Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore Қ. Тоқмырзин. Үзенгі достар

Қ. Тоқмырзин. Үзенгі достар

Published by biblioteka_tld, 2020-10-12 01:20:29

Description: Қ. Тоқмырзин. Үзенгі достар

Search

Read the Text Version

осе ж ас адамныц ш ш рш е 6ip;ien бас нс салмай, кеп дау- ласты. Bepi де эл п цурымагыр, альбом керуден шыгып кетш тьау. Эйтпесе сопау цазац даласынан бугш рана келген, 6ip апталык, цонацца сонш алыц агынан жары- лып сырын айтар ма едк Антпацшы, сол баласы туспе- ripflin адамныц ш ш д еп с ш сыртца ш ыгартпай цоймай- тын 6ip цасиот! бар. 0 a i де жалгандыцца жуымай, бас- цаны да ш ындьщ арнасыпа Жетелеп туыретш сицыр куш ueci ме деп калган бул. Фотоальбомды ацтарганда ерекше кез! тускеш — эдем!, узып маш ина ж анында турган ерл1-зайыптар мен шырай- Лы eKi б о й ж ет к е н н щ cypeTTepi е д к Ж а с ж т т ш ш д е 1зде- ген ж о гы н а ж ол ь щ ц ан д ай eKi су р етк е ал м а -к е зе к ц ар аса да, будан езш е беймагпм ел турмысын кергендей тосырцай цалы пты . Соны б1рден ацгаргаи ш ал: — Н ем ер е л ер 1м . С уду бой ж етк енд ер , э? Ч и к аго д а оци- ды ,— дед1 м ацтаныш пен. — Чикагода?— деп тацырцады ж т т .— Далайша Ш ал ж ас цазацты одан эрмен тавдандырмак, пигыл- мен суреттердщ ж ай-ж апсары н тубегейл1 баяндап кеттк 1ркШ сЫз, аж арлана отырып айтцан оцпмесш оныц цулыц- сыз тыцдаганын ацдар емес. — М ынау менщ улы м,— дед! ж арамсац жымнган егде еркектщ бейнесш саусагымен нусцап. — Биы л елу ж етне шыцты. Мына сулшше сумиган м аш ина да eaiiiiKi. А нау ецсел1 ж еке меншшт1 yfti мен ау- ласы . А уцатты турмыс, э? — KiM б ш с ш ,— д еп цазак, ж ш т у р ты н ан м ы рс ет- Ti.— А у ц атты л ы ц ты ц елш ем1 м аш и н а емес цой. 1ш пей- жемей, кшнбей, Tipneim n жинаумен де машиналы болу- га м умкш . Донац-цопсысынан аям ай, молшылык, ту р м ы с н ен д е а л ы п ж а т ц ан д ар к е п б1зде. Даз1р б1здац совхоздыц ж арым-жартысыныц ауласында жеке меншш- Ti м аш и н а б ар. EipaK, м ен б у к е л н т MiHin ж у р геид е болмаса, онша унатпаймын. Ж олды цысцартып, уацыт- т ы утц ап м сн , HeciHe цол бай л ау . — Д алайш а? О йыц цызык, екен. Туп тамырымен дау- л ы ,— деп ш ал б1рден ц ар сы ш ьщ т ы .— М аш и н ад ан жак,- сылы ц таппаса ж урт necine елш-ешед1? — Ж уртты ц 6opi 6ip емес,— деп дауласты ж т т .— Kcii6ip дуние цоцыздар гапа мулш ке табынады. Буралцы итш е цацгы п ж у р т маш иналы болганта... eci барда ел тапсайш ы . Ш ал сурсттен козш тез аударып, басын шайцады. 200

— Буралцы итке тецегеш ц ана ж акта ж ур деген in шыгар. Оны естуге кулак уйренгеи. Кейде корш ш ердщ до сойтш куйсейтйп бар. Цайтейш. Ш мш ц аузына кадпак боламын. Л и та 6epciH, аузы н а ие бола алм аган дар. — Ciare шындыкты тура айткан унамайды екен,— деп Ж1п т альбомды аудары сты р у ы н догары п , ш ал г а i«i- норатпен парады. Ш ал лезде кубылы л, сы кы лы дтай кулд1. К е зш щ жа- сын cypTin, ж а с ж !птт1 6 ip м езет м ус!ркей кал ы п ты . Ойыида оиы ептеп тэлкек ету пигылы тугандай. — Эцпмем1здщ арнасы — жайлы турмыс, машина мшу турасында efli-ay...— деп к езш сыгы райтты .—Cipo, Карж ы ц к орлан б ай ж урген гой. Э йтпесе OMipflin р акаты - нан каш а ма адам? С е ти жасьщда машиналы болу дегеи Кол ж етп ес б ад ы т кой , ппрш н ! С у ж ы л ан д ай сы ргы ты п Minin ш ы к ш ы , к ы з-к ы р к ы н н ы д K03iH к ы зы ц ты р ы п . Б о- тен ж у р т к а да неделеi3 болмас едщ . — Е гер к ал асам , eKi ж ы л д а с аты п алу ы м а м у м к ш д т м бар,— де;ц ж т т альбомды ш алдьщ долина устатып жа- ты п,— Биылдыц езш де торт мыц сомнан аса косы мша алыппын. Ал ай сайыигы акш а, жыл сайынгы ж еке мал- дан тусет1н карж ы бугаи косылмайды. BipaK мен согап оп­ т а кумар ем естн . Ж ыл сайынгы 6ip айлы к демалысты кормеген жер1мд! керуге арнап ж урмш . Ал беделге келетш болсак, 6ip аудан тугел таниды, курмет тутады. Мен с ияк ты комбайн TeTirin у с та ган кар а б ай ы р ш а р у а га сол ж е т к т к ы емес пе? Эцпме осыдан Dpi epicTeMeii калуы мумкш ед1. BipaK, козгалактап, жотюрш ш алган шал оз жайын баяндамай Кала алмады. — M eni де к ад ы рсы з ж а н екен д ен о й л ам а,— дед1 ж М тке нтшгендей унмен,— Biaflin зергерлер эулетш осындагылар жер жаралып су аккалы бшедг 1нжу оддеу женш ен менеи кедес сурайтыидар aai де ж еткш ктн Рас, ептеп... сауда-сатты к та жасагам. BipaK опда не тур? Кун- Kopic yiiiiи гой. Кейпг ол эд ет-ri т астагам , е р к е к т ш нам ы сы - ма nieTiii болгасын. бткен жылы сексеи ж аска толганымда Кыздарымнан туган ж йеш мш ц зрдайсысыпыц атына мыц сомнан акш а салдым. M ine, мына сурет. Сен оны кормедщ гой, — Ш ал альбомды орта жерш ен ашып, жш1тке дайта усынды,— С1здерде, даэадтарда, мундай дестур бар ма? — Иа, 6ia;iin халы дта муны eiiuii беру дейди Б алала- рына малдан да, мулштен де улес бередг OcKecin оздер1 алы п ж у м сай ды гой. B iere ендо со- лярдыц кызыгыпан бетон не калды. влгенде топырац

сялы п, а н д а-сан д а « атам ы з сондай м еш р бан itici од1» деи еске алса Жарайды. Ал енд1 анау цонысы белек ба- ладан 6i3re аспан жуыц. Одан не пайда? М ынау осында турах ын К.БГЗЫМ. MiHe, м ы н ал ар соны ц бал ал ар ы .— Ш ал альбомный, neaeci беттерш ашты. Cipa, оныц сексеп жа- сьш атауды жерлестер1 жаман еткермеген. Салтанатты минуттарды ц 6ip сэттш icepinici ap6ip суреттен-ац бай- цалады. — О дан 6epi eiti ж ы л га ц ар тай ды м ,— дедх ш ал хсур- c in in .— MiHe, м ы н а у м еш ц у тты ц тап ту р ган тургы ласта- рым. Ж уз жасауыма тхлектестш бшд1рш турганы. m ipnin, ж а р ы к, дун ие ж ац сы , OMip тэтН гой. Ж у зге ш ы гуга еш цан- д ай да ц арсы л ы гы м болмас едх. Bipai\\... — Н еге 6ipan? Турмысыцыз жадсы, ештецеден ксм- тарлъщ Kepin отыргап жодсыз. — Э рине, ол ж агы н ан ш агы мы м ж оц. BipaK, у зац OMip суруден цорцамын. Соцгы жылдары менен элдедайда жас адамдар дуниеден e iiu жатыр. TinTi соларды ойлаганда ц ат а рым турсы н , ж еделдестер1м ш ц 6api o.nin 6iTin, ж ас- тарга ж ексуры н керш ем гой деп зэрем цалмайды. Сексеп де аз ж ас емес. К,апагат етуге тура келер, cipa. Д алай ойлайсыц? — Ciafli м ен а л г а ш коргенде алпы с бес я к и ж е т ш с ж ас- та гой деп топшылагам... Ж алпы ощ щ з жас, датарыцыздап эл д ед а й д а ш и р а д сы з.— Ж т т cn.iiм ш ал га налам эсер ет- Ti е ке н д егендей K osiiiin асты м ен б арлай д ар а п едх. — T a p ip ж а р ы лц а сы п . леб1з1це р ад м ет !— дед1 кецш - дене.— Д емек, сеш ц байдауы цш а, жуз болмаса да тоц- санга куш цуатым толыц кушнш е баратын шыгармын. — I\\a3 ip ri денсаулыгыцызбен одан да асып кстеЫз. — Шок,. M aFan то д саип ы ц oei де ж ар ай д ы . Men б1рдсн коп сурамай, аз-аздан тш ек тшеп дагдылангап жанмын. Б а я г ы д а , 6ipiHmi д у н и е ж у з й п к согы сда ц аты сданы м да осы у ры стан а м а н OTin, ж асы м ж и ы р м ага ж етсе деп тш о- гем . BipTe-6ipTe оты зд ы , цы ры ц ты кекседхм. Ал фаш истер осы П аланганы басып алганда ж ещ сй керш олсем арман- сы зб ы н д еге ш м де бар. С одан 6epi, Mine, ц ан ш а зам ап? Тегш де, менщ баягыда, жиырмага жетпей суйепм дурап ц ая у ы Tiiic е д ь Ж ас api а д ы м ад кез!м гой. B ip ц ы з yuiin асылып цала ж аздагам. Сонда деймш -ау, эл п цызы туспе- r ip перем ет с улу б олса 6ip ж он . К е й ш еЫм/и ж нгасы н дурыстан сынай да расам ж ош тузу эйел емес. Эйтеу1р, за- ты ургаш ы . Ал мен сол уш ш асылып еле жаздагам. Кордip бе, эн е, ж а ст ы ц т ы д а ды м ад ты гы н . Цазхр болсы ншы , мехи 6ip эйел турсын, мыц эйел yniiii де елНре алмайсыц. Ж ал-

пы бар-ау, эйел yuiiii ваш елш ге дню ады лдылы д немесе ерлш деп ойлама. Егер адылды, ер екенсщ, и рш ш гщ м ен долелде! Артыдшылыгынды, астамшылыгыцды журт кезш- ше керсет. Ал мен анау келедайздтм еске туесе эл! кунге уяламын. Цалайша он-оцай еле салм ад болганмын. Бары 6 ir r i 6ip ургаш ы ушш! Цудай-ау десейнп... Т усш бей- Min.— Ш ал кедалдеие дарды лдай ку л ш тодтады. Осыны куткепдей жюгг те кекейдеО сурагын айтып салып еде — ¥лыцыз туган жерден далай безш кетш жур? Ш ал ш юде «а-е» деп абды рап далды да, д абагы н xip- ж и тш долын 6ip cianiai. «Ой, оныкг сатдынды д, додыз- дыд» дегенд1 досты. K ypcinin 6ipa3 у ады тда дейш туш - лумеп болды. Bip кезде еседп реп уп датты. — ПетрдГц ана ж адда д алай к еткен ш айтаммсыд? Ki3 опы согыстан кейш ылги да елг аруадтарм ен 6ipre еске Tycipeiiii6i3. Мардум кемш р де сол ж алгы з улдыц к у й ш - иен дусалыдпен e rri гой. Содан елуш нл жылдардыд аягы- на дейш оды елдюе жорып хелдш. Элдедашаи кудер y3in ксткенб13. Сейтш жургенде осы Л итвадан А мерикага туристер баргап ба... Cip Kyni П етян ы д хаты п табыстады. Кудай адына, дуйттай да дуангам жод. Бйшеймш, элде- дашан ел,'(ire саман, дугам ызга досып ж ургеннеп бе, элде оз Отапынап ауладта турмыс дурып ж атдан н ан ба, TinTi ж уреп м селт етпед1. Т ек smeiiin 6ip тапы е адаммыд хаба- рын алгандай бейтаран куйдемш. Оны айтасы ц-ау, Журт: *¥лыц табылыпты, той icre!»— деп дуттыдтап жатданда да мен дуапатыидай, жерлестер1м дуттыдтайты ндай ма- дызды ештеце болмаганын удтым. Шыныпда, ез!д ойлашы. Б аягы да елдюе санаи дойгаи адампы ц кенет TipniKTe ж ургеш н есту TinTi кещ лге дудак у ялатады еден. Ж а- райды, мен оган жары дты кон керм ей-ад дояйы н. Meiuii, дам1 таусылгапша птпйлеп кунш коре береш. Bipaic, Tipi пенде Tipiiii.iii; ж асап, туган ел, ата-ан а сиядты д ас п ет п норселерд! сагынбас на? Ал сагынган екен, елге оралу- га дам ж асамас па? Ж од... менщ ше П етяны Tipi деу ж адсадты д. Ц удай ады , оньщ денем Tipi, кеудесш де жаны бар да, рухы. олген. Сен дурыс айттыц — ол бу- ралды, анау мадалыд бар-ау, «Ер — туган жерше, ит — тойган жерше» деген... ланы ш папды д м адал. Т егш де, мен д азад халды туралы KoaiM-xeTiMfli адамдардан ести- TiiiMiH. Ондайлар oain Kopin оты ргандай аз да емес. Яиылдыц озш де опили аса д азад м еш ц noropiм;и жайлап KOTTi. Турбазам ен келмйм ш арты на оты рганда мен пэте- piMe ылги дазадтарды бол in ж гёеруш oTinriuMin. Н елш - тен екенш б(лмеймiн, халды н кормесем де, адамдарын 203

ун аты н д алы ппы н. Лк, ж арды н, адал, д ард ан халы д бо- луы корен. Эцг1ме багы ты м улде басда арнага тусш бара ж атда- ны п сезген ж ш т шалды oai далаган тадырыпда дайта бур- мад оймон сауал тастады. — Cia б ал а д ы зд ы д м аш н н асы м ен ж е к е MCHniiKTi уш , ж адсы турм ысы барын мадтан ете сейлегендей едйда... — Ж о д , ceu Tyciii6encin. Т у с ш с е ц де ш алды м ы лж ы д- датды ц келод1 гой. Ж арайды , солай-ад болсын. Мен саган а лд ы м ен 6iaflin П етя н ы д бад ы тсы з п ен д е екен ш айтуым к ер е к . Е д басты сы он ы ц T ip n im rcre Tiperi ж од. О ны ц аягы басын турган жер жы гы лгапда таягтып турегелуге ж ара- майды. Ойткеш ол онда тумаган, ата-бабасы онда еспеген, em6ip у р п аг ы он ы д о р гау уыпн д ан ы м ен Tepin текпеген. О гап барлы гы да ж ат. 1шкен су, ж утдан ауасы на дейш... — Ендеше, оны ж ат журтда кетуге 6ipey итермелегси гой. Элде алдау-арбауга т у т ме екен? — Cipa, опы елден кетуге итермелегеп озш щ кудшт! iCTepi б ол ар-ау д еп ойл ан м ы н . О сы >керд1 нем ш тер бас.ын а л г а н д а П е т я боз тал д а й м ай ы сд ан ж а с ж ш т е дь HeMic Т1л щ ж е т ж б ш е тш . D ip р ет елеу р еп к ел ге ш ес1мде. Б ар айтданы «Ж ада дожайындар маган жадсы дызмет усынын оты р» д еген сез. С одап ж ам ы н а ти е у ры сд ам . Б iр а к бала ертедш е оралмады . Сол кеткепнен мол K erri... ады ры ана х а б а р д ы а л д ы д д о й .— Ш ал осы сездерд1 айтты да Mei(i- реу адамдай сулесод оты рып алды. Элдон уады тта суй- ретиНп орны нан турды. Терезе алды на барып жадтау а га ш д а су й е п ге н к у ш сы р тд а т ел м 1р е д ар а ды . К енет ой ы на элдепе тускендей д атп ар-д атп ар ож!мд1 жуз! жа- ды рай бастады. Ж ш т усыпган альбомды стол ycTino дойды да, жедел адымдап барып ауызгы белмедеп уй кггабын окелдк — М ынаган паспортыдды Н ркей саларсыд. Осыпда донгандардыд жамбас ады сы ,— дед! сол жымпып. Содан neftiii ж ш т т щ маржандан m in ж азган сездерше козш- ;iip irin Kiiin уд ш ген. — « Б и дай ы д» совхозы д ей с щ , о? А ты д О ры н гой. Эксд аты Кемел. Д ем ек фамилиясымен доса атагапда Орын К е м е л ул ы Т ад а т ар о в . Ж ар а й д ы , О ры н. Сеи, Mine, бады тты адамсыд. TinTi дарапаны м уй ш табы -ад делж . Келген- ксткенщ тарнхда Tycin ж атыр. Егер cenin артыцпап жор- лестерщ келш осында ту нейтш болса, соз жод, ceni 6ipnen танпды . TinTi комбайнер екеш дда де бш едк Туптей бсрсе ceniH аудапды д Советке депутат ексш ддд oni дыз таддап ж у р ге п б ой дад ж ш т eK eiiinni де бiл iп а ла р . М ум ш н, дыз- 204

дырдындардан саган хат та барар. Кулме, кулме, рас айта- ■ мыи. М ум кш , т агд ы р д осса, сондай б ей тан ы с су лу м е н дэм - туаы д ж арасы п далуы да... О ры н ш ал д ы д cosine ж а й с ы п а й ы гер 1ш л ш у ш ш к ш д л ау дарган д ай а ды ры н кулд1 д е дойды . BipaK, он ы ц усы п ы - сы н ан бас т ар тп а й , у й ш таб ы н а eciMi и р к е л г е н д е р д щ аты - ж ендер!м ен тан ы сы п ш ы дты . Ж а с т а, iwpi де т у р г ан е кен бул п этерде. М ам ан ды д, TipaiKTepi, к у п KepicTepi де а лу а н дилы. Гулмайрам, Гулмайдан дейтш апалы-сщ лш ер, Цал- ам д ас , К ерм ед ас а тт ы д урбы д ы зд ар д а TyuenTi. ?К астары б у гаи дурбы л ас. Ц ы зы д ymiH о л ар д ы д а д р е ст е р ш д е ж а - аып алды. Сол мезетте ш ал тагы да тары га сойледк — М ен, гегш де, д п п ш л ада м e.Mecnin. K ep in оты р сы д , у ш м д е д у д а й д ы д б е й н е т н;од е ке 1Йн. А л е н д 1 д ар т т ы д т ы ц мулде туралатданы ма, бтм ейм ш , соцгы кезде П етяны жш ойлаймын да 6ip Typni диялга берш емш . Егер « р л ж тен дур далмаган ажалдап да дур далмайды десен, тубшдо ер- т е ме, к еш п е, ж а л г ы з у л д ы д д а б ар а р !i;epi о д у н и е е кеп . Сонда бурынгылар айтдандай адиретте бетпе-бет жо- лы дсад деймш -ау. 8й, бш меймш, дайда-а ж олыгу. Cipo, тш ектщ кесш п, п р л ж тщ адырына таялганынан келген диял болар. Мынадай жарды рап турган нурлы дуниеде жолыгыса алмагандар дарацгы дапаста дайдаи табыс- сы и. А дам н ы д рухы , а р у аг ы 6 ip -6 ip in 1вдеп таб ады деген бос былш ы л гой. С ол арга TinTi с ен б ей м ш д е... м ен п а т ек Kepi к ед ж д г алд а рда ту -д а гы . Орын к ел ей белмеге барып, cepiKTepiueH 6ipre тесекке дисайса да, ш алдыд тун ортасына дещ н коз шмегешн тосепш д сыдырынан бшга жатты. Ертесше булар турган- да ш ал орнында ж од екен. Стол устш де «М ен тец1з ж ага- сына кетэтм» деген ж азу ж атыр. К еш е осында ж айгасдан бойда ш алдыд Tipairine коз салганда, оныц эр турл1 заттан дымбат буйым жасауга шебер екешн байдап далган едь Сол niaipiM eH он ы : «Тед1зден ш ж у т ер у г е к ет к е н го й » ,— деп туйген. Bip меает оныц ойына ушы циырсыз далада оскендж тен кокж иекке дейш уласдан ericTen озге кедш - Tii< пен б ай л ы д б ар деп есептемейтш 1 T ycin, асы л тас терген журтты neprici келш -ад кеттк Сонымен тамагып im e сала Teqia ж агасы н а тар т д а н . Кептен одшау журген Утенис дартты Орын одай таиы- ды. Б у ы р д а н гаи Teqiare д а р а п о й га б аты п т у р екен . Ол о з и п д co3iu ты дд айты н ада м т ап д ан ы н а д у ан г ан д ай т у р байдатты. Сонау коз ушынан 6epi жагага дарай ж едш ле « ел in Kepi л ы дсы п ж а тд а н то л д ы н д ар га д ар а й д о л и н с ш - тей сойлен Kerri. 205

