Қ. Тоқмырзин. Үзенгі достар

0Л. Бугш кешке дейш дойды да сойып, куп батысымеп отырамыз. Такси жалдап, базарга, одан кейш дукендерге баргаи ЛязОаи екеу»пз сол кущ арад-шарапты мол дамтып, дала- 11ыИ «'Каца Москва» деп аталатын 6ip еск! кошесшдеп ау- ласы Kici бойы дол усыным уйге мацдай Tipen дойды со- йын, жайгап тастадыд. Куп батысымеп донадтар осы уйге жиналды. Ойын-сауыд дызыи журе бердй Мен осы кезге дейш сыра дегеннщ не eKenin бжмеупй ед1м. Телйр мен Бадаш дулар будан ептеп сауаттары ашыл- ган екен. Шарап iuiKeH жчпттер шелдегенде осыпы imcc, онша мае болмайтыпын айтып, м е т елжт1рш дояды. Сап- ты аядда дуйылган сырадан аздап татып дарадым. Жусан дом1 шыгады. 1шуге cyftKiMfli емес. Жагымсыз nici де бар. Б|рад журт буган дарап жатдан жод, мурыпдары жшеи Tycin, арадтан сод элгйй ж еи кун шолден келген епздер- ше дулдплатып ж1бередь Аязбайдыц танымайтыны жод дой. Мала ол сыра за- водына согып, соиыд аузын кузеTin отыргап 6ip Kicire ор- дайсысы он литрлж eKi бакты толтырып алып едй Да.'йр соныц 6ipeyi б т :е н . Енда екшпйсш бастайтын уадыт жа- дын. Агырыс пен бетен дыздар да аздап н1ампаннаи ауыз тиш отыргап. Ж ш ттер олардыд кезш ала 6epin рюмкеле- pine арадтан тамызып ж!берген бе, дыздар 6ip-ei;i уртта- дыд дегенгйц езшде кулю лерi кебешп, узд1к-создыд он бастап кет’п. Осы кезде сыртда дарай шыддан Жанымай мен Ай- салдам: — Агырысты алып шыд. Bi3 кете берейж. Мына Kici- лер оздер{ тутймеи отыра 6epciH,— деп усыныс айтдан. Мен iinKe епсем, 6ip-eKi дыз келшшекпен изелесе отыр- ган Агырыстыд 6eTi ерттей алаулап, бойы буралацдап, тч- ni курмелш далыпты. — CeHi Жанымай шадырып тур,— дед!м басда сылтау таба алмай. Агырыс дпраландап турды. Додынан демеп, ауыз уйге шыга 6epin ед1М, Аязбай дарсы жолыдты. — Сен дыз. дайда барасыц, ай? Ж1бермеймш...0зщ ды- зусыц гой. Ойбай, сорлы, дыз басыдмен, муныд не? Ерж- кеп ж т тт е р д щ epMerine айналайын деген екепещ. Далай iuiin дойып журещ, эй? Аналар мадтап дщкецпч дуртдан екен-дагы!— деп тергей бастап едь — Манарбек ага зорлагасын iniTiM...— деп дыз куле бе- редь Буыпы дури TycinTi. — Дой, буны меп ешдайда лйбере алмаймын,— дед! 50

Аязбай дыздыц долынан устап.— Жур, демал жатып. Dip нэрсоге ушырап даларсыд. — Лгай, ол 6ia6en 6ipre барады,— деп Жапымай мен Айсалдам eneyi ею жердей долдалап едд Аязбай оларга конбодь — Жод. Эке-шешес1 маган тапсырган, козщнен таса ет- пе!— доп. Аман-сау долдарына тапсыруым керек,— узш- pi-iteciflfli жауап бердо Сонымен жататын орыпга ymeyi- м1з дайттыд. Цырдагы шопандар дауымыпыд eiti-уш жылда 6ip оте- Tin дуб1рл1 жиыны да басталды. Bip-6ip мандатда но бол­ тан 6i3 де шопан ретшде осында отырмыз. Баяадама мен жарыссез аядталгасын, ор тустан келген атадты шопап- дарга арнаулы баталы сыйлыдтар улеспру басталды. Журт ушш, шыидытында, ец дызыдтысыныд osi осы мезет! Bia де залеа коз 'ririn, машннанмд докумептш, телевизор, ю - лем спядты ылти дымбат буйым алтандарта дызыга дарап далдыд. Bip мезет «У лп» совхозыпыд озат шопаны, кор- кемонерпаздар коллсктившщ белсещц Mymeci, Вабит Му- cipeiiOBTUH «К,озы Керпеш — Ваян суду» пьесасыныд бас KeuinKopi Баян ролшде ойнайтын Агырыс Атшыбаевата баталы сыйлыд бершетшш хабарлады. Эсем басып, журтда дарап жаутацдай коз тастап, бет1 уялыстан орттей лаулаган Агырысты коргенде зал дуршдей дол содты. TiiiTi ол алта шытып, сыйлыд 6epyini ynecTipin жатдаи нэрсоге дол созганда артда таман отыртандар куб1рлесо сойлссш, турогелш дарады. — 1Шркшн1ц сулуын-ай! Десо дегендей екен! Нагыз Ваян сулу гой мынау! Ертец рольде ойнайды дед1 мо? Цай совхоздыю?— деген снядты шыдамсыз сыбыр кебейдь — Bip мыдтыпыц долдап журген дызы болды-ау...— додЁ 6ipoy дудэмал сауал тастап. — Кор де тур. Дэу де болса осы дыз дой бадпайды. Атасы нс, OKeci бар болар. Мынагап ататын диган той. Кор- мейсзц бо, жуз! куше куйin жарымаган. Саусадтары суй- piKToft окон. Цой, шырад, мынадай дыз дайтсin шопаи- Дыдты! Журттыц дызып кеткенi сошна, Агырыс сыйлмдты алын орпыпа жеткенше сыбыр-сыпсыц тодтаган жод. Одаи кейш мешд атым аталган. — Жас шопандар бригадасыныц Mymeci, ертед атал-

ran спсктакльде Дозыныц ролшде ойпайтын Жаркинбай Беденовке багалы сыйлыц! Эрине, бтесшмен келгсш бойышна бул сыйльщтыц аты мешю, заты пуылда калган баска 6ip шопапдыкч екепш бме-тура, eciMiM аталганга журттан соншалыкты кысыла турсам да, залга шык,тым. Журт тагы да сыбырласып жа- тыр. BipaK жацагыдай емес. Дулагыма Turcui: «Mine, ми­ на бала койды бакса багар!»— деген сеа. Жиналыс журпзунп сыйлыктардыц 6opi улесш т бн - — Бугш туе кайта дем алыцдар. Кешке облыстык Мо- дениет \\iiiиде кала керкемеперпаздарыныц купймен коп- церт! Ертец ертемен ат бэйгесН Оган «УлгЬ> совхозы ем аргымак экелш отыр. Баска совхоздардан да жуйрштер Катысады. Сол жерде кыз КУУ- казакша курес спякты улт- тьщ oiiыпдар кызады. Ертец кошке жаца гапа айтылган жастар, ягни оздерще уцеаган «Улп» совхозыныц жас шопандарыныц куш]'мен эз1рленгеп атакты спектакльщ коруге шакырамыз. Мумкш, ауылдарыцызга баргасын, «Улпден» улп альт, Ыздер де шопандар куппмен коп- церт, спектакль коярсыцдар,— дед! ceaiiiin соцын озкчге . шаптыргап ол. Журт дуб!рлесе сыртка беттедк Бугш бтесшш ц мереМ устем едь Ce6e6i баяндамада оныц аты элдепеше рет аталган. Дозы алудан облыстыц алдыцгы катарында, шоп шабу каркыпы да жацеы, erini бас жарып, nicyre таяу тур. Ендеше, тек капа 6ip нэрседен абыроны томепдеп калуы мумкш. Ол epTenri бэйгеге тусе- й н жуйржтерше байлапысты. Егер аттары ец болмаганда CKinmi, yuiinmi байге алмаса, «Улп» совхозыныц жылцы шаруашылыгы сын котермейд1 деген соз. Ал олай болса, журт алдында мацталуы ертерек болганы. Осыны сезгея Orcein Елок бойыпдагы кшз уйдщ 6ipin;ie бапталып жат- цан eKi атца цатты назар аударып едй Журт топырлай шыгын, apKiM ездер1 мшетш колштер!- не карай кете бергенде, бтесш м е т дауыстап шацырып ал- ды. Агырыспен цабаттаса кетш бара жаткам. Директор iLiaKbipFacbin амалым жок, мойын бурдым. — Biaocii 6ipre журесщ!— дед! ол eciri ашулы тургая машинасына карай цозгала 6cpiu. Менен ботен ешшмд1 де шацырмады. Tinri кабатынан калмай, жортактагап Аяз- байды да, Айсаны да, жастардыц дайындыктары кандай eKciiin айткыштаган Мэжитй де адмады. Жанымайга гапа жур дед!.

*- Далай, Бокец атсешс? Ертец букш облыс алдыпда ойлаган мадсаттан шыга аламыз дей ме? — Шал маран кейш жур,— дед1м жасырмай,— Комек- iui болмадыд деп. Оран ойыннап дол тимед|. Б1здщ до ащы TepiMioAi сыгып алды. — Оларыц жарамаган екен. Борщ журш, ортадагы 6ip шалдм шаршатьш... осы жадта сендер бар дедin гой мен, ейтпесе 6ip адам досатыи е;нм дасына... Б|зд1д шал ешдайда шыднай атын баптап жур екен. Ки- ie уй сыртыпа тадала тодтаган машнпадап Отесшмен да- баттасып мешц шыддаиымды коргенде, oitoci базардан кел- гондей дуанды. Энеугунпен 6epi маран сырторай дарад жургешн умытый, бейне жада коргендей: — 9й, епецдк.. бу юсппц шылауьща жармасып...— дед зшшз зешдк Жузшде 6ip Typni мадтаныш бардай. — Боке, далай ертец ел алдыпда абыройдан айрылыд далмаймыз ба? Мына жуйрштерщнщ бабы не дейд|? Кердула мен Дызыл жусап тур екен. Есжтен судтана дараган 6i3fli жаратпараи сыдайлары бар. Кердула im eriii тартты да, Дызыл iueitecineH дарап, дулагыя дайшылан дойды. — Ертецп Ay6ip;ii сезедьау деймш. Eiioyi де уайымдан тур. Жарыдтыд. жылды деген ecTi мал рой,— дед! акей. — Жаратуы туст1 ме? — BfiTeyip, Tepi тушыды. Кеше api.i-6epi жупртш ке- лш Tepiи алганмын. Дабыргамен дырып альш татып дарап од1м. Тузынап арылыпты. Буйырганы болар еыдi. — Шздщ «Ynri» соахозыиыц жардайып естчгеп шыгар- сыз, облыс басшыларыпыц аузына inirin жатырмыз. Дозы алудап датты мадтады. — Дайырымен болгай! — Eiifli мына сынад тур алда! Егер осыдан суршбей отсек, опда ауылга баргасьш, улкеп Toiг жасаймыз. 0aini:i- fli сопхоздыд бас arceiiici ;ion жаринл ап, ycTini3re шапан жауып сыйлагым кеп тур, — Буйырса дед айт, нплрагым! Мен; цнйдап 6i.riейiit, эй- Teyip, аниып жатдам жод. Бар бшгеп еiiiepi.\\i;ii салып баи- тадым. Byrin ещц тац асырып, уйдтатпай шыгу керек. Сопдыдтан екеуш citi адам тушмен жетелеп дыдыртып отырмаса болмайды. Далгып кетт! ме, 6iTTi, бойын уйды алын керенау тартады. Ондай ат байгодеп келмейд! дон жатушы ед! улкендер. - Дарындарып тартып, жштжтей болыпты гой,— дОд! ©Teciii о тттыд турше судтана дарап. — Шырагым, eiifli о; год Kopepcin, буйырса. Мон Kiciiiiii 53

т!л-кеа1п жаратпайтып жап ед1м ...- деп екей eiti ат тур- ган кшз уйдщ ес!гш жапдыштап, 6i3fli кеп кЫртпедь — Жарайды. 'Пфэ, т(фэ! Tiji-KeeiM таена! Ал, Боке] Ноидык,, ендеше. Мен де сол ертецге дешн шыдай алмай жатдан гой,— деп бтесш кешн нарай шынты. — Men сендерд! осында иалдырып кетейш,— дед1 ол Жанымайга нарап,— Цалай, тамадтарыц жадсы ма? — Тамад ете жансы. — Haaip шопандар келедь Оларды экскурсняга окет- кеп. Согап дешн жадсылап ет асып, esipnen дойсып. Элг! Аязбайга хабар типзип,— дед! магап,— Жпчттерге аздап ащылайтын да nepceci болсын дегем. Той гой. Айып сапа- мае. Мен берпзбесем де алып !шед! ездер1. Ал меи кеичм, тамагы мол болсын. Ботен совхоздан донадтар келш дут- тыдтауы мумкш.— 0teciH жур1п KeTTi. Дпректордыц KOTKenin квргеп екей Meni дасына шады- рып, жуйрштерд1 сабындап шомылдыру даж етттн айт- ты. Бул жолы оныц тШн алмау, эрипе, меп ушш дисыпсыз. Ещ атты eueyiMia жетелеп, Електщ терец жерше барып, суга шомылдырдыд. — Кердулапыц 6ip жаман едет! бар едк Цасдыр ду­ ранда жадындап келш, ауызды салатын. Ертец сол эдст!н цатарындагы жылдыларга да салмаса негылсын! — деген даупш б!лд!рд1 екей дайтып келе жатданда. Торгай алгашды шыр еткенде-ад орнымнан турсам, журт дурлшп жатыр екей. Тез icniHin, журт Minin жатдан MauinuaFa дарай жуг1рд!м. Агырыс, Айсалдам, TeMip, Ба- даш бор! осында боп шыдты. Журт нпподромга тез жетуге душтар. Осы журт жармасып жатдан машинага жете берш ед!м, окей айдай салды. Тодтамауга болмады. — Уста, ана Кердуланы! Амал жод устадым. Эйтпесе атда мшуге заудыы жод- ты. Жецш ер салыпып, жабу жабылган екен. Аттыц дуй- рыгы мен шашасы гана кершердей, жабуы жуда бвзден, ыелк!лдеп тур. — Сошна тумшалпганыцыз нс?— деп ед!м, екей жеюп ж!берд!. — Эй, сен маган адыл уйрететшдей шм едщ! Кеше ди- ректордыц ез! де дарсы келген жод. Мш, анау Кердулага! вхпр боны уетше салмадты ж ш т мшген ат. Бала мшпзу- ге болмайды. Осымен сен шабасыц! Анау одетш дайтала-

сп, бетен аттарды TicTen, ел алды н да у я т ц а цалдырмасып. Цапталдаса бергенде арапы алш ац уста! — МейЛ1, енд1 шапсам шабайын,— дед1м эрец кенге- Н1МД1 6iaflipin. Желе жортацтап нпподромга келдш. Кешелер б1здщ шал ат жарысы болатып осы жерге келш, Kopin кеткен ед!. бтесш сопда эбден TyciiifliprcH. Лттар осы цоршаудыц imiii айпала шабады. Апау жыртылгап, тырмалапгап жер. Топырагы майда. Аттыц туягына бататын ештеце жоц. Жуйрштер сол шецберд! айналады. Bip оралымы — торт шацырым. Бэйге алу ушш тогыз айналымпан алдына па­ ра салмай келу керек! Bipinmi бойге — 6ipey. Екшин бай­ ге — екеу. Yiiiiiniii бэйге — ушеу. Сопда алты отца байге тиед1 екеп. Осы алтаудыц 6ipi тисе де — цанагат болар едк Цайдан б1лем1з, букш облыстыц тулпарлары бац сыпаса- тыи бул алапат шабыста шмшц аты келерш! — «Айман-Шолпан» жырын ecTireH боларсыц?— деп сураган сопда меп{ц экем втесш ге мойын бурып. — Бала кушм1зде жаттаганбыз да, оцу турсын. — Сопда айтылмай ма, «Маман бай торт кок мойын цо- сып отыр, келерш шмшц аты цудай бьлер» деп. Сол айт- цапдай, eKi б!рдей тулпарды цосып, багымызды сыпаймыз, шырагым, ертоц. 0TeciH сопда кулген. в:нмсн бэсекелес боп журетш 6ip директордыц осы жарысца торт ат экелrenin айтцап. Апа Kici бупы сырттай цыжыртып, кулшге де таца беред! окон. Соныц табасына ипподромныц аузынан кутш алган. — Боке, Жарцын шаба ма 6ipeyine? — Ботен балапмц рет! жоц. Бул жарыцтыцты озщ 6i- лосщ. Цасцыр согып жаман уйрепген. Жане жеткеи жор- де цуйрыгынап тютеп, лацтырып немесе тапап OTOTini бар ед1 гой. Меи содан цорцып турмын. Хайуап емес пе атасы? Цабатындагм атты немесе ат устш деп балапы шайнап тастай ма деген ойым бар. втесш мапшнасып ипподромныц аузыпа тоцтаттырып, оя! 6iaro сусып салдыртып окелген коршедк Сол жерде ба- сымызды уш юл орамалмен мыцтап тацдырды да, сусып жутцызды. Цолымызга б1р-б!рден ац орамал берпздц Бул аттыц кезш суртш отыру yrnin цажет. — Henip топтыц жел жатый ала шап!— деп уйреттг окон б|зге. Тобппп екпесш сыцна! Ауыздыгыиа суйе до отыр. Басни цатты тартып, тауып шагып та тастама. Ба­ рышна цоя 6opin, асыцтырма да. Ат езш щ бардасынша шапсын. Аягыцды салацтатпа. Жинап ал. ¥шцап цус ая-

