Қ. Тоқмырзин. Үзенгі достар

устамды . Корпп-колем ш ц Gipno-6ipI онъщ к ел1ншоп'н1д бетш е жол боп тигешп кврмеген. Ecencis сойломейдг Бэр! орынды. К ш э шмде болганы, шыцыпда да. 0ткен тундр агасы ны ц д а ботен ештецо айта алмагапы сонан болар, МУМКШ; Колшшек осылардыц бэрш дайталап 6ip ойлап колген- дс, амалсыз тодтайды. 0зш щ дыз куп ш де Gepine суйгеп адамыпа api де, 6opi д е емес, ыстыц-суыгы жод, керсолды кодшмен дарауы журегш да ш ла сыздатса да, ж ек Kopin, бфжола кормой котуго долел1 жод океп. Сондыдтан оз тардырыпыц тортес!неп шырып кетерлш асдад мш ез эл! туа доймапты. E p rec in e ж ум ы ста ж урген дайын агасына барып, д ары ндасы н ре н ж п к е н ! y m in itomipiM суран, асты-ycTine Tycin ж албад тап , уйгв ертш экелгепде, Гулдэр! тсрезо алдыпда куздin сурдай бултыныд ыдда дарай жпдкшо кош кеш н о дараи , 03i до e u ip ityainin ы згарын fiipiumi рет сезгондой жабырдау далыпта тур едк Торезе алдына келш тодтай д ал ган «Волгадан» куйеуi мен агасыпыц Tycin ж а тдан ы н Kopin, т ж е ш ш далды . «Кордщ бс, 6ip куп ас- пай жатып содымпап дууып, бармаймын. 0yeni Сапардап, ан а у ауы л адамдарынап iteinipiM сурасын» дегоп тодтамга келдь 1здутты моп Н урхап кец!лд1 окоп, дабырласып, icynico к ел ш епд1 см ртдм eciKTcn. Нурхап келе-сала баласып душадтай алып суши жа- ты р. Цаймн c iiecinin де депсаулы гын сурап улгерш : — Y uine к ел ш м ам адды oMreciH, аж ар ы д itipin далып- ты рой,— доп келш ш егш е де эзктдегеп болды. Тирад Гул- дэрппд дабагы жадырамады, томсара бердк Ш ай im uiin ж атданда 6opi до кещлда отырды. Гулдор!- п щ iiuiti ссз!м ш де у й iniiiiflcriл ерлin; сш дайсысы пы д да icl болмады. Жецгеср до ештецо сурамаган. Ауыл арасы жа- дын болса да, келш далгапыпыц сылтауымеп, дайып ciniaicin аттандырып салудыд дамын жеген. Кецшдепш neTcin доген м адсаты едк Осыпы байдагап Гулдар! — Сеп пе тыддыштап жатырсыд, моп ешдайда бармай­ мын енд!,— додк Yni api ашулы, opi сешнд! едк — Ж ан ы м -ау, не дейд1? Енд! у й щ н ен 6eaecin бе? — Г ул ж ан , айн алай ы н, тонтек болма. Кане, осы пего ренж пещ , айтшы. Нурхап да келш отыр,— доп арасы басалды соз айтты. Гулдэр1 тура Kerri. Куйеу1не кшэлай дарап, дадала сойлод!. — Сеп эуел! а п а С ап ардан nemipiM сура. Ол адал 250

адам. Б)лем!с1ц, ж урт алды нда ж ан ы н ж аралагаиы цды ? Сей еипгетшдей ештеце де болган жод. Сосын кел. M euin де елге кул м бола берпм келмейдь Нурханга бул сездер де онша эсер етпегендей, эзш - далжыдмен жуыи-ш айгысы келдь — С ап ард ан эл д ед а ш а н KemipiM с у р аг ав м ы н , к а т а р ж т т не болса соны кек тута ма, mipicin!— деп Гулдэрш щ ашулы ж узш ен дауш тенш , жалтара ж ауап бердк «Ц арашы,—ден ойлады келш ш ек,—осындай адам бул- тара алмайтын жерде де жылжытпа, жылпос ж ауап таба- ды. Ж эне cesi де дэлелд! сиядты коршедЬ). Гулдэрш щ ойын аядтатпай, Сыргалы кемш р де урса сейледк Цызыныц дылыгын «дырсыд, дыдыр мшез» этап, куйеу баласын суттен-ад, Судан таза керсеткен. Гулдэр1 мына мшездерд1 ез сезш1мен салыстыра келе ж ан тукш рш деп к у д ш т ойлардыд эл! де ызамен бас кетермегенш , ренжумен кетсе де, езш щ белгШ 6ip туж ы - рымга келмегеш н ен;ц толыд сез1нген-дк Сондыдтан ага-жецгеге де, ш еш есше де дарсы ж ауап айта алмай далды. Б1рад ж ан тукшрш де ш иратылып ж атдан ашулы жы- ландай н у д и т ойын серпе алмай 6ipre oiterri. K yfieyiu даиысыа тани тускел! басын алып даш ып данш а ойлама- ймн десе де, epiacia мойындататын дэлелд! ш ындыд бар екенш алгаш рет екш ш ш ен бшш дайтданы осы жолы. кенЕ кездЕР Майда тозады бурдылдаган, шодалагы коп дала жо- л ы нд а epecin ж а за алм аган eciti гази к Ц у р м а ш ты HIL’iIkti- ге кун бата эред дулатты. ¥ясы н а тенген куннщ арайы батисты дызыл алауга болеп, жер бетш дегш щ 6api осы нурга малынган, дуние эдемьчепш, дулпырып турган ш ад. Курмаш тыц немере агасы Тулгажанныд yiiiu шофер >KiriT эрш м нен с урай ж у р ш т ап д ан д а ау ы л д ы ц кеш к! Tipuii.’iir i д ы зу екен. Ж у р т т ы д ecn i, бейсеубет гази кнен ici болмай, epic-ген д ай тд аи 6ip/ii-eicijii сиы ры н , бес-он дой- emiciciH дорал ап, туген деум ен eci ш ы гы п к етк ен сиядты . Машина Т улгаж ан yiiiu кимслей тодтаса да, елеген жан жод. ¥зы п етек кейлегж щ шалгайын долымеп уста- ган cap тура эйел садалы дырылмаган далпадты адамга шабына урсады. — Кезщ кер болгыр-ау,— дейд1 ол куш не,— жалбыр жунд! марда дайда? — Неменеге сандалып турсыд. Марданы кеше дырдып

алган жодпып ба?— деп дыпжыла дауыстайды далпад- — Д ы ры д сац дай тей ш . О ны ц д у л агы Tijiiic емос но?— ДСЙД1 эй ел озеуроп .— М ш екей, caun нанбасац, ж албы р марда жод. К ен ет Т у л г аж а н ycTiu сургы лт то зац басдан м аш ипа- и ы коргоп боны а й ел ш с к у ц ш зд еп ед1, «cipo б ж дщ уйге т у рал а п кел ген н егы лган м аш ина?» дегон болар, ал ойелг ашулы унмеп: — Т аг ы д а отке м ал с урап жургон уок!лдin. 6ipi- дагы ,— деп дайырып тастады. Егер уэкш болса осы шай- п ау созд! ecTin а у л а д кетс1н дегсш . Д опалд ы га келген 6i- реу ме деп nefiiai тары ла тускен сиядты. — Ж ец гей Meiiiu, м аш и пам ды тан м п тур. Л н ада, ш ы- иы ида, отке мал сураган уэш лдерд! тиеп келгем,— доп ш офер Htirrr мойындай кулдк — М ы п ал ар 6ia;(i елеуд! дойды гой. 0 3 in х абар боресщ бе?— де;ц Д урмаш м аш ивадан тускен бойы ycTiniu шадын дара берш . Б ул кезде ерл1-зайыптылар озара Tycinicin, мал дамалган ауланыд eciri жабылган. Д алпадты адам сопда гана машипа жаныпда тургап екеуго дарай амалсыз дозгалды. Ш офер ж т т Н шырамытты ма, анадайдан ку- Л1мдстенде к етш TiCTepiiiin ар асы п ан Ti.'ii icopiiifli. Кемш до 6ip апта бойына устара жуз1 тпмеген самайы туксиш , ои- сыз да ат ж адты келбетш жудеу ет!и корсетед1 екен. Тул­ гаж ан алдымен ш офердщ долын алып, Д урмашда келген- де сол б егелш , бет алд ы д у iibiii y iiip re n тереддсй дубы лы п кетт1. Коздер! ж асаурап, жыпылыдтаган. — Дурмашпысыц-эй?— дед1 турпапы жарыдш ад уш- м ен ,— О й пы рм ай , cen i д е KopeTin к у н б ар екоп -ау,— дед! дуанганы не oitiHreni бслпЫ з. — Неге олай дейшз?— Ш офер н «п т кулдк— Cipa, ке- лер-ау деп ойламаган боларсыз. Дурекец туган жсрш са- гынынты. Азы рад демалгысы келед! ауылда. Маган Ере- ксц тапсырын ж!бердн Кете кеткенше iioairi осы маши­ на доп. — Иа, мыпау Ереж ептщ машпнасы ма? 03i тым коне гой, далай журед1 екен? — К он е б олганм ен Koitiperi cay, ж е Н Mymeci т у гел ,— де;и ш офер.— Ж ары дты д бул да адамга удсайды гой. Мо­ торы — ж у р еп , торт доцгелоri — аяд, долы сиядты. Bepi- n ic дорабы , артд ы i;onip дейм13, осы n e ria rw e p i cay болса, ж ер Ty6iue апара бередк Тулгаж ан oyeni душ агын аша бере Д урмаштыд устшс дараганда ipitinin далды. Долын усынды батылсыздау. 252

— И о, Л л м аты ц а м ан, ты н ы ш т ы д п а, oiiTeyip?— nepi бала-ш аганьщ да амандыгын сур ауда и бурын.— 03i жер Ty6i дей;» ж у р т. Л ы ада ж ор сш ш щ й д егенд е 6ipa3Fa д ей ш сендсрдщ хабарыцды есткенш е дордып жур;им. Цалай, oiiTeyip, ш ыгы и ж о д дегеи рас па? — Ж ер сш п п уге уйрендш дой,— деп ж ы м иды Цур- м аш ,— А и да-сан д а газеттер ж а зг а н д а 03iMi3 де тац д ан ы п цаламыз, даш ан болганын бишей. — А стапыралла, ой дуд1рет десейшП Сол ей;» жерд! дозгалтатын 6ip куш бар-ау далайда. Цурмаш мырс eTin к у л т ж1бердь Ж узш е дуады эж уа ойнады. — Ж е п дат ж ер;» кетерш тургап aii м уш зд! алы п oris анда-сапда ш ыбындаганда дозгалып кететш ге удсайды гой жер. А уы з уй д щ ш ам ы н ж а г ы п eTin, торге еигеид е Ц урм аш Тулгажан жузш е барлай дараган. Bip незде дулын-тайдай Tc6icin датар ескеи, алы с-ж улыспен ойыпиыц талайы н еткерген, бертщде бала мшез;й балгып дыздар туралы сыр белш кен Т улгаж ан осы. У адыт сыныпа тотеп бере алмай, тентек баланыц долына тускен мысыдтыц бала- сындай уйпаланып, бурынгы дагш ездш пен пысыдтыдтан ж у д ан а д а д ал м ап ты . Ж уз1 ж а б ы р д ау да ж а т , TinTi б сй та- пыс сиядты. Курмаш оз тургыласып емес, сопыц окесш itopin турган д ай сез1мде. б з ш е н ei(i ж а с у л к е н д ш бар Т улгаЖ анды дал осы ндай к уй де KepepMin деп ой лам аган . К ейде а ра-тура ел;» ecine алган да, oai тап и ты н д ата р -д у р - бысыныд oopin сол баягы уыз далпы нда елестететш . Т у л ­ гаж ан Кур.машпен езш ш е ш уш ркелескен болды да, ш офер Ж1птке ауып тустп — Аудан басшылары елде ш ыгар?— деп мудият су- радпен дадалды,— Ш аруа барысы далай екен? — Биыл кектем орте шыгып, оныц ycTine дыста дар- д ы д аз тусу1не бай лан ы сты ж ер т ез к еу ш ...— fle«i >itirix кереуетко жинаулы кош ш ктердщ 6ipin Цур.машда дарай тастап жатый.— Ш аруашылыдтыц coni кетщ ш реп тур. Басш ылар eric басында. Курмашда 6ip Toyip машина тауып берм егепдерш Кайта Ережеп ауылдан табылып абырой болды,— де;» Цурмаш .— Ол да ош л екен, Е ш р р б у л ад ж агы па Тулгажан донад ж айгау дамына кеткенде, болмедо eiteyi гана д ал ь ш е ;» , б1рад бул оцаш алы д узадда бармай, ауылдыц дашапгы одетшше допад келген уйге б1ртшден 253

аза м а т тар ж и в ал а борд!. Ллы стан сагы нды ры п келген оз- дерш щ жерлес1 екендш пе дапыд журт Дурмаштыд ар д п м ы лы па сы н ай дарап , Ko6ino сы ртды колбетш о отырыс турысына бадылай бага беретшдей. Коздерйиц астымен Карав, адыры н сойлеседй Ауылдыц той-топырыида алды- н а ж а п сал м ай , т ш м ар а тап ы п д ал гаи д ар да б у п н о.и'лд! агытпай, абайлап дагытып отыр. — E ra i сырнайш а сарнамай отыршы-ой,— дейд! косе miriT ж а н ы н д агы сэр ы ж а л ад д ас д а б асда.— О иап да Koitininfli тар а . Кол iре за дым келт!рер: — Ундеме. С еш д муртыд шиыруга кслгепде, мепщ к е к ш м де д айы руга келедд— деп бул да ececiu либормой., O ainpopi ж арасы м д ы , сезд е р ш щ а р ты д -кем ш к ок тутпаft- ты и тату дурбылар ексш байдалады,— Дурдасыц гана смес, осы ауы л д ы ц келш ш ектор! Mcni тугелдей кеш лд1м доп атайты ны н сев бшмейсщ гой. 1ппд куйсе, туз жала... Ц урмаш эзшдескендсрге абайлап коз тастады. Ж узде- р ш е н алы е д а л г а н ж а сты д ты д OMic-OMic тап ы м ал ны ш ап- дары олестеп вткендеп. В!рад сурау салмай, сабыр садта- ды . Bip кезде осы ауылда туы п-ocin, топырагыпда аунап, осы отыргандардыд б!разымеп алысып ойнаган бул жор- лестерш умытып далгапдай, аты-жопдер!п сурауды лайыд кормед!. 0йтсе, алыста жургепде атадты азаматыпа балап ардадтаган ауыл адамдары Цурмашда шынымен-ад рбн- ж ш д ал а р ед1. У за м а й дай ы п болган д ас тард ан Masiperi кедостщ аш ыла Tycyine жетелегендей, журт донадтыд дурметше алы нгап 6ip-oid пш ш адан кейш сезуарланып бара жатты. Гппмдп! аралас дач жерло дэстур болып алгандай, бупда да кезектесе соз берш е бастаган. Алгаш ды жутдан отты суйы д озегш ортеген Д урмаш тыц дулагы тосацсып, коз! буалдыр тартдан ед!. Соз косо ж т т к е Tnin, ол озш е сауал боргендс барып пазарын аударды. — Елден кеткепщ е де 6ipaa ж ы л оттйау? — Цысы-жазымен доса есептегепде дырыд жылдап асдан шыгар... — Энекей, ж ат болды дегеп сол. Я пы рай,— дед! Есторе саусагы п сап ап ,— жнырма жы лдан асып кеткен, э? — Кор де тур. Курмаш , сен б!рааымыздыц атымызды умытып та далдыд-ау? Созд! жалтыр бас белдк — Р ул ам а болды деп естим!з. О н дай icici к!тапты коп одиды дейдь Keii6ip коп одыганпы д басы айиалып кететш коршед! гой. Дегепмеп ауылга сэлемдесш кетуге келгот- 254

цп ц ар аган д а... ел! до у м ы т п а га н е к е н ...— д еп д а р д -д а р д к у л д 1, ж а н -ж агы н а а л а д т ай . — Тодтай тур. Стоп, стоп! А узы ца тисе болды аргы- мадша ш улгып, т !зп т ц д ! тартты рмайсыц-ау,— деп дасда басты косе ж М т дадпайлады .— Онан да донадты сейле- Tin, корген -бш ген ш ты ц д а й ы д та. — Ц ан ш а гу л ам а болса д а, о д у г а б ала Tycipe а л м а га - сыи не керек. Осы ауылдан уш -торт бала ед! А лматыга одимыз деп кеткен. Бор! дулап дайтты ,— деп жалтыр бас тагы к и ш к е т т ь Ц ур.маш ты ц ой ы на 6ip м ад ал ш ы л ды ц «Содыр адг!, таз оцп» дейт!п! Tycin, ж ы миы п дойды ,— Ц ан ш а ад ш а болса да т ау ы п б ерей ш , менip б ал ам д ы од у­ га Tycipin 6epmi!— деп ж а л т ы р о рн ы пан к о т е р ш п , Т1зер- лей отырды. — Допацдаыа! 0 й дасда, уш ы п кеткел! отыр. Eiijii саудаласуга шыдты. Адшац коп болса, баланыц далтасы- иа сал да ж!бер! — Буныц сезш елеме, Курмаш ,— дед! баганадан унде- мей кецест!д багдарып барлап отырган м уртты.— Д урмаш Ko6iMi8;d у м ы тд ан ш ы гар. А ты м ы зд ы айты п еск е Tycipe отырайын. М ынау — деп косен! нусдады ,— оз!дмен 6ipro б узауга Minin еск ен Е стор е. Ф з д щ у й д е п ш еш ем марду.м- л ы д ipiMmiK-дурты , к у зд е у й т д а н д ат ы г ы д ан д ай дом/и ejii. Д олдан ш ай д аган м ай га ж е н т е зе т ш е /ц -ау ж а р ы дты д ! Е с!цде ме? — Ес1мде. А ш та ж е геп д у й д а ц д ы т о д та у м ы тп а деген смес пе? — Пол!, сен айтасьщ. Бул мадалдап та согады гой,— деп жалтыр бас кимеледь — Стоп, стоп!— дед! муртты жалтыр басда дарай до­ л и н KOTepin.— Б у л сойлеп о т ы р гап ,— деп д ас д а басты нусдады ,— Ш аш ыныц бор!н ады лы ж еп б т р г е н — Ш ал- коде. Бул ду баягыда шекес!не бузау таз ж удты рып, родан емдеуге апарган жерде басына ш аш шыгаратын nopi жагуга шыдамай даш ып кеткен.— Ж урт ду кулдк Ш ал к едеш ц ж ал ты р uieKeci к у р е д т п к ет т к Э зш ж у гш Н(е1йлдетк!с! келгепдей. — Эй, сен ежелеунцй даш ан доясы д?— деп буртнгап болды .— Е регкпчрме MCiii, Е сторе е к е у щ ш ц айы бы цды а й ­ тып, абыройларыцды айрандай тогермш. — M enin атымды осы ауыл айыр муртты Аймурат дсйдк в ¥л ауылда Аймурат уш оу,— де;й косе,— содан ж урт yuicyine де досымша ат дойып алган. М ынау айыр мурт, cap ж а л ад , ойбайш ы л демт!н1м!л тагы бар.