— M iue, ж ары дты д мыва тещ а б1здщ багымыз да, сорымыз да. Б агы иы з болтаны сол — ата-бабаиыз осы тещ збен кун керген. Балы гы н аулап, багалы тасын терген. Басра елдерге барып сауда-саттыд жасаган, керегш сатып а л ы й , KepeKci3in отш аган. Д ос т ап д аи , и л е п 6ip бауы р тап- д а н . Соры м ы зга 6iTKeHi де сонш алы д. H etric барондары мен рыцарьлары зерш кен сайын осы теpis ардылы Литва- т а д урсе д о я берген. Д ал а л а р ы н р а н г а 6eKTipin, д адпасы н ш адга комгеп. К,амалын.дулатып, далаулысын дапасда салгап. Эне, анау ж адтан келген сол дырсыдтардын, 6api.— Ш ал нар еркеш тенш жарыса жоршген толдында- р ы б аты с 6eTTi т угел ж а у ы п ж а т д а н ж ой д ы н т ещ з opine дол с ш тедь— Ал енд1 туган елге сы я алмай ырыздыд- Heci6eciii ж а т ж е рден i-здеген сорлы лар да солай д арай кеткен. Э лп м е т р бейбад улым да туган жерш е узд ire дараумен сонау кокж иекке сщ ген болар-ау... Орын Утепис дарттыд жузш е дарай, кваш ен парлаган ж асты кердк Ж ац а ш ыгып келе ж атдан кун шугыласымен бул ж а с д ы п -д ы зы л д а н спяд ты елестедд О ры н епда 6ip м езет Tepisre к оз сал са, н ар о р к е п т то л д ы н д ар д ы р 03i де колмген ранга удсай далга н екеп. Ж ш ггпр ж уреп шымыр- лап, шекес1 ш ырылдап кеттй Tepi3 ж агасынан асыл тас терген адамдарды данш а дызыдтагысы келгенмоп су жие- ипен тез жылыстай бердг ...Оган мьша жойды н тещ здщ 03i гасы рлар боны ез!л- ген халыдтыр коз жасындай елсстеп кетть ЖАЛБЫЗ к и п ; 03inip бурынгы бедел1шр жуданасы да далмаганын Е л т ай б у г ш а р дады . О сы дап е ш -у ш ж ы л бурын MepTirin, п ен с и я га KCTKeai б асш ы ларга paflip im p азд ы гы п ептеп iuii сезетш . Сондыдтан олардап ауладтап, бала-ш ага, шал-дау- данды TopipeKTerim едь Б уны сырттай эзш деп, кейде м у д а ты п ж у р е т ш Т е м 1р ж а н ж у р т т а д ал гаи кртерем мэс- текке терегеш бар. Осы сезд1 ссигепдо Елтай ширыгып: «А лды ра кел с ш , м ен сияд ты MepTirin, а ж ал аузы н ан дайт- сар еден»,— деген. B ipap буган Тем1ржан да жерд1рмей даны ра согып: «Байгус-ай, совхоз ш аруасында журш дузы р тапдасы н мш детсидБау»,— деп, журтты ду кул- pipreif. Содан дайты п бул анда-мунда баратын болса басшы- л ар д а н м аш и н а да су р ам ай , ж о л ы TyceTin 6ipey-M ipcypi 206

1здест!рш, алыстаи орагытып ж уредк А цысын апдап, журттыц цабагын багады. Ke6iHe цалтцысыз сенеташ - езш е сэлгм! тузу шоферлер мен трактористер. Олардыц да ыцгайга копер м езгш н коздеп, алдын ала кецйнн табады. 8cipece кузге карай отын-су, малдыц жем-шоб1 дейтш цам -царекет ш ам алы Kicini ш арш аты п д щ к е сш е ти ер кезде Елтай о п т а циналмай, отып-шеб1 туш рулц ауласы ж инау- лы доцырсып отыратын одет!. Ж уртты ц бiразы ферм а бас- тыгынан келш сурасып, шоферлер мен трактористерге жалынын сарсылганда, Елекец бар шаруасын тындырып алын, муртыпап кулш, цысыр кецеске ушрсектеп жургеш. Алайда 6yrinri шаруасы будан мулде болек едь Ж ок жер- де ойелС — К еш е Тем1ржан уй о т м е н т у зга ту-cin ц ай ты п ты . Осы фермата сеш ц де сол курлы ецбегщ сщген. Неге ма­ шина сурамайсыц? Сешц-ац бет моишагыц тегшед1 де отырады-ау. Ж урт айтып отыр: «Мыц турл1 ауруга ш ина екен»,— ден. Бургылаганда цайнан ш ыццан су керш едЕ Ойо-ni осындай с ез айты п м аза берм егесш ж о п е «Ы сты ц суы ауруга мыц да 6ip ем» дегенге елец ете тускен Елтай- д ы ц ф ерм а кец сесш е кон уацы ттан 6epi бас су гу ы осы ед1. Бул ауызгы белмеге енгенде Елеу бастаган уш-торт ж т т цатты к ул iciii, кецш д! оты р е кен . А удан бой ы н ш а ш ш е п шабудан уздш шыгып, цурмет тацтасыпа жазылгапын есНген бул басшылардыц цуапышыи цуттыцтаган. КолЫ м оселесш де осы ж ерде ц ы сты ры н ;шбер1п едЕ — Катарыцпыц алды бол, шырагым! Цуаныш кутты болсын!— деп, бар тш егш Елеуге арнап айтцан. Месе- л!мд1 цайтармас деген сешм1 6epiK. BipaK ф ерм а мецге- pym ici Елтайды онша жан тартып, жацсы кормеген сияцты. Буйымтайы тузга тусуге апаратын машипа еке- niii бшгенде, цулагым жацсац ест!мед1 ме екен дегендей, тацдана царады. — Елеке, осы ш ыныцыз ба? Ш оферлер б1зден ropi ciajiin Tiflinia.'ii алгы ш емес п е? — деп к у л е сурады . — Елекецд1 журт автоинспектор деп атайды ,— деп сез цосты зоотехник Марат. Елекец басцага сарац болганмеп, оларга жомарт Kopinejii гой ,— ден веттехн ик те цосы ла кет т Е — Эйтеутр, соларга легенде бу iticinin колы ашылып... уйше бас суц- Канын конак етпей шыгармайды. Bipeyi айтып, 6ipeyi meuiiii efloyip какпакы лдап тоцта- ганда Елеу та гы да: — Агай мн ащ ы , мал тущ ы деген макалды еввда емес 207

по, Елеке, коп айтаты н?— дед1 бугап кул!мдей дарап,— М аусымныц дауырттыгы езщ1зге аян. Bip долды екеу ею алмай отырмыз. Ц анта кем-кеттм1зд1 езщ1з жаппадтан арты д, ш аруаш ы лы дда кедерп ж асайсыз,— деп сурадты кескшмен дарады. Елтай медгерунпден дэл буны кутпегеп. Абыржып дал- ды . О йьш да б асты д д а ici Tycin к оп теи к е л м е г е т , о тш йш и о ры н дауы к ер е к дегсп 6epiK yMiii ту р ган , Сол y-Miriuin ад т а л м а сы н euju ту сш д д Ж аз ы гы — ш оп маш ипасы ны д ш алгыларын дайрап бер дегепде мойын бурмаганы. Электр дайрадпен штей салса да болатып едк Соган иамысдой- л ы гы TycKip Ж1бермеген. «Елтай сойтш тд 6ip кездеп эйдш дызметкер шоп маши- папьщ шалгысын дайрайды еден» деген ж урт даддуына у ш ы р а са е.щм ем ес пе? Ж о д, Е л т ай ой тш бод ш уды ган дарга бола алмайды. Арам датса да, жопше оледк Ал арам неге датады? Ж урт датарлы турмыс куш , дарагай- дай yiii, онны д устш де дара-дурасы , отыздыц устш де уад ж ан ды ры бар. TiriTi со ны д б эр ш бм л ай д о и гаяда к уш н е шубат пен дымызды к у р п т п саудырып турган боталы iiireH м ен д у л ы н д ы 6 iie n i д ай д а дояды . B a p in а й т та 6ipiu айт. Солардьтц ед мадыздысы да осы екеук Эйткеш шофер, трактористер оз алдына, аудапнап ш ыддан уэтлдерд1Д де Елекеде сэлем бермей етпейтпп осы ш ген мен биешц ар- дасы . Эйтпесе бул эуелде де елге белгЫ Е лтай емес пе, ай д ы д ку-Hi ам а н д а м аш й нам еи к и ш д у ам ы н деп а ягы н ад- с ад д ы л ы п , п ен с и я га кетден. О н ы д ceei н е, 03i KiMre д эр|? Ж уртты магпиттей тартатын спдыр шубат пен дымыз е к е ш н Е л ек е д ж е т е T ycinren. GaiMcinin одмецдеп багар азаматтап ад дэмш аяп та керген жод обалы не керек. Бэйбшгееш щ де долы ашыд. Отагасыпыд ыдгайып дас- дабадтан тусш е дояды. Ж аз болса сусын сурап агылгап адампыд б1рльжарьш уэкшдеп бетеш фермалыдтар, Еле- кец уйш деп жедгесш щ долы ашыдтыгына риза емем жод. Ш у б а т п ен д ы м ы з б у й ы р м аган ы н а т iriTi к у р и л кож е, ай­ ран, ш алап дызгапы ш емес. Эрдайсысыныц эр турл1 жолы бар. PeTTi ж е р ш д е ж ец геш де от1мд1 co3in ды сты ра дояды . — KeKTiH суы н Kopreiicia аяй д ы ... Ш у бат п ен д ы м ы з­ ды ездерщдей азаматтап дызганып дудай урып па? Тун- теп келгенде сол малдыц iuo6in дамти журетш де оз- дерщ ,— д и ад жедгсш майысып. — Эй, бэйбпне, дайны да дайдагы-ж айдагыны айтып, ш у б а т ы н бой ы н а тар а т п ай т ы н ту р щ б ар ,— дейд1 муи- дайда Е лекед ара тускенсш .— А йтпасад да 03i дамти

журедь Кудай тоба 6ip колin ш впте не тур дейст. А за­ мат ж ш т к е буйым емес-Ti! — Оны бшмейтшдей не пара басты дейсщ м е т . Ойып- да журсш дегешм-дагы. Догам жумысыныц арасында. Агасыныд да денсаулыгы кемю. Бурый да шоп басын сыпдырмаган жарыдтыд едк Осыдан opi жецгей де, Елекед де соз дозгамайды. Bopi тум ш кть Адамгерпшпп бар адамды басдала р да сыйла- рыш. Ж адсылыдты басыцнан асса досыца жаса дегендей, ж а д а г ы ш оф ерлер м ен трактори стер Е л ек е д coein ди м ай- ды. Отын-швп вз алдына, цызыл кырмап кезш де жем де ау л а га к е л ш аудары лы п д ал ады . Б у н ы д ау ласы opi 6niic opi аумадты да. Сыртыпап дара ганда шатырлы уй i гапа Kopine.u сэулеттенш . Эйтпесе пш нде ететш одига сырт к езге беймэ.'пм. 1ш ш де ж азы -ды сы м ам ы р лаган у й р ек -д аз, куркетауыдтыд дамылсыз дидыл-шидылы. Отыздыд устш - Aeri у а д ж андыгы жы л бойына узкчнппз телдейдь б й т к е т Е л ек е д ж ы л сайы и eKi р ет т у аты н асы л ы н т ад д ап дал д ы - рады да, кедшше упамагапынап сойып, сатып дутылады. I p i д ар а п ы д да туд ы м ы осы лай ipiKTenren. CyTTi, ipi, сал- м адты . Ж урт к о зш б!рден бвгег'гдi. T im i д ар а б ай ы р ха- лыдты былай дойганда аудап журтын аузына даратдан 6ipin u iin in 03i осы ф ерм ага келген сап ар ы н д а Е л ек е д м ал- д ары иа K03i Tycin: «M ine, ш ар у а д а н т у с п п к - т у й с т бар адамныц багымындагы мал!» дегепш естйендер «¥зам ай Е л ек е д ф ерм а б асты д болуы THic» д ей тш д ау е се т т ар а ты п ж1берш едк Ф ерм а б асдар у га дой м аса д а, осы с ез д щ вз1 буган ул к ен бедел icneTTi. Б ас ш ы сы м адтар д ы д im in тар - ты п жпырылын далуы 6ip, кейб1реулердщ ойыпда «Елтай- мен осы KiciniH ййк-ш аты с туыстыгы ж од па екеп?» деген кудппл сурау да дозгалган. Буны естйенде Елекед жай мырсылдап кул'и де дойды. М ош сш сурагандарга дурысын айтпай: «Тумалыгымыз орщен досылатын агайын. Ж ан ашыр жады н емес»,— деп озшш е жалтаргансы гаи. Онда- гы ойы : «Bopi6ip Meni соган ж а д ы н д еп к у д ш те п ш тур гой. Ойласа барсын. Одан мешц нем кете;п?»— деген ду- лы д есеп. И э, Елекед осыпдай адам. Ешк1мгс зияны жод. Ал пайдасы... — Елеке, ренж1мощз. Е лтай ж алт eTin бастыгына, одан opi зоотехник пен вет- техникке дарады. взнпц жод жерде дадгаладтап келш далы п , м ына ж а м а н да рга т аб а б олган ы па о к ш д к Y n -т у HCia орнынан турды. — Елеке,— дсд1 ферма бастыгы буны тодтаты и.— 209

Е р тец п ж иналы сда ауданнап дон ад ш ады рамыз ба деп о т ы р м ы з... Е лтай «Е, онда м енщ дандай ш аруам бар?» деген- дей ац-тан куйде. — Сыйлы адамдар, кун болса мынау... шолдетш алмай- мыз ба? Енд1 жетт) санасына. Елеудщ дыщдылдап отырганы дымыз мен шубат екен. — Е леу ш ы рагым...— Е лтай дабагын ш ытты.— Epirin ж ургеш м жод. Б ул не м азагы ц?— де;ц де ш ыгып Kerri. EciK ж абы лганда соцы нан дарды лдай ш ы ддан кулкш ! ecTifli. Yiiisie к а р а й асы га тартты . Н у р ан н ы н т ас т аг а н тая гы н зп е р е алм айты н mipiK- тер!— деп истенгенде, eeine осыдан ею -уш жыл бурынгы одиганы туирда... «Ауданга атакты anuii Гулш ара келш тЬ дегсп хабар тигел1 осы фермамыц аз гана журты елендесш отырган. К еш ел В б угш д ер «Б iafli ц совхозга к аш ан келмекпп?» д еп apniMд ер -ад сурасу лы . Б у л х абар га ф ерм а бастыгы Н уранны ц e3i де елепзген. Гулш ара 6ip кезде осында туы п-ocin, онер жолын куы п астанада журген дыздары- 1гыц 6 ip i бол ган ды д тан , булар д ьщ a m u in i Kepin, леб1зш тыцдауга думартуы занды да едь Ж урт сагына, асыга куткен энш ш щ совхоз орталыгына к ел г е н ш б ш генд е к ы р кы м п у н к т ш д е п н;ум ыс бирден тод- тап , к еп п н л ш ж а п а-т ар м аг а й кол in i:здей бастаган. Б у г а н Н у р ан epay ip д ы н ж ы л ы п еда. Ж ац б ы р л ы к ек - темнщ жабагы алуды мапдытпай к°йганын айтып табигатты даргап-сш еп журетш ол дырдым жа да дар- дындаганда кезш кен мына дырсыдты тшдеп, адырында директордыд: «Эн ты ддауга зауды барды тугел жетшз- ci н », — деген с эл ем ш естш , д ы д ы р т ар ту га болмай далганы п тусш ген. Эйтсе де совхоз орталыгына жетуге асы гып, абы ц-к\\'бщ болган ж уртда: «B apip де адылсыз, ж ел е кп е сщ д ер . Р а д и о д а н энд1 к у н де естш ж урген жодпы сы ддар»,— деп урсуды умытпады. взш е дарсы сез айтып, беттен ш армай алатын адам табылмагасын гана сабасына тускен. С ой ткенш е ха лы д м ш ген м аш и нал ар ipKec-TipKec дозга- л ы н та к е т п . Н у р ан эр м аш и н ага 6ip до л KOTepin с асдал ад - тап журген Елтайды сол кезде гана аддап далды. Ол — 031ЛДОЙ, д у тшд1 ж т т болаты п. Э йелдер он ы ц эр м1нез-

димы лы н кулк! ет1седь «Б угы н ж ургснм ен Turin сугы п журедЬ». «Ж иналысты ж адты рм аса ш ады рганда таптыр- иайды. Д аты н Корее кара куйедей ж угы сады» десет in де солар. Сол Елтайды коргенде бул: — Эй, бермен кел !— деп ойы иа б1рдеие тусе KeTTi. Елтай бастыдтыд дай жагынан шыгамын дегендей сый- п ал а д т а й ж ады н д ад ы .— М еш м ен 6 ip re ж у р . Мылтырынды ала шьщ, одшантайымен. Елтай ойлана жауап бердь — Даз1р а та ты п не таб ы лар дей сщ . Ж о пе 6ipey-Mipey ападагыдай эцпме котерсе, дутылмайтын пэлеге далармыз. Н уран м ацдайм и т ы р ж и ты п , долым ciaiKTi. — 0 й , сеи де 6ip! Эцпмеден дордып... М ен береянн жауабын. Бар тездет! Б асты гы ны д «Мен беремш жауабын» дегеш ecine от- кен к узд е болтан 6ip о д и ган ы Tycipren. E n ey i ау ы л сы р- тындагы епетш ке даннен-даперш з жайылып журген 6ip топ KiiiKTi автом аш инам ен тунде д у ал а п , д ы р ы д ш адты сы н ды ры п с ал ган ж ай ы efli. О сы ны е ст iген до р ы д ш ы лар бу- л ар д ы uipae вурелеген. B ip an а у дан га icKep б асш ы ретш д в бедел1 устем Нуран: «Ферманыц ш ш еш не жабылып маза бермегесш атданбыз»,— деп, айып-шамсыз дутылып кет- Ti. Д оры дтап аты п экелген бес-алты д аб ан д ы облыс ор та- лыгына апарыц сатып келген Елтайды да «Сурлемге тус- кен жердей атдап» деп дутдарып далды. Елтай осыларды к е ц ш м е н 6ip ш олып OTin Kciiiii бурылды . — Нуреке, ол жалгыз кш к, эл п Тем1ржап.. — Е, жалгыз болганда дайтед!? Биыл жер от, е н д т ceMipren ш ы гар. К ы зы л д у ы р д а дд а ж ар ам ай м а? Ж у р т коред1 деп д ауш тен с ек , ш е т т у й д щ 6ipiH e тусерлпз. — Б уй ы рса...— де;и Е л тай eKi у ш ты л ау .— Э л п ToMip- ж ан од дары та алмадым деп... — Ж э, буйырса, буйырмаса деп неедне тадпадтайсы д. Д ы р соцы на тусп ей -ад ж о л -ж вн екей д агы п отпей Mia бо? Досауызыи асынып, б о л те одшаптайын байлаган Ел­ тай келгенде Нуран жастар толы машинаныц артынаи дызыга дарап тургап. Ж айдары, жайма-ш уад эн ауада баяу д ал д ы п, мотор rypinine досы лы п у з ж - у з ж ж етед д Ш аруабасты лы гы н ан 6ip сэтк е cepriiain, ж а ст а р д ы д ж е л ж - Ti дуГнршо 6yftipi д ы зган д ай т ы ды р ш ы п кул1мдеп то д о я- ды. Коцйпне 6ip ecKi елее, т э т ар м а н оралы п с е з !м т д ы - тыдтагапы осы. Соны сезгендей Елтай: — Б ая гы д а сен щ д аусы дды м ад тага н д а 1’ул ш ар а жор- ге туЫ рмейтш е дь ау ,— дед!. 211