гын жннап алып, топшысып дысып сркш далыдтайды гоп. Mine, сопдай болсын димылыц! Эр тараптап жалпы саны елу-алпыстыц дарамында ат келгев екеп. Bopi де тыдыршып, жутыпыц тур. Эден атын Te6iHin, мешд дасыма жадын келш: — Б1здщ аттардай бабымен жарагапы жод. Кордщ бо, кобшщ эл| агцы Topi бар. Ана тыдыршуы соныц белrici,— деп кудк ете TycTi. Сол мезетте жогарыдагы дауыс кушейт- юштен: — Жолдастар, енд!. Mine, мерекехпздщ ед 6ip дызыд- ты сап — ат жарысып бастайтын уадыт келдй Т э р т н т датал садтацыздар! Цаз1р бэйгеге датысатын аттарды, ат- ceiiicTepfli атаймын,— деп дай ауданныд дай совхозынан дапша ат келгешн, атсеййд KiM сденш тэптпптей жонел- ДД Ец соцыпан б1здщ совхозга кезек келд!. — Облыс бойыпша мадтаулы «Улп» совхозынан cni сэйгулш! ATceiiici Беден адсадал. 03i Октябрьдщ дурда- сы корше/д. Осы атадты мерекешд Ж'пырма жылдыгыпда 03inin мевшжт! дотыр тапын бэйгеге досып, 6ipiuuii байте алган атадты aTceiiic!— деген эзш де доса еетшда. Жарысда датысатып аттар даз-датар тургызылды. Бэ- piMie де аттыд басы дараган багытда коз TiKTiK. Белп бе- piflfli. Шыдай алмай тыдыршыгаи сейгулжтер агыза жо- нелдь Эп дегеннен-ад Кердула он шадты аттыд содында далды. Алга тускен аттардыд артды аядтарынан ушдан топырад кезге, бетке урды. Мен желдщ дай жадтан екенш бше алмай, абдырап далдым. Эйтеу1р, экемнщ «басын датты да тартпа, Tierinni бос та ж1берме, ауыздыдда су- йеп отыр» дегеш ойымда. EKinuii айналымга кеткеиде б!зд!ц алдымызда ceria-то- гыз ат барады еден. Едкешп алып, Кердуланыд козш ад орамалмеп суртим. Сол-ад еден. Ат ед ин ала тус- кендей. Дабагынап екКуш атты артда тастады. Алдымда бес-алты ат дулдырап барады. Yiuiniui айпалымда элплер- д щ содгысымен дуйрыдтасып едж. TepTiHUii айналымга дарай кете бергепде дал тусымнап бтесш тд: — Жардын, ау Жардып, енд! аяиба, Tiai iпд! epi;ine ж ь Сср!— дегеп даусы дуып ж егп. Бангустыд даусы дарлы- гып далыпты. Cipa, будан да бурын едешш жыртып тур- ган шыгар. Сол yiiju ecTyiM муд, меп де ™ г п щ б1рдеп ж!бермей, сэл-сал босата туетш. Торт тостаганы майда топырадда топ-топ ургап сайып дос танауы порылдаган Кердула TopTiunii айпалымнан сод, TepTiuuii атгыц дуйрыгып Ticreyre сэл далыд Деле

жатты. Жануар бурынгы эд еи ecine тус-ri ме, дапталдаса бергснде дулагыи жымитып, мойиьш сол бурып с;н, сейт- кспше жанындагы аттыц дуйрыгын орып TycinTi. Men тш- Ti буны кормей де далдым. Элп ат дирац eTin, 6ip,qen ке- йшдей 6epfli де, датардаи шыгып далды. Журт шу ете гус- Ti. Бнд1 6ip дарасам, алдымда ею ат дана далгап. Yuiinuii болын мен келемш. Тагы да Greciiuiiu айдайы дуып жеттй — Жардын, Жардын! Лбай бол, дасыцдагы атты шай- нан тастамасын! Ек1 ат! Дашыдтамайды да, жетюзбейд! де. EciK пеп тордей гана дашыдтыд. Мойнын томен салган Кердула- ныц бауыры TinTi жергс тиердей. Аласарып далыпты. Оныц ececine Koineci абден узарып алган. А д орамалмен кез1н созаладдап арен суртНм. Жануардыц кезше тер дуйылталы келед1 еден. Содан кешн-ад алдагы eKi аттыц аппгысын дуыра бастады. Heminmi айналым екешн бйшеймш, енд! 6ip дарага- нммда, алдымда ешшм жод сиядты ед!, енд1 б1рде байда- сам, алдымда тагы eni ат келедн Бугежектеп шаба алмай- тыпга удсайды. Тагы басып оздым. Сол кездс атда мшген 6ip милиционер долыпа устаган дызыл жалаушасыи ко- Tepin, аттыц басыи буруымды сурады. Не болганын тусш- бей, данталдагы жолга шыга 6epin едам. — Eiifli атты дипама! Байге алгасьш жетпей ме!— дей- дк Сенер-сснбсс1м;й бшмей, булац дуйрыдпеи мапагы да- тардан шыгып далгап аттарга дарай оте берш е;цм, бор- салацдап бтесш жупр!п келед1 екен. — Бала, тез шыд, сыртда дарай кет! Тодтама, атыцды суыта бер! Мен Бекеце дарай кетт!м,— дедь Ештеце тусшбей, ауладап сыртда Cip-ад шыдтым. Оз- дым ба, далдым ба, соны бшмей ац-тацмын. Аттан туспей, жай желд1рш жур ед!м. Bip мезплде экем жетН ала ду- йындатып! Келе сала м е т тодтатып, Кердуланыц мойны- нан душадтап, ецюлдей жылап ж1бердь Сопы хайуап да болса тусшгендей, Кердула оны одырапып дарсы алды. «Байге алганымыз рас болганы-ау»,— деп ойладым. — Ойнырай, втесш-ай, дарагым! Тш -кеэ тимесе екен! Ею б!рдей байгеш алганымыз дызыд болды гой,— дсп окей елшлдеп жур екен. бтесш де дызарадтап, oai барлыгып терлеп к е т п т , ес жод дуанганнап. Буюл облыстыц бас- шы-досшысы жнналган улап-асыр тойда мупдай абыройга ие боламын деп уш уйдтаса Tycine енбегеп болу керек. 67

Ыржаладтап куле бередн Аппад койлегшщ жагасы са- уыс-сауыс болыпты. Cipo, мана ат бэйгеы болган кездв шациыц астында олай-булай жупрсе керек. 0ai эбдев шаршаганына дарамай асдан бадытты адампыц кейпшде. — Беке, ciare ризамын! Енд1 дапдай т1лепд1зд| де орындаймып. Елге жетешкнп тек аман-есен. Сосын 6ip oitipTin той жасайыд,— дед! ол байгедеп келгсп eiti атты суытып, ад жабумен жауып жургеп Беден адсадалга. — Bipiiimi байге таласда тусе жаздады-ау,-- де;и Ма- жит.— Ei<i айналымды тодтамай шауып етпегепде, бай­ ге боршмей де далуы мумкш едк Men бул сезге Tycin6en ед1м. Эдпме былай болгап скеи. Соцгы eKi айналым далганда eKi аттыд соды бон келе жат- даи Кердула алдыпдагы аттарды басып озып дапа дой- май, содгы оралымда тагы озып ксткен експ! Сопда содгы аттардан eKi айпалымды артыд жупрген. Атпен тар шец- борд1 6ipneine орагытып шапданды 6ipinmi рет бастап кешкен меп, cipo, пеше рет шедбер жасагаиымызды бшуге муршам келмегеп. Бупыц eai дабатында келе жатдап ат- тыд дуйрыгынан т!степ шойрылтып тастагап Кердуланыд дылыгына даны дайнап, дау шыгаргалы турган топтыд ау- зын жумган. Сейтш, 6ipinuii байге талассыз Кердулага уli­ ra рылran екен. Ал Кызыл дасындагы атпеп досадтасдап Kyfii келшть Bipeynep ана аттыд басы дамшы бойы озыд ед1 десе, 6ipey Дызыл межеге жете бере eciK пен тердей озды деп oni- ремдейдн Сонымен «Улпшд» е т аты да журтты тад дал- дыргап. Byrinri облыс орталыгына жипалгап басшы меп досшыпыд аузыпда ещд осы ект аттыд cypriu шабысы ауыздан-ауызга тарап, адыз боп барады! Баягм заманнан- ац байгеге ат досып, жмлды туралы «мшсед — ycTi жел, пнсед — сут! жел» деп мэтелдегеп дазадтардыд коптен умытылгап ж е л т н 6yrinri байгеге датысу дайта доздыр- гандай, к1м коршгеншц айтатыны—eKi аттыд буюл облыс- тап датысдап тулпарлардыд аягын байлап, коз суршткен нормеимея ала-беле байге алганы!!! 0тесшнщ-ад Mepeiii тасыган. 0зш дуттыдтай келгеп- дерге дол дусырып дызмет керсетш, машинадан Tycipin алып жур. Here eKeni белп'с]'з, 61ЗДЩ совхоздан ботеп шаруагаы- лыдтардыд Ke6ici Елок бойына Kiii3 уй до TiKTipMenTi. Да- ладагы донад уйге тыгылган сиядты. Сондыдтап ба, езен бойындагы осы шагын мекен 6yriH ауданныд 6ipa3 басшы- ларыныд назарына iniKTi. Аудандыд партия комитетшщ 6ipintni секретары да Отеспда дуттыдтай келгеп екен. 58

Оларды, оздерниц далауы бойынта, атсеГпспен дастардан- дас болуга шадырган. Жург тек дана ат досдаидарына рана емес, дазадша ку- реске датысдандарына да мэз екен. Byrinri улы топырда оз дарсыласына майдан берген Айсаиы 6api де соз eTiciii, дапдары дызынып алыгггы. — Куреске сен тусущ керек едП— дейдг 0Tecinre, 6i- pinuii хатшыныц eai. Эзш-шынын аддатпай. Куреске даншалыдты нкемшщ барын дайдам, 0тесш - uiu дара кушке б ер ен д тн бйпетш экей: — Буган дарсы шыгатын ж ш т бар дейьнсщ!— деп дояды. Бупн кешке 6i3 контешч армандагап мадсатты жузеге асырдыд. Журтшылыд далай дабылдаганып дайдам, эйте- yip, oaiMiame жаман ойнамаган снядтымыз. Бул уш ш де ©Teciii датты мадтанган. Енд! epTenricin туп кетер ш п ко- шуге TiiicriMia. Бес кшз уйд1 тиеп экететш машиналармеи 6ipro ауылга аттанамыз. 0тесш 6iafli тоса алмаган. Ауыл- да да дыруар шаруа жатдандырын айтып, ол артта далып бара жатдан б(здг асыдтырган. Bip кезде бтесш ш ц шоферы долын булгагапга ж упрш барсам, машппада Боден адсадал отыр. Дол Отесшнщ ор- пыпа жангасыпты. TinTi дпректорга удсап мацгаз даран- ды. Сурадты жузбен ущлш ед1м, артды орывдыдта Жа- нымай меп 0тес1н: — Журмейсщ бе?— дед1 окей магап. — Жастармеп 6ipre барам-дары. — Цой, туге, отыр. En;ii дарайлантын ештецс жод. — Отыр, шырагым! де;н 0Teciu де. Амалсыз артыма дарайлай-дарайлай, машннага отырып кете бардым. Отесш айтдан coaine жстш, совхозга келгесш журтшы- лыдты жинап, ел алдында акейге шанан жанты. Облыс ор- талыгыпан алган 6aftreci жане бар, Боден дарт ойламагаи жерде e;<ayip олжалы бон далып едь Осыныд буы ма,\" элдо Кунжамалдыц анадагы C03in малданды ма, ол енд1 Бокен- ге тура: — втесш ге дуда туссейшН Вуйырса, дуйрыд-бауыр жескен дуда болалыд,— дегепд1 айтып салды. - - Oyeni балалар жарастыд танса, ол жагы днын емес дой,— дед! Бокен жиыннан шапан ки!п оралган aKeciiio 50

шаи 6epin отыргаида.— Мыпа жсцгес! CKeyi 6iTipciu о-ша- руаны. — Шырагым, аскер дызмстшс алады деп, тартынбай- ад уйлене бер. Бурын абайлаган жод ед1м, осы сапар аиыц байдадым, баласы орныдты екен. Азамат ердщ баласы жа- май болушы ма едд Журт неге айтады дейсщ: «Аиасьш ко- pin, дызыц ал; аягын керш, асып iiu» дегеп сездд втсЫн, апау, бушл облысда тапымал Jicirirl Iilemeci, анау, ага- йьшга ce3i тыцдаулы бэнбипе... Koprcni бар гой. «¥яда но керсе, ушданда соны 1ледЬ> деп тегш айтпаган гой. Бола- йып деп-ад тур екен бала. Азаматтыд ышдетщд! етеуге ат- таиа бер алацдамай. Б1зге келшд1 Tycipiu берсед болды. Eisi жыл деген коп уадыт емес. Цаз1р-ац болады... — Адсадал, ол! сут коп, ком1р аз!— дед! Бекон oiseci- не.— Сен оны долы да дондырмай турганда, басдасын дай- тесщ. Бу балапы военкоммеы сойлесш 6ipep жылга алый далуга да болады. Егер уйленгеннен кешн eisi балалы болса, б1ржола далдырып та кетеда екен. — Даз1рг1 жастар уйленсе-ад нэрестел1 боп жатыр гой. Eki жылда eiti собнль.. — Ойбой, агасы-ай, сеп де дайдагы 6ip... соны айта бе- ретшщ не? Бейне 6ip аркандан кой ran ат сиядтысыц, да- зыгыциыц айналасындагы жусанды шала беретш. Bip соз- gi айта бергепиеи не тусед1? Б^здщ кон соз1м1зден ештеце шыдпайды. Мына балаца айт оны! Экеи де директорией дуда болсам деген мадсатда эбден беринп алган-ау деймш. Маган жалтад-жалтад дарап кур- Осы кезде сырттап Бадаш енген. Ол меш ымдан ша- дырды. Сыртда шыдтым. . — Дашаи келд1цдер? — Bipep сагаттай болгап. — Агырыс аулына Kerri ме? Мен машипамды дарап дойып ед1М. Кештете апарып салам гой... Бадаштыц жуз1 6ip турл! екен. Мечен жасыратын oip' дупиясы бардай. 03i соны айтдысы да келедц тартынатын да сиядты. — Оны Аязбай Алыатыга ж!берд| гой...— деп мщпр- ледь „„ ._. . — KiMfli? Агырысты ма?— Бадаш ундемедд 031 кшэлц жандай томсарып тур. — Неге, не уш ш ?— дед1м мен жан даусым шыгып. — Айса eiceyin самолетке Minriain салыпты... Айсал- дам 6opi шыгарып салыпты... Bapi Аязбайдыц дырсыгы. Апсадан адша алган ба, ойтеу|р, 6ipAeneci бар. «Агалары 60

мыцты, ец болмаса оцуга бала туырсек те...»— деп кулед1 дейдк Жалпы соидай ендк.. кемnip-шал еетше жылайтын шыгар... ^улагым шыцылдап журс бердк «Лгырыс. Лгырые, сн- Д1 сен магап жоцсыц! Жоцсыц, жоцсыц! Сен e.iicin бе. ri- piciu бе, eiT'ii маган 6api6ip, сен жоцсыц магап» дейтшдей бушл жарыц дупие, буюл сана cesiMiM. «Мен уш ш o.ii дс, Tipi де емессщ. Эгттеуip, жоцсыц. Eiifli цапша !здесем до, тапсам да сен жоцсыц. Мумкш, басцалар yiuin сеп бар шы- гарсыц. Лл меп ymin дерекшз угымга айналдыц. бйткеш сен мС1пц алгашцы арманымды, жаца оркен жая бастагап бацшамды тагдырдыц талцысына тастап, ез жонщмеп кете бардыц». Осындай арпалысцан се.'н.имеп 6ipaa турьш цалган бо- луым керек, Бацаштыц жубатцан yuiii еспгенде ecixijp эрец жипадым. — Жапымай да одап кем емес цой... ол цыз ceni жац- сы коредь «Жарцын жацеы бала, 6ip цыздыц Kyueyi осын­ дай болсып деп айтар е;и.м. Егер Лгырыспеп бас цосса, те- nin тапцаны ол цыздыц»,— деген анада... Мен yncia тура бер;цм. Бейне ец жацын адамымпыц цайгылы цазасын еспрткепдей Бацаш та ecin сойлсп кет- ней, жагдайды тб1ртжтей баяндайды. — Сендер аттанып ксткемп, анадагы таные уйге цал­ ган ет пен арац-шараиты апарып, KeuiKicin ойын-сауыц уйымдастырганбыз...— де;и ол маган аянышпен царап.— Сепщ ойда жоцта директордыц машпнасымен KeTin цалга- ныц гой... эйтиегендс Агырыс Лйсага бармайтып едк.. Лнау уй Айсалардыц 6ip;ieneci скен гой, нагашысы ма, ofireyip, 6ip жекжат-журагаттыгы бар. Содан 6api жабылып, цыз­ дыц басын айналдырын... оган Айсалцам да цосылып... «Ceni Жанымайга уэде байлап цойган,— деп...— осыдан барган бойда тойларын жасау yiuin тез журш Kerri в,— деп... втесш айтыпты гой, Беден шалга: «осыдан барган бойда той icTeiiMia» деген создк Соны естццм дсп Аязбай- дыц o:ii оцештеп... Мо1Йц коз алдыма eiti аттыц байгеден кел гет, соган цуапгап Oreciimiu Беден ацеацплга: — Боке, cisre ризамын! Енд1 цандай тиюпндз/ц до орындаймып. Елге жетейпкнп тек амап-есен. Сосын Gip oKiprin той жасайыц,— дегеи coai цулагыма цайта келген- дей болды. Ол осы сезд1 айтцанда, Боден ацеацалга ат жа- булау yuiin Анзбай кемектесш журген e;ii. Анадай жерде Мажит те турган-ды. Енд1 6opi ryciiiiKTi болды. Сол созд! олар сан-сацца жупрткоп.