— Ойбайшыл Лймурат дудаларын шадырып па?— деп бф оу сурад бордi- Дудасы кштке кален экелесщ дек TiaiM икберген окон. Соны 1здеу ушш дала шырып когн доп отыр гой. Энэугуш етке оп з тапсырып журген. Эй, жшггтер, Лймурат, Жаймуратыцды iceiiiii айтар- сыцдар. Ллыстап шаршам-шалдыгып келгон допадда маза бор1ц' дер,— де;й муртты арад дуйылрап ыдысын котерш.— Дурекецнщ i;oni.4in котерешк. Талай жылдап Gcpi олго согып отырганы. Еп;ц асыдпай аунап-дунап донад бол. Донад куте алатындай куй бар бор1лпзде де. 03in де о т - геи шыгарсыц, дазгр журт босеке.меп уй салып, машина алым жатыр. TiiiTi нэленбай жыл кезеккё турып, жете алмай мысы дурып жургеш даншама! - Казенке турып ауре болгапша, Тэкенгше Москвадап долдан сатып экелген рой тмиыш ы. Тек соны осы жерге жоткепше айдап экелетш жош дурыс адам жод. Ауыл арасмна жетсе 03iMi3 де уршыдша шрем1з,— деп Есторо араласты сезге.— Осыныц 03i радио, телевизор сиядты ду- кенде туратын кез дашан болар екен?— деп Дурмашда — Кешшпей опдай жагдай да болады,— дед! Дур- маш,— б!рад соныд оте KeGeiireiii неге керек? Онсыз да жотшлпеп емес пе? Ipi дал-а.пардыд ауасы даэ!рдщ езшде — Oii6aii-ay, ceni аудан орталыгынан осынша жерге мына сырдылдадпен сай суйепщй сырдыратдаиша... бу- лыдты машпнамен булгадтатып экелмес пе одпс, долы- мызда болса! — Аудандагы доксйлер;й айтам-ау,— дед! Лймурат,— жогарыдан ездерш тексеретш уокдл колее дандай жылмац дагар едь Олар оздершен лауазымы улкенге рана жал- пылдайды. Басданы сыйламайды. Эйтпссо Дурмаштай ipi галым атанган азамат осы аудаиныд мапдайына бурып 6iTin пе сд1? Него бермейд! жумсад машпналарын? Bipoyi неге ермейд! дасына? Содан iciuiipeiun кететшдей... — Машппа болгасын 6api6ip, жеттнс дой,— де;и Дур- маш мэп бермей. Будан epi 6ipa3 уншздпс орнаган. Дурмаш та оз ойы- меп болып осында келгенше окшгенден, imTcii жудсп отыр о:». Соны байдады ма, олде оцпме.мсн уадыт otcih дед! ме, Есторе осыдан жиырма шадты жыл бурынгы ауыл Tipairin айтуга icipicTi. Дурмаштыц сырнайды жадсы тартатыны, бозбалапыд 6ip тобыи epTin коше iceaeTiiii еске 256

алынды. Цурбы дыздар туралы да соз болып erri. Ш миТц цанда жургеш, лауазымы дапдан е к е т , дыздардыц дай- сысы панда, шмге турмысца шыддаиы, юмде данша бала бар екеш соз етшген. — 1Шркш, Цамажайдыц сол жылдаргы салган oni oni кунге дулагымнац кетпейдц— деп куриндо муртты.— Но- лп;теп спеши бшыеймш, содан 6epi талай жыл OTiir, талай ондер/ц есыдш дой, 6ipaK, К,амажайдыц сол жылдаргы ло- 6 iaine жотпейтш сиядты. Цамажай eciMi аталгаида Цурмаш елец ете далгап. Bipan опыц дайда, жардайы далай екенш сурамады. Оцп- ыешц адырын тосты. Эи туралы соз дозгалуы ой салды ма, элдешм Естореге домбыра усынды. Ол алгашында «Менде дайб1р дауыс далды дейсщ» деп тартыпса да, домбыраныц дулад куйш колырдк Босац буралгап 1шектордон ж у р и т элдилеген доцыр ун шыдты. Опыц икемиз сиядты д е р е т саусадта- ры домбыра сагасында жортадтап, жосып сала 6 ip ecid сазды баяулатты. — Бя болмас белт беком буганменен... — Ер болмас шыгар,— дед: Аймурат ше тузетш. — Иэ, ceaiKi жон,— деп келше кеты Есторе,— Ер бол­ мас белш бекем буранменен...— деп баяу бастады да: Жетшзбес дунвс жалгап кугапменен, Шарасыз 6ip жалгыздыд басца тусер, Атадан алтау болып тугапмонон,— деп 6ipT0-6ipie ynin эуелете дубылтдан. — ©йдойт дерсщ, жасай бер!— Отыррандар желшшсш далды. — Ой, дунио-ай, десейшН Тубш де барар жерщ белгШ дегсп соз-ау. Журт назарыц аударып алрап Есторе тары да домбыра шертксн. Элдеб1р кезде коп айтылып, умыт болган ауоп — Цамажайдыц am рой,— деп ол мпырьтан кулдк — Тулгажанга айту керек едц Цамажайды шадыртын алсын,— доп муртты адам м ш TycTi.— Садайды да... онсыз ыцгайсыз шыгар! Цурмаш Цамажайдыц осы кошке шадырылатыпын ос­ теоиде, опыц тур-тулрасын K03ine олестеттк ушдыи шаша дарайтын шаралы доцыр коз, сол далыцдау дпгаш дас, flipinfleicii данды KipniK. Иэ, Иэ... — Осы эндердщ сазып унатамын. Жаныцды аялап, дай-дандагы умыт болгап дммбат сез1мдср1щй оятады,— Д°Д* Аймурат EcTopeHin домбыра mepTiciue дызыра да- 9-531 257

pan. Сен де жадсысыц б!зден, езщ едну!р домбырашы екенс!д-ау. Бэр!нен мадурым дадран 6ia гой деймш. — Оцашада im пысданда ермекне жаранды,— деп жы- МИДЫ Естере.— Тартдасын анау Шернияздарта сштеме- гесш , 01ад1к1 вшейш эурепплж. — Дегенмен осымен де танымайтын жерде басын сый- лы рой! Мадтауын ж еткирдщ . Лймурат ецпме багытын езгертт!. —_ Ц аз'Р 6ip дацрыр-дуцгырга думартып алыпты жае- тар. Бпыл б1зде шопан бригадасы уйымдастырылып e.ii,— деп Цурмашда дарады.— Ылги ор1мдей боздадтар, enepai- ад деп мадтайды журт. Барып тыцдап ед!м, басым датты. Элп жез бен мыстап жасалгап едкей. Корней ме, сыр- — Эр деу1рдщ оз1не лайыд эн! бар гон деймш. Мум- кш , буларды 6ia тусшбейтш шыгармыз,— деп Естере да- бад шытты. Журе-бара дулад уйренедк Дэл осы сэтте ашыд турган терезе желд!гшен дуйдыл- жыган эстрада yni естшген. Дастарданды айнала отырган журт муны тагамдарын доя салып тывдай далды. Цурмаш Аймуратда дараса, ол да кэд!мг1дей суйсшш отыр екен. — Бастаушысы Е стер етц тентег1,— дед! Тулгажан,— Оду миына донбаса да, осы десе ш кен асын жерге дояды. Алматыра однмып деп барып 6ipaa сылдырмад ардалап околш и,— деп Естере диналыс бшд!рдь— Ед болмаса осы енер! тамад асырауга жараса урыспас efliM-ay... — Домбырамеп тамад асырап жургепдей сейлейсщ- ау,— дед! Тулгажан. — 0й , 6i3fliKi баягы д ы зд ар га д ы л ж ад тар ан кезде амалсыз уйрепген болмашы н эр се рой. — О п ы т сопдай амалсыздыд емес деуге дандай дэле- лщ бар! — Рас,— дед! Естере.— Аталыд тй ек, талап дой меш- Ki. Эйтеу!р, жадсы болсын деген. — Жаман болсын дегенд1 кш тшейд!?— дед! ёймурат. Цурмаш ауылга шыдпагасын, оны баягы 6ip жатагап уйлер! мен жапсыра салынган доралары бар кезге дораш далпында, тургындарын сол кезг! турмен ки!нген боны елестетуш! efli. Эдет-гурпын да сол уадытпен елшейтш. Енд! Koei коргешн ойымен саралап, болашадда бойлап отыр. Отыррандардыц ецпме багыты енд! домбыраныд тагдырына ауды. Bipeynep yHi басым аспаптарга дызыгу- шылыд улттыд аспаптарды умыттырады дегенд! айтты. — Ол ушш улттыд аспаптардьщ унш жетшту ке- 258

рек,— дед! элдекГм ойламаган жердей,— Неге десещ з за­ мен талабы солай. Б1здщ fleyipiMia всем унд1 Де oynipiw кушпен ойпагапды унатады. Осы кеаде кешке шадырылган eni-уш ейелмен Цамз- жай келш енген-д1. Цысда-дысда амангпылыд суралып, жанарлар тогысып erri. Эйелдер тобы терде оты р м п Цур- маш ушып турып дол усынгапда ipKuie 6epin, жасдана дол алды. К,олдары жансыз, сылбыр, жарыдшад екен. Ж елдопin отырран топ келгепдерд1 эзгтмен дарсы алган. — Жацагы всем эпшц neci мына itici,— дед! Ествре,— Буйырса, буг!н Цамажайдыц да леб1зш естит!н болдык. Шалдытшы 6ip, вкте кеткен уадыт, етелмеген бадыт ушш! Ана жылгыдай... солай ма, К,амаш? — «Б1здщ бастап тарад далгалы дашан* дегендей, эн салуды дойганымызга не заман?— деп Цамажай адырын курсшдк У т н д е о т ш ш пе, диналыс па, afiTeyip, жанып толдытдан 6ip flipiл бар. Ж узш деп жылы биязылыд оты- рыс жабыла дыстаса одай кенетш дарсылыд сиядты. Соны айтты да журтты жагалай шолып, жапарын 1\\урмашда жолыдтырды. Сыпаны пз]л тастады. — Ауылдыц эу flereni дайда дашар дейсщ. Эуе-ii аста- наныц лебь'бп тыцдайыд. Уш бурмнгысыпдай майда, жан дытыдтайтыпдай эсер- ni Kopinefli. Цурмаш толдып, Te6ipeHin далды. Ж урт кезь нен дага 6epicTe тагы 6ip назар салган. Цамажай жуз! нурланып, жапарыныд шугыласы молайып отыр екен. бу- ныд зердел1 дарасын сезш, 6ip жалт eTTi байдаусыз. Бая- рыда жастыд назын айтын, б!рдегт тыддамады деп кшвм- ппл жас квцшмен ренжш, emmni бурылмай Kerin eni. Сол Цамажай осы. Кеши бадыты ашылмай, адыры 03inen коп егде idcire шыгыпты дегепд1 де елдсн баргапдардан ecTin ед! Цурмаш. 0 з ойын влдилеп отырган Цурмашты журт- тыд донад кеде сураеан сауалы ceprixiii жлбергендей. — 9yeni осы ауылдыц баласымып дегенмен, flaaip 6is- ге донадсыц, Курмаш. Цазац дэстуршде донад кеде дей- Tin болатыпып умытпаган шыгарсыц?— деп суцдылдап отыргап жацагы Аймурат. Цурмаш oaiHen 6iniMfli ыацызды адамныц осы топта жод внешне ceniMfli едк Сондыдтан да ершн отырган. Bi- рад журт долдасын ест!гепде дысылып динала бердь Бас тартса журтты екпелетш алардай, тартынбап ага женелу- ге д г т тагы бармай Ki6ipriKTereH. Неден баста уды да СЛя- моген. Сол кезде Есторон1ц «Ралиябану» дегеш диындыд- тао дутдарды. 259

— Далада, когалда жургеп жнлттщ yni дапдай!— деп мадтады Есторе. — Эи болгапыца1— деп суйс!нд1 Аймурат. Осы отырган i<e6iciBiq дайта оралмас жастыгы еско тускендей. К урыш сш , сштщей тынды журт. Б1р сэтм бей- жай тыныштыдты Аймураттьщ э з ш бузды. Онысы Дур- маштыц зайыбыныц татар дызы екешн веке туЫргеп. Bi- рад журт ecopi белек вдо. Бул эщц жасында Дамажай осыпдагы бес-алты уй татар дыздарымен 6ipre кеп шыр- дап, журтда саздылыгымен унаган-ды. Сондыдтан Дур- маш леб1зппц осы мезгшд1 веке туЫрудщ 6ip oflici eKeiiiH журт жазбай таныды. Сол ymin де болар отыр- гандар: — Епд1г| кезек Дамажайдыкд — деп етЫ ш айтыедан. Дамажай кеп кутырмедь Эл1 кунге таза садталган, wi- щшке би!к унмен эн бастаган. — Дазад ондершщ Ke6i сушспендш жайына арналга- нына дарсымыи,— деп адырып кулд!. ©aiiiiu сопдай эн айтармна риза еместей. — Дамажайдыц айтданы жоп,— дед1 Естере.— Б1здщ халдымыз эйелд1 аса дурметтеген. Сушспендш жайлы эн- дердщ icoiiTiri де сондыдтан. Дурмаш Естереге суйсш е дарады. Элгшде белмеш са- маладай crin жардыратдан электрд1 6ip эцпмелеп, жогары кернеу.'п дуаттыц осында жеткеш туралы сез болганда, Естере бул ферма орталыгыньщ келешектеп ipi мекендер- дщ датарыпа досылмайтынын динала айтдапы бар-ды. Сондыдтап бул болашадтьщ картасына енбеген екен. Дур­ маш соны ociiie Tycip.ai де, Естереге сурадты кескшмен бурылды. — Бул мекепшц бузылатынын дайдан естщ ц ?— деп сурады. — Туб|'нде бузылып б!тпегенде дайтед1? Осы жердей жиырма шадырым жерде агрогородок дейтш салынып жа- тыр. Эне, соны айт, сэулетп сарайлар деп! Биыл соган осы ауылдан он уй кешпек. Уйлерш сатамга шыгарган. KiM алады оны? Ондай шодыр-шодпыт уй оз1м1зде де бар. Ж урт Дамажай энш мададтасып жатдапда Дурмаш пен EcTopenin куцшлдесе сейлесш отыруы epci едк Осыны сезш, Дамажай eiriH мададтаган леб1зш аямаса да, Дур­ маш шын суйсш е алмаган. Сонау жастыд жылдары ал- бырт унмен, дызу данмен шырдайтып кездщ жоп! белек екен. Дурмаш еткендд болашадты ойлап курешдй Озш анда-санда еске алып, мудды сагынышпеп елсстетш кел- ген Дамажайыныд да бетш е балапан эж1мдер туеш, мац-

дай сызыдтары терецдсп далыпты. Арттагы дэурен, алда- гы корешштщ толгантары осыпдайда. Ceareni де осы, да- быргасына батып отыр. — Дартая бастадыд. Балалар ер ж отп. Б1зд!ц датары- мыз номере cyiiin отыр,— деп кулген болды Дамажай Дурмаштыц ойын дол басдандай. Сойтсе де датты кур- С111Д1. Сонау 6ip жылдары дулын-тайдай ш урдырасдан жас- тар епд1 кексе тартданда кездесулерш 6ip ауыд сауыдда бермек cfli, олары шарасыздан тугандай доцырдай ты- ныштыдда медведь ЕщЦ 6ip аудым сауал Дурмаштыц уй imioiiic, дызмет бабыидагы 'пряшпк харекетше ауысты. — Дурекец айына бес жузден асырын алатын корш с- дц— деп тацданды Естере.— Оныц 03i айына 6ip ce.Mia спыр деген сез-ау, жМ ттер! Ой, тэщ р-ай, эрш мш ц ырыз- дыгыи эр турл! дылын жаратдан. — Дараеым-ау, сопша адшаны данда жуысап жатыр- сыц?— деп 6ip дарт тацырдай сурад бердь — Ей, Дайреке-ай, бала сиядтысыц-ау,— дед! А йму- рат,— даланыц и р ш ш гш бшмейсщ рой, дасыдты дара су- га дейш сатулы. Жадагы дарт адам тагы сауал дойды: — Дарагым, додтыр болсац осы ауылдыц ауру-сырда- уын Teric дарап, ем-домыцды жасай кет. Сен туганда б!з неге дуанды дейсщ. Мардум экец ел уш ш тугап ж йтг efli- ау... Осы ауылдыц басшысынан KemeciHO д е й т Тодан- пыц оцбегш пайдаланбаганы жод. Шелепшц, дазаныныц Tecijirenin жамап, шарбагын тодитын жарыдтыд. Есторе шалдыц C03ine кулш, oainuie жен айтдан болды. — Дайреке, бул додтыр болганда ауру-сырдауды да- райтын доршер емес. Бунин мулде басда. Тарнхда байла- пысты... багзы журттыц мекенш, зиратыи ашып, солардыц •далай румыр кешкешн апыдтайды. Mine, сондай рылым бушкь — Астапыралла-ай, кункерштщ Typi коп десейшь Зи- рат ашдан деген пе сумдыд! — Москвадан доргады деп ecTin едш... — Ио,— деп кулд1 Дурмаш.— Т усш;йрущ дызыд-ау. Журт уркш далды гой,—дед! отыргапдарга барлай дарап. — Дайрекецдергс солай айтпасац тусш бейдь— де;и Е с­ торе езпйкш жопдеи. — Даирекецшц дулагы тосацдыгы болмаса, саясаттан суран кор, тубш Tycipcin,— деп Аймурат пасыбай атып, шолмекке тушргш тегеп куй! жантайып жатдан шодша 261