Н уран eayinen кумш мырсылдап: — А й тасы д -ау... М еиен н е ж е щ ц э ш ш ш ы дсы н . Эшсй1п кодш -ж ы днасты днен айта салган болар. Суйекке бггкен он ер epiKKe д о я м а? в з щ ой л аш ы эд ш ш . — Дегенмен соцына шындап тускешдде... — Ж э, ж аранды ,— дед! Н уран долын сйш ш .— Bapi- нен кеш далгасы н не керек eKinin? Техникум б т р ге н г е де niyKip десейш П Эйтеу1р, н ан т ау ы п ж е н ж ургенге ри за боламыз. Сылана сыйпанып киш ген эйелдер жагы машпнага ж а ц а Mine б ас тап е д ь Е л т ай га о д тау л ы д осауы зды усыньш ж атдан Нуран рульдеп Дуйсеиге Дызылмоланыц сыртын- дагы ж олмен кетуд1 тапсырды. Оныц ce6e6i сол мацнан ж а л г ы з Knii; д аш ат ы н ы и Е л т ай д ы ц буган элден еш е рет айтданы бар. — А н ад а Т ем 1р ж а н куп у з а д д у ы п а тд ан д а о д д ары та алмапты. Моладан шыга дашатын керж едь Ж урт киел1 к и iк д еп ж у р . С оган эу р ел ен б есек дайтед1?— дед1 Е л тай журер жерде тайсадтап. Буган Нуран дайдагы жодда ceiiyuiuiiri ymiH ж екш тастады. б ткен жы лдан 6epi маш ина журмеген шодалагы кои e cn i сурлеум ен д ы рга д ар а й тар т д а н Kici то л ы маш ина оргып-даргып келедь Сурлеудщ кей жерш е шоп шыгып, сорабы белгМ зденш далмпты. Кей тустарын суагар жыра- лар айгыздай тнпмдеп, коде, боздыц су шаймаган шымды Tymepi Kopinefli д ар а у ы ты п . О сы н ы д 6api торт дедгелек- Tiu жур1сш мандытпай дойды. К абинадагы К алима Kepi бурылып, тура ж олга тусуш д а н ш а OTince д е, Д уйсен , Н у р ан ы р ды н ан ш ы га алм ай, Дызылмола додж е тартты. Газды ады рата басып белдеп- бел ормелеп барады. Нуран мен Елтай eci шыга «Киш, киш!» деп айдайлап ж1бердй А лга д ар а й ум сы н а ту-cin «К и ш , ки ш » дегенде борттан лыдсып, кабина устш ен Lnrepi уш ып кете жаздады. Н е б ол ган ы на он ш а ту сш б еген Д у й сен жу-picTi сэл баяулатып, ж ан-ж агы н козбен шола бергенде байдады, б у л ар д ы д а л д ы н Kecin е ту ге у м ты л ган 6ip д ы згы л т вэрсе маш ина жанымен одтай агып жарыса, дапталдаса тускен екен. Дуйсен буны бузауга удсатдан. Кэд1мп уызына жа- рыган бузаудыд куншуадта масайрап, когалга дуйрыгын Tire ш апды лайты ны бар емес пе? М ыпау да дэл соны коз алдына елестеткеп. — Бас газды, бас!— деп айдайлап далды Нуран каби- наны соддылап. Б1рад аяд астынан удеу алмаган машина быдсып-буксш бел асданш а дызыл ад буларды коз жазды- 212

р ы п та iteTTi. Ф ерма басты гы ДуЁЁсеннЁц м аш и на айдауды дурыс 61лMeiiriniir айты п тш дегенш е бул да журЁстЁ ipiK- кен. Сыртына дасдырша бурыльш дараган ол: — А дам дарды тусЁре т у р са д па? Б у л куй! жеткЁз- бес... — дедЁ. — Д урыс еден,— деп достады Н уран,— Тусе турыц- дар, туе! — Ж урт сонда жол бойында отыра ма сарсылып?— деп Д ал и м а д атты д арсы лы д корсеттЁ.— К о й ы д дар , туге, бугЁннен басда Kyui ауларсыцдар. — Уцгыга салынган одтыц атылмай далуы — жамап ы ры м ,— деп Н уран мы лты гы н ургЁледЁ.— Е ц болм аса дол усы н ы м жерге келсе 6ip-eKi о д ш ы гы п дап , д у м а р д ап ш ы га- лыд-дагы. — Д уры с,— дедЁ буларды ц ец ж асы улкенЁ О ц гар, д а- багы д аре ж абы л ган Ц ал и м ав ы ц Kon.iл in а у л а м ад бо- лы п. — Ж ер дара, к ун жы лы да 6ip сут nicipiMre ш ыдай- м ы з гой, келЁн!— Соны а й т д ан о л к уй бец деп м аш и над ан 031 6ipinn ii Tycin едЁ. Бой салы п рекеи д оды рбасты ж а п ы р а ж ы л ж ы ган ecKi маншпапыц артында 6ip топ адам анталап далды. Ж ал гы з KiiiK у зам аган екен. К ь,Рга д у л ди л ай ш ы д д ан м аш и на озЁне д ар а й т у рал агасы п элгЁндегЁ e m ir in баспас- т ан ата-тепнЁ д с у й е п н е бЁткен д ы цы рлы ры м ен алд ы н ора- гы ты п, кесЁп отуге бекЁндЁ. Е ж ел ден торт аягы н а сенген ел- гезектЁкпен б ауы ры н а ж и ган серЁппелерЁн жуйткЁте сёл- теп , м ан ш пап ы ц алды н кес-кестей бердЁ. И ен д ал ада озЁнен жуйрЁктЁ кезЁктЁрЁп корм еген ж абай ы еркелЁгЁпе, еркЁндЁгЁне бадты . — А лды оратп ай ж а п ай т а р т !— деп айдаЁЁлап жЁбердЁ Н у р ан киёк пен ею о р тап ы ц даш ы дты гы од ж етер м ен кел - генде.— Цырга дарай ормелетпе. Тепсецге дарай, теп- соцге! Нуран атдан огыныц дарымаганын ауаны осып откен унЁнен де бЁлген. Е ндё 6ip еэтте к у н а сты н дап л жЁбек ш а- ш адтары желбЁреген боз арасыпда дуйгытып бара ж атдап киёктё де кордЁ. О сы лай сЁлтегенде б у р ы п д ар а у ы л га ёлёк- ксндё д ап ы сы з д агы п тусушЁ едЁ, бул ж олы негы п д ар ы - м аганы ? Сол ею а рада Е л тай бЁр-екЁ од ш ы гарды . О ны ц коздеуЁне б ад д ап д а киёктё то ц дал аса д у л а г а п -а д ш ы гар деп, ж асау р агап козён с и п ал ай уцЁлгеи. Ж о д, киёк ду ба жонды бетке устап жулдыздай агып барады екен. — К ап ! Е тё Ж ыныгып кететЁн б олды -ау...— Н у р ан оркЁн сЁлтеп уаап к ет к е н киЁкке тойы мсы адана д ар а д ы ,— Кап! К ы зы л д уы рд ад б олаты н едЁ. 213

Ж ыра-жыцпылсыз жылмнган бозды тепспике шыгысы- М1‘н Д ун сен д е газд ы ар м а н с ы з басты . М отор б1рсарынды ipnbiicci3 гужш ге ауысып, тынысы жецшешп жури берген- ден. Кулдыраган кш к пен ею ортадагы цашыцтыц маши- н ан ы ц цос цап талы н ан б1рдей зыррып бауырына eiiin, кед дун ис ш ап ш ае д ы ц т ан есе ц п р е ге н д е й — д ец гел еш п Kerri. К абинадан асыла турып алдына царай мылтыд кезенген Елтайдыц басы анналды. Ол 6ip цолымен ыылтыцтыц дула- сын цайыра сала, кулан кетпеу уш ш екшнп цолымен б ортда ж а рм а сты . Эйтсе де eKi ке.-й д у л ды р аган к ш к те едд 8 п борокелдц енд! оцы на ййккен шыгар! Елтай мылтыгьш ы цгайлап алды. Мейлц дайтсе де.осы жолы дулатса екен. Ы ш д ы н а ы ц рап ган коне мотор б ен зин Hiciii м уцш те боз- далада жосыла адты. Ж ап ушырган киш орги зытып, жал- тара цуйрытданмен, булар жетпей дояр емес. Цанш а жел- д у ы д б олганмеи тем 1рдщ Tereypiuine д ай д ап тозс1и, уады т озган санын аралыд дусырылып цнлыпты. ЕиLортаныц ж уы д таг ы н ы сонш ал ы д , 6ip м езет, Е л т ай KHiKTiH д у л ан дуба тацы мен адш ыл дуйрыгып, мардымсыз ж елш ш аныд ацдагандай едд Сол-ад екен кишке дарай умсынып бара ж атдан Нуран долындары досауызды цолыныц сыртымен д агы п ж !б ерд 1. — Н уреке, Н урске, атпаш ы ! А тпа дейм1н. К ордщ бс л адты киш екен. Л ары Ж ейм...— Елтай мылтыдтыц дайыс б ау ы н ан ж у л ц ы г ан сэтте гу р с етк ен у н шырып, кабина уст1н к о к тут1н кем in к е т й . Е л т ай K03in ж у м ы п оты ра д ал - ды . K oK iperiu б асты д олы м ен. Л о б л ы ган ж урег! KOMeiiiiie кептелш , аузы па зэрдей запыран толды. Д ан тола ца- рауытдан ж анары дансыраган кишке туей. Тыпырлап жа- тыр, желш ш ен данды сут тамшылайды. Елтай темен ец- Keiiin л о д сы ган к у ш б асы н к ете р м е к б олган да басын каб и ­ н е т а содты . EKniiiiMeH к ел е ж а т д а н м аш и на ж ы лдам ды ц алмастырып, жалт бурылган екен. Оргымалы ш одалад та басталыпты. Б ул пе? М ашина неге тодтамайды? Ж алгыз киш элдедаш ан ж ер душ ты. Езди ненщ eneri екен? Ж од, ал т а д а р а с а к ш к a n i ш о цы р адтан б арады . И э, б ад , 83ip од д ар ы м аг ан рой. Д ар ы м а й -а д дой сы н ш ы . Сол к езде Н урап - ныд таргыл yni шыдты. — Ойбай, мынау негып отыр. Т ез ат! Мылтыдты экел болмаса... огым таусы лып далды .— Мылтырына жармас- дан Н урапныд ырдына конбеген Елтай кш к й ц багытын а л а iu y p in n e iii б асы п -б асы п д алды . Eici од 6ipiH-6ipi дуа ж осы лд ы . Е л тай од ты ц ау ан ы Осып OTin, лезде м ы лты д дум! тепкенш , дэр1 nici долкапы дапданы н сезген. Одан аргысы беймаглум. 214

Е лтай есш ж и са, кун б атуга тая л га п екен . Hti6eK ш а- гаадтарын балу жел тербегеп бозды дала куннщ данкурец шугыласына малынып, букш ж азы д Кызыл толды ш а удсай ц алы пты . Е л тай туе коргеидей е се ц п р ш 6ipa3 ж а тты . T ipi ж ан ньщ д ы бы сы ж од, ара-тура ж ы лды гпы мен тауд уд !рет- Ti« ш ады ры гы еетш едй Я п ы рау... м ы п а э л ы з ы ц ы р ан гап к1м? Е л тай б асы н котердд Т у р егел м ек е д |, 6 ip парсе ш он- данайдан жапшын жерге шегелегендей дайта буцтырды. IIIыдай алмай дыбыс ш ыддан ж адда карай аударылып rycTi. Баты е ж актагы 6ip ш ею м бултка куред бояуын ж ук- тыра уясы на топген кун кы лкан укш ерш содры рет аим а- лан, квкжиекке ciniii барады. Ы ды ранып жатка и Н уран- иыц бас жагында отырган Дуйсен бул димылдай баста- раида к у ан га н п а н ай д а й л а п ж15ерд]'. — О йпы рай, ж ан ы м , TipiciK бе, зй ? С ад ад а, сад ад а! T in алм айсы цдар. ЕНрден айтты м , д у м а й ы д д еп. болды цдар ма дасары сы и . TinTi тад та й д а й TericTiK, ю л т б у р ам ы п дегенде далы ц бозга тайганаган. Эне, кордщ бе, аударылы п дала ж аздаган . Орнынап дашпа кетер ш п а келсе де, ж аны алдымына тыгылган Елтай булардыд жанына дпнала-динала ецбек- теп ж е т т ь Б у гап Караганда Н урап п ы д MepTiri ау ы р сп я д - ты. Танауы дусырылып, депеш н тер жауып кетш тй Дем алысы ауырлап ш ыдай алмай ж атдапы байдалады . BipaK Д уйсен осыпы д esine де mynipniK еткенден. — Н еш ауа , б ал а -ш ага н ы д кез жасына Tipi д алды цдар. Кемд1 кун бейпетке к орш геп ш ы гар. Э л Т ад ж а зы л ы п кетерш цд ер,— лей ж у р ш бортын Tycipren м аш и нага суйе- м елдеп алды м еп Е л тай д ы , содан кон in Н у р ан д ы ш ы гар ды . Машина жолда калган адамдарды ауылга жацындаган- да д уы п ж е т и . К уте-куте коздср1 т ал гасы н , ж о л га Tycin шубаган екен. Ia6iren машина уетшде демirin жатдан Нуранды коргенде Делима дауыс сала умтылган. Эл1 дызылы сембеген едем! тымыд нений урейлен/ирген осы аар. Ж урт топырлап жиылып далды. И уранныц кеудесш - До ж ан ы бар екен ш б1пген ул к ен д ер Ц ал и м ага тод тау айтты . «Ш ы дпагаи ж а н н а н yMiT бар» д есть « Ж ам ан ырымды бастама бейуадытта. ЭлТад дулынш адтай ойнад т аи кетер» jiecTi. B ipeyaep т у р а д ал ы и , ж ы гы л га н ж е р ш е н топырад алдырын жерушыд та берпздь Нуранды экелген бонда Дуйсен совхоз орталыгына асыгме аттанды. Ш угыл дэрпер акелмск. Ауылдагы абы- ройы бар а за м а т ты д а ян ы ш т ы х алге т аи к ел ге ш н Kepreciii opi«iM эр турл1 д аи -хнрек етк е ау ы е д а н . И у р ан н ы ц ж а н ы и - 215

да далган жалгыз Елтай. 0 з м ертш тап мыпадай болма- гасьш TicTenc оты ры п ш ы д а п б андан. B ipan Н уранны ц ж агдайы диын едп I^aaip аузы на тамызган суды да ж ута ал май найырып, ауыц-ауыд та- лыис.ын кете б ередь Д онес: а л а у л ай д ы зган Н ур ан н ы ц бас жагыида отырып: «Цудай, жалгызымнын жаманатьш корсете корме! Сацтай кор, ж ар бола кор! Оныц орнына меш ал»,— деп дамылсыз сыбырлагап куш коз жасын тоге берген анасы Сабила мен оныц маддайына элсш-эл1 д ы м ды л орам ал б асдан Е л тай Jiapirep эк е л у ге TiiicTi м аш и­ на дыбысына ш ыдамсыздана дулад турш отыр. Ж азгы тад дысда, дегенмен осындай азаппен арпалыс- данда узарып к ететтш Елтай бугш бшдп Тун ортадап ауа Н у р ан н ы ц д ы з у ы басы льш , с ал д ы н тер ш ы гы п едп Bipaii, ж ш -ж ш дем алы п, oKnecine сырыл ене бастапты. Е лтай м уны дертп ц 6eTi дайта бастаганы болар деп, жадсы ырымга жорыса да, norm корген ана Сэбила уздш-уздш тш ек, ж албары нуы нан тыйылмай ш ош ы на сыбырлап, «иэ дудайлап» далады. Нуранныц дасына о п та жолай алма- ган тек 1\\алима. Алгаш коргеннеп-ад ж аны датты турппк- кен адылды ж ар ад тш еуш ауладтан тшеп, opeimiren журе- rin ш ад устаум ен ж урген. Осыны сезд1 ме, 6ip сотке ecin жигапдай болган Нуран долын котердк Epni ш ад жыбыр- лап , элдене айтдандай. К,улагын тосдан Елтайга ол киш дулады ма дегендей естшдк Елтай шошына кейш ысы- рылды. — Калима, даргам, ш ады ра ма с е т ? — деген Сабила даусы далты рай ш ыддапда ei:i oitneci аузы на тыгылган К а­ лима Нуранныц терге малшынган долын устаган куш маддайына басып: — Тагды р Menin тас м ацдайы ма...— деп окси берген. — Ойпырмай, кед алла-ай!— деп Сэбила зарлап доя бердь Е лтай сол кезде Нуранныц аш ы д далгап кезш жауып, Калима душадтаган долын ш ад босатып жапына созды . Yii iniiH за р л ы ж о д т ау ку щ р ен ттп Коп ж и л ш аруаш ы лы д басдарып, журтда жадсы аты- мен танылган, халы цда да ж айлы атанган Нуранныц ке- неттеп мерт болган ж аманаты аудан колемш е тез тарады. Азамат ж т т т щ соцгы дурметше дабыргасы дайыса жет- кен д ер коп . Bipan ш м б олган да да тагд ы р icine ам ал д ап - ша? Ж ылап-сы дтап жодтаганымен, ш ара жогын бшген о л ар м ард ум д ы ж о н е л ту д ы зм етш е Kipicin, ж ан аш ы р туысда, бала-ш агага жубату айтысдап. Ж ацаш асы мен ecitimeci аралас даде-даум еи жасалга- сьш , м аш и на ycTiue ж а й ы л га н кш ем ге табы ты м ен дойыл-. 216

гам Moiiirri а.чалы топ б еш тк е к а р а й алы п ж у р д к ЗКуре ал- м айты н 6ipjii-'.i;aрым д ар т т а р болмаса, б ас д а л ар ia 6 ire n м а ­ шина соцынан ж аяу ердь К ы зы л м ола багзы з ам ап н ап 6epi тал а н т а топ ы рад буйырган бабалар дауымы едй Коп ж ыл боны умыт калым келд1 де, осы содгы еш -уш ж ы лда то п ы р агы к а й т а ж а д г ы р - ды. Осымы облагай Е лтай бас-аягы 6ip бауыр ж ерд1 кусы ­ ры п жаткам корымиам кезш алмай келе ж аткап. Кенет... б е ш г и ц аргы meTinen 6ip нэрсо ш ы га к аш ты . T y c i д ы з- гылт, булдырап кубылады. Ш одацдап, теш рек салгамы а н ы к ацд алы п к ал га н . Ж уperi м уздан к о я б ер д ь «О йпы р- м ай, бул neiiin eneci? К е ш е й Knii< деп ку ган д ар ы ... 0Л1 ар - уад... аруадтыц елее! болганы ма? Ж ок, жанды макулы к сияд ты гой м ы нау. Н а, д ал сомы ц е з 1...-кш к!» M a fiirri Ka6ipre Tycipin, 6exin д ал д ал а ган д а д а, бос топырадты журт катарлы бората атданда да осы слое eciiicii кетпей койган. Еп/ц Журт м аркумга арналгап ырымпмц 6apin тамамдаган бойга жацагы кергеш н Д уй- сенге далий айтданын бшмей далды. Елецдесе калган жас ж птттер Елтай с!лтеген тусына карай ж упр!стй Алдымен жетксн 6ipeyi «ойбайлап» кейш каш ты. Ж у р еп аузына тыгылгам ол: «А ш ы лы п к ал г а н eciti даб1рдщ iin iмсм б1рдеме пыедырады»,— деп ант-су inrri. Ашылып калган даб1рдщ бары рас едй Улкемдер «Ита- л а д а з KaSipre ж ум ы рткалай тм м » дегесш , ж у р т у р е й л е п у ш Койым тобымеп б ары п ущ л се, кш ктщ лагы ! Эл1 ж а с, эл - ж уа а коршод!. Б ай д аусы зд а Tycin KOTin, гаы га алм ай к а л ­ ган. Ш мбмрткысын дузадтап салым суырыи алгап Елтай л ад т ы босатуы м уц, ypnin а ла ж оп елдй E n ec i д аш д ан багьггдп тарты п барады. — Ж арыдтыд ж ануар, лагын сагалап журген болды-ау. 0neyryni дара жацбырда Kn6ipre паналагам. Кайтсш бам- гус, бала yiuin ажалга басыи байлагап дэрменшз мадулыд емес не,— деп Оцгар карт садалын тарамдай отырып ойла- нып далды. Н уран н ап Keiiiii коп у зам ай дай гы га тозе алм а га н Собм- ла дарил да дупне кешкен. Бул кезге деш н Кызылмоланы м екопдегон miejii Kiiiit хи каясы а у ы л д а тал а й эд п м е л е н ш д убы ла ecTijiin ж урсе де, м ар к у м ды дотога кел ген тои гы п Koaino осы сап ард а да, будаи u eiiiu де ш и к ата у л ы тусп сй дойди. Кош ш рск 6ip отырыста Оцгар дартда журт осымы сауал откенде: — Ор м адулы кты ц оз басшысы болады. А дам затта опы корогем, косом деймш. Сол дасмет ж ап-ж ап уярды ц 6opiпо тон.'Габнгат алаламайды гой. А дду, д араш а даз, ты риа 217