«Отесш шалга уэдесш бсрдь Варган Сойда дызып той жасап узататын кершедь Жардынды да машинадап дал- дырмай алып кеткеш соимц белый» деген дызыл сезд1 ке- п1рткен. «Тау мен тасты жел бузар, адамзатты соз бузар» Двйтш екем шалдармен эцпмслескен жерде таднадтап. Mi­ ne, сол осы болып шыкдан! Агырыс жан-жадтаи дамылсыз остшген элгшдей создерден Meai бон, адыры Айсага кон- ген. Мен осындай тужырымга тоцтап, сыр бермегенмеи, imiM дан жылап турды. — Жанымай жадсы дыз гой...— дегеп Бадаш co3i ду- лагыма тагы да ызыцдады. Men опыц жузiне тадырдай дарадым. — Тойларыцды... дашан жасайды? Кейшге далды ма? Меи ештеце Tyciu6eii оныц жуз1нс дарадым. — «Экес1 директор... 03;;epi осксн тудым*,— дейд! улкендер. Рас дой онысы. Ол дызды алсад, с е т и де багыд ашылады. Ед болмаса, заводтан келген су жада машина- ны айдайсыц гой... «Туу, мына бейшара не айтып тур? Бу да кемшр-шал- дарга удсап... дайдагы 6ip пайдакунемдштЬ деген оймен одан туципп кегли. — Айтпадшы, умытый барады екем. М э!— ден ол дал- тасынан донжацдап элдене ала бастады.— Мэ, бугш кеш- кс тойлары! Teiiip мен Айсалдам! Бастарын туйюмрш тусшть Мундай келшмге дашан жетш жургепдер!? 8ueyryni Ад- тобеде дыдыргапда ма? Сонда уадытты бос еттзбей , бас­ тарын досуга уэде берйжен екен-ау. Ал мен болсам, над- ты ештеде айта алмай, Агырысты да тудалтш алдым. Eiifli гой ол дыз маган жод. 1штей ертшпп гаты д болрапым, озin кунде Kopin журсем де сырымды айта алмай, бос ку- йш-жанганым ен;ц адымадтыд сиядты. Неге сошла ды- сылганмын. Тусгпбей Miи. Kaaip одан алые турганда батыл да, адылды да мен гана. Осы жалгандагы жадсы дыздыд 6api тек MOiii жадсы Kopyi raic, маган гашыд, ынтызар. Ал мешц солардыц iiuinen тацдаганым Агырыс дана едь.. — Барасыд гой? ол.— Кешке — Цайда? — TeMipflin тойына-дагы! Мен ec-Tycci3 оныц 03ine дарадым. Мешц машинаммен барайыд,— дед! дарай экелем. Жарай ма?— Басымды изед|м. ImiM алай- дулей ертенш, басым мец-зец. Cipa, TyciM дашып кетсе керек. — Ана жабыедыр не деп жур, эй?— деда Кунжамал,

меп уйге Kipin еЫк жацтагы тем!р кереуеткс цулай кстке- шмде.— Кеп сойлест1 рой сешмен. — Ештеце. — Иа, ештеце. Men бшмейда деген. Cipa, Атшыбай шалдыц к,ызы Fofi айтып гурраны. Оньгц сулулыгып не, езш imetiiu дейсщ бе? Шашыи сауын, к о р т м келш бол- ыайды деп! Ешюммен сойлесшм келмей, ештецеге зауцым болмай жатыр ед!м. Кештете Бацаш келдь Машпнасыпыц борты- иа тойFa баратындарды тиеп алыпты. Мен жастардан ау- лацтанын, ез1ммен-ез1м оцаша 6ipep кун сулыц жатцапды унатып едш. Бацаш цояр жерде жоц. — Сенщ р е ш и т екенпуи бшсе, цыздар кулед! гой. Ке- тер цыз KeTTi. Eiifli журтца таба болма!— дейдь Бунысы да иланыыды екен деп, тойшыларга шееin кетпм. EcKi машинаны от алдырып, шаруашылыцтыц оцтайы келгешпе цатысып журмш. Есту1мше 03ip жаца машина келер Typi жоц. Келе цойгап кунде де в тесш оны маган бере ме, жоц на. Анада кецседе ецбек ардагерлершщ мо- jhi.'iici еткепде ол Kici: — Bip тракторда оп-он бес жыл жумыс icTereii арда- герлерге жаца машина бере бастадыц. Осындай э д н т да- мыта берем^з. Ецбек стажы жнырма жылдап асцан. абы- ройлы адамдарга жаца уй, жаца цурал-жабдыц беруд! вдетке айналдыра беремдз. Ал жастарга жаца техникапы 6epin, б1рден дапдайсытуга ез басым царсымып,— деп 6ip тужырым айтцап. Егер осы ceai 6epiK уэде болса, онда ма­ ган биыл да жаца машина жоц. Осы ecKiMen итпектей бер- мекшн. Эрине, егер цосалцы белш еп табылып турса, еекппц eain жацага 6eprici3 eTin оцдап алуга болады. Б|рац 1зде- генде цосалцы болшег1 туспепр табыла бермейдь Byrin тагы ар жерде тоцтап, ауылра арец жетш, машинамды ец- Д' жеидеуге Kipicin жатыр едим. Энеугуппен 6epi Айсал- цампыц цасынан шыга алмаган TeMip келе цалды. Артцы децгелекп царап жатцанмын. — вй , батыр, тары тырбыцдап цалыпсыц гой... Екеулеп артцы доцгалацты болшектеп царасац, шы- ныпда да, сыртцы тысы жарамсыз екен. Цоймадан жаца- сын сурап алуга тура келдк — Сен баланыц биылгы жумсагаи запчастщ машпиа- 03

цыц оз дуныпа тецескеп шыгар, cipol— дед1 доймашы ма­ ран олп болшокт1 арец босатып турып. Кунi боны осындай ауыр жумыспен шугылдангап Те- М'Р екеуми куйбецден жатыр едп;. Епд! 6ipop сагатта оц- дауды Gixipin, Ойыл бойына барып, суга тусш, думга ау- нап дайтпад ойдамыз. Кенет Отеспппц «Волгасы» шебер- хапа жанына келш тодтады. Imiiien Жанымай шыдты. — Эй, куйеу,— дед1 ол Tewipfli дол булгай шады- рып.— Сен уйщнеп дашып жур скенсщ гой. Жубайыц i3- деп жатыр, телефон согып. Bi3 саган барайыд десек дутты болсын айтуга, уйде жод дейдь Бол, 6i:i6en 6 ipre журесщ. Апам екеу»пз барамыз. Апа деп шешесг Далиманы атайтын. Мупдай сапардан 6 tлдin жецгей Купжамалдыц да далуы етталай. Элбетте, булармен 6ipre ол да барады дегеп соз. TeMip Жапымайлармеи 6ipre кетш едь Сэлден кешп Аманжол дайта келдг Dipre баруга меш де шадырыпты. Уйге колin жуынып жатданымда жедешем: — Жанымайга 6ip ауыз жылы соз ain сайты , шыра- рым-ау!— дед1 жалыпгандай.— Аргы жагын оз1м келтть pin жмберейш. Мен жауап бермей, мурныма су атып, ысылдап-пы- сылдан жуына берд!м. Не демекшн. Жадында рана емес пе, жастар арасында Агырыс екеум1здщ татулыгымыз жа- рпя болтаны. Епдеше, ол- кеткен бонда мен тагы 6ip дызга жастыд наз айтатындай не жыным бар? Ец болмаса арада 6 ipa3 уадыт етсе 6ip жоп. Элде Ая.'.блл аГггдандан: «Бу жалганда махаббат деген бос соз. Далбаса»,— дсп тарта бер м ектн бе. Тсм1рдщ ушне Цалима, Кунжамал, Жанымай, мен жо­ пе Аманжол 6opiMi3 барып дайттыд. Шайдап Keiiiii тысда тыгын, ауладда барып дыдырыс- тап жургенде TeMip: — Жанымайды алып содсайшы не де болса,— деп усыныс айтты. Оныц айтысынша дазгр ауыл iuii сыбыр- K\\'6ip кершедн «0тес1н мен Беден дудалыдда келiciiiTi. Eiti жасты жуыдта досатын коршедЬ дегеп хабар ел ау- зынан туспей журген еиядты. Ауылга т у п т ц 6ip уагында оралдыд. Men кундепше уйдщ алдына ескен eui-yin агаштыд басына тадтай дагып жасаган тербелмел! TeceriMe шыгып, уйдыга кетер алдын- да басымды турл1 ойларга сыдай толтырып, диялымды

сан-садца жуйртетш эдепмше коз1МД1 жумбай жат- данмын. — Эй,— дед! б!реу астымнаи сыбыр ете тусш. Ьасым- ды котерш дарасам, Кунжамал. Жерге туе деп ымдайды. «Но айтпад окей» деген оймсн дарасам, б1рдеце деи кулодк Амал жоц, жерге тусим. — Эне, дара!— дед: жецешем 6ip турл! куш ш ш и уп- Оныц долын шошайтдан жагына дарасам, eKi долын артыпа устагаи 6ipey ©xeciimin yni мен 61ЗДЩ уй арасын- да сенделш жур. Defined таные 6ipeyre удсайды. Царац- п>1да аныд ацдау диын. Bipan Данарбектен аумайды. — Эпе, кордщ бе,— дед: Кунжамал,— Цыздыц 6ip рет жымия дарауыпа зар боп жургенш! Сен снядты кундо далжыддасып журепшп, элдедашан дагып тусер едП —Карадгыда эрльберл! еткенш epci корлi ме, inrreii 6ipey: «Бу к!м, эй ?»— деп дауыстап едк Данарбек тура далды да: — Аманжол, Аманжол,— дедк — С13 бе? — Ссп мана байдадыд ба, жолда туйе жайылып жур- — Дддамады.м. — Е, жарайды. Сеш корд: ме екеп дсп,— Сылтауы таусылган Данарбек api кетп. — Кордщ бе, дуйттай дисынын тапса, дызбеп илдесе- iiin деген сылтауы,— дед1 жецешем. Мен орныма дайта барып жаттым да, анада облыс ор- талыгына журмос бурын Агырысты аулына апарганымды cciMe TycipzpM. Ол маган дэл туе кезлде: — Жардып, машнпацмеп барып буладтан су экелейж- nii,— деп OTinren.— Над цайнарынап аламыз. Ой, дандай суыц депещ, муздап-ау, муздай! Eici щелоки салын, булад басыпа бардыд. Машинапы Дараran ескен дабад басыпа тодтатын, дайпарга таяу жердей когалга 6ipa3 отырдыд. Эцймелсспк. Bipai< пе Жайыпда cofinecKoniMi3 мепщ еймде толыд далмапты. Бшмсймш, incKci3 шаттыдтан еседпреп, аузыма пе туссо сопы айта берд1м бе екен. Bip кезде Агырысты душадтап, кинодагыларга елжтеп epniiicii суймекке умтылгапмын. Жагыма шаналад шарт ето туей. Цыз орнынан атып тур- ды. Ашу уетшде eiti itoai танадай жалт-жулт oTin, opui сэл Д'Р'лде1'| туешй. Ол жупрш барып бурдылдап дайпап жатдаи буладда жотп де, дэл козшщ тусыпап сырлм шо- neKTi 6ip косш алды. PeTi, дайнар козшщ тусыпап алып- 3-531

ran су наказ мелд1р туныд шыгар деп ойлагап. Дас дагым сэтте сырлы шелек тубше дона бастаган дум тушрипкте- pin кергенде: — Жардын, дарашы, дызыд. Над дайнар Koainen-ад алый едш ,— дсп маган жымия дарады. Жузшде жадагы ашудыд ini жод. Мен де шелектеп суга уцЬлгем. Су бепн- де дыздыд 6ehiieci тур! Кэд1мг1 двдгелек айнага тускен- дей. Соны двргенде 6 ip дызыд ой келе далгапы: ayc.ni мад- дайынап, сосмп бетшен, cpninen суй in алдым. Эрине, су- дагы cypeTTi! Сол ойымды дызыдтан кулш >Ki6epiu ед1м. Дыз мешц басымды суга итерш далды. Hiрдон шашалдым. Агырыс даша жоиелд1. ШелекН KOTepin алый, шашып » i 6epyre одталганымда ол ею долын б|'рдей серией: — Шашпа, шашпа! Су шашып ойнама, жаман бола- ды,— дедь — Неге? — Бшмеймш. Некем солай дегеп. — 0TipiK айтасыц. Епстен дайтдан адамды дуалап журш су шашпайтын ба ед1? — Ол жадбыр квп жаусын, eriii б т к е с с л деген ырым емес пе? Соны да тусшбейсщ бе? Ал басда 6ipey емес, тэту адамдар су шашысып ойнаса, судай араз, судай салдып болады дейд1 улкендер. — Онда сен неге мешц басымды суга батырасыд? — Ой, ол енд1 вшешн ойиагапым емес пе? — Сен ойнагаида, маган ойнауга болмай ма?— деп ani де болса т е л е к п долыма устап тур ед1м. — Жардын, дойшы. Адылыд бар гой. Дызды сыйла- уыц керек сен. — Aha, мен1 алдауын дара... — Шып айтам, Жардын. Сен адылды баласыд... Mine, мсп ceni... api дарашы!— Мен epi дарадым.— K eaiiw жум!— дед1 дыз. Кез1мд1 таре жумдым. Ол дулагымныд ушынан шоп етю зш суй in алды. Тула бойым ду ете тусть KeaiMfli жумган куш тура 6epriM келдь Куннщ сэулеш 6ip Typni дызылды-жасыл ушдын шашып, K03iM дарау- ытты. Долымды дармалап дызды 1здед1м. Агырыс сылд- смлд кулш, менен дашыдтап к е т т и . — Агырыс. бшесщ бе, жада мен...— Дыз KyniMcipen басын иаедЬ Бурымыныд ушын тардатып, дайта оре бао- тады. Эйтсе де 6ip мацызды сез естимш гойдегендей дула- гын турдд— ...бетщнен суйш алдым. — Дашан?— EKi Koai ушдьгп шашып, тадырдай дара­ ды сол сэт.

— Tan naaip. Сеш смес, шындыгында, судагы cy- ретщд!... — Ой, журепм! Шыпымеп бе деп дордып кетсем...— доп дыз сылдылдай кулдй — Лгырыс, шыиымеи суши алаиын ба?— деп мен шап берд1м до, дызды булдынганына дарамай душадтадым. Ол ладтырылган сершпеден ыргып барып, буладтыд дыр жад ботше б1р-ад тусп . Содан кейш м е т мазад етш т!лiii ш н- гарды.. — Жынды!— дед1 сэлден сод.— Адамды солай дорды- туга бола ма? — Неге дордасыц? — Цорыдпай...— Цыз Tyiiepin б1рдсме ойланын кет- Ti.— Жардын, б1рдеме айтшы ririTi |ш!м пысты.— Байдап дарасам, Лгырыс козin бурд-бурд дайнагаи буладтан ал- май отыр екен. Bip м»л;ир 6ip молд1рге судтана даранды. Сол сэтте далай батылым жеткешн бшмеймш, эуслi иы- гмна долымды салып ед!м, дыз дарсылыд керсетпедй Од долыммеи man oepin душадтадым да аш бел in ез1ме дарпй боз дарагандан майыстырып, одыста ершпен o6in жлбер- Цыз ялсзз булдыиыи. дас дагым уадыт душагымда турып далды. Содан кейш жулдывды да: — Ж1бер!— дед1 yni далтырай шыгып. Жн'>ерд1м. Одыста ойланбай icTeren дылыгмма уялын, бет-аузым ду ете тусп. О.нмдйо.пм айыпты жандай сезшд1м. — Жынды! Одбаган!— дед! дыз ныгыздап.— Енд| жо- лама дасыма! Цаз1р осыпыдды апама айтсам гой... Цыз булдап-талдан буртиган куш буладтан е ю шелек- Ti суга толтырып алды да, уйге дарай кете барды. «Осы мен шынымен ж т т ш н -а у . Эйтпесс дыз epHiiicn суйемш бе? Кпводагы дыздар epninen ж ш т суйгенде кез- дерш жумын, унс1з туратын сиядты едй Мына дыздыц жод жерде дупиен! диратардай ашуланганына жол бол- сын! Онымен дон.\\iaii uieniecine айтпад. Масдара, егср ше- incciiie айтса... кемшр:«IПырагым, дыз баламен солай ой- най Ма»,— десе, не антпадпын. К,орда-дорда ауылга келд!м-ау. Fiipaд дыз алrin/ieriiiii( 6ipin де айтпаган сиядты, улкен Kici жайбарадат екен. Ж урепм орнына тустл. Осы KepiHicTi ойляп жатый датып уйдтап далгаи екен- Тац дарацгысында Падаш пен TeMip оятты. Ройск* журш кегпк. 67

TeMip жолдан дашыд шаруашылыдгардыц журпзупп- nepi таи елецнен жолга шыгып, станциядагы кедселер ашылганда Шубардудыд басында болатын эдетк Эйтпесе жук тиеп, оны апарып улгере алмайды. Bis де осы есеппен кимылдап, кедсе ашылуга улгердш-ау. Содаи иурылыс ма- териалдарын гиеп алып жолга шыдданбыз. Бадаш бгзден оэып кеткен едк Кепжалы озеншен оте бере 61зд1 кутш тур екен. Жаныпа дедгейлесе бере 6ia де !рюлдж. Осы жерде тодтап, суга Tycin салдындап, ауыз димылдатын алатып едж. Бугш де сол эдетпен машина келецкесше га­ зет жайып, паи-пун, дарбыз-дауыи т ш п , жайгаса баста- дыд. Осы мезетте артымыздан дуа шыддав жолаушылар автобусы да кешрден оте бердь Купнщ ысгыгына шыдамагап болу керек, журпзунп машинаны сэл тежед! де, шелепн ала-сала суга дарай жу- прдь Автобустыд iniiiien 6ipey дол булгаганга TeMip ж уп- piii Kerin еде Bip мезплде дайтып оралды. — Ойбай, мына автобуста Аязбай мен Агырыс Kerin барады екен,— дед1 ол.— Бэсе, кеше Отекеде телефон сод- ты ден жатыр e;ii Алматыдан. Агырысты Адтвбеден KyTin алсын деп. ЭнеуРуш барган бойда Айсаныц агасы ж т т к е урсып, дызды одуга тусу yuiin кел;им деп айт, шырагым! Bis нейж ж1берейж. Бул1нген ештене жод. Бул балага esip уйленуге болмайды. Денсаулыгы котермей;н деп айт- ты деген... Сол рас екен. — Денсаулыгы кетермейд1 дейдг, жардай емес не? — Ей, ол сылтауы-дагы. Дыздыд экс-ineuieci топ а в дсгенде шошын кеткен дойдк Галымныд дызын алып бе- pcMia деп шуласыиты eKi агасы eiti жердей. — Сонда энеугуннен 6epi не 6iTipin жургеш ол дыа- дыд? Jicfli Бадаш. — Нс б т р д 1 дерщ бар ма? Цыдырган шыгар астапада. Содан кейш ж М ттщ агалары дызды самолетпен кейш да- ймрган шыгар. Эйте>нр, кеше мен Отекеде nipreii;ie Аяз- бай:«Ол дыздыд не болгаиы, 6iare коибей o.ii дашып кетш eflie,— деп, мщпрлеп жатданып ecTireHMin. Согап дара- гапда 6 ip шатад болган гой... Bia Кенжалы озеншен шыга жылдамдыдты удеттж те, коп узамай автобусты басып оздыд. Совхоз орталыгына жадындаганда Бадаш айырыд жолдан Meni тодтатты. — Kaaip материалды rycipren бойда Агырысты кемшр- шалга алып журейж. Суйшпп сурайыд,— дедь — Не деп, дайтып келгенше ме?

