жеделдетть Аудан орта- лыгыпа шаршап-шалдыгып, туннщ 6ip уагында жетт1к. — Тамырдыш жата доймаган шьггар. Жатдан кунде до оятып аламын гой. Эл1 он eid болмапты. Он eiti болса, спет conin далады,— деп Tiaeni кошен щ эр жершде сыгы- ранып турган багана басындагы шамдарга дарады. Бипс дадпалы элдеб1р бейтапыс уйдщ дадпасына тадалып, Tiaoni дамшысыныд сабымеп оны сыртылдата урды. — Тамыр, ой, таммр! Сидор тамыр! г>'здщ димылымыз тым огаш болды ма, уй ucaepi сыртда тез шыдты. Цадпа ашылдм. Атын жетекке алган Tijierii iiiiKc дарай OTTi, тамыр, бул далай, жатын далгапбысыц?— деп, Tiaoni 1шке даудылдап сойлсй епдк Ой, тамыр, енд1 шайтан болмаса, адам жататын уа- Дыт *\\°й! Ио, ознцр жеН тун iminAe жын дуганнан саумы- сыц!— доп, Сидор эзйидеп жатыр. 147

Сидор жетектеп атты еаш щ дорасына алый кетш бай- лап кслд! де, 61зд1 Мария eiteyi уйге бастады. Балалары жатып далган скен. — Сидор, саган айтатын шаруа бар,— дед! уйге Kiprc- ciH Tineni.— Мына бала б1реудеп таяд жен... экеМ согыс- та одна ушдап жарты жеым бала гой... басдармапыд да- тыны сабап... Mine, ардасын дарашы! — Ой, тура Twin салыпты гой! Б1рад бул бала да бу- зыд. Мен бшемш, анада бузадылыд жасаган... одыра боп, сиырга... — Эй, Сидор, дайткенде де баланыд аты бала гой. Ой- нагысы келедд epife.nerici келедь Содан тартып отырган азабы гой мынау. Буны осы K,aaip ауруханага апарып, справка алуымыз керек. Ceu Kiiin, 6i3 алдымен сол ша- руаны тындырып оралайыд! — деп, Ti.ieni оны эй-шэйга даратпады. Сонымен ymeyMia борсалацдап емханага келдш. Одан шаруаны 6iTiprecin милицияга бардыд. Tineni бул жерле эл п дагаздарды тапсырып, 03iHii(, менщ долымды дой- дыртты, Содан кейш гапа Сидордыц yiiiiie келш донын шыдтыд. Ошметтщ адамы Одуга жарты ай далганда, Meni интернатда бару уппн дайындай бастады. Ауыл Советтен, мектептен дерекы да- газдарымды шешем екеулйз барып алдыд. Tiaeni агай 6i3- ге алдын-ала дандай документ жинау ке р е к ттн жазып берген едь Сабад басталуга eiri-уш кун далганда шешем меш ау- дан орталыгына бара жатдан машинага салып, тапыс адамга тапсырып ж1бердь Ол i;ici сурастырумен Ti.Teni агайды тауып, тура соныд долына еткнзш Kerri. — Ауылда не жацалыд бар? Басдарма орнынан далью жатыр деген рас па? Анау эйелшщ Kecipi THfli-ay. Кап, азамат ж т т едь Обал болганып дарашы!— дед1 Tweni агай eKiHim 6wflipin. — Орнына Сидор агай болып жатыр дейд!. — EcTireM. Бул 03i бауырмал адам гой. Басдарма бо- луга 6iniM i де жетедд Колхоздардыд кебш щ басшылары озгер!п жатыр naaip. Ылги шаруашылыд бшетш согысда бастан-аяд датысдан, саяси ысылгап адамдар. вида, ендг 6ip бссжылдыд OTKecin, ауыл келбеп мулде озгередн Bopi 148

техннкамеп жасалады. Цаз1рп керш жургеншю шет жа- гасы гой. Ал ол тсхннканы мына сепдер журпзеспщер. Пай-пай, Tip.iii; болса... сол жацалыдтардыц бэрш uepin, долдай араласда ига пе жетсш! Оны, ерппс, сендер корер- сщдер-ау, 6i3 болмасад. Б й теймш , уайымдамайын-ад дейм1и, Gipaix, басы туспспр де ауыра 6epeTiH едет так­ ты,— ден ол щекесш упсмг дысып байлап журетш шаршы орамалын uieniin едк.. Сорыста жарадат алып, ол! кунге булшлдей согып ту- ратын ецбепшц тусына шыддап шаштар агшад дардай бон кеткенш байдадым. KoeiMfli тайдырып ала дойдым. Агай сол шаршы орамалымсы K03in 6ip cyih.efli де, дайта- дан датайтып тацып тастады. — Ж ур!— дед1 маган.— Ceiii ннтернатда анарайып. Сонда 03in сиядты жарты жет!м балаларды алып жатыр- мыз. Танысасыд. Бэр!мен дос бол. EuntiMfli ренжлтпе. Сен- дорге штап та жеПмиз. Уш-торт бала 6ip ютаптан оди- сыцдар. Bipaif, бул уадытша диындыд. Амандыд болса, oiifli 6ip-ei>i жылда одулыд ж е т к ш п т болады. Луда и орталыгыныц атадты кошелершщ 6ipine салын- ган ингернатда келд1к. Аулада 6ipa3 бала даптап ойнан жур екен. И л е т агайды коргесш, олар бас кшмдерш алып салом бердь MaFaii 6api де тацданыса дарайтыи сиядты. PeTi пнтернаттыц бастыгы оз долымсн жетелеп деле жатдан баланыц nisi cKoiiiu бшуге думар шыгар. Эйтоучр, олардыд 6opi б1зге дур.метпеп дараганда, мен оз1мд1 бойым 6niKTcn кеткендей мацгаз сеашд1м. «Эй, ба- лалар, кордпуцер ме, мешц юммеп 6 ipre деле жатданым- ды?! Жатадханага бастыдтыц oei алып келе жатыр»,— депм колод!. Аулага Kiprecin Tuieni агай: — Завхоз дайда екен?— де», балалардыд 6ipin оныд yiiiiie шапдмлатын ж1бердь Опысы аягын суйрете басатын адсад адам екен. Cipo, согыстап алгап сыбагасы болу керек. Аулапыц ана басы- пан бастап суйреп тастаган апгымен жердщ шадып шыга- рып, 6i3ro емпеледдеп жеттк — Слзго айтдапым осы бала,— де/U агай,— ЭкеЫ согыс- та одда ушдап. Орынды псш жагынан 6epepcin. Коросщ бе, TinTi шынжау, peri тоцгад та болар... — Эй, булардыд дайсысы 6ip доцды noiicin.. 93ipro аыалдап шыдай турады-дагы. бш меттщ балдары гой... Журойш. 0 з козпизбеп кореЫз бе, далай орналасданын?— ден олп Kici б1здщ алдымызга Tycin, суйрете басдан аягы-