Gapi де алды на басш ы сып салы п дайтады. У ш бурыштанып уш аты н ы д а сонды дтан. Б асш ы сы п алга салганы. Сол с и я д т м KiiiK пен дулан н ы ц да тёптё борЁлердЁц де барлау- шысы болады . Б у л орлей opic re ii, еркЁн жайылатып доныс коксеген бар л а у ш ы к ш к екен! Ендо дугын-сургЁн корЁп, YPKin кеттЁ. Ж у ы д та д ай м рм лм ас. CoaiM ш ынга шыдса, б у л тоцЁректен б ас д а к ш к т е р де а у ы п KeTyi керек ...— деп, KypciHin оты ры п калган. Р асы н да, осыдан екЁ-уш жы л бурын пайда болган орда- л ы ки1к сол ж а зд а н б ы лай бул м ац га ж олам ай кетЁп сдё. О сы ган б ай л ап ы с ты соз д о згал са ду р дастар ы Kcfiiir Е л тай м ен Н у р ан н ы ц сол ж олгы д ы лы д тары н e cie p in e Tycipin: «С ен ен пе умЁт, н е д ай ы р . Ж ал гы з б асш ы сы п д уам ы н деп о р д ал ы киёктё оры ы дты рм ады ц»,— десетЁн. Ф е р м а н ы ц дазЁргЁ б асш ы л ар ы п а кейЁгенде Нуранды ой- л а п , сол кездЁ козЁне елестеткен Е л тай ар тта калган сай- р а н д ы ш аг ы н сагы нгап . Е ндё б ай д аса соны ц 6opi алыстаи к ел м еск е к ет к е п д ы зы д екен . Ол адсац д ай басып уйЁне ж у ы д тай берген-дЁ. А лды н ап ш ад д ы л д ап эйелЁ т ы д т ы . — Иэ, бермей ме машинасын? Бермесе басына шаннап ж а д с ы н ! 8 н е, Д уйсен колёп KyTin тур. П у тты д ш ыпы ны д ы и ы з га , мест!’ ш у б а т д а толты ры п дойды м. Эйда, ксттёк... — Кап! Бекер тауым дайтданын!— дед! Елтай элде- ю м д ерд! с ы д п ы р та .—. Н у р ан н ы ц тас т ага н тая гы н океле алм а й т ы н niipiKTop о цш ед. Ш етЁпен KiciMcinin niiKipeiie д ал ы п ты . Imepciu епдЁ д м м ы з беи ш убатты . АЙНА Тарам толы дорапш алы дол арбасып коше диылысына экслш дойган А йна ж уртда дарай ж ар ш аш а бсрген. — Ж аца ш скен ыстыд самса! О н ы д C03in элдебЁр е р ке к адам н ы ц сы л д ы л даган к ул- icici бол in кеттЁ. Д ау ы с ы ргары н а д ар а ган д а тёптё ж асан - ды кулкЁ сиядты. — А-ай-ай, дарындас! Алдамацыз, алдамадыз. Кешо саты п а лган ы м д ы ТЁлектес п ен Ж ай б ас ар элё тауы сдан ж о д . ОздерЁ сондай бЁр суйкЁмдЁ х айу ан дар . Дэмсёз болса, шикё б олса, жемейдЁ-ау, жемейдЁ. Т ат ы п алм айды . Ол тац- д ан а д а р а га н А йнага: — О ларды кореец, сенЁд доунатарыц созсёз. Мысырым м ен кушЁгЁм го й ,— деп тусЁнЁк бердЁ. А й н а д аб ы р л ай кел ген ж а л п а д бет, д и ы д коз жёгётко ж асдана дарады да, кеш е сауда ж асасдан адамдарын 6i- 218

р ш деп eciHe туЫ рдт О н ы ц ce6e6i саты н а лу ш ы л ар c ay сад ­ нен санарлыдтай аэ едь Егер солардыц туе in тустеп ай- тар болса, ешдандай дателес-neyi де м умкш . Алгаш дысы дос б ал д ад суйенген д арт Kici е д е т де есш де. — Ауылдан ж ада келген бала болдыд-ау, айналайын! Саудага идем in жодтыгын байдап далды м,— деп е/ц ол дыз усынган тагамды малжаддап узад ш айнай туры п.— М ина уйге келгем, бурынгы машинам тозгасын алмасты- райын десем... маш айты коп еден. Д уш м ентш щ 6ipa3bi умыт далып, шорту! Шал маддайына «Элеумегпк дамсыздандыру» деп жа- зылган уйге дарады. — Шорту, дайда барсад, даптаган буйрадырат! Адам- га сенбей/ц, аладандай дагазга сепедь. ■ — Ойбуй, адсадал-ау, 6ip ж апырад дагаз 6ip адамныд OMipi гой,— д еп сонда осы ж ш т дил ire детд ен . Д ар т т ы д оцНмесше дызыддандай сурадты жаудыра туссе де наза- ры дызда турган. Айнага сонда бул ж ш т сужудпас жыл- пос немесе дубыжыд сиядты к е р ш л , саудасын жасап, тез ду ты л уга а сы дд ан. ByriH тагы эзьлмен cyflK enyiu дар аш ы ! Н е балес1 бар осы ж ш т п ц , д ы зд а алм агы б ар д ай телм1ред1. — А-ай-ай, дарындас, эр адамнан буйтш жей берсе- Д13... A h a-h a-h a , мэ, адал ды гы д ymiH!— А й на о н ы д ад ш а усы н ган долы н Kepi итердй — Мен Ызден 6ip тиын да жегшим ж од,— дегенде epni д1ршдеп, Keai ж аса у р ап к е т . Е сеп ш отты асы гы с д ай т а содты ,— Cia неш е сом 6epin едщ13?— деп ж ш тк е дараса, к о к д у л а д бес сомды дты у сы н ы п тур. К,иыд к е з 1 о д ан opi ж ум ы лы н , тан а у ы д ел д ш п KeTinTi. Ж у зш д о м ы еды л м а, ожуа м а б1рдеме дыладдайды. Ц ы з абырж ып, есепш отда 6ip, ж ш тке 6ip дарады. — Cie ж еген ж одсы з, ж е л ш ш турсы з. MiHe, т у р а бес сом арты д д ай тар д ы д ы з,— дед1 ж ш т ceHjiipe с ей л еп ,— 8 р адамга осы нш а ж ел ш е 6epcenis, д ал а й к у н icepecis? Айна буган сенбегендей дабылдаган адш асын 6ip аудармп шыдты. — Ой, агай , радм ет!— дед1 сосы н ж ы м иы п . Ж ш т т е н коз1Н тайды ры п м айга ш ск ен т ам агы н а д ар а ды . Ж у зш о ж эб 1р-ж ап а ш еккен дей к еск ш ой н ап ш ы д ты . К у р сш д д Koai жасаурады. — Байдаймын, саудага жадында араласдан екенш з,— де/ц ж ш т жып-жылы тагамды оран ж аты п ,- Ц имылыдыз да орашолад, аузыцыз делйшейдд Басдалар болсын коре- flin: «Ж аца ш скен ы сты д сам са » ,— деп п ц еш ш соэы п т у рар ед1. Ал ш адщ уп!ц1в е р е ц еетш ед д Ц ы сд асы н айт- 219

Панда нкем прз жод. Ой, дарындасым, ином дойтш 6ip бэло, бэрш ш еш етш сол. «И кеьнщ з жод» деген соз А ннаныц дытыгына обден т и сш н дед 1. Ж т т к е « Ш ар у а ц ы з болыасын. M eiii муЫрке- м ен-ад дойыцыз» flereai 6ip одталды да, устамдылыд жасады. Томсарып томен дарады. — Сенсещ з, осы жердей мен баганадан 6epi уш рот в т т ш ,— дед! ж т т к ету ге асы д п а й .— Ciajii бады лады м. Саудаласданда томеншштеп ш сш щ ж узш е тура дарамай- ды екеп аз. Айналайыи-ау, даладагы сауда ауылдагыдай бме сауымга созылмайтынын бшмеупп ме ец? Сауда садал снпагаш па деген мэтел дала уннн айты лган.— Рас айтып т ур. Б у н ы д MiHe3in д эл тан ы н ты . Д еген м ен бейтаны с дызда пе жумысы бар екен. А йнапыц мына ж т т к е жм ны доза бастады. Соз жодта соз ш ы гаруы н дараш ы ! Ж угы сды сы келе ме, немене... — Бундагы сатуш ылар эр уады тта бес сомды артыд дайтаруга емес, кем беруге тырысады. Эне, бул пагыз сау д ан ы ц зад ы . Э йтпесо cia унем1 зияп м ен 6ip к у п сауда ж а са й ал а сы з ба? А л ynoMi п ай д ам ен ш е? в и д а , ж асаган - д а д ан д ай ! А ягы ц ж е р -с у басп ай ды . TinTi б асты дтары да д а ж агы м д ы itopin eciц. Ж т т и данш а жадтырмаса да, бес сомды дайтып бср- г е н адал д ы гы н а бола- А й п ан ы ц im i ж ы лы п далган . @3i томен д арап ж ы м ия тускен. Осыны байдады ма, ж т т те кетуге асы гар емес. — К ,азад тар ci3 си я д т ы б и язы дар ы н дасты иманжузд1 дейдк.. А й н а т а г ы д а ж ы м иды . Ei«i ур ты н да ю ш к ен тай eid н (у д ы р ш ад п ай д а бо.чып, б ст п п ц у ш ы и а ж у д ал а д арай тарады. — М ыцныц ж у зш таны ганш а, 6ipflin атын бш доген- деи, дары ндас, ес1мпрз;р 6 iain дояйы нш ы . М е т ц атым... — А нна,— деп ун датты бул. — А нна! О й, д ан д ай там а ш а eciM. О нда таны сы п дояиы д, А йнажан, м еш ц атым Ц урымжап. Б1раздан 6epi далалыдпы н. Турагы мыз мынау бес дабатты уй. Эне, анау койлек жаю лы турган балкон... yuiium i этаждагы... oh, жел уш ырып кетер ме екен? Эй, бойдад адамныц куш дурысы н. Туиде алас-дапаста жуы п, ж ая салып е;рм. Ц араш ы , эрец ia irin желбнроп турганын. Адамныц бойдад eiceiiiu ж айы лган itipine дарап та бшуге болады, э? Бала- н ы ц не эй е л д щ KniMi ж о д , энекей. (1\\ы зы д м ына itici. Ж удалтац ерш жы п-ж ы н етедк 0 3 i не, не... тапты м, баягы Одага удсайды . Эне, анау етек- 220

Ti т ав а уы , кулгепде бац ы л даган б ац ага уц сай ты н аузы , кшпсене цалцан цулагы, т й т тараганда копбсй epci жалбыраган ш аш ына деш н сол. Адамга адам уцсай бере;и деген рас-ау. Ш ы н д ы гы н д а адам н ы ц 6 ip -6 ip in e уц- сауына не себеп екен? Элде акем айтцандай царга туыс- тыгы жалгасып ж ата ма?» А йнаныц ойына кенет езде pi- мен 6ipre оцыган Нурымжан тусп'. О цушылар оны сэл бурып атай ты н. Myra.aiM ж оцта нем есе у з Ы с т е acipecu цыздар жаты оны М урынжан ден мазацтап цашушы едь ¥ я л ш а ц , TinTi ы н ж ы ц дерлш тей то м пи ган ц а р а б ала. Б|'рац бетш е цоцциган улнен мурын бггкеш ж араспайды- ац. Сол уш ш де гой цыздардыц оны М урынжан атайты- ны. «Мурынжанпыц» кей-кепде сэл жердеп батылсыпып- а ц HOTeTiiii бар. Б |р д е А й н а y3i.'iic кез1нде п ар т а г а б асы н суйеп томпиып отырган баланы «Эй, М урынжан» деп то- 6eciH eii пуцы п ц ал ган д а, ц аш а ж ен ел геи . Б у р ы н б ундай- да «ой!» ден к у ц к ете 6epin о р п ы иан т у р са д а, 6 ip -en i адым тарпылдап ж упрш цала беретш томпац цара бала бул ж олы ц ы зды ц ц ы р соцы н аи Tycin у зы п дэл!збеп ц уы п берд!. Д ы з еден cypTin ж а т ц ан эйелд1 ц ага -м ага а ш ы ц турган eciidte цойыи кеттк Н еш е тур.гi сыпыргыш . курен, шслек сияцты саймапдарды кергенде жалт бурылган. Сонда барын ацдады, Н урымжанныц цушагында турга- нын. Естняр бала буны жауырын астыпан цапсыра ку­ пили: «О, TycTin бс ц ол га»,— деп ы рсы лдай ды . « Ж )бер, ж1бер!» «Ж1бермеймш». «Агайга актам. Агай, агай!» Сол кезде Нурымжанныц жанталаса царманып, буны бетшен аймаламац болгапын сезгеп цыз цолымен ж асцап едь Суц саусагы бнллпыц аузы н а Tycin к е т т ь «Ойбай, агай !» деген ж ан даусы шыцты. Душ ац жазылгаи бонда цыз есштсп атып шыцты. «Ой, жынды! Есекке м ш дь Е сек ацырды. М урынжан бацырды... бацырды». Д ыз ц аш а женелдц Н уры мжан цуа ж енелдь К у л к ш , цы зы ц екен-ау ол доурен! — Дарындасым, Айнажан, неге жымпдыц? А гациыц coeiiie ме?— Айна селк ете цалды. Д араса, саты п алуш ы- сы ц асы нан o.ii к етп е п ть Д ы зд ы ц ж ы л ы ж а у аб ы н а см ек- cin турган д ай , i<osi к ул м ец ц агады . А й н а тез том сары п , цабагын шытты. Кенет мына «ошагапнан» цутылудыц жолы ойына сап ете тускеп. Анадай жерде етш бара жатцан адамдарга царап айцай салды. — Горячие, свежие бел...— дей бергенде ш аш алы п-ац калганы! — Олай емес, Айна. Эне, царашы анау эйелге. Дауыс Mauepi т н т болен. А й тцан ы ц у л ац ц а осер л Ь ац . Сосы н да

оныц мацайынан топырлап адам арылмайды. К араты , саудасы кусет болуыц Айна, сен сатуш ы боламын десец, ж асданш адтама. Арланба да, дорланба! Прямо рольдо ойнаган ар ти сте жаттыгу керек бул жумысца. Цыз ж ауап дайырмады. Осынысын дурысда санаган. ; «Цашангы сойлер дейсщ, кетер». Айна алдында турган m ir ir r i, hfhh оз тец е у ш ш е « О да-К уры м ж ан ды » к езш щ | асты м ен ш олып e rr i. Енд1 бул ды зга айпы магап Ода спад - ; ты кврш дь Б ун ы ц бала кезш де эйелдердщ epMeri сол I О даны эцпм елеу едй «Ветсанитар Ода деле жатыр» десо | А й н а н ы д m em eci де «Киецк-i дай ы рш ы ! Э л п О даны ай- | там-дагы. Цотыр атанш а суйпене кетеда»— дер едй Еркек- тор ж а г ы : « Э л п п э л е н т е к е м т р О дан ы ветсан и тар рой I деп ауру enndciH даратура гаадырган екен. «Шоше, е ш т ц ауы рса, текеге апар» дептк К,ырсыд дой ол белгМ »,— деп о ты р аты н . M ine, д э л сол О дан ы ц KemipMeci т у р алды нда. Ж одтан озгеден эц п м е ep6iTin, дыздыц басын айналдыра- ды жоне онымен доймай: — Айна, айыпсынбаш ы корген жерден жармасты деп. в зщ е ш ай берпм келш тур. Мен уйге барып, опы-муны д а я р л а й береыш . Эз)'р болгасы н ш ад ы р ам гой, энс, ан а у балкоппан,— деп диылды. — Ой, агай. Ж од, радмет. K aeip подругам келсд!. Bia 6ip ro т а м а д та н ат ы н едйс. — О н да TinTi ж а д с ы . Е к еу п ц ц де ш ад ы р ам , ж а р ай ма? Ц ы з упдемедй Цуптамады да, дарсылыд та корсетпедй Ойында 6ip и л е к — тез1рек дутылсам екен деген. «Ода- Ц уры мж ан» бурыш тагы дукенге Kipin тагы да тор далтасы па элденелерд1 толтырып алып, буныц тусынан откенде 6ip жымнды да пэтерш е кетть Арада 6ipneme м и н у т отк ен д е, А й н а н ы д K03i ж а ц аг ы б алкон га epiicci3 Tycin кеткен. «О да-Курымж ан» буган дарап дол булгап тур екен. — Ол ш м?— дед1 жапыпа жете берген Элия, балконга дарай коз ж1берш. — Bip т а н ы с ,— деп м ы рс eTTi А й на. Oai кш эл1 ж ан дан ш б 1ртм ;тед1. — К а т а н и л ? — деп дадала т у ей Элия. — Осы бугш п. — KoTmi api. Д урысы цды айтсайш ы. — Ш ып. Осы жаца гапа таныстыд. Ш айга тады ргап. — Сен не дедщ? .. — Подругам екеум13 6ipre там адтанам ыз. Вармаймын Двд1м. 222

— Дойшы opi. О ныц не? Ш ады ргапга бар, ш аддаппап ц а т демекпи. Нелпз кетед1 ш айы н ш кен п еи . — Д уры сы н. Т ан ы м ай ты н HiciMen... a p i e ei б ойдад екен .— А н на к ул дд 6eTi алб ы р ап , ур ты ш у д ы р а й д ы .— Д ы зы ц oai. Б 13ДЩ ауы л д агы О д а д ап а й н ы м ай д ы -ау , айп ы - майды. Аты Дурымжан. Сол незде балконнан дауыс шыдты, — Айпа! Ж урсецдернп, эз1рлеп дойдым. — Д уры сы н. М ы на Kici соды м ы зд ан д ал м ай т ы н болды - а у ,— дс;й А й па ды сы лы п ,— К етей н ш и TeaipeK. — Ии, сен д ы з д а 6ip. Б ар а й ы д ш ы ж у р . HeMis к ете д 1? Элия мен Айпа осылай итш-тартыспен тургапда ыржа- ладтап Дурымжан да ж етть Oai бурынгыдай емес, еркш - cin алыпты. Келе Элияга дол 6epin амандасты. — Ж урсецдернп, дэмнен улысыддар ма? Улкендер: «Ш адырганда бармасад — дастарданныд кепиетш е ушы- райсыц»,— дейтга.— Д уры м ж ан ж ацагы дан да ropi cpitincin Элияньщ долынап тартты .— Адам жемейм!з, ж у р щ 1з! Э лия куле Tycin ж т т ж е т е п п е e p recin, А йна да копбс- ciiie болмады. Д ол арбасыпыд дорабын ж ауы п ю лт салды да aFam Ty6ine ж ы лж ы тты . А н ад ай ж ерде осы н д ай icocin- пеп айналысып турган эйел: — Ой, Ж астыд-ай, m ipidnl— деп иурс!нд1. Булар сол дурмекпен Д урымжанны ц n,rrepine де енгеп. Eiti болмес1 ж асау-ж ийазга толы екен. Дыздардыц дызыл- ш ыл коздopi тунып далды. «Байрус-ау салт басты еркек то осындай дуние ж инайды екен!» Д абы ргада тес!к ж од тутылган юлемнен. Дызылды-жасылды буйымдар. Дымбат багалы агаштап жасалгап шетелдш мебельдер де су ж ада далпы. Тадданранын жасыра алмаган Элия: — Ойпырмай, жайнаты п дойынсыз гой! — Ой, 6i3Hi дош лы . Э т о й in Ж урт а л г а н га а л а с ал г ан гой. Эйел адамы ж од уйге даж етс!з керш ед!. — Ж у ба й ы д ы з...— деп ар ж а гы п ай-га алм ай к!д!рд1 Э лия, «KeTin д ал д ы ма? Д ай ты с болды ма?» деп с у р агал ы одталган. Онысыныд оданылау согарын сол бурын Tycinin, Tijiin тю тей дойды. — Соныц coTi тусп ей ...— дед! Д у р ы м ж а н ж а са у л ы дастардапга ш адырар алдында. Bip-fdpine дарасы п жы- иыцдагап дыздардап ептеп дысыла бастаган сиядты, мурныныц уш ы Tepmin, дольше алгап орамалды ты пым- сы з ум аж дай TycinTi. Д астардан орташ а жасалыпты. B opinen бурып козго ургалы — oni шыпы ш арап. Bipi бес жулдызды коньяк, 223

ei.-inmici a n б асты ш ам п ан . Ц у рым Жан ц ы зд ар дам ауыз тис бергенде ш ампанныц басыпдагы тумылдырыгын сыпы рды. А ц нал пак, сарт уры п бэлм енщ тебесш е согып ас уйго карай домалап Kerri. — Айна, Элия, таныстыгымыз ушш! — М агап куймацы з!— де;и А йна.— Ж умы с устшде бет-аузы.мыз ал бы pan турган уят-ты. — М а га н д а к у й м а ц ы з ,— дед1 Э лия ек! удай унмен. — Цонак, уй neci не берсе де тартынбауга т и к ,— деп Ц уры мж ан ен;й копьяктыц тыгынын алды.— Мен ыздерге «солтустш шугыласын» жасап берешн. Ондайды бурын байкап кермеген шыгарсыздар. — Ол цандай нэрсе?— дед! эуесцой унмен Элия. — О л — nyflipeTTi сусы н. Ш ам п ан м ен к о п ья к ты ц цос- пасы. Там аш а. l^aeip кереы здер. Ш здщ сауданыц цызда- ры ы л ги солай iuiepi. А й н а й п к и п к к е TinTi к у м а р емес-Ti. К урб ы лары цы с- т а л а г а н д а э л ы з ш а р а п т ы ц т аза сы н ан 6ip-eici алган ы бар. О нда да арты нан ж у р еп айнып, басы айиалран. Содан lteiiiH он ж ы л д ы ц т ы 6 irip y к еш ш де де татп ап ед i. Mine, оид| тары алды наи шырып отыр. — M aFan куймацы з, агай,— дед1 ж ш т к е сеидipe тш цатып. — Сэл, сэл... елу ' грамдай.— К уры м ж ан цыпш а бел цазтабан ыдысца эуел1 сыздацтап тамызып едд цыздан eivinuii ц айтара ц арсы лы к байцалмагасын, ш у т л д е т е цуй- ды .— Еш теце етпес, 6ip рет цииаймын. Ш ампанмен араласцан коньяк бурынгы тобылгы торы TyciH с эл суйы лты п , сы р ага у ц сай ц алы пты . Ц уры м ж ан цы здарды ц цолына арш ы лган 6ip-6ip конфет устатын, ыдыстарын алып берл(- 0 3 i орнынан турып: — Ш здер/йц денсаулыцтарыцыз уш ш ,— деп кетердь TyflicTipren бойда т п р м е й сэл бегелш едь Цыздар ш арапца ерш дерш типзгендер1меп мандытпады. Соны кергесш :— Царыидастар, ец болмаса жартылап алсацыз- дарш ы ,— деп отшдй Элия мен Айна скпш п рет те жарты- сына жетю збедн Цурымжан цыздарра: — Мен ш здердщ денсаулыцтарыцыз ymin тауысып 1ш ем ,— д еп ы ды сы н сар ц ы н цойды. — А гай , ci.3 сау д а ж а гы н д ас ы з б а?— деп Э лия оцыс сурац берген. — Ж о ц , сауд ад а eMecnin. B ip an ж ац ы нд ы гы м бар. — Ж а ц а рана б1здш с ауд ан ы ц цыздары д одп рз гой. — И з. Оныц peTi бар. Досым сауда цы зметш де к тей - Tin. С оны ц ц арауы н д ар ы ц ы зд ар д ы айтам . Ц олда ескен 224