епдяллы дартда парады,— Напбасап сурашы к етел! буг!н Лрабилда, Вьстпамда пепдей одига болды деп? — Е, экедн!д кеще дылып тугыаранын менен корем!- cin ?— деп дагытты шал Аймуратты,— Маркум OHipiape кала д оген тц не екенш кермей-ад етт!-ау. Bip ретаудапга барам деп, кошеде кешке де(Ин адасьш журген1п жырдай кылып айтатын. Сейте тура тЫ удай ащы ед1... жарыд- тыд! Цаладайша даритын абайсызда. — Нагашы-жиенд! булар, 6ip-6ipin тут!п жеп жатданы кездесе далган жерде. Цайта буг1н сенен пменш, epecin н<аза алией отыр рой,— деп сыбырлады Естере дартда суп­ и н е дарап отырган Цурмашда,— 9ai дажырлы, сексешпд уст1не шыдса да. Цайта KeMnipi мен жалгыа дызы 61'рдеп дайтыс болып дажып далганы рой байрустыд! Цурмаш байдамаган екен. Yfl 1ш1нде отыргандар дас- тардан жиналысымен езара ыдрайласып, ойын картасын жая бастапты. — Цурекеде жол адысын уттырмаймыз ба?— деп ду- тыддап дояды 6ipeyl.— Цолдан бергенте, жолдан бер де- гендей... — Е, берпш болсад, елдщ neainme далтасына сал,— дед1 буны дулагы шалып далран дарт.— Жарлы болып да- лармын дейсщ бе сен, Сариданныд баласы. Tepi-терсен жпнараныда он жылдан асты. 0Mipi yrninmi сорттан асы- рып длбылдагап емессщ. — Халыдты сорып жатыр гой бул! — деп достады Ай- мурат,— Желкес!н дарашы, иырымен тутасып кеткен. Шлемн!д yCTine сорылран картадан шадытып, шылым т у п ш буалдырларан белмен1д ауасы элдедашан тарылса да, тысда шыга женелуд! уят санап иба садтап отырран Цурмаш 6ip дара 6epicTe Естореге: — Таза ауада ж урш келеек дайтед!?— дед!. — Болсын. Bepi6ip булардыд Тамары тад атпай rric- пейд!. Екеу! шарын ауылдыд ш етш е жаяулап шыдданда Естере: — Жадагы терде жатдан шалды таныган боларсын? Осы ауданга белйл! Цайыр деген Kici. Баярыда басдарма, ауыл совет болып Жасаган,— дед1. — ¥мытыцдырап далган шыгармын. Мардум анам мен одуга тускен жылы дайтып, топырад салура келеек... элдедашан жерлеп дойыпты. Сол жылры дыстыд дары мен бораны eynipiM болды рой. Сонда жылап отырган мен! жубатдан умытпасам, осы Kiel болар, efrreyip, журттыд «басдарма», «Цайрекец» дескен! ес!мде далыпты. Цалта- 262

ма 6ij»a3 царжы салганыи да бй ем , CipaK, ол куиде опыц Kin екенш туптеп жатар уацыг па? — Дурыс,— де,'й Естере цуанрандай.— Умытпаган ск- енсщ. Осы 1\\айрекецн1ц ж еп м бала, жеЫр энелге жасаган цамцорлыгы нон. Оцпмын, адам боламын деген баланыд алдына шьщпай, царжысын жинатып беретш. Солыц ар- цасы шыгар, халыцца ца;ирл) a.'ii. Eipaic, осыдан бес-алты жылгы багы жоц байгустыц. Адамнып ырысы кемиш лесе 6ip кунпдей болмайды екен. K,a3ip бурынгы беделi жоц. От басында отырып далды. Ертеде цартты жагалап куц норген ней агайыны K,aaip солем де бермейтш корш едг — «Шыр айпалар ппркш тауыд, же под болса долыц- да...» — Шьшысолай болыншыдты. Bip кезде аудан азамаг- тарына co3i тыддаулы Цайрекед даз1р от басынан узай алмай далды. Бурынгыдап емес, цад1рш бьчетш ьлуде 6ipey болмаса жалпылама журт донадда шадыра бермейдй EKeyi yucia журш жусандыдда шыдты. Вул кезде то- лыедан ай аспанды орлеп, кегшд1р соуле эудем жерд! аныд керсетш турган. UГi/tepi сылдырап жайылып журген ат бу- ларга дулагын е,'дрейте дарады да, одыраиып доя бердь — М е т таш.ш ту р тн ы н кар аты жануардыц! У т а я ц малдыд Topeci едЬау. Не керек, буныд да багы дантты. Осыпда даз)р малшылардан бетен ат мшетш адам далма- ды. Шалпылама журт машипага аугасын, Toyip атты к!м цад1рлесш. Коп дулданьш ед1м жануарды... Талай боран- ды тупде цыстац пен дыстадтыц арасывда масац куйде жолга шыга беретшмш. TiarmiH бос дойып, тонга оранып аламын да жатамын. Ауылдан шыддандагы жортагыпан таймай, алай-дулен боранда уйге баемн TipefiTiH. Жоне уйге жете бере одыраиып, жер тарпптынын айтсайшы! Содан 6ip мезп'лде ейелдщ жулдылап оятып тургапы. Цайтсш, байгус, оныц да жаны куйгеш гой, 51рде маган ' ренжш cipi<e дышдылын жутып ж!берш... мурдем кете жаадады. Содан бастап бул нэлетпен узшдыкегЛл/ц цош- тасып ед!м. Зэуде 6ip той-топырда жудалап доятын боп журм!н тагы да. — КамаЖан неге кетш далды жаца?— деп Курмяш оныц коц!лш басдага аударды. — Ол 6ipaa оцпме,— дед! Есторе,— былайырад шыга- лыд. Цамажан жайын есНмеген екенещ. Сен ауы.тдап кет нелi талай тарих отН гой. Кыздай цосылган ityfieyi коп отаса алмай OMip кешкепш eciin пе ец? — EcTircu.Min елден баргандардан. — Содан кейш келшшек 6ip баласын душадтап агасы- 263

пыц цолыпа барды. Дукенш! болган Дауылды бшмейм!- c iн? I\\aaip пепсияга шыдты. Осы ауылдары аудаттыныд нагыз 03i. Ж урт сыртынан мысдылдап «Торе» дейдь Шыныпда, бойыида алпауыттыд б1рдеме бар соньщ. Цы- зын директордыд балас-ына уватдан е/u, жуыдта дудасын тад ы р ы п KiiiTKe машина бермек кершедй Цонадда тад ы р ган жерге тацдан, талгап баратын ду. Аядты баса алмай, ];озд1 аша алмай жургеш. — Иэ, иэ, Цамажай жайына ауыс ондй — BipiH айтып 6ipinc кетт1м-ау... Дамажайдыц naaipri ityuoyi, яки шалы соида дукенд! куветет1н. Аты Садай, дырыдтан асданда ofieni дайтып, oai наудасты болды ма, OHToyip, датты-дайырым жумыстан ерте калган. Эйтсе да Дауылмен ei;eyi ымы-жымы 6ip, тату-ад. Бадсам буныд сыры коп екен. Сол жылы ауыл. ауданга б е л г т 6ip ipi однга болды. К узд!гуш дара жадбырлы 6ip тунде Дауыл- дыц д у н е т тоналып, урылар is-Tyacia таптырмай кет!п едь Сол ymiH аудандыд милицияныц бастыгы орнынаи алы- нып, ouTeyip, алып дашты хабар ауылды 6ip жыл бойы д ур л п тр ген . Кейш бищ1м, соныц уйымдастырушысы Са­ да й мен Дауыл екешн. — Цалайша, дайдан бш дщ? Есторе туншыга кулд!. Жотк1рппп, орамалын алды. Yni жасдана шыдты. «Жаман шынын айтам деп — сырын айтады» болады буныд аты. Адамга т!с1мнен шыгармаспын дейтш ед1м...—■ Есторе бул созд1 03i бастаса да, дол осы арасына келгенде толдып далды. — Айта бер, м е т KiMre Жария етер деп дордасыд. — 03iR бш есщ .— дед1 Есторе тагы да ерщен дозгап,—• баягыда 1\\амажайга кеб1м!здщ долымыз жетпеген!н. Kyfieyi дайтыс болгасын 6ip оцашада сол 6ip балауса жастыдтагы ынтызар т!лект1 тагы сезд1ргенм1н. Ж1птт1к- Tin ж е л т кецшге алганды тындырганша маза бермейтш ш ад дой. Bipan ориыдты келшшек оралымга конбед!. «Суйдш , к уйдш н!д» талайы айтылган. Содан дыр содьгаап далмагап менен дутылайын дед1 ме, б!рде: «Суйгенщ рас болса, eneniawi жШер. Ертецнен бастапсендш болайын»,— Д0Д1. Абыржып далдым. Tinri мэселеш мундай тотесшеп дояр дегенд1 ес!ме алсамшы. Меи in сасдаладтап далга- нымды жэне коцйпмнщ шынымен ауганын да тус1нген болар, «Е ц болмаса as уадытда доя берсейшд эйтпесо дэлелс)зден дэлела'з»... дегеш. Менщ де кезшз есер kosim гой, ойелд1 сол кун!-ад дуып шыдтым. Тудгыш бала онда емшекте. Содан «шешшген судан тайынбас» деген, уятты 264

жинап дойдыд екеум!в де. Екеум!а аядай ауылдыц «Цыз Ж>бек пен Телеген!» атандьщ. Эрине, кеб! кекес!нмен айтады. Эйолдер жары дарсы кездессе бетш сызып, еркек- тор анадайдан бурылып етед!. Царттар меш сол куш -ад уйден Typin айдап шыддан. Мен онда шофермш гой, Цамажай кунд13 мешд машинамньщ кабинасында журедй Кешке колхоздыц дай шетше Жетсек, сонда дона кетекпз. Машинаныц бортына балауса ш епт! тесеп алып уйдтай- мыз. вйткен! ауылдастар бгвддц rnypiciwiare урке дарайтын. Экей мен шешейд! сыйлайтын агайындар да суыд, сондыдтан кейб!ршщ TinTi ecirinen дарауды да дойдыд. Коздершв туспеуге тырысып дашып журем1з. Шаруашылыд басгаылары да урысдан шадырып алып. «Моральдыд аврындаран, семья булд!рг!ш» деген атадты да бойыма жамадым. Сонымен дойшы, итырдылжыцмен куз жетт!. Б!р кун1 ауыл сэбет шадырып алып долыма пэбеск! устатты. Алты айлыд эскери ойынга кетт!м де бардым. Не басьщды ауыртайын, меп алты айлыд ойын- нан оралсам, Цамажай Садайдыд уй1нде жур. Ауыл imi ала сапырын, тексер!с, тергеу. Ic MeHici былай екен: дукен ece6ineH адша жумсап, жетпес!н далай жабарын бшмвген Дауылды Садай жацбырлы тунде дукенд! бузуга угггтейдь Дауыл 6isflia шалды алдап-сулап: «Баланьщ Цамажай- мен байланысы барын сезсе, вад орындары басын ш атун мумшн. Бурыпгы кел!н!дд! тез алып кел»,— деп упттей- д!. 0 з ! немерес!н сагынып, эрец шыдап журген экей кел|- Hin сол кун!-ад вкелшт!. Цудаларымен жылап itepicin, eici жад мэре-сэре екен. Ауылга жеткен бойга датар жЫ ттер де: «Цамажай ceHi азаматшылыты жод, адамды дад!рлей алмайтын Ж1г!т» дегенд1 айтыпты дес!п, арандатданы. Бул мен!ц жыныма THfli. Аш у дысданы сондай, 6ipep жузд1 тастап ийбершшн де, машинаны дуйыпдай жуйткЫ п Садайдыд ушне тартыппын. Бар мадсатым — егер коне дойса, Ца- мажайды салып алып, жылдышы aFafi Сайэд!лдщ уй!нв асып кету. Пеле аяд астынан тап болды, узад жолдан кшэратсыз келген дурымагырдыц тежеппп устамай, Са­ дайдыд талдан салган ауласына жапыра-жапсыра Kipin баргапы. Осы сэтке дора-допсы тшткшеген милидионер- лврдщ кездесе кету1 далай. Аядай ауыл гаш де бурын ацы- ратып автомагаинамен Журетш Есторе 6ip кун йпшде жаяу бурседден, жас-кэрш!ц табасына далдым. Сопыд ycTine Цамажайдыд -пядей дагазга, «Осы уятда далганы- мызда жетер. Енд! мен!дмадымнан жур.ме!»— деп жазып

янбергеш одап еткеп дорлыд болды. Шыпымды айтсам ызадан жылап Ж1берд1м. 111ап-шагын ауыл. Мысыгы мен кунпгше д е т и таныс. Ты сда шыдсам, барлыд кез менде. Берйеплердщ садал- мурты жыбырлап, маладайыныц дулагы еркелегйп дан- шыдтыц дуйрырындай булгадтап далса да, увын етекть лер;иц саусадтары боттерш шымшылап, бастары тентек дойша кекшецдесе де, сез етерлер1 мен екешн сеземш. Кейде соган ызаланганда осы ауылды, агайынды, жолдас- жораны тастап безш кет т м -а д келдй Б1рад артынша ашу- ым тары да сабасына тусш , жуаси бастаймын. Асаусыган- да дайда бара.мын? 0лмел1 KeMnip-шал, жас балалы эйел дайда сыяды? Дарттарды далдырын кету бук!л ауыл ата- гыпда болып кермеген одига. Шржола кош in дарамды корсетпей KeTefiiu десем, кенетш олар жод. «0лер шягы- мыз ж ег п , с у й с т п з туган жерде далсын. Кетем десец — жолыд аш ы д»,— дейдк Сонымен азып-тозып, inrrefi м уж ь лумен ды с erri. Bip ауыд im дусталырымды умытайын дегеп пигылмен жаз шыга сырттан одура Tycin дайтдам. Буным шынымен адыл болды. Ymiiuni жылга дараганда ортан долдай орта бШ мд! зоотехниктщ дипломын далтага басып оралдым. Бурын: «Осы ж ш т адам датарына досыл- м айды»,— д е с т тудшгендердщ 6eTi 6epi дарап, жылы шырай берген сиядты. Oai.Mme дурбы-дурдасда дипломды жуып, KimiripiM той-томалад жасарам. Соны ecTireH кол­ хоз басшылары шадыртын алый дызмет усынды. Мен кслердщ алдында дой фермасыныд мецгеруппа орнынан босаган екен, соган лайыдтаран. Не керек, оны да совхоз дурылганша дедгелегпм-ау. 0Tin бара жатдан румыр деген сол, ол кунде жас едш, албырттыд, ацгырттыд кеп едк Еид! сол шадтыд с э т т з д т де сагыныш тугызатын сеюлдк Естере Kypcinin тодтап далды. Курмаш аяд астынан жусан бурнпгш жулып шскедй Естере де ецкейш буршж сыпырды. Ауылдан б!раз жер шыгып кеткен екен, кейш оралысты. — Даз1р не дызметтесщ? — K a3ip турадты дызмеим жод, дуаландымын,— деп кулд1 Естере oain тэлкек еткендей.— Шм демалысда шыд- са, соныд орнында жасаймын, кейде журт декреттш дема- лыс деп журген ешдабат ейелдердщ орнына да турган кез1м бар. ©HflipicTi даладай емес, ауылда маусым кез!пдо болмаса, жумыс табу да днын. — Дамажайда бала бар шыгар?— дед! Дурмаш ойына б1рдеме тускендей. 200

— Gap. Б1ЗДЩ баладап 6ip-eKi жас к(ш1 болар, Есторе тагы кулдь— Анада тойда б1зд!п баламен цосылып вп салса, мыпа айыр муртты Аймурат жорта бьтм егспст: «Естерешц баласы цайсысы?»— деп сурайтын сияцты. Елдеп шыккан КУ гой ол! Сол баланыц к!мнен екешп бышейтшдей. 9лг( екеум1в вуейшен1п жургенде бйгкен бала. Не керек, балалар ест1, б!з дартайдыц. Бурынрыдап емес, б1лмест1Кпен жасагаи 1с1м18д1ц бвр! уятца айналып арымызды мазалайтын халге жетт!к. Адам деген к,ы8ыц Кой. 0з1м1здМ деп езеуреп жургепгпц 6api б1рт(ндеп жат- сырап, озгеге буйырганын кер гетнде езепц вртенедк Кейде бастан еткен дэуренн1ц жарастьщты шагын е з1цнегг кейшплер иемденген!не imiK куйед! екен. BipaK, амал жок, уадыт тэлкег(не конес!ц. Б1здеп бурынгылар да кепген. Жастырымен, жацсы двурешмен олар да оцайльщпен коштасты дейм1с!ц. Шарасыздык, к,ой уацыттыц BMipi...— дед! Есторе yni бэсецдеп, KypciHe ойланып келе жатып. Цурмаш оный ойына тац далды. Дурыстап оди алмай, тиш-цашумеп орта бйпм алган Есторен1ц сез! осындай болганда, жор-су асып, шырандап шырдап одыса кайтер едй 9лде адамды кемецгерл!кке баулитын улы устаз езмрдщ оз! ме екеп? Ауылдыц шетше мргенде азып-товган, аласарып мы- жырайган, б!рац кезшде сэулетт! болган уйд!н жа пинан ете берген. Курмаш оныц айпаласыпа ег!лген дара агаш- тардьщ б1разыныц курап 6iTKeniH кергенде жаны ашы- раннан: — Мыналарра су дуймай дуратдан-ау...— дед!. — Колхоз кезшдеп мектеп кой, Kaaip койма. Мал жем! садталады. Копепщ козшен калган осы жарьщтык! — Мектеп? Кэд!мг! 6ia окыган жет! жылдык?— деп Цурмаш тацдана ун катты. Баягы самала терезелер! тас- пен бекРилш, тымсырайгап, сылагынан арылган кабырга- кыц >Kirl ырспяды. Eciti уйд1 кергепде Курмаштыц Кула­ гина шаттана шуласкан балалардыд yni келгендей болды. Коктемге таман, каз1р КУ сояуга айналган, мына кара агаштардыц бутагыпа копгап бозторрайлар да жакындан Калган шуакты жомарт мезгмд! мадактасып жамырай шуласатын. Сол кезде журегш 6ip турл! сагыныш керне- ген Цурмаш узЫ с кезшде шуаккя шыгып, балалармеп алысып ойнаган Цамажайга телм1ре караушы ед1. 0ai до апа балалар кусап алыса кетш, дар лактырып, Камажайды кушактап, кейде одыс кимылымоп окпелетшс1 келсе де батылы жетпсуш! едьау. Б1рде журттан аулак, ойьшды сырттан бацылап кызыга карап турган Курмаштыц жел- 287