— Эй, 03i солай скен-ау. Мешц ойымда жод,— ДСД1 Пацаш опыпып. Лгырыстыц дайтып келе жатданын Кунжамал 01здсз бурын бшш алган окон. Эяеугуш оныц Ллматыга кеткенш естпснде жецгей orjiniц коздеген мадсаты орыпдалардай дуанып далып едк Eiifli опьщ турадтамай дайтып оралга- iiiiiii бш-енде ашуы мыс дазапша дайиап отыр. — Жузщара, байга жарымагыр, бара сала кейш дайт- даиы rieci? Miiie3iiiin шэлкес екснш 6ijiirr кейш дайтарган гой жлптпц тумалары. Из, енд1 Айса бунда келмейд1 дей мо? Агалары бар.май-ад дой дед1 дей ме? Епд1 дайтып, бул жадта бнреумен шатылып далар деген гой... Купжамалдыц со;нн тывдай турып Цалима: — Эй, Кунжан, дайтесin олай деп. Бо[й.\\и.тде де бала бар. Сейтш жатса дутыла аласыц ба? Bopi балалыд дой. Буларды 6i3 данша есейд! десен те, oni бала гой. Алды-ар- тын ойлайды дейсщ Go?!-— деп жатыр еден. Meiii uopreciu жецгей: — Эй, бала, Шубардыц автобусы дай жерде келод! еден?— деп сурады. — Бшмеймш. — I|'оцйлс1з гой мыиа бала. Жошн айтнай барады. Ма- шипасм да 6ip кун журсо, еш кун турады. Шаршап жур Шындыгыпда Moni шаршатдаи машина емес, 6yrinri жолда коргешм ед|. Агырыс пен оны жолдан тосып алый келе жатдан тугап жездеы Аязбайдыц дылыгы болатын. Жаздыц басында жауган дара жацбырдаи кейш 6iTiK оскен eriu бныл игертерлш емес сиядты. Аттам жердеп комбайн 6ynKepi толады. L>iзд1 eric басталысымен дырман- га астыц тасуга досты. Кейде дырманда тазартылган ас- тыдты орталыдтагы доймага да экелсм1з. Аудан орталы- гындагы «Заготзерно» дамбасына да алып кетем13. Hip рот мешц мапшнамды Аязбай сурап алгап екеп. -- Бала, куз келш далды. Ен;ц б1раздан кейш жауын- шашын болуы мумi<iii. Отарларды аралап, жем мен туз iicoTKiain салуымыз керок,— дед1 ол кецсоден жол дагазьш алып жатданымда. Атшыбай шалдыд жайлауыпа баратын болдыд-ау деп, та,ы йл Апарысты коретш сот туганыпа дуандым ба. олдо толдыдым ба, бшмеймш, журепм атша тулады. Облыс орталыгында далалыд бадта жургснде Агырыс- G?

пея сырласданым eciiie туей. Дел сол куш мен оган оз)м- н!ц суй етш дтм д 1 айтданмын. Сонда дыз: Онда кеттш Алматыга. EKi-уш жыл сонда турайыд. Егер уйрешп кетсек, мумюн, далып доярмыз. Жагдайы- мыз уйлеспей жатса, ауыл дашпайды гой,— дегеи 6ip усы- нысты айтып салган. Мен ундемегем. Не айтушы ед1м, шынында. Эке-ше- шемшд кенжеЫмш. Енд1П долдарында далып, 6i3fli бага- ды деи сен!м артдан улы мен. Ал оларды дара журтда отыргызып, 6ip дыздыц содынан epin жогалып кетсем, сл- журт не демекип? Ата-ана дайтпек? Мумшн, дусадан ел!п кетер. Оларды жерге даратып дыа дуып кетуге дадым жод дой. Енд1 ойлап отырсам. сол уадытта одашалыгын тауып Айса да дызга: «Калада турайыд, дала турмысы тамаша, eaiiwi одуга туыремш»,— деген cea.ni дадсаган екен гой. Басе, анада 6ip рет дыз Айсаныд уй lminiu, агаларыныд дандай дызмет жасайтынын. далай туратынын майын та- мыза ацпмелеп ед1-ау. Мен оган сол бойда мои бермеп еД1м. ...Аязбай екеум13 жайлауга дарай итпсктеп келем13, Бесбуладда жадындаганымызда Аязбай: — Ka.iip Баян сулудыд долынан шай imeMio.— дсп ма- ган куле дарады,— Осы журт ceui сол дызды жадсы коре- Tin c;ii ден донмайды. Мен жассынын е;цм. Эл1 эскерге до барган жод деп. Дазадты бм есщ гой. Бу дыздыц агасы ел! эскерде жур. Ертец оралса, оду-тоду бар. Kasip жо- гары бййм алмагап адамныц жайы белгш емсс не, катил аузымеи дус TicTece де... Мына меш кнрмейсщ бе, баягы- даи 6epi осы бригадирлшнен ю с шандырды с уйретт... Эйт- посс менщ датарым дашан талай-талай дызметтщ басын шалганы. Мына 0TeciH менен бес-алты жас дана улкен. Баягыда мен колхозда бригадир кушмде бул ауылга прак- тикага келш... сонда долымнан келгенше комепм;и аямап ед1м. Совы умытпай ма, айтеутр, маган онша жаман емес. Анда-санда датты кешсе де зиянга барган емес... Кызм туспепр 6ipa3 шатад жасады. Уйлессе бара дойсын деп ед1м. Анда баргасын дыздыц агалары сураса, «Шырагым, озщ суй in досылдыц ба?»— ден, мына Агырыс: «Жеадем яорлап берди,— дейтш кершедк Эне, кордщ бе, адамга жадсылыд жасайын десед де балеге даласыд. Мен дайдаи бшешн, o3iniH ушдаладтыгы гой, айнала созге урынып журген. Анада жауын куш де аиандай эдпмеге далды... Бул одигалардыц 6opi магап бурыннан аян болгандыд- тап, мен оган жауап бергем жод. 70

Oycai басца шопандардьщ бэрш аралап, жем, туз тас- таи шыктьщ. Содан кепш гаиа Атшыбай шопанга бурыл- ганбыэ. Шопан цойын кантата жайып ауылга жакып калган окон. Bia оны керген бонда машиваны токтатып, келуш кут!н турдык- — Иэ, не хабар бар?— дед! ол б1адщ сэлемгьшд! ал- ган соц. — С1зл>Ц койдык ей дэмд! екешн бушл облыс ecTiron KopiiioKi,— деп эзшдед! оны Лязбай.— Сондыктан койы- цыз арыцтап калмасын леи, жом тасып жургешшз. — Луылга бара берпшер,— дед! карт.— Жемд1, тузды су тимсйтш жерге TycipTCiH. Ксмгпрге айт! Bi3 келгенде Агырыс itiTan окып отыр екен. Жуыцта ест!генм!в «дайындык курсыпа барайын деп жур* деген хабарды. Ол 6!зд! кергенде ки!з уйге зып берш Kipin кстт!. — Дурбыц уялып калды гой,— дед! Аязбай,— Bi3 уйго шргенде кайда кашар екен? Шыиында да. коптеп кормегсн opi анадай сезгс урын- ган кыз тым буйыгы тартын. жуз! аршылган жумыртда- дай кан-селс!зден!п KeTinTi. Мен коргепде бурыпгыдай жу- ri piи келш колымды алган жок- Мойныма к«лып Jicyriprin. кулагммды тарткыштай 6epeTin эдетш де умыткап. Жалт 6opin 6ip парады да, Keain тайдырып ала к«йды. — Шай койып ж1бер,— дед! шешей. Агырыс дереу ж ея литрл!к самаурынга жармасты. Кереге басында uiyni турган еый домбыраны алып, тыцдылдаткан Аязбай: «Дыз емес кыздыц аты Кызыл ал­ ты н!»— деп ыцылдады. Сырттан келгев шешей: Балдардыд д е т сау ма, ой? Элп бтесш ге 6ip шаруа пйтын од!к эпеугуш. Мына кыздыц жайы. Оцуга барамыи дойд!. Ол туралы не еся'дщ? — Сол бурынгы куШ гой... — Вурынгысы калай? — Уэде бергем, жмберемш дейд!-дагы... Ой, оны кайтс- с!ч. KeMiioniKi, аскерден балац келмей ме биыл? Сол бар- сын оцуга. Дызды кайтесщ, ертец куйеуге Tiiin кетет!н?! Восца шыгындапып. - Дой, эй, KoaiMiiiH вгы мен карасындай eni балапы кыз, ул деп алалайтын мен бо оком? Барам десе, барсын ..........а. Сепдерд!ц осы соз!ц цуртып журген! Дайдагы Gi­ lroy\"1окыган-токыган деп, баланыц басын айналдырып! Ьул кыз эуелден де куйеуге тием дегеп ниетте емес. Е, туб1нде барса бара кояр. ТеKin тансац тегш бер легендой. Соныц басын саудага салып журген апау катывыц окоущ!

Атпкты адамдармен куда боламыз деп. Цайдагы-жайдагы- пм шыгарып! Луыл маныва отардыц жадывдагавын б!лген Агырыс койдыц алдынан Kerri. Кемшр сыртта шай дамымсп жур- ген. Соны пайдаланган Аязбай: — Буларды аясац да балеге каласыц-ау,— деп кеш- д ' — Цайдан бшейш, дыздары 6ip белmii жерге барса, сц болмаганда булардыц шай-суын тауып беред1 гой дегем. Атшыбай койдан epui дсзерш, шаршап оралды. Неле Кайман турган шайга бас койган. Eni кесемен ксзсктест!- pin imin жатыр. Сонда да шол1 каиар емес. — Бупн куншд аптабы сурапыл болды,— дейдь— Кептен туядкест! болмаган жайылысда карай шыгарып ед!м. TeeipeK оцалсын деп! — Цойларыд майдан птаялан калыпты гой, сонда да данагат жод-ау деймш, адсадал ciare!— деп Аязбай опы дажап ед1. — Сендер малдыц жайын дайдан бшешн деп едщ- дер,— дед! карт,— даз1р ссм1рмеген мал енд! калган уа- дытта артына май дуйсац да одбайды. Соган дарамастан дойды кун ецкейе экелш, сым аулага дамап отырган жод на анау жас шопандарын? Содаи кейпп ертед кун ыа етсе- ад ойбай жем керек дей;й едшец. Шайдыд артыи ала уйге Агырыс енш едь Аязбай бал- дызымен сейлесе бастады. — Бойжеткен, сешц барайыи деп жургешд дай оку? Анаугуш втекед эдпме дылып едм.. — Ci3 араласпацыз бул жерге.... кец ш щ з далпды,— деп 6ip KecTi Агырыс,— Осы кеэге дешн келдепеддегеш- Ц18 до жегер! — Ойбуй, мыиа бойжеткенд! ренж!тш алыппыз гой,— деп Аязбай шайып тез урттап далды да, аузын куйд1рщ алып, дызарадтай туей. — Беден совхоздыц eKi атын жаратып, бэйгеден кел- lipfli деп естимш. 0ai, cipe, ат баптауды бшетшьау,— де- ni Атшыбай сез багытын басда жадда аударып. — Е, бшмесе, аты байге ала ма? Сен де дайдагыны айтасыд гой. Одан да мына баласына айтсайшы, дутты болсыныдды! EKeyin баягыда жанныд татуы едщ, 6ip-6i- р!дд! |здеп журетш. Ол байгустыд ат жаратдапын noncine- с(д бе, сырттай дыжыртданыд не? — Цой, сырттай дыжыртып не жыным бар? — дед! Атшыбай ыстыд шайып урлей imin.— Эншейш азш-дал-: жыдым гой. Кептен нермегес!н, ceaiu жете 6epciu дегешм- дагы. 72

Шайдан кей!н кемшр наткан вин асты. Агаштай болып еаргайып, балыдша кепкен екен. Аяабай оны кергендв кемшрдщ тамадты жаксы баптап устайтынын айтып мак- таган. Мундай eTTi« тек капа аракпен журетппн сез;йрген. Атшыбан соны еспгенде: — Kesinip, эй, б!рдедед жок па ед1?— деп дыбыжыд- таган. — Бар гой. Керек орыны болар деп жазгытурым алып ед1м, oai де жатыпты гой жарыдтыд! — деп кемшр жук арасынан 6ip швлмек суырды. Аяабай осыны тугелдей iuiin, эр1-берден кемin дызыиып сейледь Шалга, кыага TKiCTi. Жадсылармеи жанасуыма кемектеспедщдер деген окне айтты. — Шырагым-ай, балдыаыциын би.мпн сенен алган емппм жод. Соидагы келшпргешд анау гой,— деп ед! кем- nip. Аяабай масад куйде жы.чап, пбден дщкеге тидь — Жардып, жолдасыцды алып кет! Мазаны алмасын. Мына кемшр-шал бул кусан epirin журген жод. TeaipeK аттаныддар,— де;и Агырыс шыдай алмай. Атшыбан eKeyMi3 ею жердей упттеп Аязбайды кабинага open, отмргыздыд. Сонымен тунпщ 6ip уагыида журш кегпк. Былай шмга бере Аяабай басы селюлдей узад кулдп Мастыгы жалган екен. Манадан 6epi жорта жасапты дидарлыдтыц 6apin. Vй арасында уй жод. бтесш ге 6ip шайпек шай бере алмадыд-ау деген iiiitip;ti агай да, жецгей де айга верен н. ByriH сол создершс жетш, директордыц уй imiH донадда шадырган екен. Кундепше газды ацырата басып, ыоторды епнргешмде ауладап агай жупре шыдты. Адырын, уйде допад бар, Отекед... Аяабай oai кабинада отыр едь Жака уш н!ц дасынан тастап кетейш дегешмде кенбеген. «Бекепде шаруам бар. Уй;ид шатырын icerepyiM дажет. Адылдасамын»,— деген дэлел айтдан. Ен;й ол агайды корген жерде: — Беке, Беке!— деп ушып турды. Цонагыца тшс- пеймш. Шаруам бар айтатып. — Ертец кездсссйш-дагы...— деп Бексп жайбарадат келе жатыр вдд Аязбай кушейш кетть — Директорды донадда шадырган адам дудай ма? Неге дандайсисыц. Ceuin керемет бон жургешц халыдтыц ардасы! Сол будараныц 6ipi — мына мен! Keaim i ашып дара. OreciiiMeii дуда боламып деп дутырып жур екенсщ. Аяабайды м ен стбей !— деп, ожектей бастап ед!. Сол да- уысты ecrin, уйден 0Tecin шыдты. — Ол не, эй? Аяабайга тиген дайсыд? 73

— Мына Бекен гой, Отеке! Меш менсшбей...— деп буя муцын шакты. — Уйще кете бер деп. Ен болмаса дом ауыз ти деп айтпай. 0текецмен 6ip peMKi согыстырыи im- кенде мент жогарылап ecin кетед! деген шыгар. Мен дегеи буцараныц 6ipi вм ести бе? Арнаулы 6iniMiM жоц, ал мен! шауып! Сен де журген жоцсыц ба, гумыр бойы уста бон. Аиау цурдасыц Аиарбек директор боп кеткенде... Аяабайдыц сезш естненде 0тесш каркылдай кулдц Жацындап кел1п, оны аркасынан центы. Бесбулац жацта- гы шопандардын жагдайын сурады. Содан кейш: — 6 з1ц imin алыпсыд гой,— дед! aiacia гана. — Гумырда 6ip шаруац келнзпесе, 0 теке-ау, 1шнегенде не бш ресщ ? Басымды тауга да, тасца да урдым. Жацсы- лармен жанасам дед|м. Одан тук шыцпады. 0з1м жогары- лаймын деп ушттенш ед1м, «бЫмщ жоц* деген 6ip кедер- ri кесе-келденен шыгады да турады. Енд! мен 1шпегенде Kim 1шед1| 0 тес1н тагы да царцылдай кулдь Аязбайды арцадан цацты. — Беке, cia руцсат етсещз, Аязбай 6ia6eH 6ipre отыр- сын, жарай ма? 0ai.Mia гой. буиы мен бйгем, шткенде шата- гы жоц. Назы гой маган бьтд1рт жатцан! — Е, KipciH, мен царсы болып негылайын. «Корген астан — кергентлз ауыз тнпзбейд!» дегендей, 6ianii(i цыз- ганыш емес цой. Тек цыэацдау болгасын, эшейш нете ме 1шке енгесш Аязбай iuiKeHAiriHe салынып, мэселеш аныцтап алгысы кел;и ме. Бекенге царап: — Ал, Беке, заманымыз 6ip, катар ж т т ш э. 0текеце куда тусесщ, онда дам ауыз типзбейсщ. Дудацды шацыра- сыц. мен кайыптан тайып уст1не келген екем, онда уйго Kip деп MeaipeTi жасамайсыц. Дудацныц o.ai ыцылас бш- flipMece... мен сырттан кете бередт екенмш жет!м балаша! Буньщ целей?— деп, к1вэлей сейледь Агей цатты цысылып, 6ipey урлыгыныц устшен тус- кевдей 6epeKeci цашты. PeTi 0тес1нд1 «куда* деген сезге цысылган болу керек. Кумшжш, бар тапцаны рюмкасын жацындата берд1. Соны сезген 0тесш : — Эй, Аязбай, сен б(яд! цуда деп жатсыц гой. Bis osip тату Kopiui гана. Дуда болсац, KiM бш птц дэм цосса, Бекен арэымайтын ж к!т емес. Мен Боден аксацалды TinTi царапайым царттыц 6ipi гой деп журсем... 0 зщ куэ, буюл облыс алдында абыройга не цылды. Енд! ауданныц цала- уына Tycin отыр. Балалар да цатар-цурбы. Дундел!кт! Tip- птще аралас-цураласпыз. Дызмет цолдыц wipi депт! бшппг- 7*