кары н д астар рой...— Д у р ы м ж а п оларды м еш пнбегеидей тапауын юржигп. — Б эсе, д осы цы з екеп рой, мынадай заттарды алуга кемектескен,— деп Элия ш апш ац сауал тастады. бзшдо Цурымжанныц тардырына дызыгушылыд бар сиядты. — Булар пэлендей проблема емес дой,— дед! Дурым- ж аи ж айбарадат,— Басдасы болмаса... — Дандай басдасы?— деп Элия тагы uiin ry cii. Дурымжан дыздарга дарап дулана жымпды. Ш арапты устемелей дуйып жатып. — Ллыдыздар. Менен дысылмацыздар. Мен эуелден-ад аш ыд-жардындыдты унатамын. Эуолдо ауылда турдым рой. Сонда буйы гы к ы зд ы ж вн ы м суйм ей тш . Н елш тен екенш бишёймш, тургме дарамай талрампаз-адпып. Ер жеткесш , 6ipa.ua деш н маран ды з ж адпады. К еш н унат- д а н д ы з ы м мен1 и ен сш б ей дойды . Б а с д а с ы д е п о ты ргап ы м сол,— дед!. Элия тагы да ашыд батылдыгына басты. — Епдош е, ci3re б£з де уп ам ай ты п ш ы га р м ы з,— деп су р агы н езш -д а лж ы ц га ш аптырдьт. Д у р ы м ж а н itул iгг » i 6cpfli. — Неге? ¥натпасам донадда ш адырамыи ба?— деп дызарадтап далды.— Ал енд! оздер!ц сиядты жадсы дарыпдастардыд кобейе oepyi уш !н!— Ол ш арабын ко- — M ine, перемет сез,— деп Элия бул жолы ш арабып тау ы са iuiTi.— Д егеп м ен а за я 6epyi y n iin д ег е ш щ з у н ай - ды,— де;й тагы ала далж ыцданып. Айна опыц аягын устел астынан аярымеи !здеп тауып, ептеп ж аиш ып mi6epfli.— I-i, аягым! 0 й , сен екон гой. Д урым ж ан агай ма досем...— Айна будан уялып epuiii Нстеген. JKyai де орттей ж а п ы п ед!. — Сен дмзга не болды?— деп буртиды Айна. — Мен ойсл адамныц epiviircironiii, еркелегеп!н уна- там ы и. 0 3 in epicin ус та у эдепЫздйс д егенге д ар с ы м ы н ,— дед! Д уры м ж ан.— Ал, Элняш, неге азая 6epyi yrain? — Кобейе берсе, 6isni менсшбсй кетер деп дорыдда- пым,— Дыз бул жолы даусы бурынрыдан да тузелш , сы- дылы д атты. Д ыздыд кульчс! кобейгеп сайы п Д урымж ан- ныц да долы ашыла бастагапдай. — Ек! аягыц тоц жорга бассын,— деп тагы да ша- раида жармасты. Бул жолы Айна оз ыдысын да, Элия- ныц да ыдысын да аладанымеп колегейлеп, дуйгызбады. — Айна, айналамын, саудац кусот болсып! к щ н щ и к е- 8—631 225

1— Жод, я гай , осы ж етед!. Б ас ы м а йи алы п кетт!. — А йнаш , а га ц н ы ц Tijiiii а лс ац цор болмайсы ц,— Д урымж ан Элнядан дарсылыц кермегесш еркшсн тус- к е н ,— Енда ез ы ды сы м н ы ц б н л т н esiMe б ерм ей сщ бе?— доп ецм евдедь Б у л жолы А йна ыдыстарды долымен бас- п ад ы . «1ш песем а у эы м а жырып сал ы п д у я алм ас. М ешй, тол ты ра б ерсш » деген 6ip д ы д ы р л ы гы н а б ад д ап . Э ли ян ы д жуз1 б албул ж а н ы п к у л е берсд1. А й татьш ы 6ip сез: «Агай, пгай!» Ар жагын айта алмай сыдылыдтай жоне- ледд Цурымжан осыны малданды ма, магнитофон т е т т н б асы п д ал ы п , 6ip ш ет е л д ш тщ д ы ры л д ага н oiiine досы- лып билеуд! усынды. Элияныд турегелу!н кутпей турам дегенш е д агы п екетт1. Б ул куйтабадты д ортадгы ж ерш - де анге досы лы п ит ургендей, мысы д м ияулагапдай бо- л ат ы н ы бар еке д . Bip м езет сол т уе а йн ал а бергенде ауыз уйде турган дандеп ш абаладтай ж упрш Элияпыд sapecin у ш ы рд ы . А л а д а ж а д т а н ж а н тал ас а ум ты лган мысыд айнала ш скеп, куйтабадтан дыбысы еетш ген мы- с ы д т ы 1зде п эу р е г е т у т . К у р ы м ж а н о л ар д ы а н а болме- ге дуы п ты дты да, дайтадап Элияныд белш ен устады. Eiteyi apni-6epni ж у р ш , дол -а ядта р ы н серецдеттй Б уган д а н а га т т а н б а г а н ж т т А й н а га д а д олда салган . Bipan д ы з «бш м ей м ш , uem ipiuia» деп б 1р ден бас тар тты . Б у л дылыгы Элияга унап далгандай. Таты да жйтг душа- гы пд а KeTTi. О сы к у н н е н б ы л ай д ар а й Ц у р ы м ж а н ei<i д ы зд ы кездеп таса етпедй Bcipece оны д нааары на алганы — Айна. 0 зш Э л и ям ен эб д ен т ату м ы н деп есептегенд|'к тен, А йнаны «балдыз» деп далж ы ддай беретш д1 ш ыгарды. «Досыма айты п, пайдасы ш аш -етектен келетш жерге дойгыэа- м ы н »,— д еп у эд е де берген. Б 1р а д А й н а осы н ы д 6ip iu e де илшпедь К езекы 6ip кездесуде Ц уры мж ан дыздарды ресторанга ш ады рды . А йнаныц зауды содпаса да Элиямен 6ipre б аруга Э31рлендй Ц уры мж ан телефон согып маш инасы бар бзреумен сейлесш едд анау да кеп кутырмей жетш келд!. М авдай ш аш ы суйылып, тебе ш аш ы туеш бш<ен дур дара екен. Соган дарамастан, дыздарды коргенде жем- дор мастектей одыранып доя берд!. Айпанып ойында 6ip м ыедылды аж уа ды лацдаган. «Тебел тазды ц бэлесш дара! Д эпдеген дарсадтай дулагымен in дазатып тур! бар-ау». М ашинага мшерде Ц урымжан Айнага алдыпгы орындыдты усынды да Элияны долтыгынап устап, арт- дысына дарай икемдедй Айна: « Е т дыз артына отыра-

йык».— доп ьщгайлапрапда, Элия ж екш тастады. — Соп дыздыд эдетщ екеп, 6ipey ш агы п алатыпдай... Машина дозгала бергендо Курымжан: — Айна, м ына Ж1ггг тал ан тты ж азуш ы ... — Талапты десейшь — Т ал ап ты деш н бе? И э, тал ап ты a p i тал ан тты Жа- зушымыз, тойсты адынымыз... осыпым дурыс дой, а? — Дурыс. б й т к е т меп олецмвн бастагапмып. — Эиекей, сол елецмен бастаса да дара созбеп т т а п ж азгап Ж ас ап Ж ал ацд и ев. Сен Kemip, ю таб ы дн ы д по туралы cKonin оды м ап ед1м. — Нешауа, одымасад, iceuin одырсыц. Сойткенше машина «Алатау» рестораныныц жапыпа кол in мацдай Tiperen екеи. Вулар озш десе к ел ш од аш ал ау жагыпа орналасты. Тобел ж азуш ы «дастардан мэзрретш» дыздардыд алдына ысырды. — Каржы жарынан дысылмай, жейтшдерйцй алдыра б срщ д ер!— деп e3i ш ал д ая отырды. — Mine, ж азуш ы деп осыны а й т !— дедр Ц уры м - ж аи.— Эр ш табыца дапш адан алып журсщ? — Цапш а алсад та дор Ж иналмайды,— деп курсшдЁ Ж асап. — Эй, осы сен ылри eiti адамды сойлест1руден бер! 1<слмойс!ц рой. Элгыгерщш ц создер1 де соз емес. Н е ту ­ ралы айтын отыргандарын, дудай ады, солардыд esflepi до бш м ейтш nibiFap. — Gaflepi бш месе турсы н. М еш ц бш гош м ж етп ей мо саган?— деп еж!рей;и тобел ж азуш ы. — Ал сеп Hecin б ш есщ ?— дед1 Ц уры м ж ан тад д ан а. — Цанша даламады алатынымды... Сол ж арам ай ма? — Сорпа саган сез жод дсгеп осындай шсшерге ар- налгап екон-ау,— деп Ц урымжан опд1 eiti удай кулшго басты.— Сепдейлер турганда коммунизм туралы айта- Сол кезде даяш ы дастарданга тыгыпы алы пган 6ipno- шо шелмек сыра экелш доя бергеп. Ж асап Ж аладдиов 6ipoyin мойныпан устан, Ц уры мж анпыд коз алдына тосты. - - Mine, коммунизм!— Ол ыдьгстарга itonipmiTin ду- йып ж атып мацдайыц тыржитты,— Наоборот сендейлермеп коммупиамгс ж е т у диын. Ала бш м ейсщ , бере бит* м ейад. Ресторанга директор болдыд гой, болдыд. Кафеге, магазинге директор болдыд гой, болдыд. Ала бшмсдщ, боре бшмодЦ. Содан тускеп жодсыд ба, орипс, содап TycTin. ал! кун ге уйленбей ж у р у щ до соны д icecipi. Сауда 227

ж о ш п ен осы д ал а д а сен ен б!л!мд! адам ж од. Ал б1рад сау д ад а сенен ад ы м а к, адам ж э н е болган емес. TiuTi б олм ай ды да! Вот, м еш ц барам! Е щ е, Mciii сы найсы д, диалогпеп ж азасы ц деп. Сонда мен in кешпкерлер!м ау- зын буран oris болуы керек пе? Коммунизм дон айдай- лайсыц, коммунизм уппн озщ улкен улес досып ж ургенд ей. E ch in i 6ijiiri, б у ган ац д атд ал ы дал адасы д . Д алада куннщ коз!, ж елдщ отш де едбек еткендердщ мацдай Tepi мен табан акы сын жылы жерде жайгасын отырып куйсеуден ботен enepip жод. Онымен доймай коммунизм ym iii Kypecin ж урген адам болып Kopinrin каледи— Ж асан Ж алацдиев осы жерге келгепде сыды- лы дтай кулд 1 де, сырага бас дойды,—Эй, озпщ! де бэлсм даты рдым -ау,— дед!.— Аузыдды аш а алмай далган жод- иысыд? Ц алай сойлейм!н, э! Bipey Kynire там ад 6epin, сы рам ен б ад са, созд !д Ty6in TycipeTin TypiM бар -ау , о!— Kopiui столдарылар да буларга урпие дарасын далган — О й, ага й , TinTi бой б ерер ем есщ з,— дед! Э лия.— Bi3 ш ыны м ен урсын отыр екен деп далсад, ойыныдыз ба?— К,урымжан Э лияга б!рдеме деп сыбыр ете т у т де ж у р т д а eCTipxe: — Б уны д кок мылж ыцына дулад уйрснген гой,— деп далды.— Озппд эдет! осыпдайда жаттыгу жасайтын. Y iiine б аргасы н соны ж аза д ы да д аты н ы н а оды п бередь Осыган «данш а адш а йласыд?» дейд! сонда датыны. Бул д ал а м а ды сы н ы д м о л ш ер ш а йтады . Ц аты н ы соны ecTireH- до б у н ы ж а т ы п к е л ш м ад тай д ы . Э некей, б у н ы д эдебиет- Teri apici. — Эй, кокежаи, сен дойшы!— деп жалынды Ж а­ с а н .— С ы рам ы зды ты н ы ш iiueftiif. Ц уры мж ап осыны пайдаланы п ei(i ды зга да басыдды- рай дуйып едь Б!рад Л йна epBine тиг!зген! болмаса, inrne- дк Сыра дегенш д дэмш алгаш татуы осы. Ц алы д жусан оскен ж ерге ж и н ал г а н д а д су ы п д ай к ер м ск екен. Ку.’пм- c i Hici де ж у р е к айн ы тар д ай. — Царындасда унамады бйем . Ш ампан алдыру керек epi,— деп даяш ы кеткен ж адда дарай мойнын бурган Ж асан орнынан туруга ыдгайланды. Курымжан оны ж едш ен тартты. — Ш ыдасаншы. Келер даз!р. К азадтыд дырдай жазу- ш ы сы eiteiiiд;и умытып кетесщ -ау дейм!н. Ж а с а н 03iiic Л й н ан ы ы д г а й л аи о ты рган ы н ceejU prici келгендсй: — А йнага ш ам пап алрызайЫ н,— деп домпацдады.

— Агай, радмот, ауре болмацыз. Сопы iriinoymi ед!м. - Ой, сои ды з, ж ай ы ц а оты р, ботен адам н ы ц д а ауаы бар шыгар,— ден Элпя Айшшыц алдын орады. Сонымен дастарданга ш амнан мен арак экелшдй — М олданы ц айтканы ы icTo, icToreHiH id eM e деген осы,— деп ы рды л д ап к \\’Л,д1 Д у р ы ы ж а н .— М ы на оты рган жазуш ы д «арад iiune — азасыц, ш арап ininc — ш атыла- сыц» деп ж а за д ы . А л G3iHin оты рысы м ы н ау. — О й пы рай, ж агы ц а ты ным б олм ады -ау с ен щ д е 6ip: озщ мурныцныц астын таба бергенше дарындастарга да алгы зы н цой сайш ы ,— дед! Ж ас ан ite tti d i т у р д е.— Tim-i бнязы бикештер дауы м ы алды нда сыпайы льщ дегеш пц нс Бул соз Ц урымжанныц да шымбайына батып кеттБау дсймш. Цызарадтап царсы сеиледь — Bip/ie-6ip w in а лар к е й ш к ер щ ж о д . С ы н ай ы л ы к се- п щ нец.'й алган! Т еп н д е. эр ж а зу ш ы о з т щ д ец геш н сн асырып ештеде жаза алмайды, opi кеткенде езппц мшез- дулдын жазудан аспайды деген бар. Сен де солсыц roii,— деп Ж асап д ы тагы 6ip т ы гы р ы д да Tipefli. — Цыздардыц i;o3iniue саган сез шыгындагым иелмей- p i,— деп Ж ас ан ipmiic тан ы тты . Gai Э л и ян ы н алб ы рай бастаган ж узш е дызыга дарап дойды. Оныд уайымы Ай- н ап ы д iiiiiicreH ;uri e ;|i.— Б э р iMia ж абы л ы п А й п а н ы д ба- бын таба алмадыд-ау,— деп жымиды. К езш щ астымсн дарап отырган Айна 6ip ж алт о п т де, ж апары н устат- ппй том ен тудырды . Б у л eiri о ртада Э лия м ен Д у р ы м - ж ан еш-уш рет биге ш ыгмп оралган. Ж асан бите Айнапы гапа шадырган. Оныд билеуге зауды содпага- сы н, о зп п ц дызда к ец й и бар спеш и сезд 1р у у ш ш ботсп- дер;и долдаламады. Сонымен кеш тщ 6epeiteci данш алм д болары аддалы п далып едь Ж асан есен айырысданда, булар сыртда ш ыддап. А л­ маты аспаны бултпеп тумш аланып, бозгылт туман дым 6ypi;in тур окон. Бы лгары га су 6ypiK ken е тп ш п дсй oniMcia болганмен, адам н ы ц iHii-бауы ры н д ал ты р атад ы . Ж асан тмсда шыдса, Дурымжан Элияпы душ адтап алыпты да Айна жалгыз далыпты. Оган йитен ш ыддаи дызаддау ж ь riTTop 6ip-6ip т ш даты п , Topic ы дгай Kyiiin тан ы гасы н тод там ай oTin ж аты р. Ж ас ан е зш ш е б аты л д ы д ж а са н , А й наи ы д д олты гы н ан алы п o;ii. Д ы з ды м сы ны н: — Агай, устаспай-ад журейпош ,— деп долын та рты п окетп. TopTeyi осы куш маш ннага отырган. Ж асан томен даран агыза жонелд! до, Абан npocnoKTicine жето боро 229

бурылып, дым-дуыт буралац, бултарысы кеп тар кошсщ дуалап 6ip аулага тодтады . Yineyi осьшда тускен бойда, Ж асап жылжып кегп. E ni этажды уйдщ устщ псш е котершерде Айна Элияга: — О сы л ай т у ш м е н сенделе 6epeMia бе? Ц аш ан дем аламыз?— деп буртиды. Элия оган таддана бурылды. — Осыдан артыд дандай демалыс ксрек сеп дызга? — Цурысын, ешй уйдтамаймыз ба? — ¥ й д та са д уйдтаймы з. Ж асан мына уйге 6apin окел/иртш дойган. Ж алгы з кем nip турады дейдй Ш ырыд бузар ешшм жод. Цасындагы cepiri елпдей деп тургасын, амалсыз Айна д а о сы н д а ш рдд А й т д а н д а й KeMnip ж а л г ы з еден . Б у л ар д ы узад куткен сыдайы бар. Элияга ананм жасадым, мьшаны жасадым деп, баяндап жатыр. Танитын адамш а сампыл- дайды. — Ш еш е, бул Эсия емес, Элия,— деп дулагы на ай- дайлады Дурымжан. — Е , бш ем гой, Э си я е к е н ш ,— д ещ KeMnip.— У мы ­ тым н е кор1ыд1 м а г а н ? — К е м ш р д ! тусш д1ре алм асы н 61л ген Ц уры .чж ан д олды 6ip сш те п , о сы н да эк е л ш дой- г а н т ага м д а р д ы a a ip a e y re KipicTi. Б у г а и Э лия да ар ал ас- ты . А й н а н ы ц ж а л г ы з д ал г ан ы н к ер ге н KeMnip оган o u ri- ме бастады. — Ой, дуние-ай десейшИ Осы уй;й салганда он бес ж ан едш . Содан далы п отырган мына мен. Ш ал мен е й б ал а согы стан оралмады . Y ineyi 6ipfleu ж о д болды ма? Ei<i б ал а н ы д кел ш ш ек тер 1 бетен б ай га ш ы гы п ол KeTTi. B e ce yi д у р ы д ы м а? EKi б ал а д а н тер т н ем ер е с у ш и ед1м, олар да ер ж етш , жондерш тапты. Уш дызым байга thju, д а з 1р е зд е р 1 де к е м ш р , yGipfli-myfiipai. B ip ды зы м куй гелек e;ii, ады ры дусадан дайтты . Bipeyi im yre салы- нып кетт!. О да дурыган жан. УЫ Е н;а меш д отырысым мынау. Цудай алмады да доймады. — Ш еш е,— деп К уры м ж ан соны ц арасында 6ip тос- таган ш арапты кем ш рдщ аузы на тосдан.— Тарты п ж!- бер, сосын ж аны н ты нш иды.— 0з1 Элияга дарап куцкьпдедк— Бул дадбасты алдап-сулап тырайтып тас- там асад, дуладда маза бермейдк.. Ш еш е!— деп айдайла- д ы o a i.— М ы н ан ы ж у т ы п ж 1бер, ш етел дш ш ар а н , адамды ж асартатын дуд!рей бар. Адылга адыл досады жэне. KeMnip бул ce3fli ecTifli. — ЗКасартатын дейсщ бс? Ж асарганда мен дайда ба- 230