кееше Цамажай жентек нарды ныгарлай сала иашцан. Бул дылыд жас ocnipiMHiii жарыдда, шуаниа умтылган ввз1к ескшдей умгпне нэр берш, болашадда шанырганы есшде... — Нсгып ойланып налдыц?— дед1 Есторе.— ЖурелЫ. Токед маган ренжш жатдан болар, iniM;;i дем алдыртна- ды деп. I epescci дымталган болмеде жатса да тымырсыд ауа тыпысыи тарылтдан Дурмаш, кун кетсршнпмен-ад ояиын тысда шыдты. Сыртта Есторе мен 'Гулгажан тур екеп шушркелесш. — Дала адамы уйдыщыл шыгар десек, ерте турыпсьщ. Элде тесеп д жайсыз содты ма?— деп Есторе эзклдей дар- сы алды. — ByriH EcTepeni ешдайда Ж1бермей турмын. Ауыл imiH дыдырсац дасыца cepiit керек. Жадсылыдда дутты болсын айтып, жамандыдтыд артыныц дайырын TijieiiTiii салтымыз бар. Баягыдай емес, шалдар селд1реп 6iTTi. Сенен сэлем дэмететш уш-TopTeyi далган. «Тодтардыд баласы келштп> дегенге елецдеп отырган шыгар. Сэлем берсец To6o.'iepi кокке жетш, ceni гумырлыд дэулет болin бергендей корер,— деп Тулгажан езшше улкепдж айтып, косемдш танытты. Ауылдан жасыпда KeTin. егделшке бой урганда оралып турса да, Дурмаш мундай салт-дос- турд! умыта доймаган. 0 зш щ де ойында сопдай копо козд! дарттарра жолырып, е с к ш к п эцпме, ацыздар тыд- дап жазып алсам деген талабы бар-ды. Алматыдан атта- нарда достарыныц 6ipi: «Bip дап шеж!ре зкел»,— деп езшдегещ де есшде. Ол дазад халдыныд тарпхына байла- имстыныц бэрш терпштеп журетш адамныц 6ipi ретшдо озше де керек едь Булар ертецп шайды тездете imin кешеге жаяулай шыдданда сэскелшке таянган кун бабына келе бастаган. Одыра тиген сиырлар дызу откеп сайын дуйрыдтарьш шаншыса жандары шыга коледке 1здеп 6e3in жур. Ертедп жан жадыратар самалдыц дем! енд1 ацызадда айналыпты. Bipep сагаттан сод нагыз тымырсыд аптап тусерш ceanipin, шок!м бултсыз аспан кудпрт треукелеш п алган. — Жадбыр да жод коптен. Кун бугш жанудай-ад жанар,— деп Есторе дапалапып келедь— Тездетш EpFa- зыиыд дымызына бару керек шыгар. Сонда ек! жумыо

тыилды. Эцпмсш оныц оз! до айтады. Керок дегеп ада- адамывды шадыртып та алады. Булар ауыл ш етш деп eci<i уйге жадындаганда жарты- лай дум басдан «Универсал» тракторыныц жанынан оте бергсн. Осыны кергенде Иурмаш кшт тодтап, дуапа дауыстап ж1бердь — BafiFyc-ay, мынау... баягы Озбектщ шотаягы емсс пс? Упиверсалды ш отаяд дейт!шм!з есщде шыгар? — Оны дайдан 6i.iynii едщ ?— деп Есторе де тандана кдардй — Неге бшмеймш, 6ip жаз иркеупп болып жасасам. Озокед ертвцгш к шотаягына Minin шыдданда мен оны дудды жиЬанкез батырды куткендей дурметпен дарсы алатынмып. Содан жалынып-жалпайып орам басына дейш журпэемш. Рульд! устасымен айпала мадтана дараймын. 0cipece дыздардыц коз1ио туссем деген тш егш шотаядты мецгоруге де дол жетшзген...— деп, Курмаш эбден татта- иып, ecnipren ежелп танысына аяулы сагынышпен дарап далды. Осы сот K03ine сонау елушнп жылдардыд басыпда- гы 6ip жаз, Нумеай шабындагы елестеп еткен... Шагын колхозга ш'шен шабу иауданына белшген ei<i «Универсалдыд» 6ipiH Озбек, 6ipin Сармухан журпзедй Озбекпд TipKeymici Цурмаш болса, Сармуханда Аймурат. Eiieyi кед ойпатты eitire б о л т ораган. Yin орадты оред тартдан коне шотаяд тутпй будадтай, yni тардырай шыгады. Bipait, бул жалгыз орадты ат косилькасына дара- ганда олдедайда ошмдй Колхоздыд ендМ у м й артары болып алган. Сондыдтан аудап орталыгында ететш жиы- лыеда шадыртылгап Озбек пеп Сармухан тракторларыпыд дадтарылып далатыны колхоз бастыгыныд жапыпа датты батдан едь Сонда Озекед тракторып eai келгенше айдай туруга маган шып сепген-дь Bipan, не керек, пркеупйлп{- ке KeniciM берген Цамажайды memeci дуып экетш... адыры Базар деген келшшекпеп кеткем... — Мардум Озбекед бул тракторды кемшде жиырма жыл журпэген болар. Ойткещ шалдар МТС-да алгашды «Уневорсалды» айдап экелген Озбек деп отыратын,— дед! Есторе артды TicTi доцгелектерге аягып салып турын,— Жарыдтыд баягыда балдып кететш нэрсе гой, Ерекед дызгыттяй дорып, ж т т т е р металломга тпеуге келгепде... yuiuiii жанына cyfipeTin акелш дойгызган. «О зекец тд Koain дайта балдытуга ж!берт1йзбеймш»,— деп дасарысты да далды. Рет1, осы жадты аралагапда 6ipinmi хатшы «совхоз орталыгына тугырга дойгызу керек» деген бе, сопы малдапып жургсп!.

Сол ксзде коше орталырынан бор! бурылган «Киоовец» осылай карай бората салды да, булардыд жаныпа жоте тодтап, алпамсадай жас ж-iriT даррып туст1. Ападайдан арсаладдаган ол «агалай» жармасып, Цурмашда дол усынды. — Экем кутш отыр. Дашан келед! екен деп сурап жатыр ciafli,— дод1 асыгып-аптыга. Жас wirirrig дольтп алгаямен, оныд KiM oneHin б!лмей Дурмаш Естврегв суракты кескшмен дараган. — Э боп тц баласы рой,— дед1 ол пемдурайдылау,— Дурмет^ тадтасына жазылып, гааеттен туспвй жургеж Сайын батыр осы. Ж1гЬ коп турмай журш квткепде Ес- т о р с : - Осы ауданда Дурмаштан 6iaiMfli адам жод кор1нв- Д>- Сейте тура райком бола алмаса, оныц nccine мэз бола- мыз?— дегеп Эбен ceaiH есше Tycipe кулдк — Ой, дунпо inipitfii, кекей1н тескен Эбекем-ай,— дед! Дурмаш,— Меш саралап бедел алмад-ау дулдыпыд дур- рылар. — Шыныпда да,— деп Есторе ccpiriHe думарта дара- д ы ,— секретарь етш сайласа аудапра келер ме едщ? — Ал келер едом...— дед1 Дурмаш дулана,— ш доя- йын деп жатыр? — Епд1 6miMi жет!п турран адамды доймаганда... — Демек, бул сендердщ oapignig ппгылдарыц болды рой. Эйтсе де м о т д долымнан секретарьлыд келмейд!,— деп Дурмаш Естереге сынай парады. — Эй, ceHi дояр-ay сурансад. Bipan ваудым жод десей- mi. Алматыра барып дайтдандар айтады, кейб!р жогары бйймд! дипломды аааматтар кешеде сусын сатумен апяа- лысады деп. Неге сойтесщ дегенге кешеш дпмаймыз лесе керек. Сен де соныд 6ipicin гой,— деп Естере Дурмаштыц бул созше сене алмай, коцшс!зденш далды. Осы дулкш! е д п м е т д жалгасы Ерразы адсадалдыд тершде де epicTereH. BuiiMi осыншалыд мол бола тура «ауданды басдара алмаймын» дегенше булар да eneyip тадданысып, эр турл! сурад берпштеп отыр. — Елен ауданыныц 6ipiHmi.4irine «Видайыд» совхо- пыц директоры барыпты рой,— деп сеа бастады Есторе.— Кандпдаттыдты алдыцры жылы дорраган Ж1г1т кершедк— Дурмаш !штен кулш отыр. Булар дапша дегенмен капдидаттыдтыц доктордан осал екенш бш ш алыпты. Ендеше, «кандидаттыд eai 6ipimnmKTi алып, 6ip ауданды тасдаядтай дагыстырып отырранда, доктордыд тэуекол ете алмай meriHmeKTeyine жол болсын!» дегендер!. — Осыдан eKi-уш жыл бурын Дурмашты облысда 270

ту ратин болыпты деп ecTin, дапылып... осы ауыл тепе алдыяан шыга жаздадыд,— деи ЕрЕазы 6ip сездщ шетш шыгарды. Опы Цурмаш та есттген кезшде. Dip дурдасы- ныц далжыцдап айта салган сез! екен: «Курмаш обком- га секретарь болып келейш деп жатыр»,— деп. Сол дад- пырт ауылды 6ipa3 д ур лнтр ген. T u rn ауданда белгЫ дызметте жургендердщ eai елецдесш далса керек. — Маган Keperi унстетт1ц ipeKTypi болЕаны,— де;й Ергазы,— Бпыл еюгош жыл облыстыц кошесш тоадырга- ныма. Осы ауылдыд муга.ттп одытдан баланыц дасиегп- airi ые, элдо ауылдыд ырыздмгы ж1бермей ме, эйтеу)р, OTKiae алмадым. Пара алып етшзеда дегенге сонысын-ад 1здегснмш, таптырмады. Мацайласса, Цурмаш баланыц ыойнына Tecin байлайын дегешм гой.— Ергазы дардылдай кулдь Жасандылау. Дол осы сэтте салдыр-гул;ир сойлей Эбен келдь Цаз1р пенсия га шыццан. Ана 6ip жылдары ел билеуге араласдан адам. Коз1нде атдармаган дызмеН жод. Tepi-терсек, жун- журданыц агентц дамсыздандыру бел1м{нщ ек!л1, ауыл совет хатшысы, фермапыд, eric бригаданыц ecemnici, eiireyip, ауылдастары эдпмелегенде будан далган лауаэым аз десед!. Ертеректе. Цурмаштыд бала кез!пде шамасы жеткеп адамга а.шмжеттж те жасагап жэне сол Tiae Koprennin 6ipi Цурмаш екен! осы ауылдыд улкендерше аяп-ды. Эбоншц бул зорлыгын Цурмаш элдедашан кеше тура, у мытуга болмайтын 6ip caTi есшде далыпты. Ол ауыл балаларымен 6ipre орылып алган егшнщ орнынан масад Tepin журген Цурмашты ЭбенпИ орталыдда дей!н ат бауырына алып сабан, дуалап барганы. — Фувуга TipaeTin дойдым. Адам болудан дашатыпыд пе, итт1д баласы?!— деп 81ркшдеген ол сонда, жылап отырып жайын айтдан Цурмашда. Бул Цурмаштыд оныншыра баратын жылы едь Шеше- ci наудас, озшен бетен дорганышы жод екен!н еспгенде оду бол!мпцц медгеруппы кед1мг]дей жумсарып, ФЗО-дап дереу смадырып тастады. — Царагым, менщ кабинеыме келш1 ертед,— деп пейш бндарген, opi-6epi сурастырыи буныд он саусагынан опер тамган Тодтардыд баласы екенш бшген бонда. Ертецшо айтдан мезгшшде оду бел!м1н!д мецгеруппм Эвтугап бу­ тан жылы тарта сейлесш: — Тодад мардумга бул аймадта жететш шебер жод одь Табитатпен бп-е дайнасдап хас енерпаз болатын. Haaip шебер делдош жургеншц 6opi оныц тастаган таягьш 271

эпоро алмайтын думшолер. Мардум 6ip шана жасап бор1п ОД1, ЭЛ1 mi Hill журмш,— дей отырып, Курмашты оду бол! Minin жолдамасымен Ллматыга одура барура уг!ттоген. 1ц тарта сейлегош сондай, бала басда далел анта алмай кон in далды. Цурмаш бул туралы айтпаса да, опы Эбенпщ 03i сске алды. «М ен ш адамболсын дегендш, дамдорлид. Сол кезде соидай датыгевдш жасамасам, Цурмаш осыпдай дэрежеге ж ею р ме efli?»— дегон создер сойлендй — 0й , д у жад немо. Сейлейсщ рой алды-артыцды орай. Цурмаштыц осындай адам болатынын бшсец, орнына оз балацды тыгар едщ-ау,— деп Ерразы ожуалап куле борд!. — Лта баласы, Цурмаштыц i;ici болганы маран кере- ri,— дед! Эбен п тпрнш естен .— Иэ, шырарым, баягыдан 6epi туган жердщ топырарын басып отыргапыц осы болар. Енд! асыднай дыдырып аунап-дуна, Цаладагыдай салта- нат дура алмаганмеп, жупыпылау дастарданымыз бар. Сыбагацды жеп, e.ai аруадтарра бата THri3. Ен;и сен осы- дан дайта айналып согамын дегенше бул агаларьщ да дыр басындагы m i жод ауылга аттанып кетер,— деп Эбен дуадылана отырып, оцг1ме барытын т!рл1кт1ц тылсым кунине барыттады. Расында, бул жодта коп езгерш болып еткен екен. Сол жылдары колхоздьщ ауырына арда тосып шаидылап жургендердщ Ke6i даз1р зым-дайым. Олардыц ориын басдап мулде жада урпад. Согысты кермегенмен, соныд таудыметш тартдан буныц датарына дарарапда ешдандай диындыдты бастан кешпегон, ол турсып жод- тыд, тапшылыд дегеншд не е к етн е тусшбейтш муцсыз- дамсыз ескшдер. Цунарлы топырадда Tycin, жарыд пен ылгалра мурадарсыз ескен 6iTii: егшдей кез дуантдан жастар егде тартысымен орыпдарын басып улгерген екен. Буны аз уадыт шпнде Цурмаш та таныган. Ауыл азамат- тарыныд датары коркейгенше кецйп толып, шын cyncin- ген де. Сонымен 6ipre eai 6ip кезде керген, долдарынапет асараи жылы жуздд пене кездерд1 до сарына 1здеп едь Сурастыра келсе, бэр! де келмес сапарга аттанып, т н т дарттар аталгап топ саядтыц ую рш дей спреп далыпты. Ерразы саусарын бугш санай бастады да, биылдыд озшде осы шагын ауылдан жетьсег1з дарттыд дырат ба- сындагы ауылга аттапганын айтты. — Сотые кезшде колхоздыд шагын дэулетшщ жылты- рагып урлеп imin, бейнеттен аулад журген апа Дайыр сиядтылар олмейдд узад жасайды,— дед1 Ерразы допадта- рыныд алдына дымыз толы кеселерд! дойып жатып. — Эй, Ереке, дантесщ олай деп. Дэм-тузы 6iTce Tipniit- 272

то iiiM цалар дейсщ. Жацсыга да, жаманга да шарасыв 6ip козен бар foh. Bipeyro кеш, 6ipeyre орто келетш вауал омес не ажал дсгешц. KanreMis, сыбагасына ортадтасып жаткан жодпыз. Ty6i сонда бармай, кайда кетер Дейсщ. — Б1здна попдешшж дои,— додi уялган Ерразы.— Bipey;u ерте, 6ipeyfli кеш олед| деу. Кейде жадсыныц гу- мыр жасы цысца болады дейлпз. Соныц 6api бекер. - - Ия,— де;ц Обеп курсш ш ,— цатарымыз сирен цал- ды,— Ана жерде Эбш, Beftic, Байэдш, Сайэдш, Ацеркен... эй OHfli 6ip бес-он жылда осы ауылда цайтцан адамныц артынан кол жанып, бата типзетш де шал цалмас-ау... «Сендердщ кездерщ Tipi турранда алса екен цудай! Ец болмаса батамды дурыстап оцын, муцият дэреттейсщдер гой»,— дейд1 анада Сайскец. — Сол Сайекецшц Mineei цызык,. CoFbic корген белееiipi болган Kici, эжептэу!р сауатты. Ендеше, батасы, paperi Heci, шынымен дшге cenreni ме?— деп Ерразы цумарта сурац цойды. — Сайскец кож анэар адам,— дед! Эбен кулш ,— Bipoy цайтыс болганда цуран оцы десец, оци салады. Ал дшге сенбейдк Дудайды боцтайды, epericTipcep. 0 л iM соцыван арац iniiлсе бас тартпайды. Сенте тура кейде ацирет жай- лы aiH'i.Me цозгалса, айтары жацагы. Сайэдшд1 Курмаш та ептеп таниды екен. Сорыстан ite.niciMen жылцы багып атагы шыццан, орден алран адам. Есторешц немере агасы. Анау 6ip циста Курмаштыц ана- сы цайтыс болын оцуына цайрымои оралганда аулан орта- лыгына дейш ceni3 пар ат шапамен анаргаиы цаз!рпдей коз алдында. Бурыл тартцап цайратты муртыныц шалгайы цулагына карай ширатылган, цыран кез! ушцын шашып, цалыц жузi цызара берггкен жплт агасы ед1. 1\\андай асау жылцы болса да бул ацырганда .Tip ете цалып, жер тар­ ный, кулацтарын цайшылагап цалпы кур колга тоцтай- ть:н. Колхоз журты буны «Асаудыц албастысы» атап, не- 6ip жуген-цурыц кормеген бедеу байталдар мен кебец caypimepni жштштей ж ен д й т р щ алатын. Булардыц эц п- мелен отыргапы сол Сайэдш. — Эй, сендердщ ботен эцпмелерш курып цалгап- дай...— дед! Естере Ергазыга.— Цурмаштыц цуларып сар- сылттыцдар гой... цашанры ауылдыц куш а ттрлirin ай- — «Экец елее де, экегш корген елмесш» деген, шырагым...— Бул Эбеннщ yiii.— Сол айтцандай coni орта- га алып, елгш тп з Tipiain, ошке1т п з жангандай марцайып отырмыз. Елге келш балалыгыцды еске TycipreniH — 531-10 273

азаматтыд. Ызд1д бойымызда жадсылыд пеп жамаидык жагаласа журедд Bipait, жасапдылырымыз жод. Cenin Kosine анайы да, сыпайы да коршешк домоГипз. Бар болмысымыв осы,— деп тодтады. Ц ур м а т ойланып далды. — Цымызга данран бойы балбырап, диял жстепнс epin кетнен Цурмашты Ергавыпьщ сауалы сергггтЕ Цалрып кеттщ бе? Bia 6ipaa эдпмвн1ц басын дайыр- дыд,— дей;п жаптайып жатдан буиыд иыгыпап дозгап. Курмаш ой тубш е шындап бойласа, дасындагы адамнын едНмесш дулары еспмейтш еде™ бар едЕ Бул жолы да Ергазы турткенде ояулырын се8д1р1п басын котергепмсн, дайта жантайды. Циялымен eai араласдан адамдардыц м!нез-дулдын салыстырып жатдан... Булардыц 6epi дурысында оран сыралгы ышездср. Кунде керген, кепде коцЕп де далган мэл1м жуздер бола- тып. Талай адаммен кездесш судбаттас, дызметтес болгап- дыдтан наудастыц дандай ауруы барын дел басатып тамыршыдай кэш гшенш кеткен. Bip адампы д боныпап жадсылыд пен жамандыдты б1рдей танып 6iayni де уйрон- ген едЕ Солар eaiH кей кезде меа! еткеп жайы да коп. Bipait, амалы жод, алдынан шыддап санын абдырап дала- ды. Цынжылады. Ж ас буынра жамандыга жугады-ау деп дау!п ойлайды. Буран салса жастарды жадсылыдтан бо- тенге додсы дондырмас едЕ Эттец, сол eai... Bip апта бойы туган ауыл топырарында iaiH далдырган Цурмаштыц жол бойгы диялы осылайша эр садда тартып, адамдарын ой таразысына салумен отырган. Булар бурын- гы дэм-туздас пене кездер едЕ.. АВТОИНСПЕКТОР АРЫБАЕВ Елушпп жылдардыц орта шеншде автоинспектор Агы- баев eciMi бул аймадтыд m i мен куппгше де танымал болган-ды. Шагын колхоздар 6ipirin, ipineHrecin, 6ip-eiti- ден жук машиналарын сатып ала бастагап шаруашылыд- тардыц журпзупплер1 оныд ес!мш атаганда дурмет псп багьшыштылыд танытатын. Арыбаевтыц машппаныд дан жерш щ адауы барын журш келе жатданда даусыпаи айратынын жене оныд дара дылды дад жаррандай эдкл- д!г1П олар жыр дылыи шертупй ед1. Ocipece «Баршадум» колхозыныд маддайына быкен eiti машннаныд 6ipin ай- дайтын тп ш л сэры, ушдалад ж1пт ПТахмет аузынан Агы- баевты тастамайтын. Оныд сипаттауынша, букш облыста 274

инспектор болуга лайыд сол рана, в й т к е т опыц т к п и е н дв, целым ап д а келедк Ш а х м е т й ц долбарыпша, автоин- с пекторды ц ж а сы Ш ахм еттер цатарлы, дара сур, 6 n i б уж ы р болса керек. Бет-аузында ойдым-ойдым т е ш е к д аты б ар дейд!. «Цимылы шапшац, шугыл. Yni ceniM.ii эр! оптом. Ж у р ю т эр ы б ш бузган шофер,Д1 аямайды. Bipai; дайтымы тез, и !л т баргап адамга uenipiMi Tycnim itopine- дЬ>. Шахмот осы создерд! айтцанда Агыбаевтыц osiMeri дайда eneni 6ejirici3, эйтеу1р, 6ip жердо дастарцапдас бо- лып, «рюмиа согыстыргаиын» тамсана зцпмелойд1. Шофо- piHin ииспекторыен дос-жар кецшде болуы Оташ басцармага TinTi уиайтып спядты. Сез peTi келгепдо ол Агыбаевтыц даида туып ескенш, тумаларыпыц шм окенш дазбалай сурап, сауал беруге думар еда. Шахмот басцар- маныц TiMcinrim Mine3in тусшгендштен, Агыбаевца шац жуытпауга тырысады. — Ол oai цудайдан да ад1л, цазацтыц былыд-шылыгы- меи ici жоК- Мен шамалы адаммен байланыс жасамаймып гой,— деп тумсыгып кетередк Осы создерд1 айтцанда osi даумрсын цыстырса ушып кетердей отырады.— Тума-ту- ыс дсп жалтацтамайды-ау, цасцырыц! Bueyryni оздершщ 6ip тумасыпыц баласмн дан дадсатып, талопыя Tocin Ж1бор;й. Оны айтасыц-ау, артынан машипасын тартып алды. Жалынып-жалпайып oneci барган сиен. Пошл бер­ мой, ушном айдап шыгымты. «Адсадал, алдымеп момшага Tyciii пел. Topi.MO сосып ш ыгасыц»,— дейт!. Энекей, 6opi гон ол, борi! — Osi есерлоу номе болу перек,— де;й Оташ тыржиып, Шахмоттщ coain тыцдап алгасып,— Экесшдей адаммен сейлесиесс...— деп тудало тоцтады. Сэлдеп кой in :— Опы неге сурап отыргаыымды бктесщ бе ?— дод1 бул cosine мои 6epin. — Момшага Tycin ке.-ii neci-эй?— деп сыдылыдтай кул.й бригадир Садыпжан Оташ да жагынган унмеп. Вас- дарма оныц соз болгешпе дабагын шытты. Тырснган буй­ реп 6oTi майлапа жылтырап, дызыл тамырлы коздср|' суыд жардыл шашдандай, Шахметке сурадты necKiii.Moii да- далды. — Бшмоймш пего сураганыцызды. — Б1лмесоц, досыца бар, машинаца 6ip дойды басып ал да. Монон солем айт: «Азамат жпФгтерм^з, талой рот кездосорлпа, босатсын ana С нсен тц машипасын! Машина журпзетш брабасып дайтып 6epcin. Мен aaneciti жазын wi6epefiin,— acni Оташ. Шахмот басдарманыд туш а мадсатын бшмегеп. Снсен- 275

Д1 автоинспектор устал а.чгппын да ccTireni осы. Мацтана­ мыл дсп оз басына бале ткчеп плгаиьш да eiuii тусшген. Bipa«, nicriiicp peri жод. Кеш далыпты. Не до болса тэус- келге бел буу керек. Оташ та Шахметтщ 6ip дызарып, 6ip бозарып кеткен жузш барлай бергеп. «8 балом, усталдыд ба? Цудыд дуй- рыгы б1р-ад тутам!» деген оймен жымнятьш да снлкты. Отапща буньщ 6ipaa сыры мэ.’пм. 03i бкчмейтппн жеткчзе- тш адамдары бар. Солардыц сырттай бергеп багасы бо- йынша Шахмет ауданпыц маддайыпа 6iTiten он шацты су жуцпас суайттардыц 6ipi. TinTi оныц машинапып борты- па жазылгап «Ш А 23—77» дегеп жазуды: «Шахмет Ай­ дынов. Жиырма уште 6ip датер, ягнп олш кетущ мумкш деген efli бэлгер, одан о т м бпыл, енд1 жетпш жеиге шы- гып, жер тштегенде елемш. Ал ол кезецнен аман отсем, сол ei;i санныц досындысын, ягни тура жуз жасаймын. YneMi сам де ж у р с т дел, Агыбаевпеи достыгымды пайда- лалып, бэлгердщ айтдалын жаздырыл алдым. Сепбесепдер Агыбаевтын езшен сурандар»,— дел бескенш де бкчстш. Iineri тушлгенше кулгеп соны естйепде. — Па, mipidu, суайттыц сезН— деген ед1 Оташ сол жолы. Одига 6ipa3 умытылгасын. Шахмет б1рде кощлд! едпме mepTin Koci.Tin турганда Оташ: — Шахмет-ау, техникщен хабарымыз жод дарацгы адамдармыз гой. Осы сен мыла матннеппщ сыртындагы жазудыц Manicin айтшы 6i3re,— дел сауал тастаган. бонда Шахмет бет-жуз1 птйрш пестен: — Отеке, бул «Ш ахмет айдагыш» деген сез. Ал жиыр- ма уш жетгпс ж е п дегенщ «осы eiti санныц арасында гапа жылдамдыдда сал» д е г е т гой,— дел тусшд!рд1 до сырт айпа.чды. Бурын не айтданы ecine туспей дипадтап, дысылмп далды. — Эу, Сисеннщ машинасында да «Ш А » дегеп бар емес не?— дел Садыпжан тез шалып далды. — Оны да жаздырган мел. Алдыпдагы em opin «Ша- дан Агыбаев» дегеп сез, ал мынау машпнапыц neMipi. — Босе, Шэкец бшед! гой. Агыбаевпеп дос болгасын буныц бшмейтйй бар деймшщ!— дел Оташ жорта ештеце Tycin6ercHcin, Ш а х м е т мадтап дойгап едк Журттыц жел окпе мадагыпа шындап келгепде inrrefl 03i сспбссе де Шахмет 6ip мадтанса, бойын шамалы уадытта тежен ал- майтын эдетше басдан. . — Агыбаевтын Meni жадсы керетш дш сондай. 03inin дарындасын магал бермек болган,— дел тагы 6ip ойдастал

ет™. Оташ йен Садыпжан 6ip-6ipiH туртш далып да­ тардан: — Е, берсе «тэуекел» деп уйленш алу керек едИ— де- cin далды. — Ойбай-ау, келшдерщд! кайтем? Келшдерщд! доя берсем, сендер маган кун бересщдер ме? «Турмыстан аз- гындаган» дейтш жаман создерп( бар емес пе? — Эй, айтпадшы, сонысы бар екен гой,— дед! Садып­ жан жорта ацдаусып.— Цап! Бойдад кезшде де тап болма- — Оны Сисеиге эперу керек,— дед1 Оташ шугыл ше- — Ойпырай, ол сеш д уйлЕбаранды екешщц бшмеген- ау, шамасы,— деп Садыпжан Шахметке жел бердь — Бшгенде дайтед1? Ж т т жадсы болса... — Царыпдасып кердщ бе, дай шамада екен?— деп Оташ кенет думарта далды. Терпиген жып-жылтыр май- лы Htyai мен дулыдпен жымыцдаган кездер! Шах м ети ншп-жеп барады. — Эй, отпей отырган...— ден бул куцшлдеген ед!. Оташтыц кездер! жайнап кеттЕ Шахметке суйсш е дарап дал ыт ы . — Эй, сен сол Лгыбаевты донадда шадыра аласыц ба?— легенде орнмнан турегеп кете жаздады. — Шадырганда... жагдай...— деп Шахмет кумшжи берген. — Шадырса шадырады да дояды. Бул айтулы 1\\ожа- иасыр гой, Отеке,— деп созге Садыпжан араласты. Озшщ Шахметпен дурдастыгын булдап, бул utirirri унем1 «тен- тек>>, «жарымес» атандыруга думардыд 6ipi Садыпжан едЕ Осы жолы да мадтаган-даттаганын быпирмейтш api- cepi сезбен шалып жатыр. — Ш экецнщ осы мшезшщ бар гой, айтпады деме, ул- кен пайдасы тиедЕ Сен бар-ау, Агыбаевты донадда ша- дыр. Аягына жыгылсац да келтлр. Б1здщ машинешз кунЕ м!з жод. Ендеше, Лгыбаевты жуген-дурыдда тургызуы- мыз керек. К,андай нэрсе керек донад силауыца, оны мына Садыпжапмен адылдас. Царжысын мына менен талап ет? Жарай ма? — Жараганда...— деп кумшжкен Шахмет дарсылыд керсетпек едЕ Оташ таги ratio кеттЕ — Ал енд1 буны кешнге далдыра беруго болмайды. К,аз!рлен бастап осы шаруаны орыпдауга бара бер. Са­ дыпжан. бар, дурдасыда адыл д о с!— деп екеуш ай-шэйга даратпай шыгарып салды. 277

Оташ басдарманыц ойын Садыпжан б1рден-ад тусшген. Аудапдагы жалгыа автоипспекторды дольше даратса, бу- ныд шаруасы шалдып, атары алысда танылмад. Аппла 6ip отырыста булар: «Ж ецг1р биыл астыд тапсыруды орте 6iTipin, аспапга шот ладтырып отыргап коршед1 дсп, ёгыбаевпен дудандалы болгаи 6ip басдармапы тамсана одпмологен. Булардыд долбарына дараганда, озЫ н дыа- мет бабын пайдалапган автоинспектор ауданра ер турл! жукпеп датынаган машипаларды Ж одпрдщ дырманмна дуып тыгып, мемлекет дамбасьша дуйылатып астыдты тиетш япбере берген. Эрине, ауданда ондай жарылдау- шыд болса, жоспарды сен орындамаранда к!и орыпдай- ды?! Эй, тап даз1р бар-ау, бул Агыбаевпен дуда болтан адам оаып тур! Буны далайда жуген-дурыдда туррызу нерек!» — Сэке, б1рдеме айттыц ба?— деп Шахмет артына бу- ?'Ылганда cepiri элденелер;ц ншнен кудк5лдеп келед! екен. Пахмет кулш ж!берд]'. Садыпжанды эйелдер: «Оташтыд келець-cci» д е й т т , сол ес!не тускен. Жене бул ауылда «жатын атар» атапран мысдылшыл адам. EcTireniH Оташ- да ecipin жетгазотш! тары бар. Ж урт оны соган бола «бас- дарманыд кез-дулары» десш кеткен. Цанша дурдас деген- мен, Садыпжанныд бул дылырын Шахмет унатпайтын. Сондыдтан Садыпжан мадайларан жерден дашдаладтай- тын да едет! бар. Bipau, колхоздыд маддайына бггкеп ек1 машинапыц 6ipiH Htypriayi оны данша сыррадтаранмен, Оташпен, сол ардылы Садыпжанмеп штес дыла бередь Kneip де сол амалсыздыд кушмен epin келе жатдан. Бы- лай шыга бере Садыпжан: — Ал Агыбаев досыдды далай донад отем!з?— деп адыл сураган болды. Шахмет одира булай шурыл бет бу­ рые алар деп ойламаган да кутпеген. Арыбаевпен достыры да, дурдастыгы да ойдан шырарылган днялп эцпме едь Енд! байдаса, ic пасырга шабатьш турде. Егер Агыбаевты донадда шадырудан жалтарса, басдармамен шырысуы ке- рек. Ал басдарманыд талабын аядасты ету — колхоздыц eKi тулпарыныц 6ipiH еэ еркщмен елдегамге туеш беру дегеп сез. Мэселен, Агыбаев шадырганга келмесе... буныд суайттыгы... Цой, nici дазад «шадырганга — бар, шадырма- ганнан — даш » дейтш. Неге келмейд1? Демнен, дастардан- нан улы ма? Соз itenicin келт!рш айтса Heci бар, келгепде есем келер! Шахмет Агыбаевда не айтатынын нитей сара- лап, салмадтады. Цандай сез айтады? «Жубайыдызбен елде бэйбппед!збен... жо-жод, жубайыдыз деген уйлеспей- да. Цосагыцызбен десе дайтед!? Цазадта «досагыцмен до- 278

са агар» доген бар гой. Teri, осы дурыс шыгар. Ж од, бул болмайды. Осы Оташтын 6ip ж ш долданатын ce3i бар ед1- ау. Цалай ед1? Э, э, «дозэйке» екен. Цозэйкещз екеупиз oKoyiuia б!здщ ауылга донад болып кетссц1з! Дурыс. Ол оз1 донадда Ke6ine салт басы барады дегенд! ecTireni бар ед1. Мейл! келе 6epciH, взер болса дызып далар». Аудап орталыгына жеткепше Ш ахм етп осы тадылст- тсс турл! ой дамаган. Су жада машина шодалад жолмен дидаладдап кеше шетше iaire бергенде Садыпжан: — М е т туйпек-суйнек сататын жерш е содты р!— деп буйырын ед!, Шахмет машина мацдайып шетш к о т е д е п 6ip бейтаныс уйге бурды. Садыпжан тавданган куйде да- рады да: — Б у не, орталыдда дарай журмейлпз бе?— дед! на разы унмен. — Birri. 9pi дарай ei;i аяд, 6ip таяд,—дед! Шахмет т л т п суырып алып. Кабинадан даргып TycTi. — Эу, осы дудайдыд кун! шыжып турганда... — BiTTi. Басдармадан улысьщ ба? О да райкомга осы жерден салпадтап жаяу барады. — Енд! жаяулаудыд MaHici не, астымызда машине тургапда?— деп дасарысып едк — Болмайды дед1м гой. Агыбаев устап алып, брабам- ныц дулагын Tecin ж!берс!н дсйс!ц бе? — Эу, бэтшагар, Агыбаевты досым демеппед? — Kaaip досда дарайтын заман жод. «Дружба — друж­ ба, служба — служба» дегеп. Мен сопы дурмсттейтш пренсипалний адаммын. — Ой, Tapip атсын сен!, тэ!цр атдыр! Шылги OTipixt болды Foil. Агыбаевпен доспын деген!ц. Eiceyi кермар сезге келсе до будап api дарай жаяу кет- кен. Инспектордыц уш н бупыд 6ip рет сырттай Kopreiri бар. Сол жолгыдай ауласыныд сыртына бес-алты машина дацтарылып далган екен. Жеткепше ентелеп келсе де ау­ ла мацына жадындай бере дардынды к!лт !р!кт!. Мойпын созып, ауладап асыла дарап едд шынжырып суйреткен таргыл тебет оре турып, кэукшдей урдд Басда 6ip нттср- дой адамра ургенде дуйрыгын булгаддатпай, салмадпен дайарлана, ызгар шиша абалайды. Шахмет мырс erri. «Ит то necine тартады» дейт!н мадалды Оташ ляп айта- тын. Соны ecine алды. «Таргыл итт!д иес! гой таргыл бет Агыбаов. Автоинспектор болгасып амал жод сыйлаймыз, ейтнесе Kici айбыпар дандай Typi бар!» Шахмет шыдай алмон уртынан мырс етт! тагы. Ершшектене ургеп таргыл тобет дызыл тамырлы Koainin астымсп дарагап далпы журслсй дарсы жатты да суыд раймен буныц димыльш 279

бвцты. «Rip у р т т у г е урштНм гой, батылыц барып аулага Калам салсац, тагы да коре жатармын» дейтш снядты. Ш ахмет не icTepiH бшмей дипадтай бастагап. Сол мезет Кызыл сырмен боялган ociit ыцырсп ашылып, кара шубар адамнын сулбасы кершдй Инспектормен бетпс-бет келш кермеп ел1, айтса айтдандай, Tyci суыц, 6eTi шуп-шубар екеп. Ш ешек дагы бот-аузын ш урд Tecin, ж еп дурттай yprin >i;i6epiriTi. KimipeK ойнады, майлы коздер1 бувыц онмешнеп OTin бара жатдандай. — 8й , бала, пегып атыц уршп тур?— дед! Лгыбаев сызды даусын доголата. Ш ахмет «бала емес, дурдасыцмып гой» деп айта алмады. «Осыным дурыс шыгар» деген жо- бамен: — Агай. пзде тнттмдей шаруа болып,— дей бердь Со- вшщ жалгасын шашыратып, ойын куышжггш экетт!. Эуелгще Агыбаевтыц ш убар ж узш аныд корген KG3i епд! туманытып, жанары булдырап барады. Нысылганы ма, дос танауы да ж1бш журе бергсн. Цорс-дорс тартдан сайып обден дорлыд кордь 03iHiu енд1 будан opi сойлей алмай- тынын бьтгесш, багана Оташ жазып берген дагазды долы дз'рьчдей турып, устата салган. Агыбаев дагазга лезде коз ж уп р тш шыдты. Bipai; жузшен ешдандай белп андал- ган Жод. — Б у не, наудан былей донадда ш адырып?— деп Ш ахметке ш уш ле дарады. Ш ахмет «агай, ендй> деп бас- тап, ойына келген 6ipa3 Hopceiii былжырадтатты. Не деге- ni есш де жод, onTeyip, «д ур м ети донад бол, дос, жолдас болайыд» деген сиядты. Агыбаев пулу турсын, жымимады да. К екесш бе, 6ip турл1 еш ю ге айбат шеккеп текенщ ушндей меюренгеп ун шыгарды. — Ж уре бер, хабарын osiM беремш,— де;й эбден тыд- дап алгасын. Бар аптданы осы. Тагы да 6ip жылы леб>’з куткендей дипадтаган Шахметке: «Ж уре бе р !»— деп дол- ды 6ip сш тедь Баганадан 6epi дыргндып тырнагына ш к - кеп бозторгайдай куй кешкеп бул жекуге борпа'з содгы сезд1 естюепдо ауладап далап шыдданып бшмей далган. Былай узай бсре: «Япырау басдармага сонда нендей жа- уап апарамын?»— деген сауал кесе-колденендесе де инс- пекторга дайтып баруга батылы жетпедь Содан ш ым-ш ытырыд ойга тускен ол: «ул. Степная, 3» деген ж азуды дайыра кергенде барып ес жиып едi. Кара терге Tycin, дабарып кеткен бупы кергенде Садыпжан одап жауап тосып ацтарылып далган. Шахмет сезге кел- местен машпнанып капотын ашып, о жер, бу жерш шуды- лап, адырында ештеце таба алмай дайта жапдан сод: 280

— Ой, эл п таргыл тебетщ пс деп урд1?— дед! Садып- жан. Шахмет баскарма мен буныц, TinTi кулл1 жагымпаз- дардыц Лгыбаевты сыртынан «таргыл тобет» атайтынын б!лет!н. 0 й т ш еш тесет!н де peTi бар. Б!р рет Оташ Сисеп журпзетш газдыц кабинасына ейел!, баласы, 03i больш тиелш неле жатданда инспектор устап алып, эй-шейга дарамай машнпаны inuri icTep бол1м тщ ауласына тыгып тастаган roii. Сонда аудандагы азулы басцарма рет!нде Оташ бар бедел!н салган. Икемге келмеген инспекторды осыдан кейш баскарма сырттай «таргыл тебет» атзпдыр- ган. Бул сезд! басы Сакыпжап болып жаттап алып дайта- лап журген едк Шахмег жагдайга тусшеда. Tycinreii са- ЙЫ11 жыны да келгш . «Е гер Лгыбаевтыц орпында Оташ- тыц 031 болса кайтер efli?» дегенд! ойлайды. Онда когамга жаны ашнтын жалгыз адам oai гапа болар едьау. Ж урт алдыпа белесое шыгып айцайлагапда Оташ emidMre дес бе р м сй т ш . Шахметтщ ecine тагы да осы nopiiiic туст!. Oai Садып- жанныц цырт сез!н ecTiMerencin ундемей калганы да со- дан едк Осы окнгадан Keiiin жарты ай шамасы вткенде колхоз KcuceciuiK алдына уш децгелект1 мотоцикл токтады. Мез­ г и талма тустщ кез! болса да ауыл ортасыиа арынмен келген кезге тацсыд к о л и т коргепдер сырттан сыгалай Калган. Соныц 6ipi жазгы ас уйде шай сораптап отыргац Оташ едк Yiire >icyripin itiprcn балалар: «мелиса, мелиса кецсеге itipiri кетт!» дескенде ад квйлек, ак, дамбалшац куйде бул да аулага атып шыддап. Бугып турып бадылап ед1, автоинспектор Агыбаев ексн. Бота Tipceit шалбар, ду- рым етж кнген ол тэлтиген uyiii су экеле жаткан ейелмен тпдесш , олдене сурап жатыр. Cipo, б!лгхс! келгеш Шах- MCTTiu yiii болу керек, ыотоцик.чш 6ip Teyin, тур етклзд! де ауылдыц lueriiie карай салды. Сол Kyni Шахмет те ауыл- да e«i, солдеп кейш баскарма га шугыл хабар ж етп. Агы- басв Ke.ueci демалыста к0|,акка келет!н болган. Шахмет бугаи цатты куанып, Mepciii ocin калды. 03iniu осал адам- меп байланыс жасамайтыпып, аудан шоферлер!п бу iiijiofi будтырган инспекторды тек oai гана копак етуге лайык eKoiiin ауылга тагы 6ip жарил еткеи. Агыбаевтыц алдыи- дагы Шахмет беделщ Отап1 та Tycinreii сиядты. О ни ша- Кырыи алып, жылы-жылы созге келдь — 1Лсстий бэлшсбек, дазадтыц былык-шылыгымен ici

нтоц,— дед! Шахмет баягы coain дайталап, ппсиектор до- иацца келгепдв усынатын сый-спяпат жешн Оташ соз етв бастагапда. — Оган деркумэн в м е ст и ,— дед! басдарма,— 6ipan аздап балдарына б!рдеме ырымдалыд. «Кур аяк,да бата журмейд!». — Ырым-жырым дегеп дазадтьщ ecni дэстур! гой... Шадан онымен удай араз. 8cipece пара беруге... — Эу, бул пара емес, азгантай сыйлыд дой. «Орамал тон болмайды — жол болады» деп... Бул ппспекторга шан жуытпауга тырысдан сайып Оташ ершеленв тускеп. Адыры квпд1рген. Дазадтыц «су- рай-сурай дарын боле шыгады» дегеп!ндей, Арыбаептыц аргы Terin тексврш керсе, осы ауылмеп дудапдалы екоп. Сопы ескерти. «Осы таныстыдты дудандалыдда Tipey мад- сат болсын». «Анау жаман Сисеп кеше тэрт1бш бшмсйд!, егер Агыбаев датерш Tince, машипа журпзуден дагылады. Оган дайткеиде де пнспектордыд дарындасыя алый беру керек! Од жадта коп отырып далган дыз Сисенгв тимегенде KiM алады?* Шахмет Оташтыд ыцгайын таныга- сын: «Байсырап отырган irapi дыз корш ед!»,— деп 6ocin Ж1бергеп. «Эй, сол мепен де дашпайды-ау»,— деп 6ip Кеткен. — Кой-эй, дайтесщ, сепщ бала-шагад бар гой. Сисенго буйырса жарар! Бэлем, мыдтымсынган автопнепекторды, сойтш , ntincia байлайык.— легенде Оташ жылтыр буйрек 6oTi жыбырлап, радаттана, мырсылдай кулд1. Cipa, коз алдына Агыбаевтыд тэкаппар дара бужыр жузшон гор! аяпьппты шрштар келбет1 елестеген болу керек.— Опы байлаулы баспагымыз eTin алмай бар-ау, колхоздыд ша- руасы б!тпейд!,— деп устемелеп дойды. Шахмет «байлаулы баспад» деген сезд! дызыдтай кул- генде, басына нодта тагылган Агыбаевтыд сулбасып мото- цнклге отырган кушнде елестетт!. Цызыд екен, «подталы ппспектор!» — Агыбаев ciafli дуда дейдьау...— Шахмет Оташда сыгалай, сынай дарады. —Десе дер-ад! Цасдыр дысылса, enmim ana дейдд— Оташ K03i майлана жылтырап, жузше мыедылды тур ой- патты. Б1реуд! жек коре тура шше тартданда оныд жуз! ылгп да осылай дубылатын.— Царындасын долына дон- дырсад, таргылыд дайда барар дейсщ!— Бул жолы «те- беттЬ> доспады. Oainme жумсарраны. Сонымеп ауданды аузыпа даратдан жалрыз инспектор Агыбасвты дур долга тургызудыц айла-шаргысы жасалып,

жоспары ауызша б е к т л ш , Ш ахмегтщ уМ цопац кутуго данып болгапша Keneci апта да жылжып келш налган. Созше жотсе, Агыбаевтыц келетш куш бупн . Сондьщтаи алыстагы цыстац, жайлауларга асып кетпей, Оташ оны кецседе отырып ку ти . Ауылдыц цонацжайлыц салтыиша цурмети цонацты барлыгы парсы алып, 6ipre болмагы, цошеметтеу1 парыз. Сол мевплд! кутумен кецседе куп батцапша отырып цалган екен. Bip кезде Шахмет жотп аптыгып. — Ойбай, Отеке, перып отырсыз? К,онац келш цалды! 03inuie мацраз цозгалса да Оташ тысца асыгыс шыц- цан. Батута таялран кун астыпап жылтыр маппшаныц жон арцасы цылт ете цалганда Ш ахм етпц машипасына мшгсн цовац кутупплер де солай царай лыцсып едi. Агы- рыбаев цыр астыпдагы обапыц тусыиа машпнаны тоцтат- тырып, e3i ападай жерде ку п и тур екен. Булар эуелг!до оны 6ipinmi хатшы шырар деп тс цалган. Ceoe6i бупдай жылтыр ыашипаны ол кезде аудапда тек ек! адам рана MiHCTin, Оныц 6ipi — миллионер колхоздыц басцармасы Ж эцпр ед1. Арыбаевтыц Minin шыццаны сол машпиа екен. Оташ оны коз жетер жердеп-ац таныды. Капотыпыц ал- дындагы цос аяцтап шапцап бугы cypeTiHin астына коз салды. «Ш А 62—20» Сол! — Ж эцпрдщ машпнасы гой мыпау. Кудасын cpTin коле жатцапы ма?— деп тацырцагап. Сонтсе Агыбаев жалрыз екен. Булар машина дан жапырлай Tycin, цол алы- сып амандасцасын, Оташты артцы орындыцца отыргызып, ауылга царай салрызды. — Куда, цалай денсаулыц жацсы ма?— деп Tin цагыс- ты Оташ Агыбаевтыц шот желкесшсн алга аса царай оты­ рып.— Аудапыцда не жацалыц бар? — Bopi орнынша. Басшылар цырга гаыгып кеткен-ау •деймш. Облыстан у э т л шыгады деген бе, соныц алдып алайын деп.— Агыбаев шубар ж узш артына жартылай бурын, шагыр коз1'мен Оташтыц iund дунпссш TiiiTiu oTTi. Басцарма жаца озш «цуда» деп атаганда бапцамаган ца- лып танытцап. 1шшде «цалайша цуда? деген тацырцау сурац турса да бул созд1 ескермегеи болып ед!. Сыртта ityTin туррапдардыц жапына балу жылжып келш тоцтаган цара «Волга» inlineи алдымсн Оташ шыц- ты. Агыбаев Шахметтер жетш тоцтагасын туси'. Жапа- тармагай цол алысу, аман-сау сурасу басталды. Топы|)ласа жоткен топ Kanipni цонацтыц цолын кезектес!п алысып шыццан. Keii6ipey «но, атагы жер жаргап автоинснскто* PiMia осы ма?» дескен тацырцаулы коз царасца, Keu6ipey

«Tyci суы д екен» догеидей ниетке тодырагап едк Отага бастаган дошемотнплер Арыбаевты кол дусырып уйге шадырды. Ш ахм еттщ шап-шагып уйш е колхоздыц «copnaFa шы- рарлары» лык, толды. Оташ Ш адан Арыбаовтыц аузыпа дараса, былайгылар басдармапыц дегенш eui етшзбейдк Шацан, тегшде, мададдумарлау жан едк Жанындагы- лар жабыла мадтасып, даддын кетерген сайын uepefii ecia отыр. Торге курым е т т м е н ш ыддан сыйлы донад 6ip-6i- peyi тайладтай cid копппкке алма-кезек дисаяды. ImiM- жем басталран бойда бул шпмдштен узш дькеи лд! бас тартып одк в зш ен лауазымы жогарылармеп рана 6ipai- жарыы рюмка согыстырып эдсттонген Оташ автоинспок- TopFa жалына доймады. Кбайта «ш ыдамы жетсе eei бш сш » деген дулы дда басдап. П прыльш ссзд1рмеу ymiH эр турлг эц п м еш ц басын 6ip шалып отырды. Арыбаев iinin-жеген- дерго козш щ астымен дараса да бейтаныс ортада езш ср- к ш устай алмаран. Басда жерлерде донадта болранда 1ш- неге-жемеге доймай зорлайтьш. Олердеп создерш айтьнг, алгашды рюмканы алдыртушы едь Содан кешн-ад бул жары дты д дамшы салдырмай жалгасып журо 6epeTin. Бул ауыл доиадты олай динамады. Оздерш щ дзетуpaepi солай ма, irnidci келгендер оздер! дуйып алып ун-тунс1з дылгы- ты п жатыр. Сол димыл eKi-уш рет дайталанракда Шахмет сиядты уш даладтар эн салатып дэрежеге барып далын ед1. Олардыц дызара борй кен жуздерш е Шадан да дызы- га дарап отырган. Осыны сезген Оташ Шахметке дарап ымдады. — Эй, сен донагыдды умытып кеттщ рой. Шолмегщ- ш д дандай Typi бар од|?— ден копппктен кеудес!н котерш алды. — Садагасы кетей in-ay, 6ipaa Typi бар рой оны д,— деп Ш ахмет ауыз уйге шырып KeTin, подносда бесы-алты бо- телкеш салып экелд!. Оташ оны донад пен озш щ ортасы- на дойгызды. Эуел1 копьяктыц тыгынын алды. — Маган дуймацыз, iom eynii ед1м,— дед! Арыбаев «дыстасад тартып ллберемш гой» дегендей селдос унмен. — Мон, TinTi, татпауш ы сд1м. Ci3 келгенде ауыз тиме- yiM жарамас,— деп Оташ донад eKeyine толтыра дуйды.—> Ha3ip далалы жерде рюмка сайын соз сойлеп, 6ip-6ipiH мадтайтып эдет бар екен,— дед1 ойланып,— Осыны азбон таныстыгымыз ymin, будан былай дарай жолдас, жекжат- журагат болып KeTyi.Mia y m in !— дсп котердь Арыбаев та рюмкасын устагап. Оташ аузыпа апарран кезде бул сардып дойды. Осыдан кеш н-ад дастардандары 284

асты жау жапырадтай. Tycipju. 1ппмдш тс жидурмелете дуйылган. Цызып далган Агыбасв Оташтыц бетш еп cyiiin алды. Бул ymin де ш ш ген. Енд1 6ip мезгшде IIIадан жя- нындагыларга лес бермеуге айналды. 0 з ш щ бул дэрежеде далмай есе бсруге Tiiic екешн, аудан емес облысты, тшт! республиканы билейтшдей Ka6i.ieTi бар екешн айтып, сез- ге конак, бермеген. Оташ Шадан дызган сайьш Шахметке KG3iH дысады. Басдарманыц квз дысуы жшлеген сайын ботелкелер де Teaipci; босап жатыр. Эбден масайып a:iFan Шадан 6ip мезетте: — Эде.\\п api бойдад квлшшек дуймаса Ьппеймш,— деп шайдан да, арадтан да бас тартдан. — Айманды шадырыцдар,— дед! Оташ Шахметт! де- реу жуг!ртш ,— Тез, Шадан сипдты ж т т шадырганда не жаны шыдайды? Бол, тез жетсш! Айман ityfieyiH менсшбей айрылысдан басы бос келш- ш ек едк Басдарманыц сыйлы донагыныц далауыпа !л!к- KcniH есигенде дасын керш, кулш алды. Б|рад шай дую Fa баруга асыга доймады. — Б1реуд!ц шайын дуймад тугш, шан дуйып беретш еркек табылса esiM де !шкендеймш,— деп кербез жауап берд!.— Мен дуйган шайга зэру боп жатдан KiM eai?— деп тергеуге алды сосын. «Айманды кетерш зкелсеы де жетш земш»,— деп уэде берген Шахметтщ жаны вбден дысылды. — Автоинспектор деймш. — Е, болса дайтем13?— деп сыдылыд атты Айман,— Автоинспектор болса, шоферлерге дудай т ы га р . Менде шаруасм данша? — Ойбай, оныд алдына тусет!н ауданда адам жод. Bipinmmin osi эулиеше сыйлайды. — Цой, шырагым. Оныца i;iмлI сеид!рес1ц! — ОллаЬи!— Mine, жаным, Mine, иманым! Ойпырай, журил булданбай. — Е, журсед жур! Булданбай дейд1 гой. Terin жатдан едбек жод. Булар осылайша итырдылжыдмеп эред жеткепде журт- тыд i«e6i дызу екен. 1шкен адамныд ортасына imnercH адам туссе cay Kici жындыханагя ершмен к1ргевдей бола- тып одет!. Осипы бшетш Оташ Айманды дереу дыздырып алмад оймсн Шахметтщ Даригасын шадырды. Екеуше 03i алдын-ала ад арад досып esipnen дойгап шампанды усынды. — Агай, мынау коп дой,— деп Айман шегшшектсген. 285