тер. Мен осы 6ip азгантай ырыздыдты жеу уппн OMipuoiibi тырбанган адаммын. Саган айтарым мынау: уй арасыныц сыбыр-сынсыдын дайтесщ. Азамат ж т т с щ . Анада да асы- гыс димылдап, жастардыц арасына гусем деп, уятда кала жаздадыц. Сен осындай эцпмеге жолама! Енд1 жасыц 6ip шамага келш далды. Басыца да, жасыца да лайык емсс! Бакен рюмкага коньяк куйган екен. Цалима мен Аяз- байга, Oxeciure жагалата улеочрдь — Мен адсуйектерд1ц iuieTiniH нииеймш. Маган кара табан батырадтыц арагын куй!— деп Аязбай дидарланып сд1, Отесш уртынан мырс eTTi де: — Сейлемейш десем де дойиадыц-ау,— деп басын шайдады.— Адсуйегщ мен бе, Бокен бе? Колхоздыд айы- ры мен курепне аладаиьшды ойдырып жумыс жасап, окуды сырттан 6iTipren мен адсуйек екенмш гой сенше. Ойтпесе балга согудан ботен noci6i жок Бокен бе адсуйек? Ойтш журттын 6apine Tuiiimi дадама. Кел, алып дояйыд, ceuiR денсаулыгыд yuiin! Отесш непзшде iuine u riii. Дастардан дурмет1 y iu in ау- зына типзш дана доятын. Бул жолы орталап тастады. Цо- над HeciHiR коцимне келер деген болар, оз жубайына та- уысып iuiKiafli. Содаи кейш ш ам п ан алгызып, оны eai ашты да, Жанымайды, осында келген TeMip мен Айсал- дамды, Meni датар отыргызып, сирадты ыдыстарга шарап куйды. — Мешц коа1мше алыцдаршы,— дедк — Б|зд1д жастыгымыз ылги да арпалыспен, диындыд- нен OTri.— де;и ол.— Сотые кезшде даршадай бала е д т . Бокс, еащ 6iaeciR. Экем мардум дайтыс болганда, Ra6ipin неше кун дазгапымызды. Одан кейш де талай днындыд- ты бастан еткердш. Енд! мына балалардыд атар тады жардын болса екен деп riaeiiMiii! втесиипд 6i3fliR уйде донад боп отырганда айтдан со- Я1нс Кунжамал датты риза екен. Жене осы соз оныц умБ Ti мен мадсатын да долдаган сиядты. Ол епд1 меш шын- дап долга алды. Шрсем-шыдсам дулагымныц дурыш erin жен, осы кузп революция MepcKeci дарсацыпда той жаса- уымыз дажет ei<eiiiii долелдеп. мен! конд1рген. Кывдан уялып жуpciц сен. Мен бшемш, адамда соидан 6ip дордыныш болады. Оныд 6opi тук емес. Тек сен «на» деин. Ар жагын маган нйбер! Жецгемшц бул coaine жауап бермен ед!м. Ол соны 75

цуптаганьг деп туемгед шыгар, таяуда бтесён мен Бешен облыста ететён озаттар жииалысына кетконде, Кунжамал Айсалдам мен Темёрдё шадыртып алдырмп, сауыд кош уйымдастырды. — Сен бала, оцуды айтып сылтауратуды дои. Жапы- майды долыда дондырсац, одуыц ез-езёнен келёседё. 0то- ciH тугаи куйеу баласын жаман болсыа демос. Ендё жал- тадтауыц жеттё. Анада айтты гой езё де: «балалар жара- сып жатса...» деген сездё... — Жарайды, жедеше! Сонда мен не ёстеуём керек? — Ойбай-ау, дасда дудай, мынау не дейдё? 0зге журт далай уйленёп жатыр, соларга дарайсыц-дагы. Сура анау досыд Темёрден. Осылар-ад менё мыйлау дып елтёрср- ау...— деп, Кунжамал куйён-пёстё. Темёр мен Айсалдам, Жанымай кешкёлёк бёздёц уйге келген едё. Бугёп ауылда Делима да жод. Ол ауданда ото- тёч мугалёмдердёц август конференциясына датысуга кет- кен едё. Ал Аманжолды экесё облыс орталыгына «эуесдой шофер» деген право алып берем деп, ертёп алган. Сонымен Куижамалдыд тёлегёне орай жагдай тугаи. Жастар дас- тардан басына отыргасын, Кунжамал менё ымдай сыртда шадырды. — Буларды шарапнеи эбден дыздыру керек,— дедё ол менёц дулагыма сыбырлап.— Эуелё шампан ёшемёз.. Со- дан кейён ептеп журт желдене бастаганда адтан тамызын жёберу керек. Сен баланмд байдамай сейлсйтёнёд бар. Мо- пёд абмройымды анрандай тегёп журме! Есёдде болсын, Жанымай екеуёцдё оцашалаймыз. Сонда менё уятда дал- дырма... псадык тартып, жадсы керемёя деп, сырыцды айт1 — Жарайды,— деп келёстём, кептен бергё миды аздыр- ган энгёмеден дутылайын доген пигылмен. Кунжамал ретё Айсалдамды эбден угёттеп дойган болу керек, ол эй-шайга даратпай, бёздёц, ягни Жанымай мен Жарцынбайдыц махаббаты ушён ёшуге усыныс жасады. Жанымай дыларадтады. — Агырыс пен Жардынныц... — Курысын, дайдагыпы айтады,— деп жецешем ыр- шып тустё.— Есёк керген дылды... Жанымай, айпалайын мыпа бала — сенёц датарыц. Менсёпбейтёп болсац. ашы- еын айт: осындай кемёстёгё бар деп! Эйтпесе бу баланыц тёлегё сенёц устёцде... тек анау Атшыбайдыц дызы... дар- баша... бетёне шёркеу боп... саган да епдё жендё сезёп айта алмай жур. Кайны менёкё гой, мёне, кезё отыр, сенё жадсы коредё... эй, тёлёц бар ма, кёмиеп уяласыц, айтсайшы дур- быца шыи сырыцды!

Мни мына 6oncaFa шыдай алмай, шарапты жутып пп- берд1м. Баеым дыц ете цалды. Боным жецмщешп, ко:нм булдырап журе бердй Bip Typ.ii кулмм келедк Олдетюм, асыр салып ойпагым колодк Дурбыларыма караймын. Олар да кшйлдк Жецешем кулагымнан тартьш турып сыбырлады. Музыка ойнатып цопыпты. «Биле, Жаиымай- меи»,— денди Толиректсй турып, Жанымайды бите ша- цырдым. Билен жур»йз. Музынаиыц yni сондай ityuiTi, цыздыц coain есгтрм ейдй Элде кулагым ба екен тосац тартцан. Мен огаи жецешемнщ уйрсткешн айтыи улгерд1.м. Жаны- май кулдь Бетен жауап болмады. Куижамал Жанымайдыц депсаулыгы упнн imyfli от!н- fli. IuiTiK. Буыпымды алый барады. Ke3iM туманданып, отыра кегли... Ёртецшс жецешем алый кеп урысты. Meiiiu жасыцты- гымды, ОЛ1 шикйппмд! 6eTiMe басты. Контен 6epi шопапдардыц ушн, мал кораларып жоп- дсунплермеи 6ipre жумыс жасаган ед1м. Дурылыс матс- риалып, адамдарды тасыгапмен, уй кошiргеымiы. Агайдыц yuine баруга зауцыы бол май. цашкалацтап журген сд!м. Октябрь MOpeneci жацындаганда, Жанымай тары да колка салды. Бул жолы спектакль емес, концерт дайыидайтын ноpiнсдк Сол ymin кешке таман клубца келш, тагы да iKiip.’iiit жасауымыз кажет екен. Бул жолы да Агырысты ткнмге eurisiQTi. Жане оны жастар маган тапсырган. Ягни кыстац пен eiri ортага мен тасымалдап туруым керек. Бул сауалына жауап бсрмен, машпнага к а ж е т цосал- кы болшек сурау ymin кецсеге карай женеле 6epin ejiin. Алдымнан Аязбай шыга келди — Ой, сен баланы Отекец !здеп отыр с;ц рой. Бардыц ба?— де;и. «Неге i3flCfli екен? Ештеце бул/црмеген сняцты с;йм»,— деп ойга калдым. Амал жок, руксат сурап, каби- иеттшц ecirin цацтым. — Жаркынбысыц, токга, 6epi кел! Бст-аузым ду erin, цатты уялдым. Апада Куижамал жецешем кеш уйымдастырганда мен Жанымайды ренжп- кен екем. Дызып цалып оган «аягыц кисы к» дегенмш бе, ойтсу1р, жецгем мешц кицарлыгымды 6ipa3 ecipin ж етт'з- ген. Директор соны бет1ме басады-ау деген де к а у т м жок, емсс-ть — Жарцын, цалай осы сен|... оцыгыц келед! гой, а? 77

— Аган мен жецешем...— деп ар жагын айта алкай тодтап едш. Бул созд1 неге осылай бастагапымды да 6ia- меймш. 9uTeyip, 6ip жауап беруге тшсшн гой дегенджпеп лагып бара жатданымды 0тесш де сезе далды-ау деймш, бол iu /KiGepfli. — Кунжамалдыц ceain дайтеещ. Сен aai жассыц. Ул- кендер айта бередк Одыгыд келсе, оды, айналайын! Да- йындыд курсына жолдама бар. Анау Айсаныц орнына жа- дында тагы да ботен жерден адам алдыд. Басда жадтаи келгендер бер(б!р дутаймайды. Biare жерплжт! маман ке- рек. Ца.тай ойлайсыц. дайындалсац, тусш кетерсщ. Мен естш-бкшей жургешм жод, эке-шешед де, ага-жецгец де сенщ уйленгенщдй далайды... 0тес1н осы жерге келгенде тынысын алтеи алып, кщ ь ре Tyciii едк Цысылганнан тер>м соргалап доя бердк Соц- гы кезде жецешемнщ у г т н е е л т п , т й т кейде туысдан- дарымпыц памысына тие айтдан сездерйнен дытыгым He­ flin, 03iM дулай суймесем де Жанымайга ж ш тш ш к сва айтдавым eciMe тускенде уяттан opienin журе берд1м. — Уйлену ешдайда дашпайды,— дед1 бтесш эр севш салмадтап.— Ерте ме, кеш не, эйтеу1р адам баласы бу- рынгылардыц салган жолымен жур1п, уй.м-баранды бол- магы, бала суймеп — табигаттыц жазылмаган зады гой... 0»ine сыртыднан дараймын да, осы ойлы баланыд 6ipi-ay деп коцк'им 5iTe;u. 0м1рде ойлы, саналы адамдар коп. Bi- рад солардыд бвршщ б^рдей одуга долы жете бермейдк К ебюж щ жолы болмайды. Тагдырдыд буралад жолына Tycin, адасады. Талай талантты адамдар сол буралад жол- дан шыгу амалын таба алмай, азып-тозып жур. Жасда нусда айту — б1здщ MiiifleiiMis. Менщ тш м д! алсад, оды, айналайын! — Жарайды, некем урыспаса!— де;дм экейд1 eciMe алып. 0TeciH кулш ж1бердк — Веден дарт биыл ауданиыд атагынаи ат досу yuiiii... далауга Tycin, даз1р турмыстыд куйю icneH айналысуга мурсасы жод. Сен, бала, кон ойланба! Бекенге айтдан- мын, егер тэуекел етсед, жумыстан босайсыд. Адшад есеп- теулн.. Мерекеден кешн сонда журш кетущ керек. — Бекен агама барайын ба?— дед1м элде де тэуекел — Бар, оныц eai кегаскен. Б1рад Кунжамалга олай деме, одуга зорлап жпберш жатыр де, жарай ма? — Ж адсы!— дед1м, ©тесшге алгысты кезбен дарай турып. Енд1 бум л жаз бой гы жупмнщ жецшденш журе бергенш сезпщ м.

Констоз машипапы гараж Menrepymicine 0TKi3in. ьч'лт- дуралып санал тапсырдым. Докумепттесш, оныц 6ip да- насын далтама бастым. Сонымел 6ip жарым жылга созыл- ган бейнетгм 6ip кунпдей болмай бастаи оте шыдданып бВДм. Цуанышымды болшу ушш TeMipre келд1м. — КелшшекН дайттщ?— дед1 ол MeHin оду га бара- тынымды edireii бонда,— Жаныыай жадсы дыз ед1 гой... бекср ренжггкеншн. Из, болмаса Агырысты-ад... BapiCip одыганда да цайда барармын дейсщ. Ty6i осы совхозга келетшщ бар. — Менг экейдщ ytiine апарып ддйтшы. — Амалжолга него айтпадыц? Epirin босда жургеи... Бупыц Tepic ыцгай екешн байдагасын, унжыргам то­ мен Tycin, peHiraTi турмев жевеле 6epin ед1м. Соцымнан TeMip дуып жетть — СLз.дiн уйге Айсалдамды да ала кетешк... ceni апа- раймн, бшесщ бе, ол уйде жалгыз дала алманды. Аягы ауыр гой, e3i не болса соган ренжид! да.lip. Жардын, б iло- ciн бе сен, менде 6ip дызыд cesiM бар. Tinri айта алмай- мын. Мен енд1 эке боламын гой! Опыц жузiне абайлап дарасам, балбул жанып, дулаы- рып тур. ¥ялатын да свядты, сонымел 6ipre мадтаныш та бардай. Шыдай алмай к у л т ж1бер;им, — Неге кулдщ?— дед1 ол иыгымнан жулдып. — Тек, энш етн. Дызыдсын сен, TeMip! — Неге, айтшы. — 0Э1Ц эл1 баласыц. Соган дарамастан... балалы бол- мадсыд. Егер ceuiu балац озще тартса, соп отыз алтыга дараганда... немерел1 болуыц керек. Ягии Данарбектщ жасында. Ал ол o.'ii уйленген де жод. — Шынында...— дед1 TeMip, Содан ксГмв дардылдай wyain ыеш ардамнап согып далды,— Жанымайга уйлен- сец, сен де сойтетш едщ,— дегенд1 досты,— Ал ке.'йстщ бе, мен1ц Айсалдамды epTiri журу1ме? — Жадсы. Мешц нем шыгар дейсщ. Улкендерге сз- лом б о р т дайтады. Онда киiiiin, дайын отыр. Мен Айсалдамды алый шыгайын,— деп TeMip машинасымен yiiine кетш едк Bip уадытта сырттан «но-en» деген уаад сигнал есНлдг Сол океп!н 61лд1м. Жецешеынщ менщ одуга баратын болганы- ма дуану орнына буртандап сойлегеншо жыным дозын,

уйден жулцыпа шыксам, кабинада Тем1рдщ езшеи битей ек! адам отыр. Айсалцам мен Жанымай. — Шацырмасац да сГздщ уйге копан болып кайтатын шыгармыз,— дейд1 Айсалцам к\\\\пмдеп. Ж урпзу epoiccciii бузып, 6ip кабинага тертеу1мьт жайгастыц. Тем1р;рц машинаеы коненщ тыцы, б!здщ Бекеш)щ ай- тумнша «кок каска машина». Ягни «ЗИЛ-дщ» соцгы мар- касы. Журмясе мыцты. Цумакка, батпакк» токтай бер- хейдь Жас шопандар бригадасыныц кыстагына жетш-ац келдж. Уйдщ желкесше машинаны туарып, тертеу|м!з cenipin тусе калганда, эке-шешем етегш тапса, жецш тап- пай жупрймп едь Bia уйге енгенсш, касымдатыларды терге шыгарды да, eai саскалактан б1рдеме 1здей бастады. BipaK онысып та- ба алмаган болуы керек, маган келш: — Не э к е л т едщ ?— дед!. Кунжамалдыц буы п-туйт 6eprcuin колына устата цойдым. — Ал, шеше, куанышыд кутты болсын!— дед) Те- Mip.— втекец акыры солай шепгп. — Айпалайын, аузыца май! 0тесш карагым азамат Кой,— НГешем жадагы туйшш екп апыл-купыл uiearri де, терде отырган Жанымай мен Айсалкамныц ycrine карай сымкыртып шашып ж1бердь— Кутты болсын кадамыд! — деп келш, Жапымайдыви содаи кейш Айсалкамныц бет1- нен суйдь Одан кейш сыртта ештеценщ Monicine Tyciue алмай куйбецдеп калган шалыпа жетш барып:— Эй, шал, негып iti6ipTiitTen калдыц, келш экелд1 гой бала)— деп айцайлап ж1бердк Кемшрдщ ештецеге тусшбей к¥Р далбактап жургешн 6i:i сонда гапа бшгеп едж. Жанымай уялганнап бетш бас- ты. TeMip ж упр ш барып, шешейден KemipiM сурады. BipaK к е м т р бугап да ceneTiH турде жок- — Ty6i б1здщ бала гой, aiireyip,— дсп мал соймак бон камданган шалын асыцтыра бастады. Тун ортасыпда nicnen eTTi тез жеп, кейш кайтып бара жатцан бгзд! токтатып: — Жаркын, сен ертец оцаша 6ip согып кетсейпп. Bis тусшбей калдыц кой, балам. Сенini эскер ме, элде оку ма, бу не жумбац?— деп efli экей. Мен курбыларым шыгын кеткес1н уйге цапта к!рдш де, цалтамнан жолдаманы алып KopceTTiM. Экей оны шамныц жарыгына тосып, мукият оцыды. Содан кейш уртынан мырс ете тустн — Иэ, 6i3re цайдагы батпап куйрыц деп ед)м-ау... 80

Октябрь мейрамына цатысын, еищапдай белг!с*з опы да вткчадш. Enfli окуга журш кетуге т ш ст н . Мен ушш Бекон агай ecemeciH келдй 031 де 6ipaa а к та алыпты. Оны экелгесш агай магаи калада калай журш-туру ке- peKTirin езшше туспщрген болды. Буаыц балаларга жоламауды, шарап шшеудк ойын- кульммен тунге калып цыдырмауды тапсырды. Лцырында: — Саган втесш шч коцШ бш п отыр гой. Тубшде адам болады дейдг Соган Караганда ыкыласы жаксы. А па мэселеш де сез етш калып сдж. Цайдан бшейш, дэм бу- йырса деп, карсыльщ корсетпеп едь Шырагым, б1зд1ц Ti- лепм1з, ofiTeyip, сешд адам болганьщ! Жаксы атак алга- ныц,— деи агай Kypcine токтады. Сол куш eiifli каптып кыстак басыпа сокпайтынымды бшгсп шсшей совхоз орталыгына келдк Экей мереке ал- дында жараткан атын байгеге алып кеткен едi. Уйде мал- га кярайлайтын жап жодтыгыпа карамастан ж етш п бай- — Экест р е н ж т п ж1берд! ме деп кулынымды!— деп мешд кашканыма карамай, кушактан cyuin, коз жасын сыгын коштасты. Аудан орталыгына журетш автобуска Minin жаткапым- да кулагыма сыбырлады: — Паргасын амандыгыцды жазын Ж1бер... Жанымай- га! Со баладан алып турармыз хабарыцды... — Жарар,— Д(‘д1м шешем;п репжчтпешп деген оймеи. Mine, енд! поезд устшде тецселш колемin... ОРТЕЦДЕГ1 вРКЕНДЕР Куац жаздыц несер! Сотые fiiTKeai торт-бес жыл болып калган. Жалны ха- лыктыц oai тогая цйймаган коцторгай мезгый едь Азын- нулак oriniiin шыгымы биыл онша коз куантпай турган. Соидыцтан ба, ocipcce бала 6iTKen жалак-жулак од1к. Оныц ycTine бпмлгы жаздыц куапшылыкпен басталуы тагы да itoniare ку;пк уялатты. Еин басын жарар-жармас- тансары кияктанып KeTKeiiiu кешелер журт кауштене вцпме.теп од!. Бугаи Бнгелд! атамыздыц гана кабыргасы Кайыскандай, шаттауыктан жасалган кумалагып алып,

жергс шашып «i6opejii де, басын шайдай бередд Б!рац ваше солем боре келгендерд1 Tyiiinfliprici жод. — Ken rineri кол деген. Э-ii де болса ум1т бар гой. I5ip- eisi аптаныд тед1регшде жадбыр тисе, erin ецкейтпей далмас,— деп жубату айтып дояды, Ертедше ауыл улкендер1 Егшд!булад басына дарай шубады. «Басдарма ауданга кеткеп екеп. Сол келмсстеп бурып сабан тойды втшзш, елд1 тардатып наберелж»,— деп, сыпсыддасып жургендерд! тацертед ертемен корген- мш. Менеи ересектеу балалар: «Бугш егшнщ басына мал апарып соятып коршедь Барып еткв тоялыд»,— легенд! осыдан еил-уш кун бурын дадсап журген. Енд!, Mine, ауылдагы кулге аупап жататып есектерге мшгесш-ушдас- дан Kyili 6i3 сол жиын-топырга бара жатырмыз. Артымда монен ересектеу бала — Султан. Ол маган: «Басдармапмц уйшде донадтардыд долына су дуйып, етке сы.гдия той- дым. Опыц донадтары ылги жомарт, етт1 аузыца толтыра псатады»,— деп, энэугу-Hi мадтангап. Буйырса осы жолы eric басында ететш тойда долга су дуюшы мен болуга тшспмш. вйткеш мен бул дыаметл Султанга бар асы- гымды 6epin сурап алгапмын. Bis жетсек, ауыл улкендер! TcriciHeH Епнд!булад ба- сьша жиналып далган екен. Топ шетше клшкешм1яде даа датар дазылгап жер ошадтардан шыддап ад тезек тутш! ауага дайнаган сорпа niein ала ушып, т эбе т п з д ! одан жаман аша тускепдей болды. Цаумалай отырган дарттар- дыд далыд тобы алденен! ouriMe eTicin жатыр. Олар 6ia- Д1Д сэлем1М13д! дулыдсыз дабылдады. Жадтырмаган спяд- ты. Арада кудюл шыдты. «Балалы уйдщ урлыгы жатпай- ды. Буларды юм шадырды? Эдине тарап кететш болды гой» дест!. Буны елец дылган б\\з жод. Жусан вскен теп- сецге жайгасын, шеи дайнай бастаган дазандарга судгана дарасып доямыз. Дай-дайсымызда да «ет тез niece екеп» деген тшек бар. Журттыц 6api аузына дарасып, !зетпен тш датысып отырган, дызыл жузше двдгелек жирен садалы жараса бггкен дарт 6i.ifli KopreciH басын кетердь Айналасын су- радты кеск1нмен шолып OTTi. — Биекеце хабар ж егп ме еден?— деп едо. — Уа, жеткенде дандай! Bipait, Биекед сырдос xepine- дь Орнына мыпа баласын япбершт!,— деп топ жамыраса уп датты. — Е, коне, дай бала Биекед орнына келген?— дсп дарт кезше аладапын тосып, б^зге дарады. — Мына бала болу керек,— деп кейк TicTi сары шал 82

мои! алга итермеледк— Былтыр дырманда дырлы тастыц атыи айдаган бала гой. Азамат болды деген осы. Е11Д1 6ip шацырад иесмнц орнына сабан тойга делin отыр. Согыстан оралмагап оке- ciiiin !3iH басданыныц алды гой бул. Мен мурнымды тарта Tycin, алга дарай умтыла отыр- дым. I\\a3ip мынау отырган улкендердщ долдарына су ду- йын, шецгел толтыра ет асаудан бетен мадсат жоц едг менде сол сот. Сондьщтан олардыц мадтауып елец дыл- май, дазан-ошад жадда дарай жалтадтап, емше тусНм. — Булардыц сабан тойга келгеш дурыс,— дед| олп дарт,— 6ipai\\ жумыс уадытында той-топыр жасадыцдар деп, ертед басдарма...— деп айналасыпа дарады да, Tcpi шалбарыныц далтасынан дайыс шадшасын суырдм. Со- сын оны op.ni-6 ep.ii удалан, аладаныпыц шуцдырын бурыл насыбайга комдгрд!. Астыцгы ернш 6ip долымен томен да- рай тартып турды да, насыбайды Tic тубш е тастап жЬ бсрД1'. Мешц KoaiMe басдарма шадар эйел Эзила елее бердi. Kyneyi согыста опат болган бул эйелден бала-шага тугш, еркектердщ eai датты ыгысатмн. Ko6ici оныц дайармна ушырамауга тырысып, Turin eici етпей журунл едк 0ткеи жылы жаада осы ауыл шалдары сабан той жасап, 6ip-6ipi- ие су шашьш жацбыр жаусын деген эдет-гурпын атаган- да, «Жумысты тодтатып, догамга зиян келнрдйшер»,— деп Эзнла улкен шатад шыгарган. T im i датты кешгеш сондай, дазанга сиырдыц жас жапасын салып ж1бер!н, журт eTTi дайта жуып асып, олокке Tycin едь Царттыд жацагы дордасодтаган ceaiHeH iceiiiii 6i3 оныц ауданнан теа оралмауын шынымен тшедш. — Эзнла да дайтеш,— дед! олп дарт,— дудай Kyftflipin дойгасын, не амал бар. Из, шырадтарым, дудай аямаган- дм адам аян келшпре алмайды. Шалдыц созш ecTiren журттыц назары енд! асулы да- аанга шынымен ауды. Цазанды ашып, данды Ke6iriu са- пырып, еттен бурын niceTin бауыр-сауырды штшпен дац- тыгыстыргап киллер Kopine бастады. — Ет данды болса, ж ш т ол;р болады деген... Bip дайнауы шпнде болса да ештеме етпейдд— дегон куцк1л создер кобейдь Журт peTi басдарма датын Эзнла келш далар деген дауш п ескере тускеи сиядты. Садалы шошацдагап, 6eTi 6ip уыс, кездер1 iiiniii Ty6i- iio'i дарайтын мыдыр сары шалдыц долында icTii;. Бул «*! ы;|гн садада, тойларда дазан насыпан табылатын адам. Miiteai шадыр, дызганшад opi сарац. Былтыр жец1с кyiiiu

тягы да мснрамдап, сопдагы тойда да бул Дазан устагап. Ьт эбден ш сксн кезде iuieK-дарын мен екпе-бауырдан дометнем балаларга репжш, дазаинан жаца алрам ыстыд iiueitTi зытырганда 6ip жоргем iuiei< Султанпыц мойнына оратылгаи да далгап. Содан мойиы тыртыд болып заразаи бол га п Султан да ;iip дазанды мацайламай, ауладта жур. Лл мен сэры шалга сэлем берген сылтаумеп жер ошад ба- сып еш-уш рот тещректедам. Бул шалды ауылдыц жао онелдер1 «К,ызыл коз дайпага» деп атанды, ал кемшрлер: «Мыртык, бала» дейда. Bi3 оныц сыртынан Kepin тац дала- мыз. «Цызыл K03i» де, «Мыртыгы» да дурыс-ау. Bipi дай- нага, 6ipi бала дейт!ш TinTi TyciniKcia 6i3re. Шал болса олардыц дыцыр тецеулерше нысдырмайды да. 03iiicn ул- кен кемгпрлерге: «0 й , ханпас!»— деп одта-текте oip же- iiipin тастайтыиы бар. «Ханнас» деген не?» деп дум арта сураган жанга шал: «Шайганиыц ургашысы» деген се- 3iM» деген жауап датады. Biare кепке дейш шалдыц азан шадырып дойран атын 6i;iy тадсыд едь Сейтсек, онысы да одып турган жод екен. Жадында гана бктдш, ecini Бод- маш квршедь Буны ecTireH балалар сыртынан оныц атын ер турлi садда ж упртш , ершелене мазад eTiceTin. Орице, оны естше, шал Gi3;U оцдырмайды. Бупнпдей дазан уста- ган куш олы бала б т .е н «ата, ата» деуден opire бармай- ды. Сол Бодмаш дазан сапырып турып дауыстады. — Эй, балам, Биекед далай, да:пр сыбагасын салыи доямын. Апарып бср, жарай ма? Шалдыц маран жылы ушырай п.ч да)даны yuan кеткен мен оган Touin-ад бардым. Анадай жерде 6iare жалтад- жултад каран турган Султанды кврсетш тш даттым. — Ата, мынау Султан. Haaip eiceyuis ауылга 6ipre дайтамыз. ETTi апарамыз,— деп оган упауга тырыстым. Шал онсыз да ш ш ц тубшде жатдан шуц|'рек кездср!- мен оны сузе шолып етт1. «Жадында» дегендей долын со- аып, ишара жасады. Султан жасданшадтай api уяла rycin, оган эред барып едь Шал оныд тыртыд мойныиа 6ip тур- Л1 урейлене коз салды да, онсыз да 6ip уы с бет-аузы дат- парланып, ;K\\’3i жел шайдаган судай дубылып,Kerri. — Мен дантейш, обалдарыц согысда! Обалдарыц...— ден тамагына б1рдеме кептелгенден дырылдаган уи шы- гарды. Цара тастан тамшы тамгандай кезшен 6ip буртщ ушыц бара жатып садалыпыд ушына дона далды. Содан кешн шугыл жалт бурылын, долындагы icririMeii дазанды 6ip суз!п втш, бауырдыд 6ip шетшеп шаншып алды,— Мв, бауырды сендер-ад жеддер. Бул дуйттай uapceui шмшц 84'

ауаыняп табам,— Анадай жердо жатдаи тегешкв. тастап ж1бердк—. Жецдер. Шалдыц сезш естш турсак та, 6is дозгалмадык- Султан тогешке 6ip, шалга 6ip дарайды. Ундемейдь Шал оган жадып келш, долымен Султапныц басынап снпады. — Ал, алыцдар, жецдер,— деп тары дайталады. Свйтт! до тогешп магаи устатты. Мен уялсам да алмауга баты- лым жотпедк Шалдыц даЬарыпа ушырармын деп дорыд- тым. TcreuiTi алып былай шыдтыд. Цапел1мде екеум1з ац- тацбыз. Боцмат шалдыц нелштвй сэл жерде жомарт бола далрппьша тусшбейш.з. . Вауыр api жумсад, opi дэмд! окон. Цаиша уадыттан 6epi ciceiii белпмз. oihoyip, ec белголi 6 iадin бул алгаш рет тоя жеген таманамыз шыгар деймш. Bip кезде Цайыр де- ген шал бауыр жеп отырган oiafli керш далып: — Эй, Боке, мына eKeyi адсадалдарга ауыз типзбес- теи жеп дойды гой бауырды,— деп айдай шыгарганм eci- М1здс. Conда Бодмаш: — Эй, Дайрене, тиме екеуше. Жесш. Bopioip ауызда- рыц жарымайды,— деп басу айтты. . Б|'з элгшде асыса куткен от тез-ад nicri. Оныц nicneci- ие Бодмаш шал доятын емес екен. Цайта-дайта тезек да- латып. дазандары e m aFaui шскепмен араластырган ол суйепнон ажыраган сом-сом ei'Ti агаш астаура сала бас- тады. 08i б1зге улкендердщ долы па су дуя берщдер деген- fli ымдады. : Ет желшш болгасып, тез дуга жасалды. Журт енд! асыга днмылдасып, ат-колiKTupiне допды. Жацагы 1\\аныр меп Бодмаш 6ia,ii шадырып алып, шуберекке ораган етт! устатты. Журттыц ец соцы болып, есекпен ауылра дарай тепеддон Kc.ieMia. Ауылга жадыидаганымызда п т ц котершген. Жацагы тодымдай булт тушлш, батыс жадты торлап алыпты. Ас- ианды от дамшы осын отш, алгашды рот кун курк!ред1. Бул коктемнен 6epi туцрыш ойнагап жасып едк Егер кун itypicipcce, атам: «Кок iii;ii, опд! жер де индЬ>,— дсп, дуа- “ ый далушы од1. Сол соз;ц ecino салгаи Султан: — Ойбай, кун дуйып кело/й,— дсп урейлендк Bis сур eceicri rcGiiiin, емпелецден-ац колемia. Ауылга таяу далгапда алгашды тамшылар тусе бастап одк Ыраздап кейш элплер ipiaeiiiu opi жшлешп кетть Eiijii 6ip сзтте TinTi удей соддан желмсн дигаштай жау- ганда жалацаш жер1м1з;й дуылдатып, жердщ борпылдад токырагын суыра, шацдата дуйды. Осы кезде ауылдыц ылги шабалац борпы аяд тоботтср! алдымыздап абалай 85\"

шыгмп, одан сайьш eciMiafli кет1рд1. Сейтш келе жагданы- мызда жацагы шуберектщ орауы жазылып, еш-уш белек майлы от жерге шашылды да цалды. Оран дырдысдан нттер б1зд! умытып, ала топалац болды да Kerri. Уйдщ дасыпа эрец жетш, жаурагашган дгр-дгр диддап 6i3 ашыд турган есжтен лап донганда кушсга желед жа- мылган атама дадтыгысыи дала жаздадыд. Ол i;ici аузын жыбырлатып б1рдеме одыган Kyiii удей жауган жацбыр- дан кэз алмайды. Ара-тура eciipTin: «Э, жасаган, и гш п - мен бере гер !»— деп дояды. Атамныд унше жауап датдаидай анда-саида даре ай- рыла xypidpereH аспан iy 6 i тускен бешкедей бар суын сардырай дуйды да, кун ецкешп, жиекке аунаганда гана батыс бетт!ц дою булты селдгреп, куред шар дуладтапа- Kopiiifli. Бул кезде селдеткен носер ашылганын яддып ту- рып уйден шыддан балалар баладтарып турш алым, ой- нацдыдта далган дад суын шалпылдата кешш жур едц Багана жадбыр астында далып жаураган 6ia гана оларга дызыга дарап, досыла кетуге бата алмай турмыэ. Атам сол кеяде далтасынан 6ip майЫщц дагаз гаыгарды да, oei куб1рлен 6epin, 6yriii жадбырдыц дай багытгап кел!н, данша уадыт жауганын жаза бастады. — Ата, бул неге керек?— деген сурагымызга жай гана ку.’пмден: — OcKeciii бш еацдер,— ден дойды. Масад тере барганда Жадбырдыц дер мезгшнде жаууы ма, елде биылгы жаздыц ез ерекшелш ме, улкендер жагы егш бас жаргалы кецшдБад. вткен жылы атда жеплш, дырианда бидай мен тарыны таптаган дырлы тастар тары да вз1рлене бас- талды. Цырман бастырылуга жегшетш аттар да жылды- дан устап алынып, кебец тартдандары дайта мшмдк Кулл1 ауыл 6ip мерекеш асыга куткендей. Ол мерекенщ епн жннау eKenin 6is — балалар да бш п , сол мезплд1 асыга тосамыз. Менен epeceKTiri бар Султан б1рде: — Эй, епн бозтумсыдтапып далыпты дейд... ейда ба- рми масад терш дайтсад дайтед1?— деп мен! желширдь — Жылда епн ебден орылгасын тереин ед1 гой ма- садты,— деп мен оныд леб1з т е сешмЫзджпен дарадым. — Ой, пэлесщ-ayl Оны дайдан естдац? Цырман бас-

цанда дырлы тасда жеплетш аттарды багып жургси ^ а_ йыр шал ат дорбасына масад толтырып экелш, yriu алын дуырып жеп журген квршед1,— деп Султан тагы езеуре- д,- _ Бшесщ бе, оган б1здщ шеше.'пздщ де ецбеп сщген. Ол колхоз мушес! болса, 6i3 де, б!здщ оке-шешехпя до колхоз мушесь TinTi менщ экем де егер согыстап аман оралганда бар-ау... сол erinfli emKiMre типзбей кузеткеи боляр ед1. — Ал К,айыр неге дузетнейд! егшд\\? — 9й, дайдам? Атты багып жургеш аз деймннц! Оны да бадпас ед1. Ертец далдозшылар ецбеккупге астыд ал- рапда ештеме бермейд1 деп дордады гой. Мен Султанпыд жацагы сезшен кешн ойланыи тургам, — Эй, сеп 6ip жяуабын айтсайшы. — Жауабын айтданда...— деп мщ пр ете туопм ,— Ол енд1 диын гой. Bipey-Mipey шспеген eiin.u урладыц деп...— Сол сэтте еткен жылы Эзнла басдарманыд б1реуд1 уш бау масад ушш соттатып ;i;i6epieni ecixie тусе кетке- e i.— Men бармаймын. Сотталып кетер жайым жод,— дс- Д|м узшдЬкеснвдь— Пармаймын. — вй, дордад. Цорага... CeHi де дызыл эскердщ бала- сы дей;й-ау. в зщ пионер болгьщ келед! элП Е псте тыш- дан бар дегенге... сен дорыдпа тышданнан. Мен оныц мой­ ный буран тастаймын, шид депзш ! Эй, кеше балалар епстен деп тышдан устап алыпты. Tepicin, маймн етюзсе, дэитер, к1тап берод1 дейд... Шын айтам. Mine!— Ол мой­ ный долымен сызып orri. «Бугш таднап шыдпаймп» деген анты. Бугаи сспбеуге болмайды. вйткеш балалар: «Ант бергенге сенбеген жаман ырым»,— деп адамды алдып-ала cecKOHTin дойгап. — Жарайды. Буныда сенем,— дед1м.— Б1рад... дорда- мын. Эзнла соттатып Ж1берсе... — Эй, дордад, дордад... Эзнла далай соттайды, жасыд жетпей? — Сен тышданнан дордын турсыд дэу де болса. Эйтпо- се юшкеитай балпды соттамайтыпын агай айтдан. Агай OTipiK айтпайды. Qxipiic айтады дешП Мен басымды шайдадым. вйткеш менщ сол кумон- дангапымды бшсе, мыпа Султан ofsh мена есектен бара- йын дсп тур. «Агай, ciapi мынау oTipimui деп атады» доу- ден wysi жанбасын бшемш. Содан кешн... урине, содак Keftiii агай Mcni жек Kopin кетуге Tiiic. Ал оган жек Kepi- mnrri болгапша... — Агай OTipiK айтпайды,— дед1м, опыд бопсасына шыдаи алмай.

— Е, солай ма екен?! Жана oTipiit айтады д е т и н , ка­ ле? — Катан? — Жап-жаца гана. А йттын гой, айттыц. — Айтданым жод. — Ендеше, мешмен 6ipre неге масадда бармайсыц? Мен сезден утылганымды бь’пн, нешн шегше туспм. Ре- Tin тауып уйге дарай зытып турмад е,им. Султан man 6epin дейлепмнен устап алды. Жадында гана апам Tirin берген сары без кейлек. Жуыдта мектепке баратынымды ecKepin, nini жацарып барсын деп, эдеш Tirin квпзш : •Кап киме, мектепке барган Kyui гапа ки! Оган д е й т кие берсец, тозып далады»,— деп патты тапсырган. MiHe, мы- нау — сол без кейлек. Мен ушш де, шешем ушш де аса дымбатда тускен дуние. 0ткен жылдан 6epi талай-талай увде 6epin, жадында гана муратыма цолымды жетшаген- дей, ei(i кун nimin, уш кун Tirin, eeiMfli дара сабынмен шомылдырган сон гана иппме типяген еда. Сол дымбатты ватымды дос долдай мытып устаган Султан ыеищ жулды- на дашпайтыныма сенгендей, ыр;кац-ыржад кулдь — Е, бэлем, жанды жерщпен устадым ба! Осы койле- riniiin дал-дулын шыгарайын ба?! Сен неге MeHi алдап дашып кетнек боласыд? — Мен дашып кетпек болгам жод. ' — Сод eTipiKTi! С е т и буныда him сенед)? — ОллаЬи, биллэЬи!— де;нм, дорланганнан коз1ме жас уй1рiлiп — Ундеме. Даз1р кейлег!цд{ пэре-пэре дылам. Сосын дайда барсад, опда бар. Егер квйлепме тимесш десен, уоденд! бер: ертен сешмен 6ipre масадда барам деп. Ундемей дутылайын десем, Султан дояр жерде жод, боз кейлек™ сыгымдап бурш барады. Епдьеп.да 6ip саттв дар е т ш з т айырып тусер куйде. KoeiMe na3ip кейлепмнщ дал-дулы шыгып жыртылатыны ал жыртыд койлектен дарным жардырап, бетен балаларга маэад боп, жексурын KepiiieiiniM елестеп кет™. — Султан...— дед1м жыламсырап,— Султан! ?Ki6ep деймш. — Ж1бермеймш. Уэдедай бер, Ж1берешн. — Уэдемд1 бер,дам. — Не деп? — Ол м е т ц бе™ме теарейе дарап, жуз!м- деп дубылысты аддып далгапдай.— Ал, шапшан айт, не ден бердщ уэдедд1? — Барайыи деп.

Цайда?— деп ол пысыцтай т у ей .— Масацца ма, елде телек теруге ме? — Телек... а, жоц, масац теруге. — Пионерский депн. — Пионерский! — Alia, мше, ещй алдай алмайсьщ! — Ол иенщ кей- лепмд1 цоя бердк— Енд1 алдасац алдай бер. 03ie маснара боласьщ. Пионерский дедщ гой. Дедщ. Все! Сонымен ертен Султанга epin нырдагы ейнге аттап- уым керек! Эрине, эшей1н емес, масакка. Масац болганда орылып алынгаи жерде шашылып цалганыиа емес. Туп* тура й к ecin турган ейнге. Эл1 nicyi жетпеген ейн eiteiii eaiMe де аян. Совда да болса уаде 6epin цойгасыи амалым жоц, барамын. Соны ойлаганда туннщ 6ip уагыпа д е т и доцбекшумен болдым. Бул кылыгымды шешем науцаета- нып жатцанга жорыса керек. — Курмашжан, imiii бе ауырып жатцан? Элде цай жерщ? Эй, жазгаи бала, жациайтын б1рдеме жеп цойдыц- ау,— деп обектеп. маласы кетт1. Сол аааппен жатып шаршасам керек, 6ip кезде цатып цалган екем. Терезеден тускен кун сэулей беймд! цызды- рып бара жатцанда 6ipey жулнылап оятты. Ko3iM,ii сипай бере царасам — Султан! — Эй, су журек, уэде цайда? Эйда кетйк. Басцарма цатып ауылда жоц. Ештемеден цорыцпа,— деп fliripflen цояды. Keuieri уедем еЫме Tycin жалтара алмадым. Султан- ныц соцына ере берд1м. Екеукйз ауыл сыртындагы жырага туейк те одан opi цур сайды цуалап, eric жацтагы тейейкке шыцтыц. Ка- лыц векеи шопri жапыра, пырылдай ушкан усац шейрт- келерд1 урш'те, борбайымызды шен-шоцгеге йлд1ре тар- тып келем!з. Цаптап ушып, жерге цайта цонып жатцан усац шег1рткелерд1 коргенде Султан: — Эттец, мына шейрткелерд! балыц аулагапда таба алмаймыз-ау,— деп ошшш етт1,— К араты , Курмаш, ер- тец, мумKin, балыц аулармыз. Шегзрткешц цай жерде коп eKeHin кордщ гой? Одан да цаз1р-ац балыцца кетейпк,— дед1м мен,— Ейсте пе бар? Онда су да жоц, шолдейм1з. Opi Эзила He­ flin цалса... Корка тын ештеме жоц. Омы буй н келмейд! деп отыр улкендер. Ауданга KeTinTi ертемен. Одан цайтыи ке­ де цою оцай дев не ец. Екеум1з ей ей ц жобасын алыстаи-ац болжадыц. Сул- 8»

танньщ яйтцавы шындыцца айналды. Bip бауыр жерд! алып жатцан eric боз тумсыц тартып цалыпты. Ллыстап Караганда цоцырцай каралтым болып кезге цубыла шплы- иып ед|. Жакындаган самым сургылт рецденш. кмлцаны- ныц ушы цата бастаган бидайдыц желмеп ыргалган сусы- лы кулагымызга жагымды 6ip куйдей естшдь Соны сез- генде екеум!з де шыдай алмадык- Кецшдешп кетш, тура жупрдйс. Султан мснен бурын жетй де, цылцаны бозгыл тарткан бидайдыц 6ipin жулып алып, алаканына двнш yrin едц эл1 катып улгермеген цамыр дан еаийп цалды. Оган да царамай, ол алг! цамырды аузыпа тастан ж1бердь — Шымйшэ, жарыцтыцтыц дэип цалай ед1! — деди кэ- fli.viri улкендерге уксап. Аузын тамсап, жутын цойды,— Mine,— дед! балуан саусагын KepceTin.— 'Гамаша! Bip бауын ала кету керек. Бала, eiifli елуден кеттж. Султанвыц жасаганын цайталап, aai катып улгермеген дэн;и мен де аузыма салдым. Bip турл! сут татиды. Эрг тамак, api сусын дерлж. Екеум!з ш и т бидайды осылай куйседж. — Эй, сен кеп жеме. Кен жесец шпц ауырады. Сосын шешец не жедщ деп, жаныцды уртыца тыгар. Айтып койсац, Mine, мынаны керд!ц бе?!— Ол жетш кслш, ме- iiiK тумсытыма жудырыгын тацады. Эр1-берщен кей!и жалыцтыц. Видай оскен ацыздыц iiuiHe жатып fleMiMisjii .алдыц. Т ынырып алраннан кейга бидайдыц масагын циып, баулап алып, ауылдыц цасында- гы сай im iee кешке дейж жасыра турура келшкенб!з. Bip кезде кыр жацтан ыцылдаган эн естшдь Елец ета цалдыц. Байкауымызша эйел адамныц уш сияцты. Султан орнынан турды да, баспалап байкап едг Корыццаннан ei;i Keai атыздай болды. — Каска, курыдыц, Эзила!— деп кулай Kerri. 03i ма- гаи долын сштеп, «бук, жат!» деген белп бердк Демд! iuiTeH алып, жерге барымызша жабысып-ак жатырмыз. TiaeriMia — оныц осы тустан TeaipeK етш кеткеш. BipaK абыройсыздыц аяц астында екен. Bi3;un тусы- мызга жете бергенде оныц астындагы Укаяк, жер тарии idciiien ж1берд1. Бул оныц царасын кергендег! эдет! екен. Адам болсын, мал мен ац болсын меши, ойтеу!р, б1рдеме керсе, ол иесже осылай белг1 6epefli екен. Атыныц KiciHeyi муц, Эзила Ti3rmni тартты да, 6i3 жатцан жакда кез TiKTi. BipneMe деп куцюлдедГ Содаи кеЙ1к: — Шм, эй, ана жатцан? Юм де боеац 6epi шыц. Эйтпа- се атам!— деп айцайлады.

— 0TipiK айтады. Атпайды. Эснер сеыьясын атып кор- cin. Котерме басыцды,— дсп сыбырлайды Султан дорды- пыштан flip-flip еткен ыаган буйрыд 6cpiu.— Жата бер. — Эй, жетпепрлер! Мен KiMre айтып турмып, шыгыц, былай. Эйтпесе, Mine, барыцнан жогыц, жайратын саламын. — Ойбай, дасда бала, ал шынымен атайын ден жа- тыр,— деп мен дыбыжыдтай тутам .— Султан!— Мен ор- нымиан атып турдым да, бидайдыц imiMeH даша женел- fliM. Еым шыгып, бет алды 6eaiix барамын. К,улагыма шан- дан аттыц жер солдылдатдан yiii келетшдей. Бейне 6ip аттылы емес, букш дала меш дуын деле жатдандай алды- артыма дарамай зытып 6epfliM. Bip кеаде елплер дай жерде далды екен дегендей артыма жалт дарап ед1м, пятым б!рдемеге i.niKTi де ушып туст!м. Айдалган жсрдщ думын асап, одбай жыгы.чдым. 'Гурайын деймш, дермешм жод. «Эй, мейл1 енд1, атса ата берсш. Буйтш дорлыд кор- гсшмше, (ирден елш кеткен!м де артыд efli. Тек батыр нионерлсрше жаулармен согысып елмей, масад урлаймыи дсп журш влгешм eKiiiiLuri» дегсп сез1мдемл. Жадагы жер жадгыртдан аттыц fly6ipi журепмшц дурсыц сноп. Цулаган жер1мде 6ipa3 жатым, аузыма тыгылгаи eidiCMfli басдасып байдасам, меш дуган жан баласы жод силцты. Аударылган шым сыдырын тускен б е т в д 6ip сипаи, доз- галтпай зар дадсагап оц долымды жерге эрец Tipen, артыма дарасам, жан коршбсйдд 0 з кез1ме eaiM сенбей, eiifli басымды KeTepin да- Yкаяд анадай жерде бидайдыц басын борпылдата ша­ лый тур. Басда жан баласы жод. «Япырай, жацагылар цайда KCTKeni? Элде Эзпла Султанды жаяу дуып Kerri мс?» дегсп оймеп коз жетер жер;ц шоламыи. Ештеме жод. Баяу желмен ыргалгап далыц бидайдыц бастары баягы 6ip цалыпты огммен даланы тербен тур. Жод, анау нс? Ад орамал гой. Сол. Эзиланыц ад орамалы, желп-желп етедк Oai тч.черлеп отыр ма? 0з KoaiMe osiM сенбей жадындай тутам. Эзила жер бауырлай жатдан Султанныц бас жа- гыида отыр. Оз1 епл-тепл жылаган. Орамалыныц ушымен коз!п сурте бередк Султан да жылап жатдан сиядты. — Тур, яйналайын. Тура гой. Мендо не жазыд бар?1 Дуарыи ду бас далган жсцешецнен не адыл сурайсыц. OuiiMAi тм пен аларымды бшмсй журген. Тур, айнала- йын.— Bip гажабы Эзнла еркслетксн сайып Султан дор- сылдай туседь Адыры Эзнла оны долтыд астынан алып, KOTcpin тургызды. Жас жугап 6eTiue айгыз-айгыз Kip

жудцан ол Эзиланыц душагыпда турып, жасты кез!мен ЖЫМПЯ К\\'ЛД1. Эзила Султаи скеуш зд! ерге отыргызды да oai ердщ артына жапдад мш;и. Свйтга, Minrocin-уштаскан ityfii ауылга келдж. Ауылга келгесш Эзила ат басыи б1рдсн коцсеге бурды да, 6)ЗД1 соныц цасьшап туырдь — Екшиплей олай дарай бармацдар. Еид! он шадты кунде амандыд болса, ©здерщ де дуыргаи бидайга тоя- сыцдар,— деп жубатты б!зд!. — Цан, сапарымыз сэтыз болды-ау,— дед1 Султан, екеуийз кецседен ауладтай бергенде,— Енд1 балык, аулау керек. Сейтш, Султанныц кецеамеп епд! 6i3 балык, аулауга в31рлене бастадыд. Балыд аулау уппн ец долайлысы тшшел1 дармад па, ж од жутпа дармад на деп таластыд эуелпде. Султанныц айтысынша, тшшел1 дармад тускен балыдтан айрылмай? ды. Егер балыд жем туйреген дармадты дапдан екен, онда дармадтыц тш ш еа опы дайта босап кетуге жШермейдь Мепде жутпа дармад болатын. Бул ic и гетш инеш шамныц уетше устап жасытып, эшейш майыстыра салган пэрсе. Эйтсе де oFan ш епртке туйреп, суга ладтырсац, ды- зыл данат пен адсыла деп аталатын балыдтардыц таласып дапдапып талай керген. Осындай даранайым дармагым- мен ептеп балыд алып журсем де, мен Султаппыц шортан алатын дармагына датты дызыгушы ед!М. Султан да буны долдан жасаган. Тек дармагы гана б1здщше «зауыттаи ш ыддан». Опы oai «апам даладан сатып экелген» деп мадтанады. Yui басты. Тшшель Сол уш басты дармадтыц жогаргы жагындагы шыгыршыгына моншад 0TKi3in, оныц уетше жалтырауыд тем1р дасыдтыц басын кесш алып, Tecin отк1зе салган дерещ. Ал ещй дара тередге дарай ду- лаштай сермсп ладтырып, кейш тартданда эл п жалтыра­ уы д бейне 6ip дашып келе жатдан шабадша жалт-жулт етш, адылсыз шортанныц козш дызыдтыратын болу ке­ рек. BiiTcyip, Султан балыд аулауга барса бос дайтпайды. Оныц есесше ол вте шыдамсыз. К,армацца жем туйреп салып, оныц далтдысына дарап туруды жаиы суймейдь TinTi согаи дарамастап мадтанатынын дайтереш. 92

— Меш'ц балыгым шортам.'Сен бше’сщ бе, шортаппап судагы балыдтардыц 6api дордады. Шортан Корее болды, беаектеп дашып журедь Бейне Эзила жедешемнен цорыд- дан басда датындар сиядты. TinTi neii6ipi шортанды кор­ тенде бар-ау аудыц ец тёрецше дарай, дайда балдыры коп жерше дашады. — Эй, ол данша к у п т болса да жайыниап KyuiTi емес дой,— дей.мш мен де Цайыр шалдыд 6ipjie дармагына дап- дан жайыпды сойып, асданда eici-уш уйлЛ жапныд тойга- ныи дайталай айтып. Буны еетшенде Султан шамалан басылып далады. 0зен бойын жайлаган журттыц багасынша, эрпне, шор- тан сонша жыртдьгш балыд болганмен, демдЛ емес. Будан ropi сорпа жасауга алабуга да артыд. Ал басда дызылда- нат, адсыла, даракез долга туссе, сорнапыд ец дэмд)с! шыгады. Мен Султанга осыны айтам да жещ етж бермей- Miu. Bip рет оныц шешесшщ шортанды «арам балыдты екелш» деп Keiiireuii) де умытпаймын. Совымен eKeyMia бупн балыд аулауга шыдтыд. Онда ткчтелц менде жутпа дармад. Энеугуш eric жадда бара жатданда кортеи коп шепрткеден б 1разын согын алдыд. Эдетте, алабутадан бетен балыдтар шепрткеге даба бередк Алабуга тана жем талгайды. Ол Ke6iiie балыдтыц етш Ti- Яейдк 8pi алабугага дармад тастаганда, далтдыны да дайта байлаи, дармадты нетурлым терецге ж1беруд1 кевдейхпз. Султан ексум13 осы здшпеп бупн балыдты «дырып ал­ дыд». Эр xypinoii. TinTi эшешнде дармадда даппайтып табан балыдты да устадыд. Султан аумлдан туз бен шыр- ны ала шыддан екен. Судыц жагасына тезек Tepin экелш даладыд та, балыдты сойып цадтауга KipiCTii:. Bip шама уадыттан Kciiiii шодда дадталган балыдда тойын алдыд. Тузды балыд шелдетуге айпалды. Озен суынан данша ini­ ce к те шел данатын емес. Совымеп балыгымызды ардалап ауылга дайтдалы жатданбыз. Сол козде озен жацтан шыддан 6ip шаншылма дуйын б!зге дарай туралай тартты. Oai биж-ад. Жердеп майда дадбад, кул-додысты yflipin, туу оуеге алын шыгыпты. Онысын a.Ti аз коргендей енд! 6i3re дарай дулдвлан иоледь — Ойбай, дасда, дуйын! Цуйыи, шайтап!— доп Сул- танныц eKi коз! алац-дулад. Мен де сасып далдым. — Бисм1лло, бисхнллз!— дей берем in. Егер дуйын норсецдер, солай айтыцдар деп бумы nieuienepiMis уйретш дойгаиболатын.

— Бисшллэ, бпсмшлэ,— дед!м тагы да. Шрад бет! бу- рылар дуйын жод. TiK шапшылып, yftipiaren далиы 6epi Карай салып келедь Bipau, дашла абайлап дарасам да, шайтанды пере алмадым. Ток жел ушрген шац, шои-ша- Куйын 6i3 ойланып улгергенше кдарген жод, тура 6i3 от жаддан жерд1 алагай-булагай етш ете шыдты. Eiiju бу- рыигыдан да repi эуелеп, шацы мен шеп-саламы кебейш, дардыпы кушейе тускен сиядты. — Егер 6i3fli жаца дуйып кетерш кетсе гой, ендШ eric оскен жердщ усинде бара жатар едш,— дед! Султан тын-тымыд кунде шаншыла ушдан тентек дуйыниан коз жазбай. 8pi шелдеп, epi шыбыига таланып кувсшен 6i3 ауылга таяла бергенде, ауыл адамдары 6epi дарай андыздай жу- ripiii келед! екен. Эрдайсысыныц долында 6ip-6ip ку­ рок. KefioipiHfle агашда байлап алган жулым-жулым ду­ рим кшз. Bipey.nep жу-ripin бара жатып айдайлап: «0рт, ор т!»— дейдь Сонда гана артммызга. дарап едш. EricTiu бор жагындагы бозды теиседнеи шыддан ерт даулай жа- нып, улгайып алган еден. — Ойбан, дасда! Жацагы дуйын б1здщ отымызды ушырып экеткеп болды гой,— деп баж ете ту ей Султан.— Басе, эжем айтушы e,4i-ay, «Шайтан ылги тунге дарап ко­ белек болып келш, ал кунд1з дуйын болып келш, от ур- лайды»,— деп. — Цайдагы шайтан?! Мен тук кергем ж од дой. — Дызыдсыд сен, шайтан саган кершее, шайтан бола ма! Егер ол саган кершее, сен сол бойда талып дулагап болар едщ. Энекей! — Ал, дасда бала,— дед1 Султан ма­ га» жалбарына дарап.— Ен;и 6ia ауылда турмайыд. Ца- шып кетейш. 0р ттщ 6i3 жаддан оттан шыдданын 6iace, 6i3Ai соттап ж1бередь — Цайда?! — Султан ойланып далды. — «Мэдени жолга» жетсек, онда машина агылып жа- тыр. Цолыыызды котерсек, шешрдщ 6ipi аяп мшпзш ала- ды. Сейтешк, жарай ма? Сотталып кеткенше сопымыз адыл! Султанныд бул айтданы дурыс сиядты коршдь Екеу* Mia журт «мэдени жол» деп атап кеткен дара жолга жет- TiK. Bip кезде дыр астынан дабадда тырмысып келе жат- дан автомашинаньщ ыдыраиган yni еетшд» Сойткенше oai де керш дг Екеум1з жолдыц eici бетше шыгып, долы- мизды шыдамсыздана кетерш турмыз. Машина б1здiц тусымызга жете бере журюш ю лт ipiKTi. Кабинадаи ба-

сын шыгарып дарап отырган кырма садал шабдар адам кулшдей парады. — 1зд1расти!— дедш 6ia eid жадтап жамырасын. — Аман, аман! — Екеум1з де дуанып кегпк. Р^азанша 6iaeni екен. — Агай, Иван ага!— деп Султан 6ip ыршып кабинага жетш барды. — Иван емес, меннл ат Сидор!— деп кулд1 эя п K03i туздай Kici.— Не керек, айт шаншац, менде уадыт тыгыз. Аудапда кутш отыр, тауарды... Gipinmi хатшыныд esi.— Мен оныц сезшщ узын ыргасып тусш дш . Жадындай тус- TiM де: — Сидур ага, 61зд1 ауданга дешн ала кетш1,— дед1м барышна жалынышты уимеп, — Ну, алайын. Ал оида юмдппне барасывдар? — Тумамыз бар едй..— деп Султан к и л м т .— Тума- — Ой, болмайды,— дед1 Сидор басын шайдап,— Сен- дер мумшн тентек балдар шыгар? Эке-шешелерщ рудсат бордi ме? Онда юмшц ушне барасыцдар? — Экелер1М1з согыста елген. Шешелер1М1з рудсат бер- ген. Олар 6i3;ii сабайды, «Бадыттарыд жод», деп даргай- ды,— деп жып ете далды Султан. — Согыста елген...— деп тунере ойлапды ол.— Ну, жарайды, Mininflep!— де;и адырын Сидор 6i3flin усдынсыз TypiMiere аяушылыдпен муаркей дарап. Пагана iuiin жарып туздап алгин бальщтарымыз шы- рыш-шырыш болып долымызда жур едь Екеум13 де каби- иага Miureii бойы соны Сидорга усындыд. Ол 6i3re 6ip, 6i:i- ДЩ артымызда налган ауылга 6ip коз салды да, шошына дауыстады. — Ой, боже мой! Что там происходит?— деп, ол eric жадца наряп 6ipa3 уадыт турын алды. Содап кешн маши- наеына от 6epin, журш KeTTi. Аудап орталыгы жаяуга гаяа нашыи екен. Улкендер сол eKi ортага ертецгш к тад бипне шыгып, кел1кпен кеш- ке орец жететЫ н айтып отырушы едк Ал мына машина дсгенгс жер иашын емес екешн Султан екеум1з ед алгаш рст бупн бшдж. OaiMiauie «нала» этап кеткен аудап орталыгына жсту1- Mia муц. Сидор туздай K03iMen 6iare сыпай парады да: — Ал дай уй ciafliiti тума?— деп журмуп ipiitTi. Султан ексум1з 6ip-6ipiMi.ii о дарадыд. Б1зден дайран бол мае ын бипендей ол: Ну, ладно, домой поедем!— деп тарта женелдь

Yiti орталыц кошелердщ 6ipiiifleri улкон кок цацпалы- сы екеи. Есйчне машинаныц тумсыгын тацай тодтап, oai !шке Kipin шалдайта ашты. Содан кейш машинаны айдап earisAi. Ажылдап-гуиалдеген машинаны керген эйел1 мен балалары куана кулш, аулага я.-yripe шыдты. В1зд! байда- Faii боны эпелк — Гость?— двп тацдана шегшш к е т . Сидор оган орысша бердеме айтты. Содан кейш эйе.лi б!здщ долыммз- дан тартып Tycipin алды. Yiiiite ертш юрдк Казадша тш- Ti Сидордап да таза сойлей/й екен. Не ссбеппен келгеш- »пздд KiMre келгешм1зд1 тэптештеп сурай бастады. Bis жауап таппай дысылдыд. Дысылмагаида дайтем1з. От жагып, одан шыккан орттен дорцып, аудапра кашып кот- TiK деи далай айтамыз. Свйткенше Сидорга кецседен шадырту жеткен. Жаца- ры 613Дiн колхоздан шыккан ертке байланысты екен. Ха- барын бйю ме, жол ycTi гой не естйен-бшгеш бар деп ау-* дан басшылары елецдест отырган кершедй Сол кеткениен Сидорды басшылар уйге нзбермей, орт шыккан жадца ка­ рай окетсе керек. ЕИз сол куш Сидордыц yiiiite тунеп шыцтыд. Оныц эйе- Л1 Марняпык эр турл1 сурадтарыиа жауап бере отырын, oprri жасаган 03iMi3 бкешп де эшкерелеп алдыд. Бузады балалар табылды Коше Сидордыц моншасына туеш, Марияныц дуырган- niciprenine тойын алган 6i3 ертецгшш экем!здщ уйшде жатдандай шалжни уйдтаганбыз. Bip кезде кеше орт сонд!ругв Kici экеткен Сидор да ж ети. Ол келе сала дад- паныц ар жагында турып дауыстады. — Ой, Kemeri балдар дайда? Тары да дашыи кеттг ме деп. жапым тузбедь.. — Сидор, буларды сен бммейсщ. в р т салеан осылар eKeHi_ деп Мария тап-таза дазадша сайрап доя бердй— Енд1 буларды соттайтын шыгар, э?— ©3i куйеуше дарап, коз in дысып дойды. — Соттаганда дандай! Булардыц осында eKeniii айт- сад, да.'пр дарацгы уйге тырып дояды,— деп Сидор купт! к е ц т д ! одан сайын кудп:тенд1ре TycTi. — Онда мен даз1р милицияга-хабарлай дояйын,— дед! дордытып.

— Tan даз1р ft.iiM апарам,— деп Сидор да мэселеш ушыдтыра тусетшдей. Сол сэтте бопсага шыдай алмагап Султан дорсылдап жылап доя бордь Menin до танауым яаби бастаган едь — Агаке-ай, аиармашы мелетсиага. Опсыз да Menin окем согыста олгон. Енд1 Meiii соттап ипберсе, апам дуса- дан влед1 гой. Б!здщ аяпышты api к у л к т TypiMi3re дарап, Сидордыц да кенет к оц ш босады-ау деймш. — Ай, жарайды, мен с е т мелетсага апармайды,— деп шындыгына кошт1.— Жадсы бала екен. Цой, мен ceui апармайды. Уйге апарады. Туске дешн дем алган Сидор б1зд» кабннасыпа отыр- 1-ызын, туе дайта тагы жолга шыдты. Маган Султан сы- быр ете далды: — Цасда бала, ауылга апара жатыр. Енд'1 дайттш? — Ундемо,— дед1м оныц дулагына аузьтмды тадап.— Bapi6ip, сотталганнан жадсы! Онда жодта балыд nicipcMin дон, орт шыгармаганда, 6i3re бундай машпнамен сайрапдау дайда? Бул санары- мызга oip жагынаи дуандыд, Gip жагынан дынжылдыд. Цуанган ce6e6iMi3 — жол 6oiibinan Спдорды, ушпеп журеп жилы Марияиы кездест1рд1к. Танысымыз кебейе туст!. Сидорша айтдаида: «61зд1к1 тамыр» болып шыдтыд. Цынжылган себеб!м13 — тагы да ауылга дайтып келе- MI3. Ауыл 6i3fli далай дарсы алар екен? От жагын, орт шыгарганымызды епдш олар жобалап oi.iiu те алган шы- гар. Ойткеш орт шыддан бойда 6i3 ауылдан дашып кеттне дой. ¥ят-ай! Tlicin тургап erin ортепген жод па екен? Ца- лай coiipipfli екеп журт? — Сендср дорыдпацдар,— дед1 былай шыддасын. Си­ дор.— 0рт онша жанбагаы. Erinre жетпей-ад жадбыр жа- уыи, туншыдтырган. — Жадсы болды, ага, erin ортонбесе, oiarc Gapioip,— деи Султан жолга шыддалы алгаш рет коцшдеидк Алыстан саргайып erin еплген жал кершдк Содан де­ й т сай жагасыпа орналасдап шагын ауылдыц To6eci доцырайды. Bis оз аулымыздыц To6eci кезге шалынганда бойне 6ip арып-ашып, жол iiierin коле жатдан сагынышты пдамдардай дуапыса дарадыд. Еи/u б1здщ бул сапарыыыз балалар ymin таусылмантын оцпме болатынып да онлап улгергенб1з. Соныц acepi болу керек, Сидор 6i3 корсеткой жапырай- ган шым уйге дарай бурылын дел1п, 6isAi тумргонде, ез- 4—E3I 97

вз'м!зден бойымыз бшктеп кетксндей ауыл балаларыиа одырая-одырая дарасып, аядты ныд-ныд басып дойдыд. Ауылга бейсеубег машина келсе, журттыц бшгеише асыгатын одеть Сидордыц машинасын керген Эзила кец- седен 6epi дарай атына Mine шапты. Оны байдап далган Султан: — Ойбай, дасда бала! Цурыдыд, дашайыд, Эзила! — деп дауыстап ж1бердь «Эзила» деген дауысты еспгенде мен in де журепм зырд ете далды. Бейне ол тек дана 6ia- fli устауга келе жатдандай. Машинаныд тасасына шыд- ты д та жацагы мацгазсу мен баптану былай далып, екеу- м5а сдбектей отырып далыд ескен бургем арасына жетш, одан api ецкейш зыта женелдш. Сидордыд «ай, балдар!» деуге гана муршасы келдь Eflayip жерге жетш, eiifli Эзиланы бадылауга Kipicin едш. Оныд TinTi 6i:»6eH саудасы жод сиядты. Сидормен амандасып, элдепе айтып жатыр. Сидор да басын изей бе- редь Кепген тур байдатты. Уйден мешц анам шыдты. Ол да булармен амандасып, Сидормен шушркелесш сойлесш кетт1. Cipa, 6!зд1 айтдан болу керек. Сидор 6i3 дашып ба- рып TbiFbuiFan жадты eKi-уш рет сштеп далды. Апам да­ уыстап, 6i3fli шадыра бастады. Алдымеп мен, соцьшан Султан турегелдь HiniMia салбыраган куш екеум1з уйге дарай журдш. — Цырманга апаратын дырлы тасты тиесетш адам жод. Соган комектесесщдер,— дед1 шешем б1зд! керген жерде. Сидор менщ шешем о.'йрлеген Жупыпы шайдыд 6ip-eKi шыны аягын цпкесш, дырмаига апарылатын дырлы тас- т'ар жатдан жерге барып Kopin келд1 де, керш уй мацыиан еш-уш улкен тадтай экелдь Олардыц 6ip басын машина бортына асып >ni6epin, дырлы тастарды 6apiMi3 жабылып, итере бастадыд. К,анша дегенмеп Tipi жапдармыз гой. Bi- раз азаппен, эйтеу1р, барлыд тасты машина уетше шы- гардыд. — Осы тастыц 6ipin сен айдайсыд,— дед! Эзила ма­ ран.— Оду басталганша биыл жейтш папыцды адалда, сейтш. — Былтыр да айдады гой атты. Биыл, дудайга шушр, одан 6epi осе TycTi. Ендо аэамат болды деген осы !— деп, Султанныц memeci де жылы шырай танытты. Тиелген дырлы тастарды Сидор дырмап болады-ау де­ ген жерге ж етм зш тастады. Содан кейш енд1 таяу арада

дауырт басталмад науданга эз!рл!к жасау уш!н, Султап- ньщ Hicuieci мен менщ анам Сидордыц машинасына Minin, шан су iaflen дайту ушш саиар ш епп кетть Цодырецд! жулуга барганда Ертецше дырлы тасда жеплетш аттарды устап, кобед- ciu кеткендерш жугеп-дурыдда уйрете бастап ед!к. Туске таман б1здерд1 тугел1м1збен кедсеге шадырыпты. Бул ха­ барды есткенде Султан: — Цасда бала, ал сорымызды дайпатады. Eufli б1здщ мэселем1зд1 дарайтын шыгар,— дед1 CKi Koai алад-дулац етш. Эйтсе де бул жолы «дашып кетешк» деген сездг айтпады. Шалдармен 6ipre 6epiMi3 кедсеге бардыд. Журт басдарманыд аузына дараган. Эзнла б1рдеме булд1р!н ала- тындай, журттыц жузше абайлап барлап шыдты. Содан кой in барып соз бастады. Ол басда эйелдердей он! ион ул- кед еркектсрдщ 6apiH «дайнага» дей бермейтш. Жай гана «агай» ден атайтын едк — К у р м е т агайлар!— де;Ц yniH биязыландыруга ты- рысып. вйткеш ол темеш uiereTiii. Сондыдтан болу керек, yui жарыдшад едЕ Miiieei де шапшад, шадыр дейтш. Бу- ныд 6apin журт оныц куйеушщ согыста одда ушданыиа жоритын. «Цайтсш, куши даддан датын гой. Бугаи но сын бар?!— деп доя салар едЕ Соны сырттай ести ме, Эзила кейде тым бнязы болуга тырысады.— Мыпа бала- лардыд озеп талып кете жаздап кек егшге азар жетть ау...— деп, 6ipa3 ундемей далды. — Уадыг дой, эр урпадда колер dip зауал бар,— де;ц Кайыр шал тыд-тыд жетелш дойып,— Буларга келген сол зауал. SiiTeyip, жадбыр жауып... дудай берд1 гой. Эйтне- гснде... — вздерще белплЕ бныл жада жер жыртып, былтыр- гы ecKi жерд1 бос тастаганымыз. Сол жерге TinTi еккеннен де. мыдты болып додыред ocinTi. Цодыред деген не?— деп мен Султанныд дулагына сыбыр оте далдым. Ол маган тыныш огыр дегендей, долы- ныд сыртымен ардама нудып Ж1бордЕ — Соны orinre KipicKenoie жулмалап тастасад, бала- шагага болск ырыс болар едьдагы... — Царагым-ай, айпалайын Эзила, 03iimi кейдо бостан- бос гайбаттайды екенб1з-ау,— дед! Цайырдыд коцип бо­ сая.— Ол айтданыд дурыс. Бул снд1 дудайдыд бергон нс- 4* !)Э