рам?— деп кецк!лдеЯ кулдь— Иэ, адыл досады ма? Ол адылды дайтем? — Ш алга берсм, шалга1 Сатамын. Адылды кем трд! ш ал жадсы коред!. — Е, жарайды! Ш ал дайтсш мен! басына бейнет ды- лып. Ж арайды , imoiiifi елеем де. О лмегенде не б т р е м еп- fli?— К е м т р тостаранды тауысты да, суйретнпп апа ж а к да к е т т одi, содан 6eTi 6epi дарам ады . Дастардан жасалмп болысымеп Ж асая оралгап. Да- сыпда ды з ба, кел1ш пек пе 6ipey бар. Д ар а к о з1л' д|'р 1к к и ш алы пты . ГЛразга д еш п опы сы п к езш ен алм ай отырды. Ж асая оныц атын этап та таныстьгрмады. Келш ш ек эуел! тарты на iince де, б1р-ек1ден к ей ш сы ды лы дта п. дастар д ан - ды билеп тестеп алды. Дурымжанды дайны. Элияпы ке- л ш , А ннаны ciiyai eTTi. Б ул ар д ы ц оты ры сы ны д барытын туеш ген А йна сылтаумен белм еден сыты лы п шырып сдi. К е м т р ж адд а барды д а, ес!кт! imTeH ш ш , ж ерге б1рдеме Содан ертецпеш жумыеда асыддан. Тушмен сайрап салган аналар эл1 дорылдап жатыр екен. Дарап турман Э дияга репЖ1Д1. А уы лдап д ал а га к ел генд еп жетнтпг! осы ма? Б ул д и уап ал ы д ем 1рдщ ц аж ет1 не? А лыста, ауы лд а ж ургенде буны 6ip-eiti ж ас ул кен д Ш y m in а п а ту ты п, ас- тапада туратынын мадтан еткендей де болатын. Ауылдан Алматыга барып дайтдандар да «Элия дызметке уйреш я алыпты. Куйеушен айрылыеданы болмаса куйл!-ад. Аза- матты ц орнына журетш бала рой»,— деп отыратын. Мы- н ау сол Э лия. Содры он-он бес кун 1Шшдс буны эбден Куидегшшше коше диылысындары дызметше келген боны ед]. Соцы нан д уы п Э лия жетт!. Ш аш ы з л | таралм ап - ты . ¥ й п а-туй п а . Ko.s:iepi ic in ren , ды п -ды зы л. Е р ш кезерш жарылып кеткен. Ол келе сала Айнадан адша сурады: — Ж 1Г1ттерд!д д алталары бос далы п ты . Б ас тар ы н ке- тере алмай жатдан кершед!. ¥ят дой, 6ipre Жургеп ж!пттер! Айна дабаты н ш ытты . Eici-уш куннсн 6epi саудадан тускон адш ан ы OTKiaren ж од-ты . К еш е де Э лия азгап тай тиы пды гы пы рм п кеткен. 1^уры м ж ап пап алы п берем деп едд енд| оныц да далтасы дагылмп жатысы, аиау. Бер­ мен! я досе, Э лияны д Mineai белгип. А й дай KOTcpin ш ы га колод!. TinTi жыпына тисе, «патер тауы п ал» доп дуып та салуы мумкш . А йна едауйр о й лан ы я ту р ы я д ал ы я ед!. — Эй, сон ды з, ecTin турсы ц ба? Э кел, он сом бер, 231

Ж асап cay болса, naaip тауы п бередН — леп дш рло- Д1 Э лия. Элi кок тиын тускеп жод, дайдан алам?— дед! А й н а noai ж а с а у р а п .— KeuieriHi ту п -ту гел д агы п алды ц . Б у п н осы бойда келгешм ж о к, па? — Ц ай сы , е ц бол м аса бес сом га да ж етп ей ме? — M ine,— деп Анна ж ы ларм ан болды,— Бары осы ,— Элия уцш ш дараса, 6ip сомнан асар-аспас тныпдар екеи, — Тфу1— дед! Э лия,— взщнщ икемщ жод дой сау- дага. Сен диада н б1рдеме ш ыгады деп уш ме жатдызып ж урген м ен а д ы м а д !— CeiiTTi д е Л й н ап ы п д асы н да сауда я;асап турган ейелге барып бес сом дарыз сурап алды. Айпа ол кеткесш тагы да ойланды. Кдйсысы айтса да б у ган «liKCMin ж о д » д еген;п а йтады . С онда ж угы м ы , Hi<eMi б ар ада м д а н д а й б олуы т и к ? КоцьлЫз тургандш! ме, бугаи буп н адам бурынгыдан д а а з к е л д ь О н ы ц ececiHe д ас ы н д агы эй ел бул 6ipeyiH сат- данш а eid-уш рет д аты нап, ыдысын толтырып келд1. Ай- наны д эбден ж ы ны дозды. 0 3 in in жолы болмауын осы ж е р д е т у р г а н н а н д еп о й л ап , о р ы н ы н да озгерттй РНрад сонд а да сау д ас ы е р к е н д е й д ой м ады . Kei\"i6ip д ы л ж ад б ас ж ш т т ер эзш айту уппн бурылаты н сиядты . А йпаныд oai- не квздерш сузе кул1мдеп: — 1ш ш де eTi б ар ма? Озййз бе nicipreH? О йпы ры м , д а- задты д дарш адай дызьш дарашы-эй, кошеде тагам сатып тур,— деп ж уйкесш даж айды. Айна эуел! б1разыпа жа- уан берген. «Ет1 б ар м а?» д еге н д е р ш е «eTi ж од» деген. Сонда а н а у : «Е н дц а й п а л ай ы н -а у , eTCia ш а р г е н щ д ал а й ? » — д еп создД жане к еб ей тк еи . «Мен nicipreHiM жод» десе, « 0 з щ ш ы р м еге сш Hecine ау р е боп ту рсы д ?» деп тагы соз табады. Олардыд кобкш ен Айна ундемей дутылады. Bipaa д а л ж ы д айты п , ж а у а п а лм агасы н «Ой, дан д ай т э к а п п а р д ар ы н д а с. KiciMeH с ы п а й ы сейлесуд! 6iaм сйд!. Ш агым ш тапшацыз дайда?» дегендер) де бар. 0з! шар- ш а п ту р ган д а б у ган да TeaiMi тозады . Ертедплш Элия айтдап сез де жуйкесш е тш п едь Ц атты ш арш ауы да содан болу керек. Осыдан Элияныд уш болмел1 пэтерш е ж етш жыгылсам деген. B ipan оны т аг д ы р к о п к о рген д ей Э л и я 6yriH т агы да уйде ж о д екен. Стол устш е дагаз жазып далдырыпты. Баланы уйдтатып к ет к е н !н , А й н а и ы д кеш кш й ? н е icTeyi т и к екен ш тэптеш - тептй K ip маш инасы ны ц дасы на уйш ген дыруар шуберек те он ы ц н ем ен а й н а л ы с у ы THic е к е н ш ацд атд аи дай . А й н а т ор ж а д д а OTTi д е, п ы сы л дап ж а т д а н сэби;Ц кор- 232

fli. А умаран экесг. Ж ан ы н а адам к ел геш п 6 ijw i м е, ш ал ы д- таи кулш дояды. Оныц есше Ж олтай тусть Ад кецш , ж уас ж т т efli. ¥ я б у за р л ы г ы ж о д д ей тш . Ц ал ага кош ер- до eaeyi де тату -а д болаты н. Сол ж ерде не ш ай тан аз- гырды екен? Элиядан гой, содан. Эуелде де бул сауыд- сайрапш ы л, эсерп п л efli. Н е болса соган д ы зы гаты н ж ел окне Mineai де бар едд En/(i тары Ц у р ы м ж ан ды корген боны соцынаи дал май ж у р ге т анау. Ж т т оиыд куйеу- re m in айры лы скапм н да б ш м ей тш ш ы гар 03ip. Айна осы далага келгенде Элияныц дурад уш а дабыл- даганы н к ер ш , тагды ры н а р н зал ы гы ар тса, д аз!р 6ipTC- 6ipTe соган е к ш е бастаганд ай. Е н ;й Э ли ядан д ал а й д у ты л у жагын, дай жерден потер табуды ойлайды. Б1рад жемс- жемге келгенде ойы туйыдда ирелетш сиядты. Б ул дала- дан потер табу дегеш пд адам айтдысыз азан екеш н Элин келгеннсп бастаи дулаи.ш а дуйган. А иада Кокбазардан шыгып бара ж атданда топ-топ болып ш огырланган адам- дарды корсеткен ол: — Э пекей, потер 1здеуш !лер,— деп долы и с ш тегеп .— Мен болмасам, сен де осыларша сергелдецге тусер едщ. Элиядан кетсе сол адамдарша эрш мге ж аутацдап жа- лынатыны есше тускеиде Айнаныц ж уреп шошыпайын додь Эйтсе де KCTyi перед, Keiyi Tiiic. О лай б о л м аган кун- до, адш асып алганы оз алды на, 6ippc болмаса 6iрде буныц да Э лп ян ы ц жолы на Tycneci е т т а л а й . Соны о й лаганда, уялыстан жуз1 дуылдап та кеттк Ал жадсы , кетедд сонда дойми патерден бсзгенде данда барады? Ю м дарсы ала- ймн деп душ агы н аш ы п тур? О сы ларды о й лаганда TinTi м иы аш ы ды. Буры н гы д ал ж ы р агап ы оз алд ы н а, еп;ц TinTi o.'ici реген сиядты . Д иван устш д е о ты ргаи nyiki д алгъш кс- тш т д Bip м езп лд с коз in а ш са, бол мен ip iini к е к ту тш окоп. Уйдысынан оянгап баланыц дулындагы даусы ду- радд а ш ыгы п ж аты р д а, ш ал а буы ры л мае б олган ш а im irt колген Элия аяд-табадты тас дабадтай дагыстырып жур. — Ж ерш эйелше турегеп отырып уйдтап... уй орте- niii кетсе не бетйцй айтасы ц?— дсп з1рк1лдейдк— Газды ж пгы нсы д да, т аб аны д -ry6i куй in кот!пт i. -- Ш арш ады м,—,дед| бул болар-болмас унмен. — Ж ап-ж ас басы имен осы бастан ш арш айсыц. Бара- бара не боласыц? — Уйрепем-дагы. Дой, уйрепш дарыд дылмассыд. K yuire он сомпыц свудосын ж асай алмайсыц. Будан но купкорш болады? А йна Koai ж аса у р ап , Э лн яга ж ал ы н ы ш ты opi багы - нышты турмен дарады. 233

— Енд1 д а й т д ей с щ MaFaii?!— дегенде гаиедей ерн! д!рьпдеп KeTTi. ' Тур ana Ц урымжан тауып берген пивнушкага! Йемене, еркектер с е т сырага досып жеп дояр деп дор- дасы ц ба? — Эй, неге ундемейсщ ? Е ртед ж ауабы н бер дед! ма- ган. О ган тургысы келш таласып жургендер коп. Ж урт соп ы п а р а 6ep in д о л га Tycipe а лм а й ж ур. А л сен бостап- босда келш турган д эулеттен д аш асы ц. Байгус-ау, ол до- геш ц дуниен!ц малы емес пе? — Т уруы н турар ед!м-ау... маскунемдер... — Э й, с е т и ж у р т т ы д 6opiH м аску нем д еу ге д ан д ай д а д ы д б ар? 1ш кеп а д а м н ы д 6api м аск у н ем бе? О п ы д iraiH- де талай мардасда дызметкерлер бар. Ж урт ш елш басу уппн келедд онда не тур? — М ен оларм ен сез таласты ры п айтыса алманмы и гой. — Айтысатын ештеде де жод. Адшасын берсе, сыра- с ы н д у я с ы д . Т е з-тез, KenipTe д у я с ы д д а, д ал ган тиы ны п долына устатасы д. Пайда деген ш аш -етектен! Таста ана oflipe д ал ган арбаш адды ! А йна «жарайды » дегендей бул сапар ундеген жод. Со- нымен жабы д турган сыраханапы да дабылдап алган. Бэ- piH ре тте ген К у р ы м ж а н . А й ты сы п-тарты сы п жур1п, эйте- yip, ж едш ш ыдты . А йна сыраны алгаш сататы н куш Элия мен Цурым- ж а н н ы д езд ер ! келд!. А й н а г а с ы р а н ы д ал а й д у ю к ер е к т 1- riH KopceTiCTi. Н егу р л ы м т е з пгумектен том ен ус та са с ай ­ ты аяд тагы сары суды д K onipniiri аспанга атады еден. — M iHe, ос ы л а й д у ю к е р е к ,— д ед ! Ц у р ы м ж а н .— А д- ш аны былай алу керек,— деп ол датырма дагазга жаза бастады. Eni, уш, торт, бес, он сапты а яд деген создщ тусыпа дэл багасып дондырды. А йнаныд жанында турып жарты кун жумыс жасасдан ол кетерш де сыра таусы ла бастаса оз!не гана звондауын су р ап телеф он noMepin далды рды . в й т к е т сы ра дуяты н м а ш и н а н ы ш а д ы р ы п к ел т!р у д 1д в з! д и ям ет-д ай ы м ic екен! О лар да тамыр-таные сагалап кетет!нге удсайды. Ю имен м ы д ты б ай л ан ы с та , соны ц с ы р а сы уз1лмей а га 6epciH. Э йт- песе даз1р кун ы стыд, сы раханалардыц дубыры тез босай- ды. Сыртында «Сыра» деген ж азуы бар сары машинаны саргая тосып турган сатуш ы аз емес. Д урымжан осыны ескерткен. Ш оф ердщ долына бес-он сом дыстыра сал. Келесще тез кельне жадсы. А йнаныд дулагында осы создер ызыддап турып алган. 234

Сыра йпупплермеп жагаласып. сауда жасаган кезде де Ц у ры м ж ан п м д ады л ы eciHen 6ip к етк ен ж од. А ды р ы д у - бырдапл сыра таусылып, пилдеде дудыд басына уймеле- ген жылдыдай топырласан еркектер дацтарылды да дал- ды. Айна дереу телефонга жармасдап. Сейткенше сырттая машина yni де ш ыдты. Ц арадурым топ: — Сары бие, сары бие! Сары биенщ ды м ы зы ,— деп дуапы са айдайлап жчберд!. «Сыра» деген жазуы бар сары маш ипа сырт да келш , дуйрыгып тадай тодтаган еден. Резедке едении дубырга жалгай салып, лезде толтырды. Садалы алдымына кептел- ген шоферге кетершде бес сом усынып едд азсынды ма, алмады. Оган Tycine алмаган Айна саудасыпа nipicin кет- кед. Ж умыс анрына талу Ц уры мжан мен 8 л и я сап ете далды. Келе сала тускен адшаны есептей женелген. Уа- ды т болып, ж урт уй м елеген Teciicri ж а п д а н д а бу л e n ey i де icin б т р д й — Ж ар а й сы д , А йна! А дам болып к е т е т ш Typin бар. Елу сом арты д ш ыдты. Ертеддер алпы с-ж етш 'сп 6ip да- йыр, ж а р ай м а? М ы я ау т ап с ы р ат ы н ы д ,—д еп А йпара усы иды д а ,— ал м ы н ан ы Ц у р ы м ж ан THicTi ж ер !н е ж ол- д ай д ы ,— деги 8 л и я е лу сомды дты ж т т т щ алд ы н а т ас - тап .— Bip ай бойына осы молитерде 6epin тур. б зщ е д ал ган ы да ж етед! рой, солай емес пе? С агаи осы пн в- нушкапы эперем деп мына агац Ж асаннан да рыв алган. Соны дайтарсын. Содан epi дарайгы пайда оз!де далады. Ж арай ма? Айна басын иас/й. Б ас иземесде де ш арасы ж од едд — Ж ур, кетт]'к,— де;н оран Э ли я. С ы рлы ш ел е к толы с ы р а н ы д ай д ад д ай а за р KOTepin ш ы дты . А й на д ат ты ш ар ш ап едй Т а д а тд а л ы im i.eH адам д ар - мен сауда ж асасу оны дщ келеткен. Bip жарынан сыраныд, 6ip ж ары нан никем адам д ар ды д д ад сы д дем1 д о л дасы н дауып, Kyui боны лодсытдан. Сондыдтан тусте там ад та iuie алм ады . 8ли дра осы ны а й ты п е д д ол сы л д м лд ай кулдь — Эй, балалыд-ай! Bip-eKi куреш кесш дарып нйбер- сед гой, мурныд ешдандай nic алмайды. Соны да бшмей- Mic,in? Н еш ауа, енд1 ж ум ы сты д аты р д ы д . Е р т е д п ай д ад шаш -етектен болады. Эке-шеш ед де дуанаты н ш ыгар - - П айда болм ай -ад^ басым ам ан ж у р с е де. B y rin 6i'p м аскуием банкШ м он ура ж а зд а д ы ,— дед1 А й н а м уцайы п. Туу, содан дордып. Ceiii ургы за ма д аптап турган пдам. T eri, сен сол ш кш ггер д щ iiniucii 6ip-eKeyiiie сыра-

ны TCrin д у й ы п д эн д етш дой. Ж ац агы д ай буяадылардан д оргай д ы . М ен а н а ж ы л ы с ей тетш ед1м. — Оны псгып тастап кегля,? — Растрата жасадым гой. Содан алмайды. Эйтпесе гостиницадан элдедайда т т м д 1 емес не пивнушка?! Расы солай да ш ыгар. Б1рад Айнаныд-ад осы сауда дегенде дыры жод. Басыпда да сатушылыдда e6i жогын жасырмап едь Конбеген Элия. «Yiipenin кетесщ , ксшн 03iu де дол у зп ц келмейдь Буны д пайдасы шаш -етек- тен»,— деп ойлануга ш адаты н келлрмеген. А йна «Сырахананыц сыралгы сулуы» атанумен уш айды артда тастады. Кунде кеш ке дарай Цурымжан мен Элия сап ете далып, тускен адш аны екеулеп санайтын едя Bip кун! ж т т : — Айна, мен дарыздан дутылдым. Е н д т пайда басы аш ы д езщ дш д— дед!. Содан былай дарай сыраханага со- гуды сиретл. Bipai; Элия оныц ececiue тускен тиыи-тебеи- Д1 д аг ы п а л ы п сан ап : — М ы н ау, ceiiiici, м м н ау , м о т к ! ,—д ейтш да ш ы гарды . «С ен на» д еген б е л ш ityHi бойы саты лган с ы р ан ы ц п адты дуны. Ал « м е т к и деген! саптыаядтыд бетше нгыддап ке- 6 iri. А й н а оны е зн п ц ойымен Ko6iri емес, « ж у р тты д коз ж а сы » д еп т уй ген . Соны 6ip рет Э лияга д а айты п од!, анау сылдылдай кулш буны тэлкек етл. — Ф уу, какой-то маскунемдерда аяйсыц. Олар гой coni у й тш ж еуге бар. Н анбасац, адш а алм ай-ад дуя бсрпп, 6i- peyi ceHi аяп кок тиын толер ме екен. Ц айта сен!ц жып- дан ган ы да мэз куйде ciwipe бередь— Осы сезш дэлелде- l'ici келгендей Э лия б!рде А йнага ж агаласа сыра дуйысып, он ш адты адамды адш асыз босатдан. Олар Элияга жарылдаушыларындай-ад жымыддап, сыраны р а д а т т а н а ciM ipe бастаганд а: — Эне, керд щ бе, дайсысы ceiii аяды? Куш’ бойы ая- г ы н а н TiK туры п д ы зм ет !стеген е д б е п б ар -ау деген м м бар? Ц ард-дард кулш сырасын im in жатыр,—дед1 Элия А йнага элплерд! нусдап. Содан кейш аналарга айдай сал- д ы :— Эй, ж т т , он куреш ш ге, сендер он беске... толей- сщ дер!— А палар адш а толеуден бас тартдан жод. Б1рад эзш дерш ен де тыйылмап одь — Ц айдан бш ейш , эдем! дары ндастар 6ip жолга агала- рына тегш дуйган ш ы гар десен... — К е ш р ш ш ш ц ececi гой десек... — Сурауы бар екен,— десш жырд-жырд кулш л. Айнаныц жыны келдк Осы даз!р-ад сырахананы тастай д аш д ы с ы бар. Bipait, оган т агы к есе-колден ен т у р аты н пэ- 236