— Шампан гой, жаным, тук даудары жод,— доп Да­ рлга тыгыадады. Агыбаев бул кеаде копш1кка жантайгап куй! барылда- гантаргыл yniMeu «Маусымжанга» салып жатдан. Эдем! келшшсктщ келгенш аддамай далды. — Аймавжав, бул ыштырабыц,— дед! Оташ,— снд! донаднен TyfiicTipin iniecinjiep. Бул Kici бук!л аудаипыц машнпасыныц дудайы! — Цойыцызшы, агай1 Цонад болса дайтей!н, тастай алмай журген жаным жоц,— доп Айман эа!л-шыны аралас буртиды,— Осы ауылда oi<i машине бар дейдд Тук дайы- рыв KopMeuMia гой. Далага жалу барып, жаяу келем1з. — Бупырса, е н д т жордо машинемен журездцдер. Мы­ ча i«ici жагдай жасаймын доп отыр.— Отанг Айманга сы- бырлай сойледк— Осы aicini рпза OTin ж1берсй!к бупн, жарай ма? Сосын агац дегшшци eKi етпейдк Булардьщ эрекет1н Агыбаев байдаган ж од едк вйткен! ол бастагав aniB o.ii аядтпй алмай, 6ipece басын, 6ipece аягын айтьш отыргав. Bip мезетте Оташ усывган рюмка- вы кешн BTepin, шпплштен бас тартдан Аймапга Keai ту- cin кетть Эдем! келшшект1 коргепде Шадан бойып жипап, мастыгынав тез айыдты. — Эн, дарындас!— доп дорок! дауыстап далды. — Эй демец!а. Эй деп малга айтар болар,— дед! Айман Агыбаопда тура дарап. — Keinipini3, дарындас, eciMinis шм?— мешрене кулд! Шадая. — Eci.MiM не уш ш керек ciare? Дарындас дей берсе- ц!зш1! Со да жетпей ме 6ip жолга? — Енда атыцызды б!лпм!з келсе... саудаласып отыра- мыз ба, 6ip жол, ei;i жол деп?! — Агай, дуда т усей in деп по едййз? Мен дуда тус!л!п дойгав адаымын. — Ойпырай, мы на дарындас датырды-ау. Дой, мои котомш. Бул ауыл донад сыйлай алмайды окон.— Агыба- ео орнынап тура бастады,— Элп б1здщ бала дайда екеп, э? Шадыршы,— дед! Шахметке. Журт эуелгще буны оныц езш ! болар деп топшылаган. Оташ та мои бермеп едь Ай- манмен екеу! т!лге келгеЫн, езшдерше бегет болмайын доп тысда шыгып кеткеп. Шахмет Оташтыц соцыиан жуп'рдд 6spi булшгешн айтты. Айманныд KecipineH екепш ecitepTTi. Бул кеаде Агыбаев «Волгага» отырын алып, жург!зу- miciu «бол, болдыд» астыпа алып жатдан. Дереу уйге жупрген Оташ жалынып-жалпайып Айманды тысда ертш

шыдты. Сыртда шыгарда кел1ншект!ц дулагы на сыбырля­ ган. Не айтданын шм бъпсш, Лйман содаи кейш дергу кабинаны ашып, безерш отыргап Агыбаевты кушак,тан: «Hip жолры ашуынды кеш »,— деп жалыиды. T im i еркше дойман, оныц бужыр-бужыр бетшеп шоп етш зш суш и те алды. Сопда рана Шадан Агыбаеп каркылдай кулдг Боса- ганын, ашуыныд 6eTi дайтданын сезд1рд1. — Эй, мыпа дарындасым мен! жаден коре ме, беымнеп суйд1 рой,— дегенд} дайталай бер;и.— Эй, басдарма, мыпа дыз м е т него суйд!, э? Айтшы, неге? — Е, с1з сиядты жаден адамды к!м суймейд1? Mine, дыз туг1л еркек мен де суйем,— деп Оташ жармасып барып Арыбаеитыд бетшен epuiMen суйкеп e u i. Ол аздап дыза бастаганмеп, eci ал! тузу екен. — Эй, басдарма. суйесед дурыстап суй. Суймессд, сш екейпш жадпа! Менщ 6eTisnien сулу дыздар гана суйед!. Сен не, беымд! бужыр екен деп дорларыд келе ме? Бужыр адам жерде далып жатдан жод. Сен басдарманыд характера белили Адампыд ардасыпап даддан болып, долыдныд Kipin cypTin алатып дусыд рой,— дед1 бет-жуз! бар демей. — Ойпырай, Шахмет дарагым, мыпа допагыда айтып TyciHflipmi. Осы ауылда мепен ацдау адам жод дой. Айт- шы, сен! шып кодШмен дурметтей'п деп. Маган байланы- са кеткешп кордщ бе?— деп Оташ куйш-шеть BipaK жадагы датты соз Агыбаевтыд oai.ii екен. Басдарманыд жунш жыгып алайып деп жасаган дыры кершед!. Оташ- тыд кодЫ ш д ботен емесигш Koprecin, бурыпгы багыты- иан дайтып далды. Yfire енгесш эзш-далжыдды op6iTin, дастардан Mosipin тэрк етпедй Донад тадга жадын аттанды. Журттыд б|‘ разы далрып-шулгып, шыдамсыздары дулай бастаганда рана Агыбаев «жол адысы журудЬ) айтдан. Оташ автоинспектордыд ушне барура TnicTini артды дорапда элдсдашан-ад салдыртын дойран едй Олар журер жерде: — Ал, дуда, мыпа Аймапжап cisnin жедш машпнамеп пудап орталыгыпа барып далсын. Ертед ертемен атшот тапсырмадшы екен,— дед!. Сойтш, Оташтыд inn.i ece6i жузеге ясып, ойда жодта допадпен 6ipre болтан сулу ке- лшшск бейуадта автоинспектормен датар отырып, аудап- га аттапып кеттд

Агыбаевиен байлаиыс жасай бастагалы Оташ басцар- маныц жел! оцынан турды. Шаруасы шапшац iarepi басып, атагы шыта бастады. Бурый журттыд басы кеб1рек кершген жердсв бул зыр-зыр цашатын. Ондагы ойы сы- налгандардыц шпнде меш де айтады, соны еспмейш деген1 одi. Ж уыдта 6ipinmiHin аузыва шшкел! алшац-алшац басатыв болды. Y ai мен димыл-дозгалысы да езгердй Жаратылысына жасавды дылыдтар досылды. Оашдей бас- тыдтармен кездескевде долын дораздана усывды. Жадны журт оны: «К,орашсынган адамына сау дольш, айбынган адамына ауру долын беред»,— деп мысдыл ететл. Нелис- топ екенш шм 6i;iciH, оныц сол долы тузу де оц долы дисыд ОД1. Оны б1реулер: «Согыстан болтан»,— дойди Bipeynepi: «Цидарлыдпен днратып алган»,— денди Оташтыц болжаганындай, Лгыбаевтыд «од жадта коп отырып далган байгус дарындасы» Сисенге буйырталы бул ауылдыд автоинспектормен байланысы бурынгыдан да беки тускен. Оныц нэтижел! болтаны соншалыд, 6ip-eici жыл iпанде басдарма 6ip машпяата е т-у ш шоферден келетш етш, жас жшттерд! одытып алды. Ен;и «машина айдамаймын» деп булданатын адам шыдса, Оташ одан тез дутыла дояды. Сондыдтан шофер бггкен басдармата жагынута тырысатын. Kefi6ip зорлыдда коибейт1н, дор- лыдда тозбентш шофер шыдса жэне ол бул колхоздан кетin далып, басда жердей жумыс тапса, ондайга Оташ KeniipiMci3, шырад а л ь т соцына туседп Адыр болмаса, Агыбаевда тапсырады. Озшщ октемдшне кенбей басда колхозга кет1п далган Ш ахмегп де ол инспекторта датты жамандап едй Оташтыд тш н е ерген Атыбаев Шахметтщ машина журпзетш правосын алып тынды. Оташ шофер- лердщ алдына соны айтып мадтанудан да жуз1 жав- байтын. — Ш ахмегп Атыбаев агаларыд дацгытып ж!бер!пт1 гой,— дер ofli ол, машина жайлы эцпмебола бастаганда.— Бш дщ дуда содына тускен адамын дуртпай тынбайды, э? — Цудацды да дуртатын адам табылар. Шахметтщ тутан атасы керш! ауданта замначальник дой. Осында ауысады екен деген хабар бар. Егер бунда келе дойса, Агыбаевыца да зобалац туар,— дейт!н шоферлер жаты топшылау жасап.

Узамай журттыц жобасы расда шыдты. Шахметтщ агасы осы аудапса iini<i icTep б е л ш н щ бастыпя болыл жогарылады. Оташ буны ест!генде Kipniro жалацбут отыргандай тыжырыныа далып едй Б ipад Ахметпен тал табысудыд р е п оз-езшен одFaрыла н е т . Оран себеп бол- гаи Шахметтщ 93i. Жумыс бабына жасалган дастапдыд- тьщ Оташтан келгенщ бшмейтш ол агасын дарсы алый, донад ету ушш басдармадан конадасыра соятын дон сура- мад болтан екен. Ахметпен далай журысудыд жолып ойластырып журген буран Шахметтщ дылыгы !здегенге сураран болды. Оташ оны «ой бауырымдап» дарсы алдьг. Ренжлсу мен дад!рлеспеудщ 6api шаруашылыдда банла- нысты скешн, тегшде, агайын адам алыста жургенде кемишппшц 6epi умытыльш, сагынышы арта TyceTiniu айтты. «Ырылдарсыд-даппассыц, менен жадсы таппас- сыц» деген улкендер сезш мысалра колт!р;и. Ш а х м е т уйше ертш барып, дол дусыра сыйлады. — Ал eufli Ахмет агайынымыз жырадта журш, жат- бауыр болып далран ж т т . Оны дурметтсп дарсы алуымыз керек. «Жадыпыцды жаттай сыйла, жат жанынан тудйг- ciH» деген. Анда-мунда кешш-допып журген азамат дой, не 6ip жагдай бар дейсщ. Допад-допсысыныц шырыны мои согымын кодеру — осы отырган екеум1здщ м щ д е ти з. Оган дандай дам-харекетщ бар?— деп тура сауал берген. Шахмет бул сезд! е с т е н д е сасдаладтап далды. Оныд козшде «Ондай жагдай болса конадасыга соятын дой сурап сешд алдыда колетш не жыным бар?» деген ой турган. — Ж э, xyciniKTi,— дед! Оташ e3i антып, oei memiii.— Сон соцры кезде ептеп сетшзджке урынып далдыд. Анау шубары rycnerip кун норсетпей дойган. Анада кездескендо ескертш ед1м: «0з дудадды озекке тепкешц жарамас. Б!здщ балапыд брабасын дайтып берсейнп!» — деп. «Цар- сылыд жод. дайта тапсырсын»,— доген,— Шахмет оны елсмегондей долын ci.iTO.ii. — Ол кезде o.iiMiien де кш э болган,— дедь— Аузым- нан арад uici мудкш турган. — Догенмен агайын адамды кеннре салуга болмай ма? Мон coni бшемш, ituKoiiMen ешшмге зияиыд жод. Эр! ша- малы уадытта мае та болмайсыд. — Ол 03i 6ipnenie рет дайталанып...— деп кумпгжщ! Шахмет,— Оньна дурыс, эдшдне. Оныд да тексеруппс! бар. Сол сапар облыстан гаидыд адамдары даптап кеткен. 289

Кайтсш, жеп отыргап папы гой. Мен Агыбаевты юнола- маймын. — Ал enfli, меп сол шубарыдды унатпай журмш. 0ai Нуда болгапмен 6iare дурыстап дарайласпай дойды. Б!ле б'лсо, мен!ц оган жасагап жадсылыгым шаш етектен. Жыл сайынгы согымын котерЬг келем1н. Талай рет кой да Ж1берткем. Шахмет ундеген жод. Ойланып отыр. Сондагы санасы- ныц шарыдтап барган жар! — Оташ буган соятып дойды бере ме, бармен ме дегеп сауал едь ЭуелНде жылы ушы- рай Kepicyme дараганда басдарманыд будан аянатын ештоцес1 жок, снякты болгап. Енд! б1рт1пдеп тусш суытып, е д п м е т кобейту! ол niKipine дайшы келген. «Кур жылмац coai рой, ардамнан кагып шыгарып салмак шырар» дегои кумощй ойга ирелган. Соны сеагондай Оташ: — Ал enfli Ахадды калай дарсы аламыз?— деп тура- сына кешт1. — Цайдан бшейш. Маган б1р кой берсещз... датар- ларымен косып уйга шадырсам. Аадап дврызга алгап адшам бар. Сонымен... — Тура тур. Ол ж т т й осында экелсак дайтед1? — Осында? — Иэ, тура б1зд!ц уйге. Содап Kefiin С1зд1д уйге барар- мыз. Тума деген сойтш тайрандамай ма туыстарьшын ортасында! Шахмет Оташтыд бул сауалына жауап датпаган. Imi жадсы iiopin далса да, «Осы меп! алдардатып, дой бермей дайтарайып деп отыр-ау»,— деп тагы дау!птепгеп. Б1рад Оташ келес! сэтте басдаша шыдты. — Шада, сен Meni бшесщ. Ортаныд малыпа бшпк журпзе алмаймын. Сен осы колхоздыд бурынгы мушеЫ- сщ. Едбепц 6ip тсщ еп кем сщген жод. Сопы ecKepin 6ip дойды жазып бере салар ед1м... BipaK меп айте алмаймын. Men догамга адал адаммын гой. Ертед журт арыз жазады жогарыга. «Колхоз малый тумаларына улест!р!п жа- тыр»,— дейд1... «Иэ, 6ip дойга бплж ете алмасац, баганадан 6epi нес1- пе жылмац дагып отырсыд? «Тума, туыс, сагыныш, дад!рлесу» дегеншд 6api бос сез еден гой». Шахмат Оташ- тыд соз1нен мулде тауы шагылып, тасыган к ед ш дайтдан судай арыасына тускен. Дебаты жабылып, epceci томеп- шштеп кетт1. Сол кеаде буган жымпя дараган Оташ: — ¥лбпке-ай!— деп кел еа балмеда жургеп энелше дауыстады. ¥лбике есштен басын сугып, сурадты кестн-

мен Караганда:— Осы б!зде неше дой далды?— деп сурады. — BiTyre айпалган шыгар. Ki.M коршгенге удестФ*п болдыц гой,— дед! ¥лбике кедшздз унмои. — Нешауа. Енд1 Ш ахада далай 6ipeyiH димаймыз? Вул Kin кершген емсс дой. TinTi бу ж ш ттщ озше де допадасы беретш орнымыз бар. Манадан 6epi 6ipeyin домалаитып сойып тастау керек ед1 гой. Эй, озщ де жедгес1 болып тук бшрмейсщ-ау. 03i елден алыста жур. Ептеп маган ренжш кеткен апада. Ал енд1 Шада... сен мош колхоздыц донынан бердеп динама! Мына жецгец реттейд! сенщ жумысыцды. ¥леке, «MCiiuiiKTi дойын тумасына бердЬ деп 6i3fli ешшм айынтай доймас, о? ¥лбике наразы да емес унмеп куцшлдеп далды. — Нешауа. Енд1 Ш арада 6ipeyiH далай димаймыз? — Е, енд1 дайтейш алса, ез малы гой. Б1зде болгапда булар алар, буларда болгапда 613 алармыз. Тума адамныд арасыпда дой туг!л нар журмей ме?!— дед! ¥лбике. — Ай, бала, жедгед де кекжал-ау. Царашы, алды-ар- тын тугел дамтып жатданын! Keiiin байыганнаи сод дай- ным дараспай кете ме деген даун! гой,— деп Оташ дард- дард кулдь Сонымен Ш ахмегпд ыргасып-жыргасдан узын сонар nenicceai осыган т!релш ед!. Оташ буган «бушл буйымта- йыд осы болса 6iTTi гой» деген пигылмен жммия далып ОД1. Шахмет шыдай алмады. Bip жола к е ц ш кеннйгенш б!лд!р!п, басдармага тура eTinini айтты. — Ададмен 6ipre езндз де болыдыз, Отеке! — Ол антуыдныд бетен! жод. Дегенмен 6i3 ол Ж1птт! оуел! осы уйде дарсы алаймд,— деп Оташ бурыпгы ниетш дайталады. Шахмет енд! оныц бул созше эбден ден дой- гаи. «Тумалыгын таныгапы, азаматтыгы» деп ойлаган. .Сондыдтан eKeyi Ахметт! алдынан шыгып, ауданныц ше- Tinen дарсы алуга соз байласып тарап едь Арада б!раз уадыт OTTi. Оташ Ахметпен араласып, ымы-жымы Gipirin KeTTi. Опыд ececine Агыбаовпеп йптей дурдараз. Б!рад онысын Шаданга сезд!рмейт!н. Эрльберл!' откон сайын автоинспектор «дудалап» сэлем 6epin, дурад ушып турады. Баягыдай ныгызсу енд! жод. бйткен! Оташ басдарманыц Ахметке тума е к е т н ол апыд бшгеп. Сон­ дыдтан кейде Агыбаев басдармага жагыпгысы да келетш сиядты. Bip,ie Агыбаев Сисепшд уй!не колш тусе далды. Осы- пыд алдында гана ауданда технпкалыд байдау болган. 291

Сол байкауда «Баршацумныц барлык, машипасы жол журугс жараксыз» леп тапылгап едц Оташ Лгыбаевка гол ушш цатты pemKy.ni болатыи. Автопнспекторлыц бул к е л с ц а зд т н Ахметке до айтып, шагынып койгаи. Сонып артынша «Ахмет Агыбаевты онша унатпайды екеп» дегеп цапку соз шыцкан. Bipejviep «Ботеп аудаида жургенде 031мен 6ipre цызмет жасаган 6ip ж т т й автоппспектор OTin цоймак, екеп. Облыс келкшсптЬ. «Агыбаев узацжыл жасаган, сцбеп бар десе керек», дейтш узьшцулац таратты. Кеши 6ip себеппеп Ахметпц Шацапды шынымен жарат- пай жургенш де бьтген едц Enpi мыпа келшшде автопн- спекторды сылтаумен буцтырып алмак ойга бетген. Агы- баевтыц куйеу баласы Cuceiinin ушпе тускенш ж зве олардыц бупы автоинспектормен 6ipre болуга шацырга- пып ссйгенде Сацыпжапды оцашалап тапсырган. — Meni цонацта 6ipre болуга шакырган екеп олп Спсен. Kip шаруамеп itemirin жатыр дерсщ. Сен онда бара бер. Шубар йпуден тартынбайды. Сол жагына басыццы- рандар.— Ол мырсылдай узак кулд!.— Эбден цыздырыц- дар,— деп кулд!.— Ш атан шыгару керек. Сакыпжан кашапгысындай Оташтыц бул coain цуптап, жы.мыц ете калган. Спсешпц уйше Айманды да шацыр- тып, арак-шарапты молырак намтыган. 0ai Шацанды коргенде «цудалап» умтылып, тес туйiCTipren ед1. — Цудамен ]‘шпегендс кудаймен imeMi3 бе, куй, Снсеп, арагьщ жете ме!— деп куырдак тскенш е шыдатпай, Агыбаевпен рюмка согыстырып, бiряз с!лтеп тастаганедц Ш акап содгы кезде бастыгыныц цаткыл кабагын анда- ганнан Keiiin penimin осы 1шкшкпен басатындай Kopin, enoyip тастап л зберетт. Бул сапарда да тартынган жок. Шайдьщ дастарканы жипалганда автопнспектор басып шыбындаган атша шулгып отыр едц Сол кезде гана келген Оташ Шацанды арацца тагы зорлады. Цудалыгын айтып отырып алгап. ¥ты лап соцкан бул imic Агыбаевка ауыр тидц Ол enpi шынымен масайып, apiciMre урына бастады. Оташтыц да тшегеш осы болатын. OnipiM сейлеп, автоин- спекторды сшейте тшдеген. Ацыры буныц арты ж'анжалга уласып, журт Оташца царсы ере турган Агыбаевты тырп еттзбен Kepin салып едц Сацыпжан сол бойда-ац ауданга машипа цуып, imiti 1стер бел1мшщ бастыгына хабар типзген. Сонып соны Агыбаевты алып жыцты. Шацанпын еымше enfliri жерде «бурыигы автопнспектор Агыбаев» деген аныцтама жалга- ватын болып едц 292

Мои Апабаевты осы однгадан кейш о птан ты жылдан Kciiiu кездеспрдсм. En,4i ол osiniu вткегй туралы «мои автоинспектор болып турганда» деп сейлейтш халге «сет­ кой. Бурынгыныц 6opi естелнс ретшде далган сиядты. Анау 6ip жылдары осы аймадтагы ец одьтетп инспектор eai болганын дайталап айта беруден жалыдпайды екеи. Буныц рас oTipirme кумэнданган в ц т . Арыбаевтыц eai жеке мешшкт1 машинасымен елге карай м е т алып жургенде бугап апьщ icesiw жеткен ед1. Опткеш опыц сатып алган кене машинасы жол бойында талан рет тод- тап, адырында 6ip улкен далданды машннага тпеп апару- ра тура колген. ЦУМЫРСЦАИЫЦ ИЛЕУ1 Тау етегшдеп Кедсай аталатын терец адрардыд жага- сын дуалай Typni aFam пен бута, дамыс-дурадты тогай даулай оскен. Осы жыпыстыц арасында 6ipa3 жылдан 6cpi колем1 уш данат к т з уйдщ ау.магындай кслетш думырсда- ныд ii.ieyi бар-ды. Мунда дысы-исазы дужынаган озгешо Tipaii; иелерд гумыр cypeTin. Кектем шыгып, тогай iuii дыстап далгап далыд куртпс- Tiu алдындысынан арылган бойда жылы илеуден орген коруон жылдасы дагдысымен у п р е н ш п т сурлеуше тусш ерсйй-дарсылы тасымал жумысын бастайтын. Илеуге акелшстш «сук колем! меп ауырлыдты «сумыла суйрегендо думырсдалар бейне егнпет ппрамндаларына тас тасыган коне дэу1рдсп дулдардай дажымай жабылып, цозгалыс тодтаусыз дайпагт жататып. Егор осы беймаза ирлнстщ мэн-магынасын елеп еске- рор «сан ушырасса, мыпау алапат аспан астындагы улан гайыр OMip yinin думырсданыд илeyi меп опыц мацында дужынаран усад жэндйстерд!ц де мацызды eicenin 6i«op едь Bipan aaipre тогайдыц а г а т сирек оскен алац- дайыпан орын тепкен жэндштер ордасына адылымен зер салган ешю'м жод-ты. Тек дана сумка толы т т а п ардала- ран eici бала одта-текте coFbin, коктемдо шие агашмн TOuipoKTon, кузге салым жабайы ал.ма мен жпдекп мадай- лаи, «coMicine тояды да, обадац боп жатдаи илеуге таяд шаншып дызыдтайды. Кейде агаш дщше иышадпен аттарын онып жазады. Эне, анау «сиде агашыпыд дщшдо аларьш Kopiiiren сол —«Мадсат, Мурат» деген жазу. Opoip epui ар сапардан далган Geni i. Ce6e6i агаш басына орлей,

шыгып-тусш жургоп думырсдалар аядтарын жыбырлатьш, аттарым Гарден жазып кетуге мумкшдш бермеген. Мадсат пен Мураттыц коктемг! ермег! — нелуге сотый, шыбыд шаншысын, шаттапа кулгсетш: илеуго далталары- ныц Ty6in дагып, нанныц yriiiflicin себшетш: нан дидымеп oKi-ymoyi жабыла суйреп, дуысда шрНзген думырсдяларта тацырдай дарасатын едк — Бпыл erin б т к шытадм екеп. Ь'арашы деймш, эно, Menip таягымныд басына, 6ip дэу думырсда ермелеп шыдты,— дед! Мурат даурытып. — Мешц таягыыиыц басына бурып шыдты! Айтсац да мешц экем дидан той...— дед1 Мадсат cepirin тыц- дамай. — Мадсат, 6epi дарашы, кердщ бе? Мына думырсда былайтылардан озгеше, салбексе екоп! PeTi озгелсрп1!ц апасы болу керек. Эне, таядтыц басына шытып алып, со- цындатыларды шакырып тур,— дед! Мурат дуапа дауыстап. — Сен мешц таятыма дара! Мыпау думырсданыц денеа сып-сидам турда узып. Teri, еркеп болу керек,— деп, Мадсат cepirin кецеске шадырды.— Мен буны ПТо- Mim6ac деп атадым. Осылайша тау стегшдег! ауылдыц ек! баласы сонхоз орталыгындары мектепке бару-делу жолдарыпда ду- мырсдапыц илеуше сорып алацдайтып. Миллиопдаран усад жэнд!ктерд!д iminen ерекшелеуш танып, оздер!нше ат дойысатын. ... Думырсдалар дауымы уй орнындай плеу!нде оз epiKTepiMen т!рл!к ет!п жатты. Миллнопдаган жэндштер- д!ы; жон сштер косомi, урпад орпзген бабасы мен кэр1 ежес! — Шомппбас пен Салбексе еконш адамзат туг!л ур- падтары да бшген емес. Б1рад сол ei<i тарланпыд айтда- нына багынып, айдаран батытына журу — оздсршщ ай- нымас дагдысына айналгалы дашап! Шом!шбас пен Салбексе бул жердеп орын Teyin, нлеу салганда даз!рг! дуяшнаган урпадтарыныц сапы булайша кебенер деп ойлагап жод-ты. Ж ас кездер!нде булар да да- eipri оз дол астарындагы мыддардыц 6ipi снядты елеуаз, ecKepycia Т1рл!к кештк Копт!ц датарында жауын дурт, шепртко снядты усад жэндштсрдщ олексес!н, шопт!д дэ- ш н илеуге дарай cyupecTi. Сол жолга б у тл дайратын жумсап, дажыр танытты. Тудымдастарыяыд косем! атап- ган данатты Capbimeripre жагымды коршдк DipTe-6ipT0 294

0Koyi озгелерден ерекшелен1п, дад1р-даспеттср1 болек та- пылды. Ocipece Ш емшбастыц агаш басына дейш ормелеп, алысты керетш дш сонша, аумадты илеуго TOiiin дело жаткан дауш-датерд1 думырсдалар алдьш-ала дуладта- натын болды. Ш емш бас корегеи елi, табигаг апатыпыц дай жацтап, кандай кушпен келетшш тоз api дол болжа- гыштырымен уяластарын талай дыргыпнап аман дутдарды. Су тасдыны, зшзала, несер болар алдында илеу тургында- рыпа жар шашты. Садтапу даж еттш н ескергп. Сонымен Картайып, дайратш тая бастаган Сарышепрден ropi Шом!шбастыц этапл дэу1рлегеп. Жаздын бултсыв ашык кундершщ 6 ip i сдь Шемйпбас бупн тыншымай, илеудщ желкесше ескен карт емепшд | дщше ормелеп шыгып, алысты байкап, алдагыпы болжа- мак болган. Цасына Салбаксеш inecTipin алып, мыцдагаи I уяластарыпыд камын жеген. Кенет биш тау жактан жер ! сшкштердей сурапыл жарылыстьщ y n i есплдь К,арт i oMuiiHin тула боны д1ршдеп, б ук и бутарымеп коса жалпак жанырадтары коркыныштан сусылдай жонелдь Б1рад Шом|'шбас онша сескепе доймады. Муртын жыбырлатып, тацырдаган тур байдатты. Р еп тау жактан найзагай ойнап, куп куртреген болу керек деп 03in жубатты. Цанша дегенмен эйел жынысы емес пе, Салбоксе шы- дамай Шомипбасца карай теэ жоргалап келш: — Мынау не деген зулмат куш! Тау к°парылып, тао JI домалап жатданнан сау ма?— деп сауал тастады. — Куп куртреген болу керек,— деп сэуёгешпк таныт* ты UIoMim6ac.— Т ау шьщдарынап аса алмай калган ушпа булттар доюланып, даЬарына м1нгенде осындай ун шыга- ратын. — Аспанда кун жардырап турганда... далайша пай- вагай ойнайды?— деп анау Шемппбасда сенбест!к кор- coTTi. Сойткепше тау жактан сарылдап-гуршдеген б1рдалып- ты мазасыз ун ж етп. Бойпе тас домалап, тау допарылып, аспап асты алай-дулей кошin келе жатдапдап! Ш емгабас 6ip бэлешц таялганын 61лд1 де жерде, сопау шоп арасын- дагы жщшше сурлеумен тынымсыз шубап, дызу ецбск oTin жатдан apinTecTepine барынша шугыл жар шашты. — Ойбай, дурыдыд, тез дырга дарай тырмысыцда|)! ьшкке, 6ninne ерледдер! Ештедеге алацдамай, апаттан дутылыцдар! Kemitiii, кешкш келш далды тау жадтан! Б 1рад жарлыд дер кез1нде естшгенмеп, уяластары ту* пл o:»;iopi де ешдайда дашып улгере алмайтынын UJoMini- бас пен Салбоксе келес1 сэтте-ад бшгоп. Жолында тургаи-

пын fiupiti орасан дулей кушпён цопара, цирота жсткеи нош Kin муз бон царды, тас пен цумды, лайды цовара ду- рклдсте жентектеп, тапап отердей талу калган ei.cn. Ei.i цумырсца жанталасып, 6ipece томен, бнресе жогары жор- галан, жердей мыц сан жамагатына шыцгыра дауыста- ганша, жуздегеп жыл боны мацайына тэкаппар наpan, osinin сансыз жапырацтарып кун нурына тосып, мацтана жамыратцан карт емен кснет тубшен морт омырылып тус- Ti де, кара лайга кулап, астан-кестен селге араласып, то­ мен карай кулдилай акты. Цумырсцалар ymiii жарыц жалган тоцкерйлш, аспан жерге кабысты! Ж ап-жаца гана ыстьщ нурымен аялап, жан-жануарды Куаньпнка болеп турган кун 6ipece кызарып кулацтанып, 6ipece карауытып, цоймалжыц лайга араласып кеткендей, сэулей б1рде KepiHin, 6ip;i,e курдымга шым батып жогала- ды. Eiti кумырска урейленуге де муршасы келмей, «акыр яамап деген осы екен-ау» деп ойлаган. Шашырагап салцын судыц дем1 бойларын цалтырат- Кан eKi жэндш емешпц курган, кабыгыпык астына тыгы- лысып, жап саугалан. кулап кетпеу унпн агашты TicToi катып жатып алган. Цанша уацыт откеш белгнйз, 6ip кезде ManaFbi гурш-сарыл бэсеклеп, епд1 судыц шылдыры гана естЫ п, шымырлап аццан толцынныц yni гана цал- гандай. Емешпц цабыгы ептеп цмзып, жопдпегердщ суыц сорган бойлары жылынган. Жыбырлап бас цалцадан шы- гып ед1, шагырмац кун шагып алды. Bip мезет eKeyi де тук кормей, ке8дер1 царауытып, айналаны барлап алгав- ша кеш те тускен. Е р те ц т е Шом1шбас пен Салбексе бутацтан-бутацца тырмысып, жогалган уяластарын шацырып елекке туей! Eiteyi табпгаттыц жойцын Kymi шагын отау уйдеп плеуд! царц цылып, опдагы барша Tipmi.iiK nocin MeiipiMcia жайпап, алыстагы тегцзге агызып экеткен1нен бейхабар едк 0здер1 тырмыскап еменде жолдагы тасцыннан аман цалган агаштар мен буталар элденеше рет бегоп ю.шрйп, ацырында 6ip бурылыста устав цалмаса, eKeyi болашац урпагын бойларымен 6ipre алып кетш туцымы зым-зпя Куритынын да бшмеген. Сондыцтан да цара жамылып цайгыруга муршалары келмей, 6ip жагы цургацца шыгып цалган емешпц бутацтарын кезе жоргалап, суы тартылган сайдыц цабагына карай тырмыеты. Салбоксе-ана жуыцта урпац жаюга тп!сй ед1. Шохпш- бас соган цамцорлык жасап, шоп-салам жннады, дэн та- сыды. Teaipeit цнмылдап, плеудд цордаландырып алуга асыцты. Егер илеу бпжтеп, аумагы кецейе туссе, болашац 29G

урподтарына жайлы. Циста сэры аяз f>cn усш рж боранга шалдыдпап, ерте кектемде-ад маца илаи керек-жарагын тасымалдау уплн сурлеу салады. Шыныпда, солай да болды. Салбексе ты л ы нлеудщ ту- бшде урпад ерпздк Eiteyi 6o6eKTepiniu далайша тез оске- liiii ацгармай да далды. Олар да балалап, аз уадыт пшнде илеу iuri дыбыр-жыбырга толып, у й р е н ш п т ецбек даннай TycTi. Шом1шбас пен Салбоксе илеуден алысда сапар inerin, дырга дарай жол тартты. Опда улкеп мадсат квздегеп. Баягыда eKeyi сынгаи еменмен 6ipre агып келш, осы жер­ тв асыгыстау орпаласа салып едк Байдауларынша бул ара д ауш аз емес кершедп Элдедайдан адамдар сап вто далгыш. Цолдарына устатан ewtip тем1рлер]'мен агаш, бу­ та демей дырдып, гуршдеген yni жер жартаи 6ip алып норсеге тией салып, жоталады да кетедь Анада, дэу емен обден дурап, жапырадтары ушып, дабыгы добырай баста- ганда, sari гурьтдепмен ем-уш адам кол in едп Колдары н- дагы втшр TeMipni тыпымсыз ситеп, еменд1 бутады да салды. Енд1 б1раздан кей1н содайып далган томарды тиеп ллдм да, дырта дарац тартты. Олардыц келrenflepi ештедс вмве-ау, вздер! т й т тыпымсыз екен. Отыра далып опыра жейдд ciMipe iniejii. Суйек-саяд, тагам дпдымы орында- рында ат квnip! Цумырсда екенещ coFan уймелемей шы- дап кер! Уймелесец-ад басыц бэлеге далатын одет!. Лузы yaipenren бос шыныларга кiрiп, KyaiMci hicti эл- дсиодеп татып байдаган уяластарыпыц neii6ipi дырылып 6iTin. Kefi6ipi жуйке дурт тускендей, ецбеккерлш дасиетш жойганы соныц Kccipi, орине. бздерппц KOHTi к вр ге н д т- ш ц opi аса садтангыштыгыныц ардасында Шемйнбас пен Салбексе былайгыларын эл п апаттан эрец арашалап дал- ды. Седан 6epi eiteyi адам аяты баспантып алысырадтан влеу жасап, урпадтарын сол дутты мекенге копиру niieTi- мен тыншымай жур. Шемппбас осыдан уш-торт жыл бурып e/ioyip узап ба- рын 6ip домалад napeeui суйретш экелш едй Опысы шис- niH урыгы екен. Илеудщ желкесше келгепде додыздмц iiiine T ycipin алып шыгара алмагасын тастац салтаи. Коп уаамай эл п дэнпсп жас оркен есть K,a3ip откен-кеткен балалар жеп журген сол шиеищ HtnMici болатын. Шие думырсдаларга 6ip жагынаи жайлы, 6ip жпгыпап жайсыз содты. Ж айлы болатыны — думыр- сдалардьщ басшысы тп е п щ басыпа шыгып, айпаладан жадыпдап келе жатдап дауш-датерд1 байдар едь Жайсыздыты — етксп-кетксп адамдар шпепщ ж ем кш тс- 297

ромш деп, дужынаган думырсданыц бойб!т тыпыттыгын Пузатый. Шомйнбастыц жеруйыд допыс тздеудш шугыл вткен осы жагдай едп Mine, баба-думырсда тагы да шие арашыиыц басыпа ермелеп шыдты. Алысда коз Hti6epin, айналага дулад тур- Д1- Сяй бойында б1реулвр жур ме, немене? Адам рой мы- нау тары да... Ym аядты агаштын, устше орнатылран б1рдецеден сыралап, сонау жадта ала таяд устаран адамра дарайды. Эне, ол тудшыцдап, аппад дагазга жазып жатыр. Осы дпмылды сан рет дайталаган элг1 адамдар сай бойында em-уш кун журдь Содан Keftin уш жер жарган тырылдад келштершв Minin, елдедайда зым-дайым жо- ралды. Кун тустшке карай пшрдаган. Ауада ашьщ, бейбл рай бар. Осы тыньпнтыдты дыр астынан естшген гурш рана бузган. А а уадыттан кешн артына дою шап далдыр- ран TeMip мадулыд сайдыц енеугун! адамдар шарлатан тусына тодтай далды. Iminen дабырласып кеп адам шыд- ты. Келе сала ер жерге дазыд дагып, узын i.cnjiip жшт! Repin тастады. Булар осы жумысты аядтай бергенде, сар- дырап-KypKipereH ун1 илеудщ Ty6iHe дешн ест!лет1н eKi- уш дэу нерсе тагы кершдь Сайдыц дабагында турып дол сштеген дарынды адам- ныц тусына жеткев enri куршдектер мяцайындары жалпад б!рдецесш темен Tycipfli де, meriHe 6epin inrepi умтылган- да ж ердщ 6ip дабат дыртысын допара алга жылжыды. Сойтш жарыса, жапа-тармагай дозралган куршдектер ше- riuin барып, алга озган сайын сайдыц элг! тусы ептек бшктеп бара жатты. Бул топырадтан согылып жатдан тоспа болатын. Тау жадтан дулайтын мол су осы дамалра согылып, сайдыц коц ацрарын кел-дарня етпек. Ал цоймадары су айналаны мокендеген адамдардыц, жан-жануардыц ырыс-нес1бесше айналмад. Эрине, оны алацсыз илеу соддан думырсдалар тугш, олардан елдедайда дерменд! саналатып жуг1ргси ад мен ушдан дус та сезе алмады. Шаруаныц нэтижем тоспапы жобалап-жоспарлап жасаган, даз1р жер дырты­ сын допара итерш, арна тусын атжалдаган адамдарга рана аян-ды. Биылры куэ ceri3iHmire барган Мадсат пен Мурат сай бойындары дызу жумысты ауладтан байдаган. Сол мезет eitoyinin де есше думырсдалардыц ордасы тусе кеттй Уэделескендей илвудо кере кетуге бурылган. 298