тер жайы. Элия не ойламад? Буны тусйвсе жадсы, тусш - бесе... Эрние, Элня бун ы ц ботеп 6ip еш м Ы з к э с т к е ауы с- дап ы п а ионе алм айды . K yu in e сау у л ы сиы р д ай жары.ч- д ан турган сы рахан адан кетсе, 03inin Э линны ц и эте р ш е сыймайтыиын Анна да тусшген. Сопдыдтан да оныц до- лы п дадп ай ты н . С аты луга Tuic сы р ан ы ц ж а л п ы д ун ы шыдса, далганымеп ш аруасы жод. Дурысында ш аруасы болар да е;ц-ау, оган Элия ерш бермейдь Тускеп а д т а - иы санайды да, артыгын эй-шэйс13 далтасы на басады. Соныц ардасыида соцгы кундер1 оныц долы-басы дым- бат заттармен жылтыран кеткен. Буны коргенде Айна- ныц да im i дылп ете далып, ещ езгсрш ж уре бередь Сопы 6ip;icn сезген Элня да дипадтан: — Келемде 03in де 6ip кел ш п сацина саты п алш ы ,— дейдь— Алтын дьшбаттамай турып дамтып далайыд. Эшекей деген эй е л д щ коз к у р гы рой. — Сондай хабар бар ма? — Иэ, ж урт дукепге ештеце доймай тур гой. Ty6i дымбаттататын ш ыгар,— деп Элия долбар согын сыпыл- дай женелдь Буныц эр кездег! эдетк Ж ер дунненщ ха- барын 6iлед!. Кейде кец дуннеш тарылтын, жаЬанды тарыпыц 6ip дауы зына сыйгызардай оцпме айтады. Кей­ де жайма-ш уац кектемп когалдай ж айылы п туседь Kipan, оны сы у зац ц а барм ай , д а р а а сп ан д ы д ап ы л т д а н ы п 6ip Kopecin. Кезокт! м ш д етш о теп к елгеи к у ш п ц 6 ip iiiде Эли и уйге тагы да >солай бай б ай л ап к1рд1. — Гостипицага i^онгап б1реудщ б агалы а ат т ар ы ур- Л.Ill иы. Соган адш а тел е й т ш болды м,—деп с ы л д т у с т ь Дол осындан onrixieni Элня бурын да 6ip рет айтцан. Оп- Да да А й пан ы ц цойпы -цоны ш ы н TiHTin, б ар ти ы н-теб енш ц агы п Tycin едк М ы папы сол эд ш тщ к е з е к п с этш д ей кер - Д1 eiifli. Б ерм еуге ам алы жоц, д о р л ан а б астаган азгап т а й тны ны б ар едi, Э лия тары д а соиы алы п ты нды . Im i удай аш ы ды. Э лияны ц д олы -басы п дагы ж ы л т ы р ад д а i«03i ту с- кон сай ы н дызырмп ж у р етш . Енда 6ip cp апт а дан Keiiiu долым ж етор дегеп ум ir i элей ед!. У ад ы т ш а сол ум!Т тагы да кеЫлдй Eufli ондай б1рдеме дорлангапш а да|иан. А йна сртецг! жумы сда peniium eu дадам бает ы. Ц ац сы д »iici долда д ап д ан сы рахан ага ж а д ы н д ай 6 cpin ОЯ1. В |р » ,- Ain даусы е си л д ь — Анна, Айна! — Бул бу рыл ы и дараймы н дегенш е 6ip жуп-ж ум сад аладан ковш баса дойды ,— А йна ма, тарад на? Айна ма, тарад на) — Б у л к1м ой? Ашшы! 237

— Ашпаймып, айпа ма, тарад п а?— Таны с ун. Kin- Д1ш е кен , ш ы рпм ы таты п сиядты . — Л ш ш ы дей м ш . М адп ал ем ессщ б е?—С ы ды лы дтаган к у л 1й ест ш д к — М а дп а л !— Ж у м с ад а л ад ан бетш синаи етш , ж уда койлектщ иыгына донды. — 0 й , сен дыз, не адасы п журмййц? Сы раханада по бар?— дейд1 ол кул1мдеп. Ллдында кэд1мг| М адпал тур. Б улардан eiti класс бурын б т р ге н . Айна уяла дызарадтады. — О сьгада icTen ж аты рм ы н . — Цой, дурысын, расыд ба? Ы лги маспен жагаласып, д а л а й н ерв 1д тозбайды . М ен болсам, эл д ед аш ан доянш ы д боп кетермш. Неде жетпей жатыр сонша, элде байып а л ы п байта т и Н д келд ! ме? А йна оран icTin м эш сш тугел айтын бердй — Одуга тусе алмадмм биыл. Keneci жылы тары да б а д сы п а л к орей ш д еп ед1м. — 0 й , он да м ы н ау ы ц д ы таста! Б э р м а з 6 ip re эз 1рле- нем!з. М адта-м ата комбинаты на жумы сда тур. Одуы да iiuiu/ic. Ж ат а д х а н а с ы 03ip. Т у р м ы сда ш ы д сад , пэтер де бередк М адпал дала кергесш ысылып, нагыз тэрбиел1 бойжет- к ен болы п алы н ты . Y cTine к и ген к и iMi де бойыпа дун ж а р ас д ан . Bip ар ты д , 6 ip KeMi ж о д . Б у н ы б ай д аганд а А й­ на ш ынымен дызырайын дед!. Комбинаттыд жагдайын сурай тускен. М адпал тек жумы с icTen дана доймай, сырттай одиды да екен. Биыл технологиялыд институттыд eitinuii к у р сы н а к еш ш т !. О ны есН генде А й н а TiriTi д атты д у ан д ы . Ж а з д а н 6 e p i Э л и ян ы д ш ы л ау ы н а Lnecin, озш щ тыгыры дда Tipenin ж ол таба алмай ж ургенш е уялды. Нет- кен керсодырлы д! О сы даланы кезш ж урш , не бар, не ж огы н да бш мепть Biay турсын, ешшмнен сурамапты да. ©з маддайымен тарта берген. Сол кезде сырахана жадтан м аш инаны д боздаган yHi ш ыдты . Сары маш ина бексесш дубы рга TipereH екен. — Ал ж адсы , ертец хабарласам ы н,—деда Айна, М ад- палды д адрес! и ж азы п алысымен ш огырланган адамдарга дарай асырыс дозгалып. — М ш детп турде келетш бол! — Ж арайды . Cescis... Ж ем у п н н ж а т пирыл д о л га т у с ш , содан одыста 6ipey босатып алран кегершш дей талпынган дыз ойда жодта болран кездесуге дуанганнан сыраханага дарай ойнадтай басып бара жатып, М адпалга к\\7нмдей дол булгады. — М адпал, ертец керю кснш е! Ертец...

Ж Л Ц БЫ РЛ Ы TYH Кызьгныц апад-сападта, баласын далыд етш орап, дундадтаган куй!, боз бурку ж адбырдан ж аурагаи дал- пында уйге ш ргенш кергенде, Сыргалы кем nip ш ошыва дарады. Оный дабагыныц датулыгы да ж урМ нщ тегш ем есттн зйгшеп турган. — Байгус-ау, мынау Гулдэр1 ме?— деп, кемш р incri- не берген к езд е д ы зы эй -ш эй ж о д солд ы лд ап ж ы л ап Ж1- 6rp;ii. Гулдар1 сирек те болса, б ал а к ез ш д е де 6ip н зр се- ге датты кеГпгенде осылай Ж ылайтын-ды. Сондыдтан кемп1р дызы ныц реш ил далы д екенш бш дь Уй im i cay болса жарар деп ойлады. — Т ек , ж у э щ а р а, о Heci-эй, к ел е с ал а бо тад ай бозда- таны! Н урханжан сау ма? А д пен дызылдыд арасында жаман ырымды бастама!— деп seidn едь Гулдвр1 дапе- Л1мде тодтай доймады . С одан сод кемп1р д а т т т ы р ад — Эй, жалплз агад мен досарыднан аулад. Цара басы- да керш сш !— деп 6ipa3 ш апш уырлап басылды .— Айдыд куш аманда торсаддайсыд да журесщ -ау... Bapi бурынгысынша, жайш ылыд екен. Н урхан да сау к ер ш ед ь Соларды б ш гесш кедьтш ж ай л ан л ы р ы п , ai.'ici3 аекуыен болтан. Б1рад Гулдэрш щ дабагы ж уы дта ашыла доймады. Асып-тасдан копии ортайып, ж алындатав w irepi тасда тиген устарадай мудалып далганга удсайды. Оныд сыры да мэл1м oaine, OMip бойы ж ац ы л ы сп ай тап ты м , д а- п ы сы з с<‘1п м д1м ш деген а да м ы н ан со дгы к езд е туд1ле бас- тагандай. Гулдэр1 eaiHe-oai рен ж щ ь 1ш тей дор л ан ы п , озпм н ту- зелм естей д а т е басдан ы п б ш д ь Бьпген сай ы н in i Kyiiiri аш у нам ы сы н турызды. Б у л 03i д ал а й болтаны ? 03i ту стас дыздар М н д е п адылы мен аж ары тец ж алгыз Гулдар! смес не eai? Басда дыздар уш ып-донып ж ш ттерге ездер1 THicin турган да, бул, т эк а п п а р устам ды л ы гы м ен д ал аты н . К ы здард ы д ор ж т т к е м ш ездем е 6epin а й т д ап ж а ст ы д сырларына да коп елire бермейтш. Ушдып ш аш аты н до- дырдай, дысыдды кезш байсалды тастап: — Цанша сынасацдар да, жадсы H tirhri танымайсыд- дар,— деп бой тарта ж ауап беретш. К ебш е дурбылары- па орынсыз кексе.пк сиядты Kopinin, пульп турызып та журген жайлары болтан. Сойпн жургенде кец ш н баураганы осы Нурхан. Нур- х анн ы д одуды ж а д а 6i-ripin кел ген м е з п л ь К,аз1р п сш д сй дарыны ш ыддан шомбал емес, дайы д даптал, дапсагай,

K“ p м урны н а отты коэдер! ж а р ас а бы кеп ж а с ж т т сдЬ ау. liy iip a ш аш ы п yiiOMi ж ал бы р аты п ж ал ац б ас ж уредь Кездескен адам ныц iiui-бауырыпа idpin туратын цаплез. Ж ас д ем ей, icapi демей ткч тау ы п со й л е сш т . Ж ас мал маманы, басшыларга кврген жердей уиаган да, коп узам ай ферма м ецгерупплтне усынылып едй Ж у р т аузы н а ia ir in ж ургссш бе, сол Н урхап цы з ceeiMin цытыцтай бердь Гулдэр1 ол кезде медучилище 6iTipin, ауылга жаца келген ж ас цыз. Ж урт мацтаган алгыр ж М т модпунктке колпш теп ж урш жуптасып гумыр кешуге келМ мш алган- ды. 1\\ыз Н урханнан бурып осындагы шофер Сапармен та- н ы сы п, соз б айласы п ж у р е т ш . Bipait, к ей ш цы збен сойлесо к ел е , Н у р х ан басц а ж ш т т е р д е н коп м ш ез1мен ер ек и ел е - iiin, цыз талрамы Сапардан ropi ж аца келгсп бшмд1 жас- ты ж ацтай бердк «Япы рмау, соны ц 6opi цалай тез бола салгап? Элдс OMip д ег е н н щ 03i осы лай ш а тым т ез ететш ! ме? Кеш е га- п а ем ес н е efli соны ц 6opi». К о з алды наи елеулЬелеул! 6ip кундер булдырап, сагымданын еткендей. Ko6ici комес- iti тартып, айлы тундеп цус жолындай коз жетшзгнйз алыста цалыпты. Купила оуреленсе де, есте цаларлыц еш- Teneiii аныц елестете алмайтын спяцты. 0 3 in in Н у рхан га ц ал а й т ез б е р ш г е т де еслнде ц алм а- ган -ды . С ы н ап тай то л ц ы ган ц убы лм алы ж т т м упы 6ip квргенде-ац yfiipin экеткен сияцты. Ж ел домалатып кет- кен цацбац сай-салага, бута-шуцанацца цанша жолыцса д а, oynipiM к у ш оны epiKKe ц оймай ы ц ца ц у а бермейтш бе сдц ж т т те цыз оркш оз е к т т м е н билеп зкеткенде, колденецд1 сезуге, угуга муршасыи келт!рмей дол сон- д ай 6 ip к у й ге T ycipia едК Kici ыцгайын таныгыш, цагш ез ж т т мейлшше жанас- ц ы ш та e;ii. Соган орай он ы ц тан ы стар ы да кобсйе ту сть Б ул ар д ы ц yfli 6ip-eiri ж ы лды ар тц а салы сы м ен ау ы л imitr- д сп ец цонацжай, берекел1 уй болып алды. Ж ас отаудыц иес! бурымы сагымдай толцыган эдем! келш ш ек ерте де­ мей, кеш демей цонац кугу цамында болатын. Д андай есеппен, цапдай жолмен келш жатцапы да б ол пш з, ацп а-твк п е таб ы с д астар ц анд ы кец ей тш ж1бер- refli жас ж н тп чц дебедел1 устемелеп кетерШ п келе жат- ты. Гулдэр! ж ай ш ы л ы цта esiMeH-osi ц ал ганд а ^ осыны ж а ц сы л ап 6ip ой л аган сай ы п кв ц ш ш е элденендей кудп< ю р е т ш : BipaK туп теп келгенде, сол KipiCTip iceai цайда екеп ш TyciHe алм ай эл ек. Meftni ш е, TinTi цапдай есеп­ пен болганда не тур, ферма ш аруасы шалцып ocin келе- 240

Д1. М алда ш п м - ж т м ж од, А уы лда д а, а у дап да да И ур- ха н ecinii. омсс не м адталы п ж а т д а п . Е пдеш е, м уны д жаман болатьш, журтда кудш тудыратып да реп жод. Дат-дабат ойлаганмен осындай бултартпайтын 6ip дэ- лелдер колденеддей бородi екен тагы. Гулдэр! де сондай дэлелден аса алмады. К о д ш кудп<ке бой бсрмей, бодел- го ж уп н д к Сойтш ж ургепде уй irniniK 6ip к у ц к ш болганы оспгдо. — Ж адында «Волгамен» до дыдырасыд. «Мыпау Kim? Н урхан тагы сем ьясы м еп ды ды ры п келе ж атдан » дсн, ж урт 6i3/(i сы рты м ы здан ды зы га эд п м е л еп ту р аты и болады,— деп ш алдн сойлеп отырган-ды ол келш ш егш е. — Ио, сонда далай, завфермага маш ина бсретш бо- лып жатыр ма?— деген Гулдорнпд ацдау сурагыиа, ityiieyi кекесш мен мешрепе кулш тодтады. — Ф уу, ады.м ад, саты п алам ы з-дагы ,— дсген срко- леткон бон жубайыныд аркасынпн аладаны мен жумсад нудып, Гулдэр1 бул ж ацалы дда ацтарылып далды. — Сатып..? Сонда далай, огаи адш а дайда? — Bip peTi болар... У ж е м ен к езек к с туры п та дойдым. Т ек ш ал д ан ы п Minin оты руды бш сейпп сен, ад ш а дсген Осы жолы завфсрма wiriT жубайыпа бар сырды ашып айтданда, ei;eyi сезге келнпн дал га н. — Н урхан , есщ де ме, cneyiM is алгаш д ы кездескон уадытта адамдыд туралы, сопыц ш ппде догамга, елге адал болу туралы эдпмелойтйпм!з! Соком алга н Kyiioyi к ел ш ш егш е ж а т козбон д ар ап , Tyrin сыртына тебе айбат m erin огырды. Bipas ушпздштен Keiiiri том пад коздер1 дан тал ай д ар ап : — Ио, сонда не айтп ад ед щ ? — деген д ас ад создорш жапыш тап азуга салгандай, арен шыгарды. — Н урхан, мен... м ен...— дегеп Гулдэр1 ce3i у зш -у зш естшдь — M en-ceniufli бшмеймш, ceiiin ойыдш а, мен елго адал емес е ке ш п н . С еш д ойы цш а... мен... — Нурхан, мен олi олай деп айтдан жодпып гой. Сон ноге олай ю нелайсы д niciui? Мод саран... мед саган... олаЬи, ойлаы аш ы Олай.— К е л ш ш е к т щ itoaiiion ж а с ы ты п кето жаздады. — Ио айтпадсыд сонда?— деп дадалгадда: — Адалдыд туралы ...— деуге гана ш амасы кел;й Гул- дэрнйц. Келшш ок шыдай алмай ж ы лап жмберген де, осыдад коГпн од п м е оргстемей д ал ra n . E iteyi до 6 ip a3 ra донги

ундеспей, 6ipiH-6ipi сырттай сыйлаганмен, л гген айтпауга болмайтып, тубш де цаш ан болмасын 6ip жарып шыгуга ТИ1С а у д и т ой лар Ж атцаны аян едй Сондьщ тан ep ai-ea- йы птылар 6ip нэрсеш булд!рш алмайыц дегендей сейлес- кенде де тклдщ ушымен сацтана сейлейтш сияцты болып ж урдь Сойтш жургенде «Волганы» алсын деген хабар да жетт1. Н у р х ан н ы ц 03i де м аш и на ж у р п з е т ш . BipaK, б ш п т ш о ф е р ж т т т е р д ш 6ipiH е р тш oiteTTi д е, терт-бес ку н iiuin- де облыс орталыгынан алыпган маш инаны ауылга айда- тып жетшзд1рдг Н у р х ан «В олгамен» келгенд е ауы лд ы ц KeMnipaepi гла­ ш у ш аш ып дарсы алысты. Ocipece Сыргалы кемш рдщ Куанышында ш ек болмады. Мол денесше лайыцтап цол- лмлдай т т л г е н кейлегш щ етегше су р л ш жупрумсн — К уйеу балац ж ш т т щ декей! боп турган ж оц па? А удан мен ауы лды ц тарту-таралгы сы оз алды на. Енд1 ецбегше мынау сияцты жуйрпег! алганы журт тацданар- лы ц оцига емес пе?— десш, кемш рлер Сыргалыны цоршап алды. Гулдэр1 бул кезде томага-туйыц отырган. Ж елшт! топ муны да еркш ен ты с.билеп эк ети . Сейтш, ауыл адам- дары на туске таман келш цалармын дел хабар берген Нурхан «Волгасымен» цыр астынан цылт еткенде алды- нан 6ipi цалм ай ж аяулап ж упрш кен. Осыны эдеш кут- кепдей Нурхан да цырдан цулай бере, жылтыр машнна- сыныц жон арцасы мен aiineri кунге ш агылысцан куй! жур.тты epin6efi к у тш турды. Ц урдас-цурбы келш ш ектёр райсыз Г улдэрда epuiiie цоймай алып барысцан. Ж олшыбай олар буны ш п - цагып: — Терт-бес кун уйде болмаганга цабагыц цатып тур-ау. Эйтпесе елш -еш ш тиген ж оц па едщ ?— дел, ш улап кул!- сумен болган. Гулдэр1 осы дурмекпен келсе де, ж урт мадагына амалсыз кенгендш шырай байцатты. Н у р х ан а у ы л га келй лм ен ш алц ы ты п той icTeni. Ар ж ац, бер ж ац тугел ш ацы рылган. Bcipece ш опандар меп малш ылар жагы цалдырылмаган кершедь — Ш оп ан д ар той ы н то й л ап , о йы н оп н ап 6ip КОЦ1Л н е т е р т цалсын деп турмын,— деген сылтауды алга салга- ны дурыс болды. Тойга кслгсндер цур цол емес екеп. Ф ермадагы бортты маш пнадан тусш жатцан адамдар ауэынан: — М ынау тартуы мы з, мынау ш аш уымы з,— деген ун- дер ж ам ы рай естш ген сайы п цорасындагы тоцты-торым, бузау-торпац царамы молая тускен. Той етш , журт аягы

саябыр тапданда рана байдалды. Л ула !шше 6ip дора мал жипалран екен. Соны коргенде: — Бул 6ip цатып кеткен ш аруа болды,— деп Н урхан Гулдор! алдында дуанышнен api мадтапышпси кул1мдей — ЦП ркш -ай, м олш ы лы д деген осы-ay! Ц айран хал- дым-ай, дайте!н, долыц ашыд-ау, берешн десец! Царашы, «кон TyKipce кол б олар»,— деген д еп. С ы ргалы ш еш ей де етегш е cypiiiyai efli. Bip сот Kip6iu дабадпен, доцы рдай тартын тургап Гулдэршг коргенде жуз!не барлай дарап алды д а:— Гу;нм-ау, ш арш ап турсыц гой. Д онад кутем деп зорыгы п кетп есец ж а р ар едН Ай бул д о н ад дургы р- д ы ц а ягы басылы п болмады гой, ту ге!— деп eiifli келупй- лордi кш олай сойлеген. Гулдэр1 nieuieciH ж а р атп а й салд ы н ун датты: — Донад дурымасыи. Олардыц не жамандыгып Kepin дурысын дейс!ц. Ж азы гы куйеу балацньщ ауласын малга толты рганы м а? — деген KefiicTi дабадпен. ■— Ж ога, тек саган бола айтам -дагы . З и я н ы ж о д еке н ш Содан бастап завферма ж т т т щ жмлтыр машинасы ана жерден до, мына жердей де жы лт ете туеш , дуйгытып, дызыд дызуы басылмай журдь Коцнп соддан адамын «Волгасына» мшг!зе кетш , барган ж ерш аралатып дайту д а Н урханньщ суш кт! Koci6i сиядты болып алды . Б у л ф ерм ада опы ц д ай ары н тмскеш т ек Сапар. 0 з бедол1 ocin , обден ныгайып алганша аудан колемш де мадталып жур- гон м ехани затор Сапарга Tici б ата алм ады . Соцгы ж ы лы турл! сылтаумен оны ш еттете бастады. Д айда журсе до iain пышадтап, сыныдда сылтау табады. Кобiне дурган тузагы coTTi болып, С апарды 6ip 1стен 6ip icite ы сы рм а- лауга долелi кобейдп Гулдар1 осыны ц 6opin Kopin, ce3in ж у р д ь KiHaci3 ж ш тке болысып та коргон. Бйрад Нурхан айласы астарлы да делелдк б зш ештеце дарытпай, бар болен! Сапарга жауыи шыга келедк М енщ ол ж т т п е н бас аразды гы м ж о д eiccui журтда аяп. Ш рад сонмд далай козбояушылыд жасайтынын бш- мойMin. Е ш тец е ты нды рм айты н ж а л д а у екен . Ж у р т оны озаттар датары н а досы пты . Епд1 м ен т у р гаи д а к озбояу­ ш ы лы д ж асап Kopciniui. Л ягы н а сп ан и ап келтйрейш. Осыдан пей in Гулдэр! е з ш щ бул ici;o н а з а р ау д а р у ы - мен ашу-араздыд отын урлой тусетш ш сезгесш, ж анж ал- ды opiiiiTiicii ты пды ргап. Л л ай да эзш деген болып айтса да Сапарды д аттап, д аралауд ы ц peTi келгенде: 243

— Сенщ Сапарыц,— деп Гулдорке дадап айтатыпды ш ы г а р са д а, к сл ш ш ек к у й е у ш щ ы згарлы оз!лin жы.чы кулкмммен я а б т п , ештец1 елемегевдей далып байдататын. Н у р х ан б 1рд е С ап ар д ы оп -о ц ай до л га т у м р д к «Мае Kyiii трак торм еп д ой б асы п е ли р д й ) деп а к т ж аеаты п, соцынан езнпц жамагайыны шопан Тш ектщ еткен санад- та кем ш ыддан дойыныц саыып толтыртып едк Ж урт даралап акт жасап тургасын, Сапардыц адталу- га ешдандай далел! далмаган-ды. Немец, не деп адталсын? Тш ектгц у т н е донганы, тракторыи соныц ауласына ipre- лете дойгапы рас. Дегенмен кеш н эдЫ не кошкен ж т т т е р Сапарды жолдастыд сот дарауына бер деген отпиш жасап, босатып алысты. Бурынгы ецбегш ескерген аудан басшылары да ара тускен болатын. Осыныц 6opi айлалы есептермсп ж а са л г ан ы н бш е ту р а к ел ш ш ек KyiieyiHe т ш д а т а алм ады . Ж ем е-ж емге келгенде дегенш ei;i етш збейтш nypipoTi болса да, сыпсыцдаган желауыз осегшен де дорынган. О сы д ан кей1н С а п ар д ы сы р ты н ан эл д ен еш е рет Корее де, бетпе-бет кездесш кермеген, уялганнан бурылып кетет!н. Ж олыгысуга, амандасуга ары бармайтындай. Ел а лд ы н да enceciii т у а р е р л ш icTeii к е ш н де ж н т т басы ш лмеген едь Ашулы дабагында самардау салдындыд болса да, бурынгы байсалдылыгып жоймапты. Тек магы- н алы дарайтыи жанары бурынгыдан ropi муцды назга толган д ай . Ж а л т 6epin 6ip д а р а г а н н ы д е зш д е ж а н д ун ие- с in аш ы п салгандай далы п бар. Гулдэр! Сапардыц алдында езш перемет юнэл1 санады. Бул болмаса, Сапар мундай азапда тусер ме? Мынадай к у л ш г е д а л а р м а сд1 ел алды н да? Б у л 6ip,'te ау ы л д у к е н ш е н з а т а лы п т у р г ан д а к орш п п ц баласы ж уп рш деп медпункт алдында Сапардыц кутш турганын айтып ш адырган. Гулдоршщ ж уреп лупшдеп Kerri. Н еге е к е ш б елп Ы з, алд ы м ы н а к е л ш а тта й ту л ага п ж у р е г ш щ д у р е ш н м ац ы н да гы л а р ecTin т у р ган д ай ды сы - лы п, ды м ты ры ла бер;». А латы н заты на тез адш а телеД* де, медпунктке асыдты. Сапар муны сабырлы салдын дабадпен кутш отыр е ден . Б а с и зе и ам а н д а сты . Е зу ш д с 6ip тур.-ii а ян ы ш ты кулш ойнайды. Содан кеш н жаца гана теайрдщ арасына б ай д ау с ы з Tycin д ал ы п ж а н ш ы л г ан б ас б ар м агы н ы ц быр- ш ы гаа даны и м адтам ен сурткен Fyjijiopire ауырсынгапын 6»w iprici келмей дырындай бердк Ж араны спиртпен сур- Нп, аппад мадта сальш дакемен орап жатдан жас келш- т н е к т щ ы ст ы д jiesii м ен б ал гы н o p i ж у п -ж у м ы р ден ееп п ц

леб1 ecin ш ы гары п бара ж а тда н ы н ацдады ол. К е л ш т е к - Tin дем алган сайы п толдып, д1ршдеп тургап толы д кеу- дес! мен озш е ты м ж а ды н сезш ген ыстык, дем1 бугаи данш а ж ады н турганы мен, даз1р ж ат едк С оиды дтан ж ш т бойын тез жинап алды да, тартына сауал бсрдк — Цолым жазылганш а дагаз беретш шыгарсыц? — Y iu купге гаиа. — М еш п , с о л а й -а д болсы н . T ayip.nence, ж у м ы с icTcii беремш гой. — Ж од, аудан орталыгына бар. Эйтпесс уш ыдты ры п аласыд. Тырнатыдды алдыртып тастауыц перед. Эйтпесе дос ты рнад ш ыгып, дор болсад... Кешке Нурхан келдь Ж умыстан ашулы, ш арш агап д аб ад п еп ораль ш ты . Сем13 б у г аг ы с ал б ы р а п , к о п к е д е ш п ундемей отырды. К елш ш еп кедеске ш адырды: — Нурхан, ш арш аган шыгарсыц. Ж уынып алый, та- м адда келсейшП Келшш егенщ ceai астарлы жасырыи сырга толы сияц- ты ед1. Н у р х ан оган к у д й .т е н е д а р а п , к ш э л а й у н д ат т ы . Карлыгынды даусы дырылдай шыдты: — M en ш а р ш а м а г а н д а кнм ш ар ш ай д ы . Ж у м ы с т ы д белд! ж ерш де журген ж т т к е ауру деген дагаз 6epin куэландырып сен отырсад мунда. — Ауру адамга рудсат бермеуге дандай да дым бар Menin? — А уру адам... дандай ауру ол? М еш мен ереп скен ш ц ау р у ы . Ш ар у а ш ы л ы д Kepi к ет е береги д ег е ш . С о и ы д 6opi м а г а н ж а с а п оты р ган д ас т ы г ы е к е н ш у д с а д ед1 сен! — Цандай дастыд ол, Н урхан? Еш дандай да дастыгы ж од . Ц ол ы п TeMipre e3in алы п ты . — Б ш п отырмын, не ym in екенш. Ауырды деп справ­ ка 6epin, сен де опы адтагы ц келедц адта, адта! - С о н Meni ондай к у д п т ойы цм ен куйд1рме! М ен оз п равом y m in ж а у а п б ер е ала м ы н , ж а у а п бер у ге TnicTiMin де. I cimo дол су дп а! — Ж ад сы ! Е рл а-зай ы п ты eiceyiMia н еге а й т ы с а берем13 сол туралы . Семья намысы дегенд1 де 6ip ойлайты н кез болар ма екеп 6iare? — Б1лмеймш, сеш ц дай намысты айтып отырганыдды. Bopi ж а л г ан е к е ш п Kopin т у р м ы н , со и д ы д т а н т у е ш п м де келмейдк Сол 6ip созго келгсуден Keiiin Н у р х ан кел ш ш о п н о он ш а ж а д ы р а м а са д а , icTin 6ipTe-6ipTo н ас ы р га ш ап д ан ы - иа коз ж етш зш едк Соидыдтан содгы куидерг Гулдорипд дас-дабагьш аддумен ж урдк Ж убайыпы д орынды реш или 245

канш а мойындамайын лесе де, батыл бармай, дай та жара- су coTin к у т к ен . Y ii iinijiii! дагд ар ы сты о н ш а у зартп ай оа т ш егш е caii бейбгг р е тте у ге ты ры сты . Б iрак, бул арекетте- рш ен ештеце шыгара алмады. KeaiHm erim n т р б щ дабагы жабы ла туст1. Ж аны на ж ара туснендей далпы н керген. Будан Нурхан шошынып далды. Ж алынып-жалбарынып, асты-устше туссе де, датайып алган, теабешл кодшд! >Ki6iTe алм а у ьш ж а м а н ы ры мга ж о р ы ган едд О сы идайда к е л ш ш е г п п д penim iH б асу exii TepKiaiHe апарытт д ай ту д еа TyciaeTia де, ылги сейтш , ж арасты д тауып дайтатын. Б у л ж о л ы д а сол эдйуп д о л д а а ы а к ер м е кк е б е ш а д ь Сой- Tin ж ада «Волгамеп» зы ргы ты а-ад келе ж атыр едй Т ац атдалы ж ауган к у зп жадбыр Д ара га ндысайга тусауды да салды. Миы ш ыгып, эбдев су cinai болган саз балш ыдда келд1 де, ж у й р ш м а ш и в а в ы д жур1м 6iTTi. ¥ с а д тамш ылап, боз бурку болып ж аугав куздщ ад жадбыры кеш ке дарай жеядетш , ызгырыд тарта бастады. Iiafli жадбыр тамш ылары да ipmeii тускен. Моторы севген машина iuii салдындап, ж уда кшммен ш ыддав буларды тоддыруга айналды. 0cipece ж ас сэбиге-ад диын содты. Алдан пе арттан болсын машина келуш кутумен шарша- ган ер.п-зайы птарды д у м т босда Kerri. — Гулдэр1, сен Сага-г eitey ia м аш и н ад а оты р а ту р ы д - д ар. Э й тпесе ж а д а д у н и е ш ж о л бойы 6ipey-Mipey тонап кетер. Мен мына бес-алты ш адырым ж ердеп шомандар а у л ы н а н трак т о р эк е л е д о я й ы н ,— дед1 т о р ы дд а н Н урхан езйпп кеткен жолга жшркене даран. — Сен коп айналмай тез кел. Ц арадгы туссе, 6ia дор- дамыз. Куба жондагы сайда ж ападан-жалгыз далу одай содпас,— деп Гулдэр1 Keaicin берген. — Бара сала ораламын,— дегеа Н урханны д кеткенш е у ш -торт с аг ат у а д ы т т а OTia, ай н а л а д ар а д гы тартдан. М аш и н а iiuinfle то д азы п т ы н ы ш ы кете бастаган ж ас келш- ш ек пен сэби гама. Б]‘р азд аи кейпн дою д ар а д г ы л ы д та т у стд Kyari жад­ б ы р м аш и н а а й н е гш е су сы л дап , сы ты р л ап кед дуяды. А р ан ы н а ш д а н аж д а Ь а ту н ек гуш деп, ы еы лдаи , 6ipTe-6ipTe TOHin к ел е ж а т д а н д а й . А л ды -ар ты н ан д ар а д -д у р ац д а кобеШ п, дозгалы п дорш ап келедй Енд1 6ip сэтте осы дубы ж ы дты д 6opi ж абы лы п ж ас келш ш екы арбап жод етерд ей . Гулдэр1н1Д а р д а сы ш ы м ы р л ап д о зга л у га шамасы к ел м ей д о р д а бастад ы . Ш ы р ы л д ап ж ы л ай берген ca6niu тосш е басдан куй! далйдан коз алмай датып отыр. Корыд- д ан н ан б а, cipa, денеш ж ы л ы н ы н , тер л е п кеткенш 63i до байдамады. 246

Нурхан oai ж од. Cay болса, enairi келш далатын мезп- ni. Мотор дыбысы б ш н ген дей ме, далай. М умкш , трактор алып сонымен келе ж атдан болар. Ж ок... тэты да сыты р- латан жацбыр... ештеде дыбыр етпейдь Кыбыр етпейд! смес, ж ацаты дозгалып дыбырлап журген нэрселер тагы 6epi дарай даптап, opin келедь Ещ й 6ip аздап соц тарпа бас салады да, кел1ншектт тунш ы дты ра бастайды. TinTi осы д а з 1рде де тун ш ы ты п д е м ш п б ар а ж а т д а п ж о д п а? М ум кш , бул соны п б астам асы ш ы тар . Д ер т т е 6ipTc-6ipTe бастал ы п , д е м п т р е б астам ай ты н ба ед1? Б а л а к у н ш д е ш еш есш щ коп айтатын дубыжыгы мумкш осы шытар. Осы мезетте тагы да мотор yni естшгепдей болды да ry p in 6ipece ж а д ы н д ап , 6ipece а л ы с т ап к е г п . О йы на д о р - дыныш пен умгг б1рдей ж ол тапты. Осы сэтте а ны д естйт- ген мотор у ш м ен 6ipre тр ак то р ш ам ы н ы ц KOMecKi cayneci де тун ек т! 6ipTe-6ipTe ж е ц е берген. «Адыры ж етп -ау. Нурхан да б1здщ дамымыз уш ш , тыпым-тыныштыд таба алмай ж ур той. Ц айтсш сорлы. О н ы д б!зден ботен KiMi б ар ? Б !р а д тр ак т о р он ы д к еткен ж аты н ан келм ей, дарсы б агы ттан келе ж а т д а н ы Heci? MyMKin, а н а ауы л д ан трак то р т аб а алм атасы н , Н у р х ан ол ж адда да бартан шытар...» С ейткенте арттан келген трактор машина тусына тура далды да, itninen 6ip адам даргы п туст1, басда епиом жод. «Нурхан дайда сонда?» Ж у р еп с у ете далды, уйы тды пкеп oitneci аузы на тыгылды. Bipey сам айы нан ы сты д c j' ду- й ы п Ж|'бергендей. «Байтус-ау, мынау Сапар гой». С ап ар келе-сала м аш и на eciriH тарты п а ш ы п д алтанд а: — Нурхан, Нурхан дайда?— деген Гулдэрш щ жан даусы шыдты. «Нурханды Сапар урып жытып кеткен шы- гар. OmTecin журген адамга сеш м бар ма?» деген езш ш кудш Н ойы едк — Бьлмеймш . Н урхан д ы isopinniH бе м еп !— деп С ап ар к сй ш ш егш о берд1, Tici-Tlcine тимей д ал ш ы л д ап оты рган эй олдщ TypiHCH ш ош ы п та к етк ен е д ь Ж а с бал асы долды - а яд д а турм ай ж ы л ап оты рган к ел ш ш ек ж т т т е н ciifli жон сурап та жатпады. Сапар шегше бергепде, одан далгысы келмеген келшшек: — Сапар, мен! мыпа турган отарга апары п сал. Б13 олуге далдыд,— деп жалынды. Ж алынбаса да апаратын едг Сапар екеуш ш нп зш алды ун-туншз. Ж улдына тарт- дан трактор сарылдап-гуршдеп тунект! жарыгымен дад жарып, тартып келед!. ГулдэрМ трактормен С апар акел- renin есНгенде Нурхан не болганын бшмсй ызадан жапын 247

KPiri. O iiuna гум лык, кудш алы й, oain-osi устауга ш ам аем жстпедй Орпынан атып турыи: — Сен Meniu м аш инамды ку зегп р ш дойгап адамымда не жумысыц бар? Трактормен пеге окелесщ?— деи кнлш- ri. CoiiTTi де т ура сала С а п ар д ы ц ж а гас ы и а ж арм асты . Онсыз да ашудан жарылардай боп турган ол Нурхапды д у л ад ш екеден дойми ж1бергенде тордеп ш ай im in отыр- ган ж т т т е р д щ ycTiHe д улад ы . Im in алы п , ды зы н ы п оты р- ган ж т т т е р оре-ере турегелдй Ж ерд ен 6eTin баса котерьтген Н у р х аи С ап арды 1здеп е сп .к е д а р а й TycTi д е, су к ш м д ер ш m em iH in ж а т д а н к ел ш - ш ег ш е к и л те ксттй Лрпалыспеп сол туп еттй Бет-аузы куп болып нжен П урхан ертец1не жумы еда ш ыдпай уйде ауырып жатты. Е ш ш м г с е ш тец е деуго ш ам асы кел м ед д м уны сы м ен oeino соз келетппн де бшген. «Ж атын жазмлып алайын, сосын корер.м ш , осы м ад д а ж ер б асы п ж урсем , iciM соны м еп болсы н» д еген т у к п ipjri ой м еп а ды р ы н ityTTi. А лдыцгы куп! тупде данш а ауыр соз ест!генмен Гулдэ- pi де кеппрген. «1\\ызгындыдпен айтданы гой. Кудш тену! де орынды. Ц айдан тан бола далды Сапары Tycnerip? б л ­ еем де маш инада оты ра бермегеп екем »,— деп оз1п-оз! Kiн ал а г а л д а. E i;eyi де бу л KyHi ynci3 ж у р д й И урхан басын тадып алып жатты да дойды. Кошке дарай Гулдор! KyiieyiM en оц аш ад а ш ы н д ап сойлесш , T ycinicin алу га бе- к ш г е н . Б 1рад o ipnem e рот о д тал ы п к ел с е де, e3inii«in ж ен - cia itopin, «мастыдпен айтдап создщ necin ескеремш, естК меген-ад болайын» десе де, еркш ен тыс 6ip куш итермелеп тургапын кордь — Н урхап ,— деп соз бастады ол баты лдана.— Осы б1здщ а рам ы з не болы п б арады ? С еп Moni Tycine.Mi- — Мен ceni данш а рет Tycin6ennin! T yciiirin келмейтш дайга oain скенш пего удпайсыд? Сапармен necine зуро б ол асы д ? Элде... — К еш м ей-ад айтайьш . Сапармеп куйд1рме. Эуслде жастыд ш адта ештедеш пайымдамайтын уадытта тужы- р ы м д ы б ол м аган м ен op.'ii-6ep.'ii соз iм1з болганы рас. I^asipri тадуы д орынсыз. Оныд да. n eiiin де жазыгым жод. Д алада жападан-жалгыз жас баламеп отырган адя- мыдды аман-сау экелш тапсырганы ма оныд жазыгы? — М упдай л ер ш телш щ м еп ш м;й cenflipecin? — Ж о, ж а р ай д ы , с аг ан д еген соз1м ш ы гы и . Ш ыньтмеп с о ш м ш зд ш к е , д а р а г а а у га н окон к едй'п д... М ен ен;й... тезе а лм а й м ы н ... ж е тт д Осы ж а р а р е пд ь.. туз-дэ»н1м зд щ уйле- 248

cin болтаны ... с аг ан пен д е б о л ы п ...— деп д ал ш -д а л ш eTTi келш ш ек. — Гулдэрц сен не айтып турсыц? Сен шынымсн айрлысасыц... далайш а? Уй болып далды д емес пе?— деп Нурхан дауш тенейш дедь Орнынаи жулдына туртан келшшек ш шкене баласын дундадтап орай бастап едй Шошып кеткен Нурхан туре- гелш он ы -м ун ы сы на ж а рм а сы п , э й е л ш щ а ш уы н 6acyFa KOHflipe алм ай эл е к болды . К е л ш ш е п а ш у д ан эб д ен ж а р ы - л ардай екен. Б у р ы н на н 6ipxe-6ipTC ipiiwen к е л ш к у л т eriii жарылатын б п еу жарадай, кудш тщ де ж инала-ж инала к ел ш , innd оты н а с у д у й га н ы , бойып с алд ы н д аты п , inii- бауы ры н сыздатып кеткенш осы жолы 6iain, ен;и дайт- пасда бешнген. Буры нгы 6ip кездердегщ ей кезш де ж ас та жод. Эйелше жалынып, жадсад айтданын айтып сырты- нан душадтаган Нурхан оныц кегерш алган ж узш , тамшы ж ассы з у ш д ы н а тд а н коз in Kopin д атты ш ош ы н ды . Ц ан ш а жалынгапмен болмасын б ш п , керш ш ерш е де хабар бер- ген. «М енщ ж азы гы м ж од , озЬ> д еп, а за р д а б езер болтан. О л ар Г улдэр! шырып бара ж а т д а н д а к ез д ес ш api-6epi жалынды да, кенбегесш: «Цайда барар дейсщ, теркш ш е барады тагы. М ашпнамен апарып сал»,— десть ... Ж ум ы стан эбден д ар а ц гы ту се о р алган 1здутты дарындасыныц осындай ренжу устшде отырганына тап болып едц 6ipaд тац д ан а доймады . Д эл осы нд ай 6ip peHiui тосып турганын алдын-ала б ш п , мойынсунган ж андай селсод дарсы алды. Tin датып ештеде сурамады да. Тек к уй бед ж ум ы сп ен ж урген Л ги б а д ай ы н cin.'iicine д ам ы га соз айтдаида сана тыйып тастады. — Кезш де суйш -куйш досылдыцдар... Б1здщ араласы - мыз жод. Агацныц айтданын жаса,— деген создеп бетен Tic ж ары н еш теде демеген. Куйш -ш сш урсысумеи болтан menicci тана. — Байгус-ау, бетщ е ж ел боп тимесе... сонш а дуние-му- л ж н е н долыдды ж ы лы cyFa м алы й оты рган ды к еп с ш е сщ бе? Н урханж анны д гой сенен ш ы гарда ж апы белек. — Д унпе-м улптд neperi жод, маган адам керек. — Адам? Сонда Нурханнан артыд дандай адам керек сагап? Бш м;д десед — бш м дь Ж аныца не керек, тауып ®epin отыр. Cip ауы л д ы ц бетке устар аза м а ты . Сонда а йт- шы маган. Дандай адам керек екенш !— деп iuenieci ода- ш ада да ныгытып алган-ды. Шынында да, ойлап дараса. Гулдэрш щ Нурханды к1аелайты н орны ж од сиядты . Н е y in in Kiпола иды? Ау- данта аты шыгып журген шаруадой бастыд, семьяда да 249


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook