Қ. Тоқмырзин. Үзенгі достар

Дал осы арада ойыма Султан туей. Ол ауылдагы дол осындай 6ip адсад адам келе жатданда, маган корсетш: «Буныц журш откен жерш сыпыргышпен сыпырудыц дажет| ж од !»— деп кулд1ретш. Сол Султанныц айтдан сиз! мен кескш-келбет1 квз алдыма тура далды да, мен шыдац алмай кулш нйбердам. Жэне 6ip кулсем, доймастан кулетш жаман эдетш де бар еда. Бет-аузымды басып, данша кулмешн десем де, 6ip шайтан туртш, тырдылдай жонелдш. Tiaeni агай жай гана: — Эй, Цурмашжан, неге кулдщ? Cipo, агадныд аягына Kyain келесщ-ау,— деп дэл уст!нен туей . Цатты уялдым. Сонда да болса, не бэлесш щ барын дайдам, кулкш тодтамайды. — Иэ, тышданга е.Я.м керек, мысыдда ойын керек де­ ген осы гой!— деп адсад Kici шамданын далды. — Оган ренжш дайтеЫд. Бала гой. Булар нешц пар- дын бшедь Осылардыц кулкш уш ш емес не едд б1здщ осындай халге тускешм1з, агасы-ау. Талай боздад осы кулю ш доргаймын деп дурбан бон кеткен жод па? Булар- да не жазыд бар? Керек десец, акесшщ не упин опат бол- ганын да аныд бшмейтш шикш емес пе? Буган екпеле- генде не табасыц?!— деп курешдй Интернаттыд бвлмелер1 шагын-шагын екен. Б1рад бес-алтыдан TeMip кереует дойылыпты. Ол мудият жинал- ган. Устшде 6ip-6ip кешшк, жуда кврпе, жапдыш. — Ана 6ip кереуетке жатса далай?— деда завхоз пеш жадтагы орынды нусдап. —Жарайды, болсын. Цурмашжан, коне, анау буыншад- тушншепц;и сол KepeyerriH басына дой. Мше, едай сен бупннен бастап вкш еттщ багымыпдасыд. Ягни екшеттщ адамысыц! Оныц не екевш бш есщ бе? Ягни ешмет дегеш- Mi3 халыд, мына мен! мен сеп! Bi3 халыдда дызмет етуге THicni3. Сол yiuin халыд 6i3'ji багады, тэрбиелейда. Анада айттым гой, 6i3 6opiM)3 жабылып халыд боламыз. Ал 6i3- д щ eaiMiSAi Отан деп айтамыз деп. ¥гындыц гой! — ¥дтым, агай! — ¥ д са« мына заттардыд бэрш езш здй* жеке меннЯк- Ti затымыз деп есептецдер. Мше, мына заттарга сенin шешецн1ц де, экецнщ де en6eri сщген. Сондыдтан сен оны кездщ дарашыгындай доргауга тш ссщ .— Дэл сол мезетто жацагы кешеде ойнап журген балалар топырлай Kipe бас­ тап еД1. Агай оларга бурылып: — Кезекшшщ TiaiMiH жасадыцдар гой, балалар?— деп ед!. _, Bip бала дабыргага ййнген 6ip бет дагазды к о р с е т . 150

— Соцына Цурмашты да нркей салыпдар. Болмедо тазалыд садтау — ксзекшшщ мшдетк 1\\аз1р мыпа агала- рыд асханапы кврсетедь Содап кешн шуламай, тентек болмай, жатадхапага келш уйдтайсыцдар! Bia «жарайды, дуй болады» деп жамыраса жауап бердш. Лгайлар 6iafli болмеде далдырып, аулага шыдты. Олар шыгысымен бсс-алты бала меш доршап алды. Эуел! атым- пыд him екепш сурады. Содап кешн бокстаса аламын ба, оны б ш п алды. Лдырыпда интернатта 6i3flin ауылдан кел- ген ересек бала бар ма екен — опы да сурагыштады. Bip бала тамадда дешн куресш, куш сынассад дайтед1 деген усыные айтып ед1. Мен де OFan дарсылыд ете донмагап- мын. Дереу мурыпды дос-достап тартып, ышдырымды потерт дойып, дарсыласымпыд белшеи устав oepin ед1м. Сол сотте завхоз агай мен Tineni аганлар itipin келдк Men долымды босата салып ед1м, дарсыласым агайлар- дыц келгешн кермед1 ме, ыцд етшзш алды да урды. — Буларыд не, эй! Жататын жерлерщд! шаддатып...— дед1 Tineni. — Мына жара келген бала гой, куресейп; дегесш! — деп адталды дарсыласым. — Курес, бокс дейтш бул жерде емес, залда уйретунл- Н1Ц коз алдында отедк Болмеде олай ету дурыс емес!—• Д0Д1 агай.— Ал ощЦ тамад imyre барайыд. Bapirna жумыла котершш, тамад irain дайттыд. Содан кешн журттан ертерек кереуетке жаттым. Уйде мундай таза тосекке жатып кормеген мен уппн бул аса улы жацалыд едк Ойыма Ti.neni агайдыц жадагы co3i тустк «Евдц мен еюметтщ адамымын. бю м е т дегешм1'з — халыд. Сонда меи халыдтыц адамы болганым гой!» Осы ой тагы 6ip ойды турттк Коз алдыма соцгы торт-бес жыл- дыц одпгасын Tycipren де, cipo, содгы ой болар!

Эцг1мелер КЕП1ЛДЕМЕ Б1Р ЦАР, 6ip су болып, коксодта- лаиып жатдап кешеу куздщ дызыл пнршде мойнына асынган мылтыгын да тастамастан уйгс дабырлай т р ге н Coflippi квргенде, ешшш ферма басдарушысы Цоныс Тур- жанов жас шопанга тацдана коз Tii<Ti. Мурты жаца тебш- деп, тубютенген, децес мурын, о п о р жанарлы дапсагай жпчт есштеи аттай бере турып далган. Царацгылыдтан б!рден жарыдда енгенджтен бе Keai жасаурап, жылы болмеде мурпын тартдыштап, ез-озшен мысынап тур. Цоныс жас лппттщ бунысыпа онан сайын тацырдап, бастан-аяд шолып оти . Сэд1рдщ жанарынан дупия 6ip жардыл ушдындап, т у р щ м ерш ожеттене жымдырылга- иын, турше мысдылды жымиыс ойнан шыдданын ацдады. «Цайсар, 6ipTOFa мшез1мен тары б1рдеме булд1рш, сопы шагынгалы келд! ме?» деген к у д н т ой жылт ете далган. Б1рад ж т т т щ сал дабад шытысы дынжылыстан ropi дысылысда айналып, дипадтай бергенш коргснде орпынан тез ыршып турып, Сэд1рд1Ц долынан тартып, тор;ц пусдады. — Сладе шаруам бар едд— деп, Сэд1р уяла кудкшде- генде: «айта бер» дегендей ыдылас танытдан. Ш оп аи яопт торге де озбай, шаруасын да айтпай, ipniniri далды. Цоныс оныд алдына ардалы орындад дойгапда да отыра кетпедк — Цулагым сенде,— дегенде олбасын шайдады.— Ана жадта шай жасап жатдан жецгецнен ботен еши'м жод. Тым дупия болмаса, айта бер. — Кецседе отырып айтсам дайте;д?— Цоныс шопан 152

ж т т т щ кыцыр мшезш езшшс жорыды да, тез кшмдь Екоуден-екеу Квцсеге енген соц, Цоныс ша.м бд а'ен тц бэрш жагып, терезелердщ nep;ieciн Tycip;ii. Содан кешн оз1 тордег! диванта жайгасып, дасынa Cajupju шадырды. Бунысы жшгг кецседе отырганына дысылмасын, шаруа- сып ашык, айтсын д е ге т едь Шопан ж ш ттщ дапсагай цанратты тулгасына суйсше коз салып, iniiueii: «Ti.iin тауын жумсасац — тау цопарады-ау»,— деп облагай. Фер­ ма басцарушысьшыц тунжырацды, бэлшм, аз-муз муцды коршетш томпак; цоцыр кезше тштеп к,араган Сэ;ир;иц imi жылып, Цоныска еркшсп бойсуиып, жацып тарткан. Dipan созш педен бастауды бшмей, тагы абдырады. Шо- пандар бршадасынан осында жеткенше оплап дайындагаи сездоршщ 6ipi де тшше оралмай, сасцалацтаган царлы- гыццы уимен: — Анадагы шаруа едк— деп куцк еттк Цоныс оныц кай шаруа екешн капел1'мде eciHC Tycipc алмай, сэл кабак, шытынып ойга кеткен. Буларга айтцан уэделер1 де коп ед1, 83ipre 6ipeyi де орындалмаган. Ж ш т- тер;н кощлдендорейщ дегеп ииетпен .(алтей 6opinTi. Eciue тускенде ёпд1 уялын отыр. Коп уэденщ б1рл1-жарымы коз алдынан келбецдей бердь Оуолi моторыныц айналасм Кымталган коцыр курен сырлы Беларусь тракторыиыц рул!пде отырган Со;йрдщ тур-тулгасы жалт еттк Содан iteiiiii 6ip-6ip кара тон кигсн жЫ ттердщ озара клркылдаса icyjiicin, коцшд! каркыпмен отарга шшен шашып жатцан- дары коз алдынан откен. «Тоны туспепр, табыла койса жаксы гой. Ko3in Kopin, колы к устамасып деген каргысца ушырагандай 6ip мулж» Анада осы ферманыц шопан-ме- ханнзаторларыиа болшгеп жпырма шакты тоннан колга Tiiroiii бесеу. Оныц oain фермага жеткенше зоотехник пен мал дор|гер, бухгалтер киш алыпты. Соцгысын коймашы- ныц ycTineii коргоидо катты ашулапып, мамаидармсн 6ipa3 созге барысып едк Кейш ашуы таркаганда бажайла- са, «бес тон кш ге жетедк 6ipeyine берсец, баскалары окнолейд1» деген олардьпа де жоп сияктапгап. «Анадагы шарупныц» бастылары осылар. Допыс Coflipre айтар дэлел таба алмай састы. Дипа'ктай 6epjii. — I ракторды жакында айдан экследк Кеше орталыцка баргаида корд1м. Инженер «эбкоподен отсш » деген. Bi раз жерй! жацалапты. Ал тоны Tycnerip тагы талапайга тусть Beceyi келш едк осындагылар барымталап алды,— Цоныс- тын мацдайы кыртыстанып, yni кынжыла шыцты.— Hiзге жпырма гон жазган екеп басында. Не керек, шм коршген- 153

нщ ныгында жур. Моды болтан дсй мо, журт студент балдарына эпорген. Цайсысымен арналыссын, дсрекнрдщ де есш шыгаргпн коршедй Сэд1р Цоныстыд дысыла дппадтатанына енд| тумнген сдь Сондыдтап томен дарап жымнып отыр. — Анадагы боран кунп... озидз айтдан жуммс 0Д1,— деп ж ш т ipi<uiin далганда, Цоныс кулш ж1берд1. JKyai лездс жадырап, кодйпдепш сала бердй — Кешлдеме гой,— дед! унш эндете созып. Conip дуп- тап бас пзегенде,— ие-ее, баягыдан 6epi солай демейпд бе? Kipecin coacia, a3ipnme бер, ceiri алмаганда к!мд| ала- мыз. Keineri аудапдыд кэзнт-ri кордщ бе?— деп орпьшаи атып турды. - — Жод. — Э, ani алматан шытарсыцдар. Mine, мыпда. 0к!рте мадтапты,— деп Цоныс стол устш деп газет-журналдарды аударыстырып, аудандыд газогп тауып алды.— M ine— дед1 iniKi бетке уцьпш.— Ymimni 6eTTi дара. «А д тутекпен арпалыс» дептй Тшшз, i;o3ci3 боранмен Kici арпалыса ма? Эй, кэзпттсплер де беседьау, нмршн — Доныс аудапдыд газеп-i шопан ж т т т щ Ti3ecine тастады. Copip огап коз салганмеп, ештоце кормедй Жанары жасаурап, булдыра- ган apinTep бсйне ад баспай, алагай боран кунп даланыц 6 ip белшегшдей елее берген. Жй'ггтщ абдыратапын адда- ды ма, Цопыс газетт! долына дайта алып, оди жонелда. Со.'ирдщ дулагына оныц yni алыстан o.acipen жеткендей осер eTTi. «У ш кун, уш тунге созылган сурапыл боранда отарынан oip туяд шашау шыгармай, yciMeii-шашырамай, аман табылган Садip Сэлеменевтщ ецбегш ерлшке тед деп есептеу керек» деген создерд1 одыганнан кейш Цоныс: — YciMeii-шашырамай дсп азырад асыра сштеген екен, о?— дедй— Bipan cufli жорналютер сейтш эЫрслемесо бола ма? ГОып моишде ceiri ц бетн; ycin, саусадтарыц дом- быдданы басты мэселе емес екеш де рас. Басты моселе — ceirin; азамат атыца Kip жуытпагапыц, nepMiHin абыро- йып доргаганыд. Солай емес пе? Caflip Цонысда жаца коргендей ац-тад куйде дарады. Не дерш бшмеген. Бул оныд аудапдыд газет бетшде ал- гаш рет мадталып басылуы е;р. Нелштен екенш iciM 61л- cin, сонда да болса дуанган жод. Цайта дысылып, уялатын сиядты. «Масдара-ай, атагы букш аудапга тарайтын бол- ды-ау. Интерпатта 6ipre одытан балдар кулетш шыгар. «Айдыд icyni аманда отарымсп 6ipre адасып, газетке мад­ талып ш ы дты ».— деп. Газеттеплер «ерл1к едбек» деп мададтарлыдтай сштеде тындырмаганы езше аян. Жарай-

ды, бораиды куш отары дайыру бермой ыдтап кетшть Уш кун, уш туи жогалып, бушл совхозды, T im i аула иди аягынаи тж тургызыпты. Коп адам эуреге тусиеп. К,ыз- меттерш Tacraii салып, буны 1эдегеп. Караганды сайга тан келш, отарыи ыдтасынга папалата жайган жас шопапды орец тандан олар oye.ii оныц Tipi екешн бшуге асыддап- ды. Цапжыгасыида журетш тулында орапган liyiii далыц дараганныц ырында далгып отыр едь Цпмылсыз даяынта- гы буны коргенде олш далдыга жорын, датты шошыпып- ты Цоныс. Coflip сол жолгы одиганы ecine дайта Tycipren- де Timi датты уклады. Gain журт алдында idHOfli жандай ссзедк Жас ж т т т щ толганысыи дубылган.бет ажарынап ацдаган ферма бастыгы: — Беремш. Kenшдемеш саган бермегенде,— лен агы- нап жарылды.— Озпцц ком м ун ист» ден есептей бер.— Coflip «осы Kici шынымен айтып отыр ма?» дегендей бу­ ныд жуаше кудштенс дараганда:— Kasip жецгец ушеум1з сешц казптке шыддапыдды жуа.мыз,— деп жопе устеме- леген. — Лга. Monin MiueaiM одша емес дой,— деп м1цг!рле;й сол мезет Сод!р.— Тулшбай меш... — Иешуа. Mine3ci3 адам жод. Кецьлщ таза, iieiii.'iiit ад. бзш е тон мшезд дажыр-дайраты болмаса, коммунист бо- лын по жарытады? Шай iuiuiin, тамад ж слш псш бригадага аттанып кет- кен Сод ip СолменовИ cciHe тагы да суйсше алган Цоныс ойын дайта дорытты. «М ынау буш л аудан коммунпстерЬ nii; кешлдемсс1 емес п е?»— ден ж т т к е газегп корсеткеи- де оныц ыдгойсызданган турш козше елестегп. «0 3i аз- гантай уадыт ншндс ысылыи, салдарлы азамат б о л и т ы. «MiuesiM» дейдд 03iuiu осал жерш де б1лед1. Оидатурган не бар? Жас емес пе? 8ai ouip тсзш о тусе келс жштштсй болар. Балалмд-ай десешш, «мшезщ шолкес, коммунист бола алмайсыц» деген Тулх1байдыц жасдаган cosine ceniii журген. Осы журт дызыд TiiiTi. Сонда коммунист дансыз- солыа жанды дуыршад болсын дой ме екен. Мумкш, журттыц i;o6i ipi мшсз/ц, сом тулгалы жастан нелошокто ел cyiiinep ic туыпдайтыныи Tyciu6ei\"iTiH шыгар». Новые ендпч арда гутар, днып-дыстау кундор1 жол жадда шыгар азаматтар датарында Сод1рдщ жоне оныц дурбыларыныц боларын lieiiinri кездер! дуана еске ала- тын-ды. Олар жайлы оцпмелигенде: «Ппгылдары ненде- шмпктщ дулыд-сумдыгына бой алдырмаган, ад коцкл таза нсйш;й жастар, осыларды торбнелеу кереи»,— дейтш. 155

Цопыс сол тун 6ipas уацытца дейщ уйцысы келмой, Содip туралы ойлаумен болды. Сонда опыц коз алдынаи откен жылгы oip оцнтаиыц елесЁ ri3i.-iin, жацгырып жатты. Шопаидар бригадасынан жаца тана оралган Довью Натты уйцтап кеткен окей. Жубайы муриыпан цысцапта болмагасыи, жулцылап оятты. — Япырай, мызгыгап бойым еда. Таты не болын цал- ды ?— деп козш сппалаганда кеш м ала колецкодон емic- OMic кершген адамныц Тулшбай екенш ацдады. — Тулкешш сщ -эй? Ио, айта бер, тагы псболып цалды? — Батана ci3 журш кеткен бойга...— деп кумшжщ! ол. — Тагы не, шатан, па? — Анд астынан... бая гы Coflip. BipaK, бу жолы бул;йр- ген ж ю птердщ ездерк Mine, мынаны...— Тулшбай цалта- сынан цагаз суырды. — Мон сендерге Соддрге тпмецдер дед1м гой. Dip цол- ды oi«i ете алмай жургенде сендерден-ак, елетш болдым- пу. Шамды жацшы, IIурсулу! — Дабыртадаты дара ноцат сырт ете тусш , болмеш суттей Жарьщца тогытты. Доныс цагазга цолын созды. Ферма зоотехннпшц журю-туры- сына уцсаган адырайган, алшац эрштерд! сыдырта оцып шыцты. «Донеке, Copip шатан шытарып жатыр. Дойды санап ал дейд!. Мен орталыцтан оралсам, цым-цуыт, жпчттермен шатысцан ба? Мыналар соньщ пт мшезш бш едь Сойте тура, колшшегше эзшдеген ба? Кеше цабырга газет1м шырарьщдар деп тапсырып од!м. Гул- ханды соган жазыпты. Тез жетпесегцз болатын емос. С.оломмен, Ж адап».— 0цкей ацымац,— деп мырс оттк— Келшшегш эзшдеген цайсыц? — 0з1лдеген ешкчм жоц. Дабырга газетке жазган дей ме. — Юм жазган?— Д оныс Тулшбайга ажырая парады. — Мен цайдан бшейш. Садip де цойып цаптатып ауыл- га таялып цалган екен. Мон де отардыц шетш цайырмалай бергем. Ауылта автоклуб келш, энд1 ацыратып жатцап. Сосын делебем цозып, атпен шабуылдап жетсем, ж т т т е р мэденн цоетыц цабыргасыиа уймелесш далыггты. Атпен кимелеп барып оцысам, Сэд!рдщ сылцымын мысцылдап цойыпты; Ойымда дым жоц, оцыган бойы царцылдап кулш тургам-ды. Кепет уймелесш турган жтттерд1 Сэд1р атпен омыраулата сабап жур. Долында бузау Tic, THin кетсо' болды жап-жаца кейлеюп дар-дар айрады. Сойткепшс ол 15G

дулей наган тап бердь Мше. Жауырыныма асылта тастап e;ii, койлекН цац болдь Дудай ацы, бала болганда 6ip кун бойы жылайтын едi. Цоныс Тулшбайдыц жауырын ортасынан цац болшген койлегше царады. Басып шайцады. Кулшсш open ipi<iii отыр. — Нешуа, келшшепн euniropi эзыдемеуше жацсы. — Куда-ай, арцасын цара бкчеудей,— дсп Нурсулу Тулшбайдыц жыртыц жерше ущлдц— Сорлы бала-ау, цатынынша сабапты гой. Осы куш журт цатынын да сабамайды. Сабау турсын, цатты жени алар ма окон. — Эй, мешп, мен де царап цалгам Жоц. Цурыцтыц басындагы ж п т тузацтап тастап ж1берш, жсрге былш етшз/рм. Атпсн суйретш елНрешн ден с'пм irrTi. Цандан сап сто цалганып (нлмеймш, oiie.ii келш цалыиты. Ti3e- лп;тен салып жчбергенде аттан оцбай цулаппын. — Келш маладсс!— К,оныс с 11дi шын cyiicinc кулген. — Bipeyjuu келiiimeriiie коз т у р т т болгапша, уйлен- 6eiicii( бе?— деи Нурсулу эзш тастагап.— Бригэ;ир шо- панга элде цыз тнмей ме? — вздерще сол керек. Садip Gapiu.ii цнратпаган екеп шст|'цнен! — Ga;iip itepiM болса, эйелш секецдетш цыдыртпасын. Бул журед жайлауда цой багыи, cpni шыт-шыт болып... ал oiie.'ii 6oi>ccci бурацдап, цалапыц кнносы мен тансысы- нан шыцпайды. Шшту, сопы да кслшшепм бар ден. Жа- ман орден жайдагым, жамап цатыннан бондагым... Комме осы сатте кулKicin тнып, Тулюбайга тушите — Сепдер Co/ppre тшспецдер. бздерщ сулу цыз ала алмагасын... осектоуге цумарсыцдар. — Со келшшекп журттыц 6api аузынан тастамайды. *Кондай KuiM кисе де бонына цона кетедй),— деп кеше Лнганыыныц да аузьшыц суы цурып отыр,— дед! Нур- сулу.— Ke.'iiinii жайлауга барын к о р т келемш-ау. Тулшбай кулис} келмесе де зорлапа мырс erri. ~ ГБигту дсгсн! Содан сулу болып... Bipcce шолац койлек, 6ipeco шалбар, цубылады да журедй Корерспщер Сод!ргс ол турмайды. — Эн, сеп Тулшбай,— деп цабагын шытты Цоныс.— Оз шаруацды бш. Тусшдщ бе? Сендей кок езулер гон ша- тац шыгарып отыргаи. Жолдастыц сотта царату керек мо- солслерйий. Bipoy;un семьясыпа ipinci салып жургендер!н булардыц!— Ту.пабпй цызарацтап цалды, б!рац царсылас- иады. Созге Нурсулу араласты. 157

— Байгус-ау, ссндордгкГ дызыд дой. Таяд жеген адамды жазалайсыцдар. Сопда адам сабаган бузады жаза- сыз нала ма? Сулу келшшепне дараган uicini ура бирсе, ертец MOHi де соддыга жыгар ол! Доныс дабагын шытып, бул созд1 дорарыддар дсгендей ыцган танытдан. Б!рад сезге уш р, дылдайды дардай етш уйренген булар aai де тодтар жерде жод екен. — Мешл. Bi3 жш ттердщ 6api терт icesi тугел актпо дол дойдыд. Eiifli эд 1л зацра табыс етем1з,— деп Тулк1бай 6ip сырды ашып тастады. Доныс ойланып калган. Ойланран сайын Сэд1рге жа- ны ашыды. Ацгал, ад кецш, ашуланса да, дуанса да тау дулагандай, букш жан-тэшмен кететш жас. Эл! толысып жетпегенмен, датарынан элдедайда биш, долбацдаган зор денсс! дозгалганда сырт кезге epciaey де. Буган дара- мастан, барлыд м1нез! балага тэн кулишь Тйпн тауып жумсай бшгенге одан дайырымдысы жод. Ал дайраты — опырып, бузып-жарма. — Эйда, созд! кебейтпецдер,— дед! Доныс долып 6ip плтеп. Буныц да G3inin ыдыласы дулаган жанга Kipmiic жуытпайтып эдет! бар-ды. Bipeyni шындап жадсы корсе, оныц сыртынан айтылгап осек-аяцра дулад аспайтын. Жаманга да, жадсыга да эбден кв31 жетней сепбейт!п адам.— Сэд!рмен бетпе-бет сойлесешн,— деп жинала бас- таганы да сондыдтан едь Допыс шопандар бригадасына тун ортасында жеткен. — Сэд1р дырсыд дой. Опыд эдет! емес пе? Апда-сапда сойтш алмаса inii ауырады,— дед! буны дарсы алган Жадан. — Ауылда ма?— дед! Доныс шаршадды унмеп. — Дайдан ауылда болсын. Вагана мыналармен шата- еып ызы-диды боп жатыр екен. Мен урысдам. Эйелш ер- Tin жаяулап асты орталыд дайдасыд деп. Дерект1рге ба- ратын шыгар. Тулшбай салдырган тесекке дисайганмен, Доныстыц уйдысы келмед!. Жайылыс тез тозып, малда ауру-сырдау шыдданып «бригадага уйыстырып, шогырлаудан» деп ту- жырым жасаган мал мамандары буларды жеке отарга та- ратпад болганда айтысып-тартысып, бригада далпында садтап далуга кеп куш салганныц 6ipi e3i еда. Доныс бригадага соддан сайын Caflip мен Гулханды мадтап журдк Бекер емес, ецбегше оран. Туып жатдан дозылары ipi api пысыд. Туа сала аядтанып, тез ауызда- пады. Е нелер тщ уызы мол. Дара уызына Meftipi данып, iuriHe мэйек уйыган дозыны шойандар «уызына жарыгаи» 158

дейдь Бул алдагы багын-куимге 6yfiip дадпай кон;и гедi деген жорамал. Садip мен Гулханпыц дозылары дол сон- дан. Бндегае, бундай жастар налай мадтауга да сыяды гой. 0здершен ныл елi артыдтыгын коре алмай ма, олДС Cojiipnin адиаулыгын кылжан оте ме, aflTeyip , сыртынан соз о р б т п ш Ж1пттер. Оган, эриие, Сод1р шыдай алмайды. Жанартаудай оные бурд ете нолады. Созге yflipnepre дэлел де жод емес. 8cipece Гулханпыц жш-жш налога дыдырып Kerin, жаца модамен оралуы жастар арасында жаман азшдерд! ерттей наулатты. 0рек- niren жел сездердщ nefi6ipi Cojiipre жеткенде шатан тыинан. — Гулханда шаруаларыд болмасын. Опыц немеп ай- налысатыпы менщ жумысым. Адалдыгына 03iM ш ок кел- ripMefiMiii. Егер enairopi осындай соз естптш болсам, жон тернии сыпмрып аламын,— деп жешген ол Тулшбайга журт Koaiinue. Coflipniii иайраты мен ашуыныц даттылыгы 6ipa3 » i - riTTi сескещцретш. Бригада жшттер1 кешке тамап когал- га шыгып куресо кеткепде, опыц белш устауга батылы барып етшнм шынпас ед1'. Ripan Conip дайратына масат- танбайтып. 03 i тимей ешшмге урынган да емес. Цайта ар xypni озш-далжыцга тацатын жптттерд|'ц оздерк Kyiieyiiiiu осындай мшезше орай Гулханныц еркелin- пен epci кетер жер! коп. Кейде келшшек журт к о з т ш о оныц мойнмпа асылып, бурацдап cyiipexiле кеткенде ко- pin тургандар уялганнан сырт айпалады. Бутан К,оныс сияитылар гапа «балалыи-ай, ппркш» десш, iteniipiMMeii Нызыга царайды. Гулханпыц кеше турге Tycin, цубылып жургенш кор- ген Тулшбайдыц да аян астыпан oerepin, 6ip рет шыттай антан Kiiiiircui бар. А д цалпац, ан бешпент-шалбар, ан туфли дегендей, басыпап аягына деГйп аппан болып шыга келгенде бурын коз уйрепген Тулшбайдан журт алгашын- да тосырцан, салдеп сод озшге бурмалап едн Артынан шпц-тозацга хускссш, далпагы оцш озгергп де, дыздар оган дереу «шац далпад агай» дегеп ат. добыл алды. Уза- май «агайын» тастап, жай гана «шацдалпад» атап кеткен. Сол Тултбайдыц Mineai Цонысда коптеп белили Сод1р мои Гулханпыц уйлеиу тойы кеэшде далыцдыдтыц дол- тыгынан домейтin кел!ншектщ Gipoyi ротшде шыддапы бар. Тулшбайдыц осыпдай жецштек Minesin бшгендштен, Коныс оны адтай алмайды. Сондыдтап да жапжалдыц себебш надтылай тускен. Уйдысы келмегесш дайта ту- рып, дабырга газетш алдырды. Алау-далау жыртылган 159

цабырга rasc-Ti Сад)рд1ц устш ен жазылган актчмен цоса буктелген екен. «Жайлау тацы »— Комсомол жастар бри- гадасынын органы» деген жазу цац айрылынты. Оныц ас- тындагы шагын бас мацала «Малды жуз процент аман сацтайыц!» деп аталган. Ал «эзш-сыцац бурышы» деген жагына «Кербез келшшен» деген елец кернек™ етш п , ipi opiniicii жазылыпты. CypeTminin де бар онерш салганы KepiHin тур. «Мода цугам колinшок Ойын-тойги' кещлшек, Ацша-пулга гмштек»,— деп сыдырта жонелген. Содан нейin оныц алтын саципа салатыны, шалбар киетнп жалгасцан. TinTi оныц соцгы ретте мэлецдеген узын ];ойлек KHin келш, ж т т т е р г е оны «пшеничный» деген арацпен жуганына дейш цалдырмап- ты, «Тур цуган тапнан магына. ойын-той жаццыш жаны- на. Эдетшше эндетер: «адасып цалма шацыма» дей келш, «буны KiMre айтцаны?» деп улкон сурац белriciir цойган. Ал оныц астына жудырыгын туйген, зор денел1 ж т г н ц cypeTin салып, астына «Сэд1р Сэлменов» деп жазган да, жацагы улкен сурацты оныц мойнына оратып тастанты. Эрине, буны кергенде Сэд1рдiij, намыстанбай цалуы мум- Kiu емес. Цайта цатты ашумен одан да api кетпегенше iuyitip. __ . Доныс цатты nypcinin, басып шайцады. «Осындай ба­ л е т цайдан шыгарасыцдар аяц астынан? Ынтымацты болмайсыцдар ма?» дегенд1 коз жанарымен уцтыруга ты- рысцан. Жадан ципацтады. — Мен бшмей цалдым. Бу жупрмектердщ буйтетйпн бшгенде... — Соларга цабырга газет шыгар деген шм?— деп ежштед! Доныс. — Парторг болар. Bipan ол irici солай жаз дед! дейм!- сщ . JIe6i3iH пайдаланып булд1рген мыналар гой,— деп Жадан Тулшбайга царады. — Ертец ертемен мал ормей турганда бес-оп mhhottik жиналыс ашармыз. Мундай мэселеш аяцсыз цалдыруга болмайды,— деп туйд1 Доныс ойын. Тац жаца цуланиектонгснде Донысты Жадан жулцы- лап оятцан. Унш де цатты абыржу бар. — Донеке. Донеке! Ойбай цурыдыц. Сэ/црдщ отары тугел1мен жоц. Кузетке Тулiti6aii тургап еде О цурыма- гыр уйцтап цалыпты да, тац алдында 6ip ояныпты. Турса

6ip дс цой далмаган. Eci шыгып айнала жупрген екеп. Ешк!м де кормеген. Жоц. Жср тартдандай. — Сэд1р кеше ашулапып жургенде малды тойындыр- маган болды гой. Егер opin кетсе, желге дарай жайылады. Жел жацда дарай шыгып, i3 иешцдер,—деп 031 де тез Жазгы тацныц доцыр салдын самалына радаттанган сиырлар ауыл айпаласында бырт-бырт куйсеп жатыр екен. Цотанда дойлар уйездеп, 6ip.'ii-wapbra ешш-лад шетке шыга бастаган. Адам царасыны кершбейд!. Жас- тарды оятып журген Жаданныц гана даусы естьледь Коныс атып келе жатдан тацныц жалцын нурына ды- зыга дарады да, тагы 6ip дызу api диын icTepre толы кушпц басталгаиын сездь Соныц сайысына эзгрленген- дей керьчш, eni долын алма-кезек сермеп алды. Тулшбай буган дешн дос атты ерттеп цойган екен. Ei;eyi асыгыс жортып кеттд Кун астына дарай салды. Цоцыр салдын самал эдетте дырда кун шыгар алдында куншыгыс беттсн есетшден бупн де сол мшезшен жацылмапты. — Тунде жел дай жацтан болып е/и?— дед! Коныс бы- лай шыддасып. — Шыгыстан. Булар Караганды сайыиыц басындагы бинпсе шыцдан- да mei;eci дызарып дыр астына н кун де дылтиын едь Жуйрш атда мшген 6ip адам долына дызыл жалау алып дуйгытып келе жатдандан эсер беред! екен. Осы байтад Далада туып, осында ер жетсе де К°ныс ani кунге мундай едемшпгп кормеген сияцты. Мумкш, корсе де мэн берме- геп шыгар. Вул кездо тсз!рек кез жетер жер тугел коршш, ортецгМк мунарга оранган диыр жон да аныдтала бергон. Тулшбай дурбшш алып дарап, дуанганнан дауыстап жЬ борд!. — Эне, дара, отар тун-тугел, жайылып жатыр. Eiti жаяу жур. — Дайсы, коне,— деп дурбпп Коныс алды да,— мынау солар гой. Ca;iip мен Гулхан. Карай гор булардыц! Ой, тентектер-ой,— деп суйсшгендей тур байдатты. — Жур, баралыд,- деп Тулшбай атып тебше 6epin одi. Коныс тыйып тастады. Осы одигадан ueiiiii Гулхан мжезш курт озгертть К «- лага жш дыдырыстауын да, дубыла iciiinyiii де умытдан- дай болды. 1мрад соныц 031нде тазалыгымен, жугымдылы- гымеи ерекшеленпт, ел кез!нс TycTi. Журттап срок орто турып шаруа жайган журген муны коргсп улкендер: 6—531 1г.I

— Содфлщ ушндег! келний айт, нйркМ Ici тындырым- ды,—десетш болды. Согап оран булардыц шагын отауы шопалдар аулыпыц дутты 6ip шацырагына айналып келе жатдан. Coflip де эзш-далжыдды кетергнп, i<on6ic болган. 03i аедап малжанды. 1стегеи iciiie де тас тушн, тындырымды. Осы дасиеттерше суйсшген Доныс Cajiipfli биыл доймай журш ауылдыд С о п е т ц депутаттыгына усынып ejii. Ж урт дереу долдап кетть Доныс Сэд1рмсп болган э ц п м е т ecine дайталап Tycip- ДЙ Жас шопанга Коммуниетш партияныц Уставына доса тагы басда саяси здебиеттерд! бергенш ойша саралады. Ллдымен кешлдемеш де, onflipicTiK м ш ездемет де e3i жа- зуга уагда байласдап. Эрине, кептдемеш д 6ipeyin аудап- дыд комсомол комитет!ней алганы жен екенш де бул му- дият туспдаргеп едь Мэселе Сэд1рдщ yrainuii кешлдемеш К1м' пен алуы жон едению ырелгенде Доныс: — CeHi анада дарт шопанымыз Дуаныш Ержанов дат- ты мадтап отырган. Ол саган сезшз сепедк Едбек Ершен ксшлдсме алсад, осал болмаганыд гой,— деп эз ш п доса айтты. Доныс кешеу куздщ осы Tynin шала уйдымен етшздь Егер Caflip кеш'лдеме алу упин ертец ауданга журетш болса, оныц отарын бага туруга орнына ю м шыгар екен? Мумкш, Гулхан бага турар. Анада Сэд1рдщ «отарымды Гулханнан бетенге ceHin тастамаймын» дегеш бар едКау. Доныс Caflippi одан кейш де кезшеп таса етпей, эр!- 6epi откенде бадылаудан жазбаган. Ж ас ж т т т щ бойы байсал тартып, келбет! ересек, мшез! орныдты далында ауысыпты. KoeiHen адыл-ойдыц ушдыны байдалады. Коп жылдан 6epi шаруа басдарган, тагдыры талай буынды icTec, сырлас еткеп Доныс жас коммунисту эр дадамып кзрген сайын суйсшгенде, жузше нур ойнап шыгады. Бейне eai еккен шыбыгыныд Moyecin тере баста- ган багбандай кецшшде мадтаныш, тодмейшеу турады. ДОС ДЭУКЕЦ Ойылдыц адша думына аунап, куншуадта дадталып жатдаи eid адамнып ойлары eid жадта. Bipiiie-6ipiH жа- дындастыргап да eid мадсат болатын. Дол танауьптыц суагарына дырбыд мурт дойгап, жасы отызга ен;й жеткенмеп, озш ересек керсетуге думар Дэу-

роп осы мацдары совхоздьщ 6ip фермасып басдарушы. Цолына тигсн азаадау билпсп домсынганмеп амалсыз кон- /liriu келсдй 0суго умтылып жасаган талабы aeipre мад- сатда ерлето дойган жод. Бугш де соидай 6ip т у к т р осеп- ион шыддап. Ен;ц сол Жайын ойлап басы датулы. «0Mip доген дызыд-ау. Bip кезде м е т танымад тур, сэлемшд1 дурыстап алмайтын Дэулет едк Улкейгеш ме, Kimiit бола далыпты. Лиа жолы Ойыл оресш шарлап, 6ip апта допад болып жургошнде донадасыма шадырып келиро алмап од1м. 0згеро далуына не себеп? Элде артынан тэубесше тусш , оз дылыгына oi;inreii шыгар. Иэ, адылды адам гон. Адылдылар агаттыгын Kciiiii урынады». Ал Дэулет ойы мулде басдада. «Арнайы шадыртып ал- гапымда 6ip-ei;i кушн днмагапы neci? Коцш далысдан H>cpiMi3 жод-ты. Элде «ен/и осы шалды дайтемш. Шыгар ненсиясыпа шыдты гой» дегеш м о»,—деп, элгшде су бо- йымда дем алып жатдан буларга согып сэлемдескснмсп, асыгыс аттапган Вайдал жайын тоншылады. «Дэуке, айыпда буйырмассыз. Асыгыс шаруамен кетш бара жатыр ед1м»,— дед! ол, бул пенсияга шыддалы кор- roiii осы болса да, «дутты болсын» айту орнына. Журт козшше жалпылдап жатуга арланды ма, элде езш щ снд! бурынгыдай емес, 6ip ауданныд басшысы болгапын ацдатданы ма, амандыд coai сарацсып, Kosinin, астымсн сыздана дарайды. «Ага, жумыс ауыр rain даЖытып жур- ау. Цогам, догам деп журш, денсаулыгыды8ды кутпейыз. Жалгыз ci3 жан салганмеп не шыгады? Кон шаршамадыз. Оцголер де Kopcin диындыдты. Ж укт! боле, тец тарту корок»,— деп шыбын-шыжыд болатып Байдал осы. ^айыц даптал дапсагай, дара сур ж1г1т дазгр ат жадты жуз! толысып, етшр жылан коздср! niд aFbi дапталап, ашу- лы ушдып шашады. Отыздыц yciin o шыдданын хабарлап маддайына уш тарау жол тускенмен бугагы да жада то- лыса бастагапын аддатады. Вурыпгы ойпадтпп туратып дагылоздпс сап болган. «Цанша дегенмои 6ip ауданпыд шаруашылыгы дажы- тады-ау. Epii<ci3 eceiiiii кетш ть Есейгеш до дурыс. Ендпч Ум*т кутер бала гой»,— деп озш -оз1 жубатса да, Дэулетт1 тагы 6ip кумэпд! ой шырмай туседь «Дегенмои oai падданып барады окон. Тамагын копен олдещмго удсауга тырысуы, ceMipreii атадазша алшацдай басуы Доулеттщ коз алдына мансапдор б1реудщ турпатып околедк Жада су басыпдагы шелокто дайнап жатдан ба- лыд сорпасына дарайламай асыгып, «дарындарыд ашады гой, мына сорпамеп б1рдеме дарбытсаддаршы» деген ага- 6* 103

ЛЫК -пленке шикпей: «Алда да ел бар, кере жатармыз»*— Деп бэлсше калганы есше туей. «Эрине, ел бар, кошемет- тен кутш те отырган болар. BipaK аганык ак Tmeyi ала ботен смсс не ед1? Япырай, осы баланыц ой opici немело екен. Вала деймш-ау, 6ip ауданды дедгелетш жургенде оз1м до осыныц жасында емес пе ед1м? Онда журт мен! бала демейтш. Бэпектеп туратын: «Дэуке, ci3 6Liecia»,— деп. Ендо бул 6ip ауданды баскарып турганда мундай мЬ нездщ Heci epci? в а ш орынсыздау жерде салмакты корсе­ ту ге умтылганы — дол астындагыларга сыр алдырмайын дегеш шыгар». Осы кезде суга шолпылдай тускен Дэурен ym ce p rim де, Дэулет басын кетерда. — Дэуке, а-а Дэуке! Дэулет иул1мдей турып, тотыккан денесш ак кайран- мен ыекылап жатдап Дэуреиге кызыга карады. — Ci3 келш мэз болып калдым-ау. Ракат емес пе? Суы дандай жып-жылы, кумы кандай ж!бектей. Ойхой, ай- хай-хай! «Акымакты караты , ойы м е т кызыктырмак. Су мен кум кормегендей бола калуын. Баягыдан 6epi осы Ойыл- дыц жагасыида журсе дев. — Эй, Дэурен, сен 6epi кел,— дедй сосын ойына элденв тусе калып.— Ана сомкедепш... бер! экелпп! Дэурен ушын турып сумканы экелш бердь Дэулет Каттаган орамалын жазды да, тиимдей кок шуберек-ri усынды. Капрон шомылгы екен. — Дэукед келш ракаттанып калдым-ау,— деп Дэу­ рен ыссы кумга аунай кети. Тустшке кетершген куннщ OTKip сэулесшен K03i жумыла туссе де Дэулети сынай дарам жаткандай. — Йемене сендердщ суыц мен кумынды мен аркалап OKOTin пе ед1м?— дед1 Дэулет жорта кабак шытып. — Дум мен с у орнында болганмен, кол тимейдь Дазф Кайнаган наукан. Балык аулап, суга тусу тупл, мезгьда- мен дем алудыц ваше зар боламыз кейде,— деп Дэурен ыссы кумды бауырына тарта, Дэулетке карай ысырыла бердг , ,, — Куннin бабына келуш караты ! Дандай ракат, эттец осы HrijiiKTi багалай алмайсывдар-ау. — Оныцыз рас, Дэуке! Дегенмен багалай алмай отыр- ганымыз жок. Дунт жетнейдк адам тракториш аз бар, 6ip мыцболгыр ж т т . Э н е у гу т коктемп eric кезшдв шынжыр табан ДТ-сымен жер жыртып, тукым ceyin еда. Дазф «Беларусыменв твм еле салын жур. Сонда оныц 6ip басы- 164

на ci;i трактордан. Coi'iTin, дысы-жазы 6ipincn-6ipinc алма- сып ж ур ге т . Шздщ паудан аядталмп, епд1 yh деп дем алайын десеч, сосан niece ешшшЫ, yuiinniici дайып тура- ды. Сейтш, жалгаса бередд жалгаса бередь — Елдщ ырысы десейпп!— деп Дэулет назар сала тыддады. — Дурыс айтасыз, Дэуко! Оган дараганда oiefli арам- тамад деуге болады. Даулет кунгс дарай коз1н долымеп далдалай дарады да, кулш Ж1берд|. Ыссы думды бауырыпа тарта Дэуренге дарай дозгаладтап, 6ip эдпм е бастайтындай ыцгай бай- датты. — Анада 6ip отырыстагы эцпме еыме туседБау. До­ надта отырсаибыз. Б1здщ 6ip эзшдой досымыз бар-ды. Аты Ескен. Ескен десе ескен osi. Ондай жнында журтты кулд1рш ecin отырады. Сол айтады: «Осы отыргапдар бэрщ арамтамадсыд»,— деп. «Далайша?»— деп шошын кеттш. «Долдай маддай тер тогш табатын ештеделер|Д жод, сдбек адамдарыныд мойнына siinren масылсыддар. Оттед, сол масылдыд 6ipi oeisi болганыма ренжнмш»,— деп дарап отыр. Байдасад, дызып далыпты. «Он жыл болды, 6ip дызметте отырганыма. Дуйрыгымыз жауыр болганша жогарылатпайтын болды»,— деп жылап отыр 6ip мезет. «Ой, ташр алсын ceni», «Ай, Ескен, Ескен»,— Деп кулш жатырмыз. Дегенмеп 03i ду. Сол отырыста Дайрекед де барды. Соныд дула ид шалсын д е г е т корБ педк «Ау, мыиа Есненге дайсыц тиген?»— деГда ол itici. Сондай жерде тапдмрлмгына не бересщ! «Дайрекед ага. Mine, мыналар тиген. Meni баягыдан 6epi ocipMeii журген осылар»,— деп дарап отыр. Кулш деген не болар. Данре- код oai бастап iiueri датданша кулдк Адыры сол Ескен ocin KOTTi. Дайрекед айтыпты: «Бол1мдо 6ipa3 отырды гой. Oai 6ip табанды ж!гп\\ Bip машина мен 6ip мор/u coiiin тапсыруга болар»,— деп. Ол nioi айтдасын — зад. Сойткен Ескен ойыма туш... — Жогарылаганнан сод кездестщдер ме?— дсп Дэу- реп думарта далды. Козin аудармай Доулетке сыпай дарап жатдандай. — Е, ташр, анда-санда су-суан iiiiirr турамыз да. Дэурен элдено ойланып курсшдк Сосып 0311114 niitipin дыстырып )Ki6ep;ii. ! — Долдап-долпаштайтыны болмапш диын icopinojii roii, aiiToyip. Осы ауданда бйпмго до, шаруага да озШ здеи мыгымы жод. Сонда да болса осе алман >курм!з, — деп олдошмге ренж!генлой yciitiin думын дата турегелдк 105

Озепге барып долин жуды да, анадай жерде асылган мо- сыга iayjii шелектеп балыд сорпасын сапыруга Kipicxi. Картой аршыды, сарымсак, турап, бурыш cenTi. Цуйын алып, сорпаныц тузын татты. — Бала, дымызыцды « б е т дымыз» деп этап едщ. Сорпацды далай атайсыц?— дед! Дэулет те орвынан кетерйш . Бул оныц тамадца зауды барын байдатданы еда. — Дэуке, колецкеге барсацызшы. Кун тиш журср. Цаланыц адамысыз. K,a3ip мен де дайын.. Сорваны далай атайсыц дейыз бе? Ио, даз1р... даз1р.... Bi3 орысшасынан тура даэадшалап eKi дуршн, уш дуркш сорпа дейхпз. вйт- кеш балыдты eKi-уш дуркш асамыз. Дэулет келецкеге барып отырды. Элгшде ауыр тартып терппген fleueci радаттанып, самалдап доя берда. Су жадтан ескен доцыр желге кеудесш ашып, сорпа Hicineu тэбет1 ашылганын ацдады. Б!раз куйбеддеген Дэурен бул кезде асты эз1рлеп улгерген еден. Шуб1рек дастарданга сорпага доса коньяк дуйылган рюмкалар орныдты. Сары сазанныц жондары Дэукец алдына ысырылды. — Цылданы жод. Ылги ceMiai ш ккен екен. Анада ж т т т е р г е айтьш дойып ед1м. Сый донад келгенде алып бер деп. — Сендер немене, сазанды да марда дозыдап кегендеп доясыцдар ма? — Жога, Ырэгысын айтам. Кез келген кезбелер урлап кетпес1н дегешм!з. Анада аумен аулатып, белппп далгав дара терепге салдырып дойып едам. Жолдыбайды бглмей- cis бе, ана жылы келгенде aiteci йвд! донад eTTi гой. Рыс- бай шалды айтам. Кеп жыл боны суармада звеновой бол- ды. Баягы Шыганадтыц кезш керген, e3i де атадты тары- шы ед!. Сексеннен асып, былтыр дайтыс болды. Сол Рысбайдыц баласы Жолдыбай даз1р езенд! багады, ягни дорыдшы. Астында мотоцикл!, долында фотоаппараты бар. Дуниенщ дырсыгы, тш т! балыд аулатуды дойды. Ci3 сиядты сый адамдар келгенде гана жалынып сурап аламыз. Б1рад маган дыцд дей алмайды. Анда-санда тод- ты-торым 6epin алдардатып доямын. Дэулет алдына дойылган балыд сорпасын сораптай отырып, Рысбай шалды кезше елестетт!. Бшмейтшш бай- датып басын шайдады: — Рысекец менщ еЫмде далмапты,— деп сол долымеи рюмкага жармасты. Eiteyi туй!Ст!рместен дагып янберда. Дэулеттщ елгшде маужырап дысыцдылау тартдаи дызыл тамырлы кездер! жайнап, бет ушына дан тент!.— Тег!, сеп

дателес!п отырсыд. Рысбай адсадалдыд ушнде допад болмаган шыгармын? Дэурен тапауыпан кулдь Цуптау орныпа эжуа-мыс- цылга жуыд кулик — Ай, Доуко, дызыдсьтз-ау. Ол кезде мои оп Жылдыдта одып жургоп баламын. 1\\ойын сойып 6epin, долдарыцыз- га су дуиганымды далай умытады дейЫз. Сонда маган оцгодсн бурып Ыз йпипат жасап: «Айналайын, мынау 6ip болаймп доп тургап бала гой. Юмнщ баласысыц? Он жыл- дыдты бгпргесш одуга Tycipefim, тура мешд oaiMO пел»,— дегенЫз. Bia шздщ адреспизд! де жазып алгапбыз. — Ио, ал оидi ceu неге келмедщ?— до;» Доулот кшо- лай дарап. — I^asip, даз1р Дэуке... 6opiu айтамыи. Алдымен жа- цагы Рысекоцшц ouriMccin аядтайын. Слз сонда донад- асмга оте риза болдыцыз. Эйтеуйр, неге с к с т п бшмеймш, аттанар жорде ауылдыд кез келген баласын шолпытып суйе бергешфз сЫмде. — Вауырмалдыгмм устаган гой,— доп Доулот лекгге кулд|.— Иэ, эдпмецд1 жалгай бер. — Оныд ycTino Рысбайдыд жоралгысы тым болек. «Аулымыздан шыддан азаматсыц. Царагым, жас та бол- сац бас болдыц. Цазад гурыпында адсадалдар сондой азаматьша ат Minriain, шапап жабады»,— дей кел!п, озшщ ерттеул1 атыка Minriain, кетер жерде ciare су жаца бастоп башпонт-шалбар кипзш, аттыц дунып жапыдмзга адша- лай салган-ды. Доулот дабагын птытты. Алдыпа дойылган рюмканы тагы босатып, Tcpiuiren маддайын сурттк Сосын танауы- наи кулш, атша одыранды. Бул оныд cciiiMcis адпме ос- тмсндс соны басып тастау уппн долданатып o/iici. — Сен, Доуреп, 03in дайдагыпы дозгайды окепсщ. Мои соныд 6ipin бшмсймш, есте жод. Мумкш, борее бергоп шыгар. Цызулыдпсп алган да болармын. Bipan сопы пай- даланбадмм. Шашбауымды котерупилер сардыт дегосш, бплicin алыддар дсп соларга тастадым. Опдай оцпме но корок. Талай жерде тарту-таралгы болган, Cipiiio дызыд- Дан емсспш. Жанымдагылар корсд! и п л т н . 0 з!де до аян, ейтпосо мен осынша жасда колгепшо жоуапты дызмот атдара да алмас ом. — Доуко, мои С1зд! пара алды доудоп ауладныи. Эцг1- ме Рысбай туралы болгасын айтып жатырмын. — Ио, опап да сол оцпмепда айт. Рысбай догеп шаруа адам. Аудап емсс, Thrri облыс дурметтогеп одам. Жол-жо- покой но болса сопы кещрегткепше onriMoni тура айтсай-

шы. Тспнде, ауыл Htirirrepi, сендер ецпме айтуды бйшей- ciiuiep. Цайдагыны ца.чбалап, адамнын ата-тегш, o.ii эруагын теб1рентш, намысца rain (Нтеыддер. 1шш-жеген- Де, тарту етсе, алганда турган не бар? Bepiu, сыйлап жатса iminflep, котергенше алыцдар, блрад дупияга ку- ныцнацдар. Ал мен сопыц oipiiie мойын бурмай келген жанмын. Сонда да эдпм е етесщдер. Вул кез1мше айтып отырганыц. Сыртымнан не айтасындар. Доурен ойда жоцта цысылып цалды. 0nriMeni булай бастаганына екшдй Рысбайдыц облыс орталырына баргаи- Да °сы отырран Дэулет уш не сорып допац болу турсын. yttine idpe алмай кеткенш антпак, ед1. «Облыс орталыгына жолыныз туссе, тура б1здщ уйге барып, бала-шарара бата- цызды бермесешз ренжимш» деген Дэулет сезш ecTiren Рысбай ацсакал осы жайды кепке д е й т аузынан тастамай эцгшелеп, «Тусац ту, б1здщ ауылдан да 6ip асыл азамат шыккан екен-дагы»,— деп суйсшш жургешн, кешн озат- тардыц слетше барганда елердей ренжш кайткапын айт- пак ejii. Дэулеттщ шамдануы ойлаганын орындатпады. Артынша кикар пирылга бершген: «Bip кезде канша аркыраганмен, каз1р пенсионер шал рой. Ойыма келгенд1 тугел актарып неге тастамаймын» десе де, журттыц «Байдалды окытып ecipreH e3i. Мунын беде.'п деген сум- дьщ кой. К,асарган жерден кан алады. Дегешн жасатпай коймайды» дегендер1 eciHe Tycin, элш тщ артын бакты. — Дэуке, Kemipini3. Менщ ксйде сондайым бар. Жо- сыксыз сейлеп кетемш, ак кекш мш,— дей бердк — Эрине, ак кодшдш жаксы касиет. Мына ceuiu созщнен де 6ipa3 нэрсе байкалады. Елдщ маран деген нозкарасы ацдалып калды. Цалай e3i, сен шыныцды айт, ел мен туралы не айтады? — Оны енд1, Дэуке, калай дегенде де... ел аузына какпак бола алмаймыз рой,— деп Доурен шелектеп ыссы сорпаньщ тупырынан тары куйып Дэулет алдына койды. Oai кипактап, кысылып отыр.— Сорпа болганыца! Нагыз денен сорпа осы,— деп эщлме багытын баска жакка ау- даргысы келдк Терппген мацдайын суртш ш, тачкы мур- тыпа тьшым бермей отыр. — Сен, Дэурен, кумшжЬпей турасын айт. Мешч neir- сияра шыкканым рас. Kepin отырсыц, онан бедел1М iteMin жатцан жок. Жасаймын десем, эл! де dip жауапты кызмег- т щ Ti3riHi колга тиге.'п тур. BipaK арам тер бои кайтемш. EHfliri жерде денсаульщ KyTin, танкан-таяпганды iiuin- жеп, озin сиякты болашагы бар iuiaepre колдан келсе колдау керсетсек деймгз. 168

Дэурен Доулеглц мыиа сезше код1мпдей емсксш далды. 03iniu де квптен коздеген мадсаты орындалардай \\м!т соулесй жард eTTi. Ыцгайы осы жолы тусер деген пигылыныд расда шыгуга айшалганына дуанып: — Эрине, эрине, Дэуке,— деп томенппктедй — Маган салса, ж тттер д щ 6api eccin, жогарыласын. Колдан келсе долдаймын. Сен анада онды 6iTipreciH наган пел, одытамын дегеш'мде неге келмедщ сонымен? Дэурен жауап бермей, томен дараган куш пулin, жердо жатдан ду бутадты пыртылдатып сындыра бердь Козше сол жолгы жай елестеп отырган. Рысбай шалга iiecin облысда барганы, екеуйпц Дэулет eciriniu доцырауын безшдеткеш, еснеи ад сур эйел ашып: «К то там?» дегеш, Рысбай адсадалдыц: «К,арагым, Дэулеттщ yfli осы ма?» — деген сауалына: «Ол уйдтап жатыр, жумысыдыз болса, кедседен кутпйз»,— деп eciKTi таре жауып алганы, ады- рыида ecii< додырауын eneyi алма-кезек безектеткесш, Дэулеттщ eei шыгып: «Адсадал, жумысыдыз болса, поне- дельникте конторга согыдыз»,— деп белмесше дайта Kipin кеткеш коз алдынан Tieuiin втт1. Осыныд 6opin осы жолы айтып далылсы келсе де, жасдапшадтыгы дургыр комейп- не кептелген свзд1 ж1бермей отыр. — Неге ундемейсщ? Кулесщ, э. Cipo, меш 6ip су жуд- пастыд eai болар деп отырасыд-ау сен, бала. — Жод, олай деп негылайын. Тек эт е ш н кулемin. Итнплеп диплом алдыд дой, ойтеу!р, датардан далма- йыд деп. — Сен элгшдеп менщ сурагыма жауап бершь — Рысбайды айтасыз ба? — Жод. Осы ел мен туралы не айтады демед1м бс? — Ол CHjii, Дэуке, былай гой. Айтданда турган не бар. Журт enpi «хан сыртынан жудырыд» дегендей... — Ив, иэ. Кумшноме. Менен Hecin жасырасыд, бай- гус iuipi(iii! — Keiifiipcyjiep айтады: «Елге дайыры тимсгеп соды доиш ы»,— деп. Анада' cia демалыеда шыдданнан Kefiin ауылга солем айтып ж1бергеп екепейз, «Бие байласыи, кегалга кшз уй TiitciH»,— деп. Ой, сонда 6ip дурлiriri дал- дыд. Эршм эр Typjii сойлеп жатыр. «Аузына келгенш сандалмасын. Дымызшылын кордщ бе дырсыд шалдыд. Болып-толып турганда келедкес1 туспеп едй Ен;ц шмге Keperi бар?»— дегендер де болды. Bipan Бисвкед 6opiH ty сепкендей басты. «Ылги адмад шлец. Маддайыда Gir- кен 6ip азамат дайсыдды жарылдайды. Онан да сыр 169

Смлд1рмей жабылып сыйлацдар»,— деп. Содап аузыпя ие бола алмагандар жым болды. — Бнсекец Бпсснгали ма? — Иэ, Бисенгали. Ол Kicim бул ауыл: «Биага, Биара» дсп атайды. Айтса айтдавдай, халыд датты дад!рлейдь Елге ецбеп с!дген адам гой. Царт коммунист, осы аудап- ныц азаматтарына жон-жоба сштеп, онеге бсргеп адамде- гспдсй... Ертеде, сонау согыстыц ауыртпалыгын тартып... басшы дыамет атдарган icici. — Сен, бала, меш алжастырма. Кейб1реулер дегешц KIM, именно? Атап-атап салмайсыц ба? Пэленше-туген- ше деп. Дэурещи мыпа сурад онан сайын динады. — Оны айтданда епд1 елге топырад шашамысыз?— деп жалтарып itopin efli, Дэулет задала тустй — Егер айтпасац, осы есек п таратушы оящ деп Tyci- немш,— дед! дабагын туш а, датулапа.— Сеп пемене, меш адым ак, керемшщ? Осы кезде apFbi жагадан машинаныц «пе-е-еп» деп узад сигнал бергеш ccTiafli. Eiteyi до жалт парады, — Bipey дол булгайды,— дед! Дэурен тал тасасыпан шыгып долин булгагап адамды енд! танып:— Байдалдыд шофер! гой,— дед! кецмгсшдеу, бейне 6ip аты жод адамды атагандай. — Шадыр ез!н. внес-ай, дол булгагапы. Bi3,ai т э т е санагапы? Ой, адымад! Байдалдьщ машинасын айдаса да, a.ii ештеце бшмейтш бозекпе ме? Дэурен долын булгап едо, шофер ж1г!т шалбарын ше- ппп Судан OTTi. 03 i буларды тапданына дуангандай ана- дайдан ыржаладтап келсик — Иэ, бала, хал неш!к?— дед! OFan Дэулет. Шофер ж!г!т жауап орнына т!лдей дагаз устатты. Оида: «Дэуке, репжш далмацыз. Кешке барамыз. Сорпаны коп етш ас- тырта 6epini3. Мыпа машппапы ж!берд1м. Пайдаланар- сы з »— депт!. — Байдалдыд 03i дайда?— дед! Дэулет енд! мадгазда- на, бурынгы алацдагап кецЫ орнына тускендей. — Шептйселде дой дорасы мен шопан уй! салынып 6iTinTi. Соларды коремш деп директордыд машинасымен opi кеткен. PeTi сопда жиналыс ашатын сиядты. — Директории шм ед1?— дед! Дэулет буларга. — Боранбаев дегеп,— деп,' Дэурен мепсшбей Жауап бердк — Э яп облысда атагы шыгатын Боранбаев па? 170

— Иа, дал сооыц oai. Баягыда дыс датты болгаы ж и ­ лы Царжауовтыц жуйкссше ойнаган... — Дегенмен, ду екен озь Сонда далай-далап айтты дей;и? — Ымм, элп облыстаи екш болып Царжауов келгенде- ri эцпме гой,— деп, Дэурен езуш жил алмады. Боранбаев сонда кецссде отыр екен. Анау Kipin келген бойы «Кар- жауов» деп долын берсе, бул: «Bie де сол ауа райынан боламыз» дени. «Боранбаевнын» деген! коршедк Царжау- ов оны тусшбей далып, «MeHi оскорбить е т и »,— ден ауданга шауын, ызы-диды болганбыз. Bipait, соныц коп пайдасы тидд Царжауов осы б!здщ «Ш оптшел» совхозы- пыд мал цыстату барысын тексермек екен гой. Адыры аялдай алмай KeTTi. Ой 6ip сол жылгы дыс шаруага ауыр тиш, жазгытурым малдан шыгын боп тургаи кез едь — Мына балага сорпадан дуйыддыра. Сосын элп Байдал кештетш согармын дени. Сол шаруаца жумса. Бу балаиы «шофер бала» дей бергенше атып аталыд. Атыц KiM, далдам? — Амангали,— дед1 ж ш т коз1 жасдана жыпылыдтап. — Согыстан содгы баланыц 6opi амаи, oiiTeyip,— дед! Дэулет. Амангали балыдтыд дэмд1 сорпасын тоя imTi. Bip per дуйылгаи коняктан да тартынбады. Екпнш рет усынса да ипет1одей екен. Bipait, Дэурен енд! ештеце бйшегепдей отыра берд!. Бул Амангалиды аттандырып оралгасын Дэулет: — Сешд осы Бораибасвыд дандай ж ш т ? — ден сауал бердо. — Кай жагынан дейшэ? Шаруасын айтасыз ба?— дед1 Дэурен тусшбегенш ацдатын.— Шаруасы гурлеп-ад тур. — Кай жагынан болганда деймш-ау. ¥йымдастырушы- лыд дабьтеп далай екен? Кешшлпшси тш табысуы? — Жаман емес деп жур гой 6api де. Дастарданы да Toyip. — Сонда далай? Жалпылама адамныц бэрш е жомарт па? 8лде... — К«йдан. Ауданнан шыддан у этлдердщ 6apiH б1рдей менс!нбейд!, таддап дана шай беред!. Дэулет Боранбаевты эр жерде кергеш бар. Жасы даз!релуд1ц у ст т д е. Шашы ерте агарганмен, бет-аузы эл1 жас, майлы жылтыр коздер! думайыныд козшше ойнад- шыган, нысыд адам. Ту pine дарагаида дырыдда жада жеип жур дерлштей. Журш-турысы мен сойлеу мэнер! де коз алдында. Бурыиырад, осы мандаты шаруашылыд-

тар колхоз кезшде председатель болтан. Принцип™ басшы ретшде танылгаи iiici. Журт опы сыртыпан: «0 з талапты- меп жогарылаган, догамдык, шаруашыльщ уппн тугаи азамат»— деп цад1рлейтшш бул естн-ен. Сонда да болса Дауренд! сойдете тусейш деп: — Bi.niMi данша екен?— дед: ойланып отырган Дэулет. — Техникум гой. Онып, озш уЫлеп шацца б т р д й — «УЫлегеш» далай?— деп дабагын туйдг Дэулет. — Эрец б т р г е н ш айтам. Талап контрольныйын жа- зып 6epin ед1м, даз1р соиы умытып кетшть TiiiTi долда- майды меш,— деп Дэуреи муцайып далды,— Жадны адамга жадсылыд жасаудыц даже™ жод па деп далдым. Дэуреннщ мына C03i Дэулет™ де ойландырайын дед!. Лртына дараса, 6ipa3 гумыр артта далыпты. Соныц iuiin- де дуаныш-решш дабат келш отырган. I'i.aaip еске алса еткен куншц 6api корген тустей, емесш елеске айналып- ты.. Ю м бшген, буган да ренжитшдер толып жатдаи болар. — Осы жолы ceni Байдалмен жекелен таиыстырып, тапсырармын,— де;и ол Дэурепд1 Жубатып.— Улксн адам- ныц есшде коп нэрсе садтала бермейдк Сен езщ жайлап ескерте доярсын, 6ip одашалаганда,— лей отырды да:— Э- ой, сен дайдан бьчейш лен едщ. Жогары бйпм/ц болып, долынан ic колее ocipo' 6epo;tf дейтш шыгарсыц. Дайда-аа ондай. Улкен тракторыц, мыдты TeMip арданыд болмаса, батпадтап далуыц оп-оцай,— деп дардылдай кулдк Ша- раптыд дызуы ма, элде дэмдес болгасын агынан жарылды ма, алгаш сыр ашдан Typi осы. 03iuin дызметте далай жо- гарылап, бедел алганын ецгшелеп кет™ одан Dpi. — Даншама улкен дызметкер дегенмен басы жумыр пендешц пендешш1п болмай турмайды. Bipey алганды унатады, 6ipey 1шкенд(, 6ipey душданды дегендей эр ди- лы гой адамныц думар-душтары дегенщ. Эйте>йр, жап бо­ лып жалганныц жарыгына шыддасын эршмшц т!рлii-ine сай дызыгы да болады. Сондай-ад мен 6ip докейдщ ад думарлыгынан пайда коргенiM бар. — Ие, оны ecTireHMin,— деп Дэурен кул1мдсй соз/й болд!-— СПздщ мергендп’пцзге жугшш далыпты гой, ehe-xe! — Дурыс. Bopi элп кшк атуга шыддаида болган. Лпау алда кет1п бара жатдаи мушз;псш Tycip дейдк Тартып ж1беремш, далпадтай ушады. Сосын таддансын келш. Ты- ныгып отырган жерде айтады элп : «Бала, дандай тьтегщ ба р?»— деп. Мен сасдаладтап далдым. «Ж э, дандай дыз- мет жасайсы д?»— дед| орберден сод. Цорланьш, дызарып 172

KOTTisi. Заготконтордыц цабылдаушысымын деп даляГг ап- тамып, отызга жетпеген K03i.vi эль Сонда ыеп yinin Тур- ганбеков жауап бердк «Райпотребсоюздыц орынбасары» дойл! арам датдыр, оп-OTipii; келпрсш. Маган ana mcrnip ыптасы дулагапып байдап далган roii ду мушз. — Райпотребщ не-ой? 03ipe орыибасар exin алмаймы- сыц?— демос! бар ма сонда донадтыц. Турганбеков кумш- жш далды. Вар тапданы: «Болашагы бар, есетш жплт eneiii кумэшнз» дей бередь «B rain менде болса, элдеда- шан coiiTyi.M керек едЬ> легенд! алга тартып. — всетш ж ш т екеш рас болса, жогарылат! Е, 6i3flip болашагымыз емес пе булар?— деп кесга айтты. Бурьшгы- дай емес Тургаибековтыц жуп! жыгылып далыпты. Ал- дында м е т шадыртып аларда: «Бала, б!р дурметт! донад- псн 6ipre адга шыгамыз. Орашоладтыгыдды байдасам, од- дырмаймын. Мепщ деген1ммен жур. Курдаii жоргалайтын бол» деген. En;ii мына сезден кешн дуйрыгьш дасдырша дысты. — Дзулетт! жогарылату ез!мн!ц де ойымда бар едд— деп жылмац дадты. Осымен сез б1тпеи. Улкен itici уш-торт пун жатты. KeTeTin кун! доштасайын деп барсам: «Ал, Дэуке, жасыд Kiuii болганмен, жолыд улкен болсын. Ла- йым журер жолыд, шыгар тауыд 6nin болсын, ппм. Кзп- дай тшег!д бар, айтшы. Орындай алмасам да, ойымда ж урсш !»— деп ыдылас танытты. Дысылып далдым. Дипадтап терлсп те барам. Бар тап- Коным: — Biaflip уйден дэм ауыз THin шыдсадыз,— дей берш- niii. Tinxi уйде ешдандай дайындыд жогын ескормей: — Дам ауыз тисед!з, ага!— деп жж-жапар болсам керек. — Сонымен, cisflip уйге де содты ма? — Тура тур ендд айтайын. Ол Kici: «Бала, уйде Kiidp бар?»— дед!. Онда дарттар Tipi. Эке-шешемнщ барын айт- дасын: «Е, онда жолшыбай дарттарга сэлем бергешм ду- рыс|»— деп сад етт:'. Буны ест!п, Тургаибекои датты сас- ты. Menip куй-турмысымды 6i.4eTiii. Сондыдган мен донад дабылдаймын деп, тыраштанып журсем, ол 6ipey.nepre тапсырма бер!п, уйд! дард дылыпты. Дарттар эп-зсем боп Kniiiin далыпты. Ол элп согыстап содгы 6ip жутад мезг1л e«i гой... — Датырган окон, дан, бзлем, ваше де со керек! Мен- сжбейтin немо гой,— деп Дэурен дардылдай кул;и де, ноньяктан тагы дуйды.— Ай, молодец, жаса! Мынаны алып Ж1берсск, Дэуке! — Ой-буй, Ko6eiiin нети гой. Сен, бала... бала дейм!п- 173

ay, con де отыздыц устшдесщ. Жасыд Kiiui болганыпа да- рамай, «Д эукс» десем дайтещ? — Ой, ага, маган енд! ci3 турганда «Д эуке» атаиуга ертерек дои,— деп Дэурен дысылып далды. — Тодта сен. Неге ертерек дейсщ? Озщ 6ip ферманыц басшысысыц. Бйпмщ бар, болашагыц алда. Эйда, созд! дой. Осы даз!рдеп бастап «Д эуке» деймш. Келшпк пе? — Цайдап бшейш, Дэуке! Судыд жагасыида екеуден- скеу 6ip-6ipiMiani «Дэукелеп» отыргапымыз epci болмаса. Одан да MeHi дазад гурпымен «Цосшы бала» лей 6epi- щзпп! Дэулет дардылдай кулдь Сосып дулана дабагын шы- тып, саусагын безеп, сес керсегп. — Жарайды. Царапайым болам деущ жен. ¥найды,— дедь— Б1рад сен «Цосшы бала» дегенд1 дай дан шыгарып журсщ. Атама олай, пемепе, феодализмпщ далдыгын жад- гыртайын дейсщ бе? OceTin жастыц сезш айт-дагы! — Дэуке, н еп зп тадырыбымыздан ауытдыдыд 6i- лем,— дед! Дэурен. Дэулет KoniniKTepfli жумарлай жатты. Сем1з бугагы- нап, онан томен дыртыстанган жуан мойпынан Tocine да- рай соргалаган тер айгыздалып барады екен. Дэурен жи- ipKenreiiiH бшд1рмей сулп усынды. Оны елед еткен Дэу­ лет жод, кеудесш ек!-уш рет сипалагапда аппад шуберек адам Koprici3 болды. Ардад тутдан ад адал затын 6ipey Kipni табанымен таптагандай Дэуреншц боны TiTipKeHin доя бердк — Балыдты 6i3 жен едйс. Енд! ол б1зд£ жей ме, да- лай?— деп Дэулет дызылтамырлы коз1мен сузе дараганда Дэурен: . — Мана дымызды дайрацга кемш доиганмын. h,aaip экелейш,— деп ушып турды. Дэурен дымыз дуйып жатданда манаты Амангали дай- тып оралды. Машинадап озшен бетен ею адам тустк 1лк|- де Дэуреп оларды ацдамай далып ед1. Байдап дараса, 6i- peyi — аудандыд тутынушылар догамыпыд председател! Шодыман, аз Жапындагысы — Шоптшолдщ бас бухгалте- pi Мадыбай еден Дэурен осы е ю ж т т и де онша унатпай- тын. Б1рад сый донадтыд козшш е сыр 6cprici жод. Бойын жинадтап, ойын 6ip арнага дуйып алды да, деле жатдан- дарды тосып далды. Булардыд eKeyi де соцгы жылдары жастарына дара- май, датты ceMipin кеткен ж!г!ттер. Сопдыдтан жаяу жур- генде шайдаладтап, дасыпдагы icicini мез1 еткендей демйс- кен уп шыгаратын. 174

— Eiti 6iрдeii обыр келе жатыр,— деп сыбырлады Дэу- рен. Буныц сурацты ксскшмен караганьш тусш ш, маши- надан тусш осылай карай жургендердг кыекаша шугыл таныстырып, екеуше де езшше мшездеме 6epin еты. — Оц жагыпдагысы жудэ шайцалактап журе алмайды гой,— де/u Дэулет келе жатцан екеуден кез алмагаи куй!. — Козшщ eTi ocin жур оцбагаиныц,— Боранбаептыц туягын сершырмейд!. Бар ece6i цолында болгасын, кайт- ciii сойтпей! Дэулет тацдана ун катып: — Цырдыц жйтгтер! пац болайыи депы-ау,— дед!. Дэурен мырс-мырс уртынан кулдь Цонацтыц сез!н купта- ганы едй — Бэкецн!ц жур!сше e-iiiiTereni гой. Осы ауданда Байцалдыц жур!с-турысын айнытпай дайталайтын осы citeyi. Eiteyi де осуге кумар... оуел1 елге ецбек Ыщрсейпй одан да!— дед! менсшбеген упмен.— Ец болмаганда Бо- ранбаевша ецбек cinipce гой! — Ориие, ецбек cinipreiniin Mepeiii устем цашан да... Дегеимен есудг шм жек Kepciu,— дед! Дэулет жымиып. Доуреп озппц ацгырт сез!не цысылып цалды.—Жогарыла- ганда, соган оз басы, кызмеы лайыц болса; сэлден кс- й!и:—Осы Байцалдыц жацагыдай м!иезд! цайдап жуцты- рыи жургсн!п бйшеймш. Баягыда совхозда жургенде ел- шлдеп-ак туратьш елгезек едк— деп ойланып кеты'. — Мшез;и езгертет!п цызмет бабы шыгар,— Дэурен Конацтыц кай жагынан шыгарып бшмей.— BipaK онда турган не бар. 03i эд!л, журш-турысы таза болса... Бул кезде Шокыман, Мацыбайлар жакындай тускен. Еутыпда т!лдей лыпадан ботеи ештецес! жоц Дэулетт! Koprecin олар богеле 6epin ед!- — ?КiriTTep, кымсынбацдар. 0 з агаларыц гой,—деп Дэурен кесемдж жасагасын, eneyi тулгаларына лайыцсыз ширактыкмен Дэулетке жарыса кол 6epicTi. Алгашцы рет коздер мен кездер ушырасты... «Аргы тубщ белг1лi гой» дегендей немесе «Е, Дэуке, Дэуке деп жургевдер1 осы скен гой» дегендей миыдтарга кул1П табы уйipi.Hд!. Кушпц ыстыктыгына царамай бул eneyi галстук тагы- ныи, cipoce KHiHrenin коргеп жердс Дэулет кысылайын дед!. « Буюл сорнага шыгар азаматтар аягынан тш турын, Кызмет eTiii жатцанда, мешц тонтек балаша ортасыпда жалацаш жатуым epci екен» дегеп оймен цнпацтай баста- ды. Opi бул кезде куп де ецкейип, шыбып-нп'рк-.'й кобой- ■чш-д!. Дэулет жуыиып-шайыну yuiin озенге к е п !. — Дэукец апа жылгыдай емес, кдртайын калыпты- 175

ау,— дед! Шодымап, таяз Жерге барып Gip батып, б!р шы- гып, суды шолпылдатып журген Дэулет жадты KoaiMOH нусдагт. — Дартаймай, енд!, алпысда келгенде шайтан болсын дейсщ бе?— дед1 Мадыбай жымиып. — Жауапты дызмет унем1 жуйкеге THrecin, дажытпай доя ма?— деп Шодыман балыд сорпасын сораптай отыра ун датты,— Тегшде, дызмет, орын деп босда кеуде дага- мыз. Ж уйкеш куткеннен артыгы жод дой, бите бшгенге. — Б у KiciHi дуртып журген баласыздыгы шыгар. Эйт- несе дызметке онша жанып сала бермейт!н,— деп Мады- бай Д э у л е т бурын б ш е т ш д т н аддатты. — Баласы жод дейс!з бе? Оны дайдан бш есщ ?— деп Дэурен мен Шодыман досарлана сурады. Мадыбайдыд Дэулет семьясын жете бьлетш дтне бейне iimepi куй- гендей. Мадыбай мадгаздана жымиды. Е кеуле алма-кезек дарап: « Полем, мен in шммен жагысатынымды 6min алыд- дар»,— дегендей, шодтыгы Kerepinin мерейленin кетт!. Танауын делдит!п, менсшбей кудьдлдед!. — Кез!нде айгырдай ардыраганмен, енд! тугырдан туст! гой,— дед! тудш е.— Осы жердей шыддан азамат деп сыйлаймыз рой эшеЙ1н. Эйтпесе бул дыртпан шал антур- ган! Мурнына эдшд!к д'егепнщ nici бармайды. Ym eyi адты-кект! айтысып 6ipa3 отырысты. Сол eiti ортада кун де едкейген. Сойткенше жанында Боранбаев бар Байдал nenin тусть YcTepiHin шад-тозадын даддыш- тагап олар сорпа iniin жатдан wiriTTepre 6ip дарады да, езеп жадта серуендеп журген Дэулетке дарай дозгалды. — Ei;eyi елердей дос,— дед! Мадыбай сезш кпмге арна- гапын аддатып, дасындагыларра адырын кудк!лдеп. — Байдалды и агасымсн 6ipre одыпты дейд! рой мы- науыд. Дэулетт! айтам,— деп Дэурен бш пшсшдг — Ал, ж т т т е р , 6i3flin отырысымыз уят болар. Шаруа жасалыд,—деп Шодыман лып ете т у т . Мадыбайды ерто жада келгеп шсшерге дарай беттед!. «Мына Шодыманныд маймылша майысуыи дарашы, Бэкедд! itepreciH!»— деп ойлады олардыд сырш пап дарай далган Дэурен. Дэулеттщ Бисенгали TiKTipreH itni3 уйге тунеп шыдда- пына бугш yminmi кун. Тунегеш болмаса, дем алгаиы аз. Bip уйден Gip уйге алмасып додад болумсн жургенде тад- 170

пыц налай атыи, куннщ далай батданын бйшсй де дала- ды. Цызу наудап болганына дарамастан, агайындар, эйто- yip, уадыт тауып жатыр. Бул eui ортада муикшдшнше Байдал да 6ip кун двмнен калган жод. Дэукецд! долпаш- таушылармен 6ipre узад тунге отырып алмаса да, 6ip- жары сагатын аямады. Осы мезгш шпнде алыс-жадыннан келш сэлем беруни- лер де кебейген. Кен жылдар бойы ортадан шыгып кетin, енд1 оралып соддан азаматтарына жуз KepceTicin далгысы келгендер. BipHenie кун бойына шала уйды болган Дэулет 6yriH аладсыз дорылдап жатыр e,ni. Bipey «Дэуке, Дэукелеп» дозгап оятты. Келген Дэурен екен. Анадагы су жагасын- дагы сайрапшш uettiii керш турганы. Науданды жумыстан долы ти м етт. Алдымен соган кеш рЫ сурады. — Тыста Биага отыр едд. — KipciH, ендеше. — Ол Kici ci3;Un тысда шыгып сэлемдесумцзд! кутетш сиядты. Дэулет icinreii Koain сипалап, шине бастады. — Цап, бул Kicire eaiiu барып сэлем берудм керек ед!, унт болды-ау,— деп oidniui б1лд!рд1.— Бушл аудан дур- меттеген адсадалды менсшбегендей... р е н ж т п алмасам жарар ед!. — Нешауа, ол дарт кеипр1мд!,— дед! Дэурен. Виага деген! садалы кеудесше тускен, бойы метр жа- рымдай-ад дара шал екен. Цоцыр кознипрш киш алыпты. Найды бас таягы мен былгары Ke6ici аиадай жерде жа­ тыр. Кшз уй сыртындагы кегалда астына ер кепшш бас- дан куй! мулгш отыргап ол Дэулеттер жадыпдагасын басын квтердь — Бу не тырсылдаган, мал ма, адам ба?— де;ц шал дулагын тосып. даусын мэ- — Ассалау-магалайкум! — дед! Дэулет дегенш доя нерлеп. Бурынгыдай «сэлэматсыз ба?» турып. — Из, адам екен. гой,— дед! дарт «уагалайкум-асса- ламныц» орныиа. Цырсыдданда сейтетш. Д э у л е т му- датып, ез1нс бас nri3in алайын деген! едк — Виага, Дэулет iHiu долын усынып тур,— дед! Дэурен. — Ив, Дэулет болса назад гурпымон тос TyiiicTipin icopicneii ме? Цине, дайда 03i? Кол гeui но 6ipaa бопты, сэ­ лем берсе жасына жотпей жатыр ма?— два дарт id налай ун датып, жер таяпды да орныпап турды. 177

Дэулет шалга нос полым усынып, тесш айнастырды. — Уа, Биага, cesiitfare нулдьщ. Дэукец келген бонда ciere сэлем берем деп едь Bi3 сиянты miaepi босатпай... — Тэйт api, татарга тЦмаш l.eperi жоп. Косемаме. Мен Дэулеттщ ез!мен сейлссемш. Иэ, елге не ала келдш, бауырыал бола дапсыд гой?! — Бпага, гапу етидз. Урыссацыз да, урсацыз да да- йынмын. Ец алдымен cia сиянты агаларга сэлем берш алайын деп едш , мына Дэурен сиянты шшердщ Польша тусш пап, шыга алмам жатырмын. — Е, жарайды, жарайды, тусшшта. Жастыдтыд соцьт, к эр ш ктщ алды дегендей уадытыд гой, шырад. Иэ, енд{ бу жадта нанша болмадсыд? Озщмен 6ip армансыз эдИ- мелесешн деп ед!м. Оган долыд босай ма? — Босайды. — Цашан дайтасыд далага? — Асыднаймын. Биага. Пенспяга шыдданмын, 6ipa3 уадыт агайыпныд коже-KOKipine ортадтасып, елд1 аралай- тып шыгармын. — Пенсияц не, жаман дой сегшде дартаяды деп?— Шал ei;i niui селшлдей, дызыл тамырлы K03i жасаурай дулin алды. — Алпысда толдым гой, Биага. — Алпыс болгаида дайтедд жумыс жасай берсем ук1- метке артыд кетед1 деп отырмысыд?! Дэулет пен Дэурен шалдыц дидар мшезш дуптаганын 6i.’i;upin, дардылдай женелдй Тосын болганмен, жалган, жасанды кулш. Буган селк еткен далмады байланган ек! ат 6ip-6ipin тарпи Kiciuecin, елеурей тускен. — Тэйт, эй, так-так!— деп Дэурен аттарды дайта ту­ пы ртты. — Атпен келгеншздер ме? Биагад мыдты-ау...— деп Дэулет таддаиды.— CoFbin тастамай ма? Карт жауап бермей садалын тарамдап отыр. Опыд ор- нына Дэурен берд1 жауанты. — Бул Kici журепм айниды деп, eMipi машинага Min- ген емес. К,анша шалгай жерге де асыдпай атпен барады. Асыдпай дейм!з-ау, туралап журш кеткенде машина жет- кен жерге атпен де б1р-жары сагат Kemirin жете 6epecin. Карт садалын сипап, жотшршдй Дэулеттщ долынап устап ез!не даратты. — Уа, ceni улкен бастыд деп ед1 гой. Осы ауылдыд ыгам мен сыгайы ceHi аузыныц суы дурп эд п м е л и т н . «Енздщ пэленшекед пэлен деп айтты, пэштуан деп ту- жырым жасады» дейтш ылги... 178

— Буйыргап дызмегп атдардыд дой, Биара. Б!рде олай, б1рде былай, afrreyip, жастарга дал-дадер!м!зше улг! корсетт1к дой. Енд1 амандыд болса, дем алайын деймш. Дснсаульщ кутш, озВДз сиядты агаларга сэлем беремш. Эдн м ест тыцдаймын. Карт туншыга кулдк KeTiK Tici опырайып, даба сада- лы жел шайдаган селеудей желп-желп eTTi. — Эрине, эрине. 0pi-6epipeH сод iiuin пысса, элг1 опрап Дуйсешшлеп молда боларсыд. Bopi6ip дарап отыр- ганмен кун батпайды,— дед эзш тастады. Бул ащы дал- жыдым далай тид1 екен дегендей оныд ж у зл е дадала да- рады. Дэулет пен Дэурен буран досарлана кулга, шалдыд мшезш дызыдтап отыр. — Биарадныд шымшыма Tiai бар,— дед! Дэурен.— Менен бурын завферма болган Дуйсен дейтш шалымыз- ды айтады. Кеп жыл ел басдарып едi, уш-терт жылдан 6epi пенсияда. Анада 6ip адам дайтыс болып, сонда 6ic- м!ллэ айтар ешшм табылмай, журт Дуйсекецд1 зорлаган сиядты... — Е, бшгенш аясын ба? Журт тусшбейтш булдыр- салдырына 6ip сиыр алды, оныд Heci кет in барады?—дед! дарт кекете кулш. — Ай, Виага, кейде сондайыд бар-ау. Дуйсекедд! дай- 6ip молдашылыд дыстап бара жатыр дейсщ. Ел гой зор- лап... Сиыр алды дейаз, Дуйсен негылсын сиырды. Оз! малдаи кеше алмай отырган. Цайтдап адамга ар налган мал, осы журген басы жумыр пендеде о дуниелж болмай- тын жап жод деп... зорлап апарып, шарбарыпа байлап KeTinTi гой. — Bipeypi кундегепше, езщ1з неге одымайсыз?— де- р\\ Дэулет, шалга жадындай тусш. Сойлетешн деген! эл- де мудатдапы белп'с!з унмен. Шал бардыт дамзолыныц далтасыпан Жаргад шад- шасыи суырды да, аладанын насыбайга кемд!рд!. Bip Долымон т ш н устап турды да, пасыбайды зытыра сал- ДЬ|- Двулетне тацдана дарап отырды да: — Енд! oflopiMHip шагыпда журтты алдап мал жина дейсщ, э! — Олай дегешм емес, далжыц гой, Биага. Ripait, ду­ ранды шала бшетш думбшез 6ipeyaep алганша, Ыз сияд- •|ы жотйстер одыи алса, буйырган ас болар сдйдагы,— доп тары далжыцдады. — Е, солай де. Сол далжыцыц гой маган да кереп. Бу- riu iaflrti iteayiMiiip osi де сол. Казак, жатканга жап жуы- 179

мпс дейдь Онысы рас. Сен до пенсияга шыгыпсьш. Шы- рагым, енд1 ол дашиа мойындамаймын десен до, бурын- гм дызмет жасап жургендегщей дад1рл! болмайсыц. Мен сиядты кез керген агаларыц сыйламаса, жастар жагы с е т и 6ip кездеп н э и д т д ;» дайдан бшсш! Жасыратыны жод, осында ceni сыртыциан бодтайтындар да габылады. Ознпд едбепмен оскен анау Боранбаев Бадай сиядты- лар болмаса... дад1р бш етш Ki-мдер дейсщ! Созге Дэурен араласты. Цыбыжыдтап, отырган ор- нында жортадтап, улкен iricire жагыш ысы Heflin бадда- иына Бисекен мападан 6epi жадтырмай дарай берген-дь — Бпага, Дэукец бэрЬпздщ дад1р.-и агамыз. Бу KiciniH ецбеп коп. Б13 6apisii3 де... — Жо, жэ, дшмэрсыма! Лна жылы мардум Рысекец сксупда уш не барганда сыйлаганы ЭЛ1 eciцисн нетпеген екеи гой, Tofiipi,— деп нарт дайырып тастады,— Tipi болсын да журе берсш. Дайыры 03iHe. Meni жогарылаг- най-ад дойсып! Бшемш ceni, осыныц cea6eyi тие;» деп жанталасып жургешцд» Одан да, шырагым-ау, шаруан- ды жондесейнп! М еткой деген жадсы ат емес. Андагы буйрада да ауызга mirinciR. Буйте берсец..: ocepcin атацныц цац басын! — Ой, бу шал дайдагы-жайлагыны дозгайды ен;»,— деи Доурен уяла кудкшдедй— Буйрасы Heci, сад дула- гыи дарашы, сацыраумын деп отырып! Доукеде де тиь cin... онда бу Kici 6ia;» таныды д енад бе? Осуге думар деп Meni кшэраттап отыр-ау esi... Доулет Дэуренге турегелсек дайте;» деген;» ымдады. Бисоигалидыц cosine роюшгеи тур байдатты. Цабагып шытыиып, дозгала бастады. Дэурен дарттыд i;e6iciii жадыидатып, таягып долына устатты да, долтьтынан демед» — Бпага, туралыд. Доукец;» б^зден де ботен шадырган ел бар коршсдк Рудсат болса Ыздерге кешшрек содсам дайтед1 депдк Цалай дарайсыз? — D, жарайды, бонты. Bipau, эл п ащы суыдды бер­ мой;» екен деп дауштенбе. Оны 6i3 де тауып берсм!з,— деп кул;» Бисенгали,— Апда-санда эл п кэнегшен 6ia;»n де 6ip-eni тамшы жутатынымыз бар. Содан кешн булар Дэулетпен 6ipre отырып сртедп ш ай iniKCH. Коп эдпм сге уадыт далмагап едь Бисепгали дарт пен Дэурен аттанайын деп жатданда Дэулет; — Бугш Шодыманпыд шадырган Kyni. Сен алысда уаама. Бандалга osiM тансырамын,— деп кудк ете-тус- Ti.— Кешке сол жерден табыл!

. Шодыманныц yiii озсншц бшк жардабагында екеп. Аумацты ауласы да дол дуламаны ip голой салыныпты. Бул жагынан да айдара ашылатын eifi жадтаулы eciit ау- лага Kipin-шыгатьш мал мен келйстщ коломiпен хабар бергендей. — Сынырынды, коц-додырды алысда тасымай, осы жерден ысырсад, сонау auFapra сырганаи 6ip тусед!,— дон Дэулетке шаруасып тусшд1рш тур.— Цартымыз бар. Жонелш кете дойса, дысылып далмайыд доп, мал- даи айрылмай отырмын, Дэуко! — Мал алдымен Tipiге цажет шыгар, шырагым! — Даз1р журт дегенщ басдан ieiiuii ацдиды. Димылда- сац, iuiin дойды, жен дойды деп жогарыга арыз жазудан жуз жанбайды. Мына мал сондай бэле-бэтерден садтайды ец дурыганда. — Лрыздан дордаммн десейпп, бастыд-еке!— деп Даулет кецшлдей кулдк — Yii болгасын донад-допсысыз отырмаймыз. Mine, ci3 кслднцз. Донадасылыд малды шмпен сураймыз. 6зБ м1зде барлыдтан бшшбейдк Алып урып, шалып тастадыд. — Байдауымша ду боп алыпсыддар бэр !д де... Баягы- да ауыл адамы деген ацдау болушы сдк..— Bip сот Дзу- лет терец курсшдк Тысда салдындауга шыдцан Байдал долын артына ус- таган куш буларга жадмндады. — Шодацныц шаруашылытын дарап турсыз ба, Д оу­ де? Из, бул Kiciniu ауласын озат тэж1рибо мектеб1 десе до болгондай. Кордпцз бо, барлыгынан удыпты долдыц табы ацгарылады. Бхрад осы тэж!рпбесш шаруашылыдтарга таратпайтыны жаман. — Совхоз директорыныц шамына ти дегеннцз гой бул. Боке!— дед! Шодыман кулкмп келмесе де epincis сыл- дылдап. Буларга жадындауга батпай, анадайдап орагытып тур- ган Доурен;й кергесш Доулет долымеи ымдап шадырды. — Biafliiii попдеш ш к дой,— дед! Шодыман.— Дан- шама бейнет мал устау деген? Bipaд амал ж од KyHKepic уш!и. Аула торш дсп дыстан далган балауса шшоншц де да- рамы коп екен. Оиыц ycTine бнылгы шабылган шоптен до тай-тай бума т у а р ш п далыпты. — Шода, 6ia догамдыд мал азыгыиыц жосмарын ,тол- тыра алмай журсок, cia бнылгы шшепнсн до сыбага алып 181

улгергенбннз,— дед1 Байкал еоны байкаган бонда. Шо- Кыман кызарактады. — 1нгенд1 колга устав отыр е д л . Соган алдырып ед!м,— деп кысылган болды. Тодыма шалбарыныц белдшшен белек шыгып бултия калган жуан карьшын колымсн басып элек бон тур. 0йт- iteni Байцалдыц карыны шыгып кеткен адамды жаратпай- тынын быштш. Доулет Шокыманныц ауласымен танысцан сайын 6ipa3 ж аига каныга тускендей. «Нпырай, осы Keu6ip адамдар жеке баю жолына тускен бе? Лула деген мынау, ат шан- тырым дер.пк. Ортасында бургымен казылган КУДЫК. Электрл! насос орыатып коныпты. Жемш-жидек, бадша деген мынау мауелеп тургапы. Жеке мешшк «Волга» га- ражда тур. Мен сняцты каланыч жалац аягын кайдан м енсш сш »,— деп ойлады. «М е т конак етпес те едц Бай­ кал бастагап журт жумыла сыйлап жаткасын амалы бол- маган-ау»,— деп жене киялдады. Бул ойынан ceprin, былай караса, Шоцыман шаршаганын айтып шагынып жатыр екен. Байдал Шокыманды е р тл ылднга карай TycTi. Дэулст- Tiu жанында калган Даурен: — 0те сум ж т т , — деп сыбырлады бугаи.— Бурынгы хатшы орнынаи алып жумыс бермей 6ipas сандалтып едь Мына xiciмои тш табысты, oiireyip. Шокыманныц Цади- шасымен Байкалдыц Айганымы 6ipre окыган подруга окон! рас-ау деймл. — 0ai шаруасына мыгым екен,— деп тацданды Дэу- лет.— Ел ш л д е жаксы туруга жагдай бар гой,— деп куцшлдедк Сол мезет Даурен де Шокыманныц м еи н ш т малыныц санын анык бшетшш ацдатып, тулл-тулшке белin шубырта ж енел л едь — Сонша малды жангауга калай Kynrrepi жетед1?— дед! Дэулет. — Сиырдыц eKi-ymeyi гана колында. Сосын шген, шубатка сауып отдан. Далганы малшыларда. Келген та- уардыц Toyipin 6epin, алдап-сулап кояды. Heci к е т л и , малы ocin жатыр. — Ауылда тургасын мал устаган дурыс цой. 0ain де кур алацан емес шыгарсыц?— дед1 Дэулет сыр гарта,— Оныц ycTine 6ip ферманы баскарасыц. Бейнетш коргесш, эсйн етл де керу керек. — Мундай куиьщпаганмен, бала-шага yiuin аздаи ус- тай.мыз. Соныц езшде журт совхоздыц mo6iu тегш жеп жатыр ден соз етедь

— Машина иар ма? — Оны дайтем1з, Дэуке?— дед1 Дэурон MCidpene ку- Л1П.—Keaip журтта аяд лау коп доп. Солардап кун кор­ еек жетпей ме? — Е, Minin жургеи адам взщнен артыд па? Тайналтып журмеймющ!— дед1 бул наразы унмен.— А лу керек. Эл- де omipeTin жетпей жур ме? — Вала-шага дыцдылдап дояды: «Пэленше-тугеншеде машина бар»,— деп. Мен соган думарта доймаганмыи B3ipre. Кезекслз nriepcenia, MyMKin, дарызданып-даугала- нып дегендей... б!рдеце icTep едiit. — Эперешн. Дайсысы керек. Дурысы «Волга» гой, э?! — Цайсысы болганда да даржы жетсе, паудан аяд- талгасын... — Бала-шага айтса дурыс. Коздер1 дызгапы гой. Ду- пиенщ малы дуниеде далады дейдк Алып беру керек. Кузге таман кел, адшадды алып,— дед! Дэулет ныдтап. — Жадсы, радмет, Дэуке! Ci3 эперген машина деп Minin журерм1з амандыд болса... Сойлесумен булар да взен ацгарына TycTi. Шодымап уitiиiи. тусынан ацгарга дулайтын жолды таспен б е т т й - pin, бетоимен дуйып салдыргап екен. Eiteyi дш-днг басып, Байдал меп Шодымандарга таман жадындады. — Шодац мудият-ау, жолга дейш тэртштелш далып- ты ,— деп efli Дэурен imi дызгапыштан алабуртып турга- нын жасырып, жорта мадтагансып. Огап уй neci Cairo доймады. — Бупнпдей сый донад келгенде диын болды. Озенге барып шомыла дойса да...— деп Шодыман донадтардыд сойы дандай болатынын аныдтай кетть В!раз серуендеп, озенге дол шайган булар екеу-екеуден Kciiiii дайтты. Дэурен Байдалдыц Дэулетпен датарласуы- пан дэметш, eiteyi оцашаланады гой деп ойлап едЕ Oeipro онаи мундай пигыл байдалмады. «Б у Heci екен? Кеше: «EciMe салып дой. Tayipaen тапсырамып. Жогары бш м щ бар, тожарибсц де жеткшктЕ Боранбаевтан нед кем? MyMKin, соны 6ip жерге ысырып ж1берш, директор болар- сыд. Шептшолге бауыры жабысып далган ештедес1 жод дой. 0ai шаруашылыгым жадсы деп, Байдалды мепешбей- •lin сиядты»,—деп едЕ Eiifli сопысы дайда?» Карсы дабадда ырсылдап-гурсплдеп аред шыддан Шо- дымап мен Дэулот™ ityTiii турган Байдал бул eiceyine ку­ ле сойледЕ — Шоптпсолде 6ip дызыд дарт бар. Баягыда осы ай- мадты Совоттонд!руге белсоне датыедап, тап iteineri кунго 183

дешн дызметке араласдан адам коршедй Лнада 6ip,ie Бо- ранбаевда «дайдан сусын iinyre болады?» десем, со юсШ ц уйше мацдай TipeiiTi. Асыгыс едЫ. BipaK, шал шатад шы- гарды. «Долга оздер! тускенде, донадасы боре алмайтын Кйр адамыц меи ем ес»,— деп, зорлап торге шыгарды. Мал сойдыртып тастапты, 6ia шубат irnin жатданда. Ал eiifli отырмай кор! Бул соз Даулегли сонда барган-бармагаыын бшу ymin айтылгандай есллш едй Сондыдтан бул созге араласты. — Ол Kici маган да ага. Экем мардумнан азырад Kiiui. бзш е барып сэлем 6epin, асыдпай дем алармын, эцпмеле- сермш деп журмш,— дед! Байдалды дуптап. — Царт ай гады маган: «Басы жумыр пендешц пенде- uiuiiri болмай турмайды. Bipai< Tayip адамныц пендешмйп де зор адамгернплшке тец»,— деп. — Тусшщшремей далдым-ау,— дед!м. — Тусшбесец — аныгын айтайын. Осы ауданда тон- Toyip басшы нопттер бар. Солардыц i;en6ipi зуелпде a>KciiTayip шаруа басшысы боп журед! де, кешн бузыла- ды. Елге пайда келлру орнына ece6iH реттеп, ншп-жеп, тайып туруга думар. Ондай адамдарды бойыца ушр дылма, шырагым. Е(пн тауып, мойныда Minin алса, Tyci- pyiH диын. Тусе далее да, мойныцды жулып экете;п,— дейдй Буган далай тусшбессщ. Сауатсыз гой десем, дар- тым саясатты децгелетш отыр. TinTi api-6epi;ien шалдырмайды. Цызыд Kepin 6ipa3 сейлетлм. Америка, Франция ардылы бушл Аравияны аралап, Ундштан ар- дыльг елге оралды. Ара-тура оз1ме де сурад 6epin доя- ды. Расын айтсам, со ю сш щ саяси 6uiiMi анау-мынау жогары бЫ мдйизд! урып жыддандай... — Ол кезде пулагы cay едц K,a3ip тосацдау. Содан дорынып, коп сойлемейт]‘ н болды,— деп созге Дэурен араласты. Шалдыц сылтауымен Бандалдыц i:o3ine тусш далайын л е г е т ед!. Булар келсе, Шодыманныц айналасына шырмауыд гул ecipin жасаган баспанасына шам жагылып, ас дайын- далган екен. Доулет, Байдалдыц бастауымен булар солай отт1. Гул nici ацдыган баспаиаиыц едеш тадтайланган. Самала нур астында жанга жайлы сая екеш itepimn тур. — Шоцацныц осындай luapyarepfliri гой Menin бага- лайтыным. Дарашы, Дэуке! Кеудеш ашады тура!— дед! Байдал айналасына суйсше дарап. — Баке, осы мадтауыц К,адишага багытталса дайте- Д1?— деп Шодыман кецкшдей кулдй— Муныц 6api соныц ецбеп. Менщ датысым жодтыц дасы. OuTeyip, жадбырда

тамшы одпосып деп шатырлатып, iniin тадтайлатдапым болмаса... — Э, жарайды, жарайсыц, Даднша! Ceuin улгмцЦ бушл аудапга таратамыы оль Доулет осыдаи кейш Бисеигали дарт неп Доурсшпц ушнде де болды. Бурый доыад баргаи жерге сел согып, дом ауыз тию мумкш дтнен дал.май келгеи Байдал осы жолгыда op Typjii сылтау айтып, донадасыга датыспады. Доурошпц ушнде допадта отыргапда Доулет: — Байдалды бурып-соцды доиадда шадырган жод па едщ?— дои сурады. Бул шадырганмеи, келмегенш айтдаи. Бул хабар допадты !ш тартдызып тастап едь Эйтсе до эзш-далжыц op6iTin, ара-тура дардылдай дулin дап отыр. — Осы ащы суы туспепрдщ 6ip сидыры бар-ау дей- MiH. Ауыз тиген сайын кулкшер1ц туаелш барады гой,— деп сезге Бисенгали араласты. — Муныц дасиети екенш жаца кердщ бе! Дулагы керещи саддулад етет!п де nyflipeTi бар!— деп куцк ете далды Доурен. Кешепдсн 6epi дартты опша жадтырмай жургеп. «Шалдыгына дарамай, по болса coFan дыстырыла- ды. Mciiiu осуге талап дылгапымды пере алмай, Доулетпо жамапдап доймады ма екен?»— дегенд1 де ойлап едь Доурешпц соз1н дулагы шалып далды ма, дарт мешре- ио нул/ii. Эцпме айтатыпдай ыцгай таиытты. — Баягы Кокжар жормецкесше барганда... — Euju бул дай байды комиескелегенш айтып мад- таиады...— дед1 Доуреп тагы да куцк етш. — Эй, жарыдтыдтар, мшездер1 дызыд едВау... сен eiicyinuin окслсрнш айтам-дагы. Мардум Есен мен Ь',ул- жабай... ол кунде жарга ойнаган ладтай ж ш т nyuiMia. Содан элп саудагер погайлармеп отырып осыдаи ауыз тшп... Elie-ehe, из, бшмеймш данша йпкегтпздь.. Giiroyip, дызын далыппыз. Ногай молдапыц сэлдесш тартып алым... ой-он, о да 6ip доуреп екеп-ау... К,урысын, б1здеп далгап порее жод, «Бай меп молдавы дондай ду дамшымеп» доп ондотеMia. Талой дыаметке ораластыд. Наудап бп'кепшц басы-дасыпда журдш. Ой-хой, доурен ай десейпм! Жатарда тосок Доулет пен Бисенгалига, Доуренга да- тар салынды. Bipan, анда-санда сурад 6epreui болмаса, дарт оцгшого онша коп араласпады. Узамай уйдтап кетть Сопы пайдалапган Доулет Байдал жайып дозгады. Кеше осыпай дарай журердо pcxin тауын Доурен 165

жайына нааар аударгап екен. Ыцгай бермегсн кершсд!. Соз арасында 6ip ферманыц шаруашылыгын оцалта алмаб жур, соган к,арамай мансапдор, Воранбаевтыц сыртынан арыз уйымдастырды дегендей niKipiH жасыра алмагап. Муны Дэулет описи сыздыдтата айтып жетшзген-дй Сон- дыдтан Дэурепш д бурынгы желденген к е ц ш cflayip басы- лып далды. Алгашдыдай емес, Дэулетке де салдын рай таныта бастагандай едь 1ппнен Дэулет жайлы: «03i (щура ж1берга тэрбиелей турып, Байдалга 6ip айтданын орыидата алмаса, necine К1С1мспдЛ»— деп, шнэрат та ойлаган. Осындай Typni дабадты авдады ма, эуелде асыдпай агайын араламад болтан Дэулет сэл жерде сабындай бузылды. Палата дайтпад болды. Басты сылтауы — эйе- лйпц ыцдыл-сыцдылы бш шш журуь Ертед-бупн шу- рыл аттанып кетпек. Дэулсттщ аяд астынан кешн дайтпадшы екснш 6ia- гснде, Бисенрали дарт дпналыс бйвдрдй — Янырай, ещ р от ала келгендей. Ед болмаса ша- дырран уйлерге тугел барып сэлемдесш... сосын да даш- пайтын еда гой дайтуыц. Сол даласы тусшрге Hccino асыгасыц? Жиналысда барган ел дайтданша шыдай ал- майды дейд1 рой ауылдарына. Cipa, мен б1лсем, солардыц тамагы да онша тоймайтын болу керек. Ауылдыц дас- тарданындай дайдап болсын жарыдтыд, сталабайдыд т ам а гы ! Царт 6ipa3 сейледь Цала женшде есигенш айта ту- cin, Дэулетт! бетшен дайтармад едд журт жамырай кулгесш, coein догарды. Тыстан Дэурен келш: — Бэкец ез машинасын ж1бершть С1зд1 тура уййиз- ге дейш апарып салмад,— дегепд! хабарлады. Ж урт орындарынан турысты. Шыгарып салушылар бейне дыз узататындай-ад m f - лш тур екен. Кабин Дэулетке бейтаныс. Канша сэлем 6epicin жалпылдап жатданмен, бул жыга танымайды. Осынау далыд агайындардан repi оган анада су басыпда балыд сорпасын боле-жара йшскен Мадыбай мен Шоды- ман олдедайда ыстыд сиядты. Журердег1 дастардап устш де де соларга штипат керсете бергон. Бисенрали дарт Дэулеттщ en,ii сэлден кемin аттанып кететш ш бдлгесл, дазад дэстур1моп буйымтайын сурады. Ж урт кез1нше: «Кызмет1цд1 айт, орындай алмасад ойы- мызда Ж урсш!» — деген ыдыласып байдатты. Бисенрали мен Дэулеттен басда журт аятынан Tin турран. Соны карген дарт:

— Ал, шырагым, рудсат 6epenii<. Елге келгенде жор- га Miiiri3;ii деп мадтанып бар келшге. Мына Доурен екеум!з ei<i жылды атап отырмыз. Далалы жердей адамсыцдар. Согым керек шыгар. Сойып ал дыста Heflin немесе адшасын ал. Барымыз осы, шырагым. Рига бол,— дедд Kapiiiin к е д ш п е к т т устады ма, ковше жас ipni.’i- дд— Энеи олсе, олсш, экедшц козin нерген олмесш де- ген елкпз, дарагым! Байланысты узбелш,— деп тамагына 6ip туйшшек нептелгендей ар жагын айта алмады.— Дош, шырагым!— деп душагына басты. Агайындар eiti жьшды атаганда Доулеттщ imi жылып доя берген. 03i де босап едд B iрад журт кезпппе сыр алдырмады. Tistain тургапдардыц бГразына даладагы yiii- нщ адресд телефоны жазылган ойын картасыныд жарты- сындай датты дагазды yflecTipin шыдты. Содан кейш дартда бурылды. — Биага, барлыд дызметпйэге радмет! Bipait, eiuii ci3 до далага 6ip келмеййз бе? Келнйф.здщ долыпан шай iiuiu, нойлен-квншек Kiiin дегепдей... — Эй, nibipaFbiM-afi, буйырган шайды imin жатыр.мыз гой. Аман болсып келш. Солем айт б1зден,— деп тод-га- ды дарт,— Бар, шырагым, ел кутш далган шыгар, жо- лыц болсын! Даулсгп шыгарып салысуга нелгендер тысда дуршрей шыгысты. Bopi жапа-тармагай доллары на тускен келште- piue отырып, Байдалдыц «Волгасына» MiHin дасдая тар- тын бара жатдап Доулеттщ соцынан салды. Осы аудан азаматтарыныц алыстан келген донакгы шыгарып саларда efloyip жургесш машпнадан тусетш, аз- дан дам ауыз meTin дед1 бар едд Сол тусда келгенде Амангалн да ж у р и т тежеген. 1ркес-йркес келе жатдап eiti-уш машина Дэулеттер турган жерге жете бере шадда- та тодтады. Алдыцгы жук машинасыныц кабинасынан Доурен xycTi. Бортта турегеи тургандар да сарт-сург дар- гыды. Когалга жайылган газет устше Ticne басар 6ip«ene- лер тасталып, ботелюлердщ тыгыны алынды. Журт жамы- расын, жолаушыга од сапар xiflen жатыр. Лу, жацагы Шодыман мен Мадыбай дайда?— де- Доулот турган топтыд iuiineii сол екеуш гана ianen. Соцгы машинпда келе жатдап спядты e;ii. Жара айырыд жолдан бурылыи кеткен гой, дед1 Доурен.— Д а8‘ Р дызу наудан iteei гой, муm iuh, 6ip шаруага асы- гып кеткеи шыгар. 187

— Негылган шаруа ол eiceyin кипаган,—дсп килпст! Жолдыбай.— Бэкец датыспаган жерде олар адамды м он ете ме? Eueyi жаца жалт бурылып, аудапга тартдан. Бул соз Дэулеттщ журегше шнпшудай дадалды. Элдс- i.i.Mre neiiin тастагысы келсе де, келкщ таба алмалы. Луыздарына тиген жш ттер кеу-кеулеп, кецшдьад окен. Дэулет даз-датар тургандармен ыдмсмн согыстыргап бо- лып eTTi. Iшinдо бупыц таннтынынан Дэуреи мен Еламан рана бар екен. Осынша Hoiiip тон шырарып салса да, элдепеге кец ш толмай, журеп добалжыран. Орны жодтаулы адамдары- ныд To6eci коршбегешне pemici/u мо, далыд топтыц imiii- де турса да 03iit айдалада жалгыз далгандай ссзшдк Луылдап келгсн бонда Доулет сырдаттанып далды. Румырында булай сулесод жыгылмаран-ды. Жаман дула- ды. Жолдас-жоралары кецгпш сурап ат дургатпаса да, копке дейщ дертгсешлмедь Былай дараранда жаныпа батар ауруы да жод сиядты. Ллайда кепке дейш кешшк- тен бас кетертпеген 6ip 3inl Боны дел-сал, басы мец-зец. Ештемеге зауды жод куйде жаздыд далган болспн OTida- ген. Тек кузд1ц дара суыгы тусе емхана ауласына серуен- деуге жарады. Боз дырау тускен ертедплш. Дэулет тула бойы тода- зыганыпа дарамай тыста 6ipa3 журдк Жапырагы тускен агаштарга аянышпеп дарады. Ocipece уадыт сыныиа куй- poyiit теректердщ бар жапырагы кузелш 6iTiten. Дайта, дара агаштар саргайса да, сыр бермой суыдда шыдап тур. Дегенмеп куздщ аты — куз. в к т е м д т н журпзш салыпты. ¥йпалапган гулзарлар TiprainiK жудеулшп эсерлей туседк Лспан булттан тазарган. Кун шыгып келед! екен. Сэу- neci уйлердщ 6nii! шатырларын, талдардыц ушар басын пурга малды. Кенет бул туныд аспапга думарта дарады. Цанаттарып балу дагып, 6ip топ адду оцтуепкко багыт тузеген1н корде «^ у-д у-д у-у». У-шуы зор далада турса да Доулет аддулардьщ ynin аныд ecTi;ii. 8лде бала жасынан таныс осыяау муцды дусты коргеп жердей ocepi ме, эйте- yip, 6ip топ адду оган куздщ жеткенш хабарлап, колет icoKTOMfli аман-сау дарсы алайыд деп, дош-дош айтып ба­ ра жатдандай. Дэулеттщ irai бауыры елж1реп, еплш тур- ды. Жылагысы, 6ipeyre муцын шаддысы келдк Ойына жалрыздыд тусте Тары да ушып бара жатдан дустарды 188

KoaiMcii !здеп ед!, таппай цойды. Цулагында yui гаиа цал- ды. Муцдылау, 6ipai\\ o.vipuieu ун. Iiuineu сан цайыратын осем сазды atiiac уцсаган 6ip эуеп журегш алднлсйтш си- яцты. Ол цараптап-царап турып балаша цуаиды. Bip тур.-ii onip суруге душтарлыгы артып, боны жсцш тартцан. Не- 1пц цучлреп скеш белпиз, гумырында ауырмаган да сн- яцтьг, желтнген сэби сез1м бар. Сол екшшмен боны салцындаганыи да елец отпей, ж у- мыс уацытыныц басталуын куткен еде Сагаттыц TiJii то- гызга жоте боре бас дэртердщ кабинетшен б1р-ац шыц- ты. Ол ентслей енгсн бойы: — Жолдас бас доркер, менщ тук те сырцатым жоц. Осы цаз1рден бастап руцсат exin,i3!— легси/Ц асыга-ап- тыга айтты. СЛРЖАГА Л ТЕКЕ Ет комбинаты ауласыныц цац ортасында турып жан- жалдасцаи екеу;й cojora цой айдап шрпзгеп шопандар вред ажыратты. Ocipece араша бермей дурсе цоя берп- mi — Сагын дегеш. Лрага -гускендер/ц сыбап, ei(i бук- телген дойыр шыбыртцысын цулаштай Ылтси, саржагал текеш цуып бергенде, царсыласы цол аганггы ала ум- Эжептоучр тобелес бул екеушщ куи д е л н т одет! cuciiiii шопандар бшген жоц. 6йткен1 комбнпатца мал айдап икс- лушслер узднмна oarepin жатады. — Ой, тегний гана... шек-шек келпр! Вейцут турган цойга зобалац тугызуын царашы. Tan 6ip Байжол нттен аусашы... атаца налет. Цап бэлем, шыбыртцыны дендеп типзбегепш..: цан цацсатып цоятын. — Текеде шаруац болмасын. Сол текеЫз кунщ царац екенш уцпайтыи негылган мыйгуласыц,— ден царсыла­ сы аулацца цашын барып, царагайдай цос муйпзш цац- паныц жацтауына уйкелеп турган саржагал жануарга царай Журдс Цолында шелек, imi-сырты цан екшмно царамасган, ортасына. келиро жем салып апара жатыр. Тексте жацыпдаган сайын: «Шоре, шоре, Саржагал!» — деп дауыстан цояды. Саржагал iiocin танып, анадайдан мешрсне царсы ум- тылды. Шыбыртцымси сабайтын адамныц цашыцта eiieiiiu туздай tuerip коадер!мен 6ip шолып, шелектеп же.мгс цо- магайлана бас салды. Eiiecine eMipcnreu емеген борте лац- 189

ша шолад дуйрыгын жыбырлатып турып думалад таста- ды. Жарыаланган жемд1 тумсыгы пысылдай узын садалы- на жудтыра жеп, тез тауысты. — Эп бэрекелдд ен;и су береш в,— деп neci босаран шелегш ала кейш шегшдк Шыбыртдысын буктей устап шопандардыц 6ipiMen сейлесш турган Сарынды теке жырадтан байдап, oHflipic- tik уйлерге до рай кеткен иесшщ соцынан бадылдап жу- ре TycTi де, тодтап далды. Сойткенше ауладагы дойлар- ды соятын цехда айдап ieipri3yre жарлыд бершдь Шо- пандар «ырдайт, ырдайт» деп шуласты. Ауладагы дойларды дасапхана ecirine дарай тыдсыра айдаганмен, дан niciH сезе ме, жануарлар wrepi баспай- ды. Жадындап барады да, ургелектене кейш шегшедй Сана-сез1МС13 хайуандар рой, дегенмен алдында icyritt турган ажал барын тусш етш снядты. Есшке Жадындай боре жалт бурылып, дара терецдей буйралана толдиды. — Пай, пай, бейшаралар-эй!— дед1 шопан аяушы- лыд Giflflipin.— Хайуан да болса сезедьау... — Эй, сумырай, Саржагалды неге алга салмайсыц?— деген ун шыдты осы кезде eciK жадтан. Айдайлап турган уст1не ад желед киген цех бастыгы екен. Сагын оган сус- тана дарады. Аралары жуыдтаса, узын шыбыртдымеи остырып Ж1берердей. Haeip орталары дашыд, сондыдтап бар ош ш дойдан алгандай ауаны ысылдата тшплеп, шы- быртдысык сштеп жур. «Ы рдайт, ырдайт» деп айбар me­ re,^. В1рад бойларын урей билеген хайуандар додгелене ympi.iiu, тас тушн топталганмен, есжке тадала бере кейш лыдсыды. Алда журген 6ip-eKi шопан дойлардыд б1разын аярынан устап, цех eciriHe HTepin Kiprisin едь Онымен со- цындагы Henip топ шеспей ipninin далды. Цех жадтан та­ ры да таргылданган ун шыдты. Саржагал т е н е т 1здегвн Байжол даусы. Сарымсад бастыдда жарамсадтана кулш, дадпа ал- дындагы Саржагал т е н е т шадырды. «Ш ере, ш ере!» Те­ ке озiiiiд мадызды шаруа тындыратынын сезгендей му- ш зш шайдай, дуйрырын шыпшыддата цех eciri алдына кептелген дойдыд алдына TycTi. Ашулы есштеп басын тырып уцшд1 де, артына мешрене дарайлап алып, дой- лар шесе бергенде, nonip тонты бастап iunte зып бердк С’.одан кейш eciK алдына шршген дойлар да теке соцы­ нан лап дойды. Ендо ешдандай куш тоцтата алмастай тогытыла барып жутылып жатыр. Вул коршнже ац-тад дарап туррап шопан Сагыига жадындап келш: 190

— Токешц Жаны да жайгасдап болар е н д т ? — дсп сурады KyniMcipen.— Жексурыннап дутылдыц-ау, адыры. „ — 0й, ол шек-шек келпрге нс жоласын. Ьанжол сиядты ол... пайсап! Соцыиа ергеншц uopin copra жыга- тыи...— Сагьш куцшлдеп сырт айнала бере топ дойдан болше дашдап дызыл дойды шыбыртдылап дуып тыд- ты. Сойыс цехыныц eciriHe дарай 6epin едц ана жадты орагытып Саржагал дойлардыц алдына тускен еден. — 0й , найсап!— деп TyKipin далды.— Кердец-кердец басуыиа дейш удсауын дарашы. Бадылдай дамдорсып журш доралы дойды ажалга бастайтып м е к е р л т де ау- майды. Айлакер-ад, соцындагы дойды дырыд пышадда Tycipe;ii де, ез! даинен-даперс1з бултарып кетедь Шопан ац-тац, cipo. Сагыпды делдулылау Kici дейтш болар, кулшшрегеп жузбен басын шайдап дояды. Шы- ныпда, Сагынныц осы MiHeai гумырында 6ip кездескен шопанга гана емес, icTec, сырлас болыи далгая Сарымсад- да да TyciHiKcia. TinTi дудайдыц дутты ityni жазыгы жод текомен ештеседй «0 й , тудымыда пул шыддыр! Сасыд неме... куш е дайырып турган дойга быдпырттай тиго- in!>>— деп шыбыртдысын ала умтылады. Bipait, бул тепе хайуанныд сагы. Мацына баррызбайды. K,ayin тонгендо айналаемпдагы дойлардыц To6ccineH баса-кектей оргып туседн Сагынныц ана шетте жургенш байдасымен тары еркедь Ара-тура дып-дызыл Ti.'iiu езушен шыгарып жа- лацдата, алдыцгы аярымен дойдыц артды Tipcerin содды- лап, бад-бад етедь Сагынныц ашуыи одан бетер дайпата- йын дегеш сиядты. «Эй, мына атаца налет еркек дойга да тыным бермейдЬ,— деп бул шыбыртдысын ала умтыл- ганда, оргып-даррын ана шеттеп 6ip шыгады. Бугаи epericiten Сагын т ен ет шыбыртды астына алуды ацеага- лы дашан. Цанысын таптырмай дор етулй Анада, 6ip н у т Саржагал дуал ycTine шыгып алып шо- rip ковдерш еЖ1рейте бапнен куйсеп жатдан. Сагын о д е т будпантайлап барды. Текенщ де бадданы осы еден. Шы- быртдысы даргып кетден хамуанныц орнына содты. Аиа- дай жорде буныц димылын сырттай бадылап турган Са- рымсад imeri датданша кулдн Тасда тшп ei;i болшген шыбыртды сабын устап далган Сагынныц neuni, шыныида да, алнышты едй — Ойпырмай, адамнан да зият екен..:— деп куцшл- дей бергеп. Буны мадад деп туешген Сарымсад cnoyip масяйрап далды. Цасын xepin, танауын котерд!. Мацгаз- сын тур. 101

— Ж а н у а р д ы уйреткен мен гой... Откен ж ы л д ар ы да- j с а н х а н а га м ал ш р п з с алм ай дор болганымыз естен кет- пес. О сы т е к е т у й р е т т а лга л ы KeaiMie ашылды. Р а д ат TiiiTi. Б у р ы н м алды сойы с цехына Kipriae алмай, esiMia ш ал а сой ы л аты н едш . Е н ;» , Mine, дойды цехтыд eciriH e т ы д п а л ас ац , С а р ж а га л a p i д ар а й б астап экетедк..— дейд! ол С агы нга ш ыны м ен аш ы лы н. Буны сы мен оныд дыты- гы на тн ртiн iti бктмейдь Сэл ой лан ы п , теке туралы э д п - месш api дарай жалгайды. — Эй, ж араты лы с деген дыаыд-ау. Лдамнан да, мал- дан да зэуде 6ip асдан дабш еттш ер шыгатынына мына м ен щ б ар-ау... ш убам ж о д . Эл1 ес1мде... осы С арж агалды откен жылы «Цумеай» совхозыныц шопандары етке айдап эк е л д к Ц ехд а м ал Kipri3e а л м а й , а д тер, к о к тер боп ж ат- дапбы з. Содан Сарж агал алга тусш 6ep;ii дейсщ... 6ip кун- де бес отар дойды ж айпап ж1бердш. С агы н KOKeciHMeH мырс eTTi. С э т ш т ау ы п сез дыс- тырды. — Кейде сеш д тауын айтатыныд бар. Саржагалдыц д ы л ы гы Б ай ж о л д а н ау м айд ы . Е к еу ш д с де асдан дабн — Цалайша? Оны неге айттьщ? — Е , Б айж ол оз1мен 6ipre ш тескенш д 6apin соттатын, 03i аман далмады ма? Ал айырып алш ы, eiseyimn дылуа- с ы н . А й ы рм асы 6 ip e y i — ei<i а яд т ы , 6 ip i — торт аядты . E iteyi де со д ы н а e p ren ;ii сорлаты п кет е д 1. С ары мсад кулш турган. Б ул соз;р естйенде лезде да- б агы н ш ы ты п , TyciH су ы тты . С агы н га туйлш е д арады . — С он д ай осп а д ар с ы з э д п м е н щ к е р е п не? E6iH тап- д а п eisi а са й д ы дегендей... Ц о р ган а бшмеген обалдары о зш е! Эрклм оз б ас ы п ы д д ам ы н куй ттей д! емес пе? О ларга ш м тосд а у ы л б олты , ж о га р ы га д у ы и ы н ар ы з ж азы п , i3,ie- HOTiH б о л са ..:— д еп , Б ай ж о л ту р ал ы ж а м а н ат созге до- сылмайтынын аддатты. — Е , солай д ей с щ ...— С агы н о й л ан ы п д ал д ы . EciHe Байжолдыд дылыгы туей. Ие, Б айж ол, Байж ол... Сагынга оны д сыры бала куш- и ен Maai.M. Б ая г ы д а a i;ec in in к о лхоз басдар м асы екен ш беткс устап же™ жылдыдты эред тауысдан сабазыд. Кол- хоздыд маддайыпа бш ;ен жалгыз газиктщ кабинасынан д алм айты н жарбиы п. Сагын сол м аш инапыд шофер1 сдк Экеш мен Сагынныц ортасына дыстырылып жагаласатын

да оты раты п. Сонды дтан ба Б ай ж о лд ы бу л iinTcii ит олок- ceciHen де ж е к Kepin кеттк С ы рты на ш ы гары п айта алм а са да ересек б аланы ц эр ды лы гы н а Meei болаты н. Б ай ж ол ез д ат а р л ар ы н ан апагу р л ы м ертс ер ж с т т1. Он уш-он торт ж асда ж етМ мен даусы дойылып, тебшдеп мурт шыдты. Осыган орай дымсыну мен уятсыпу дегон- дор;й б елш ен басып, д ы з-ды р д ы нга у ры н ш адты гы м ен ж у р т д а ж ь т т тан ы л ган . Б у н ы сы 6 ip ey re у н аса, 6ipeyro Жадпады. «¥яттан уш кун бурын турап. Абыройдыц жу- ты» деген создер сыртынан коп айтылса да, басцармапыц баласына жузбе-жуз тосдауыл беретш ж ан аз. Бэтшагар- д ы н ж угы сды ш ты гы сондай, oaiueH торт-бес ж а с улкен - дерм ен де цурдас-дурбы бола д ал гы ш едк 8.ni есш де, бул олуппш жы лы шофер.’п к к у р с oiTipiciMcn а у ы л га оралса, Б ай ж олд ы ц nKeci Б ай с ал ау дан нан авто м аш п н а а лу ж ай - лы х абар ecTin, дуан ы п оты р екен. С онда б асдар м а Са- рынды уйш е экелш, машина алуга eneyi баратынын айт- дан . JKoTi ж ы л д ы д м ектеп одуш ы сы Б ай ж о л Сагынны н ж асы н сурап, дереу: «Туу, дурбы екенб1з»,— деп Жабы- са кеткеш де бугшгщей коз алдыида. Эуелпде орте есейген баланыц дурбылыгынан оп та 8и ян д а ш екп егеп с и я д ты едк.. Б1рад келе-келе io насы рга ш апты . А втомаш ина айдауды соцы п ан д ал м ай yttpeiiin алысымен, Байжол Сагынды сазга отыррызып кететшд! шырарды. б йткеш initi куннен-ад моторра от беретш кшт- и ц 6ipi Са рында болса, 6ipi Байж олда журетга. Экесшоп тыйым кормен ершмен кеткен ул шоферд! аяд астыпан Htep содты ры п кете бередй Б ер ш е н де ж а н ы н а д и ян ат- шылдыгы батады-ау. Кейде басдарма отарларга жетв ал- м ай коллк cypaFan д ы з-ды рд ы ид ы ан ар ы н салура Сары пды жумсаса, бул шофердщ ершмен санаспай баса-коктен: «Мон апарайы н, сен дом алсайш ы »,— деп алдын орап ж ан ушыратын. Адыры соныц дегеш болады. «Осы иттщ маш ина айдауга сонша думары neci?» — деп кецкшдей кулген Байсал Сагынныц ашуып жуып- ш аяд ы . Imi мыс д азан д ай д ай н ап тур са да м упдайда Сагынныц амалы дурнды. Байж олдыц сркш е копе кете- jii. К онбегенде д ай тедц басдарм а оз у л ы п а м аш и нан ы тупк|л 1кт! айд атам ы н десе де ер кш д е. А л м аш н надан т у mcijiinTi айры латы н ы ecino туссе, С а гы н н ы ц aopeci уш атын. Онда бук!л ар-намысы аядда тапталып, азын- аулад бодсш желгв ушатындай коред!. Сойтпегендо шо, Багиламои осы торт доцголокт!ц ардасыпда танысдан. Сол ц а .'щ т дуниесш ен а яд асты айрылса, ды зды ц будап ж а л г бормес1не KiM к е т л . С агы н со нд ы дтан да басты д- 7 - 5 !| 193

ты ц басбузар улы ны д бабы и табуга тырысады Е д бол- маганда ж уйкесш ж удартпай жен inе журуш далайды. А л ай д а Б ай ж о л б у н ы д осы aacianiriH iu Порше д аса- дама танып-бмпп содтыгатындай керш едд Кызгыштай доргагап асы лы п у м ар -ж у м ар eTin л асд а ладты раты п дай . Соныц 6ipi — Багилага уйленер алдындагы дылыгы. Осы айналаныц 6opi тугелдей «дала» деп атайтын ау- дан орталыгы Ойылга' бару уш ш бастыдтан машинаны сурап алып, той ырымын жасауга дамданып журген-дь Багиланы кабинада далдырып, oei кедсеге шрген. Жол дагаз, бензинге рудсат алм адш ы едд.. Bip кезде ш ыдса... Багила да, ыаш впа да жод. Ж уреп зу ете далды. Оны аб ы р ж ы т д ан м аш и н асы Tycnerip де емес, к аб и п ад а отыр- •а н Б а г и л а болаты н. К,аз>Р колхоз ж у р ты н ы ц ite6i сырты - нан «Басдарманыд буыршыны» атап кеткен Байжол ода- ш а алып кеткеп далыцдыгыныд жайы дамыдтыргап. Осы дауш м азалаган сайын Сагын машинаны керш ген адам- нан сурагыштап айнала ж упрдд Б1рад Байж ол кеткен сапарынан тез оралды. Аудан орталыгы жадтагы дырдап дуйгыта дулап, журшт! кедсе алдына жете ю лт тежедд 0 3 i ойында ештеде ж од кулмед-кулмед. Б етш терезеге бурып буртия далгап Багилага элдене айтып эзшдеп доя- ды. М ашина тодтасымен Сагын жетш барып Байжолды ж агадан ала тускен. — Ай, ай, агасы! А раш а, араш а. Йемене езщ , дызга- ны ш ы д датты екен гой. К айтер екен дегем. 0й , мынауыд да кенет1н жерде жод. Ж аудай ж агаластыд.— деп ар- сыд-курс!д еш теде болмагандай кабипадап даргып тус- Ti. Ц олы н к отер д д — Сдаю сь, агасы ! 0 й , е зщ де д ы зы д ёкенсщ . А уданга асып кетсем дайтер едщ. 0нес-эп, сон- ш а тулданы п. Енд1 ж едгем!зге де еркшс1мейм13 бе?! Ш ынында, Байж ол тауып айтдан. Машинасын аудан турмад, одан opi дуып экетсе де Сагын буган дэнеме жа- с ай алм ас едд Ц ай та д ы р д ы д асты н а TycinTi де, к еш н д ай т ы п ты . Б а г и л а н ы д коз алды на ipKHiin д ал гап ж ас та соны д дэлел! сиядты. Б!рад бул жолы ic осылай одигасыз тынса да, келешш Сагыпды датты шырмады. Опысы будан кеп кейпн кезш кен. Басдарм аны аудан орталыилна экелген сапары едд Еш -уш кун п тыпымсыз сапардан ж ада оралган Сагып м ы згы п а л у га ж а т д а н . 1\\аш ап е к е ш белгнлз, 6ipev.'tep ж улды лап оятданда шошына кезш ашса... аудан шофер- лер! даЬарынап далты райты н автоинспектор екен! Кула­ г и н а «авари я... Kici ел1мд.. енд1 дуры ды д» дегеп сездер д у р ш н -д у р к ш ест1лген дей . ¥ й д ы л ы к е з ш сы й п алап , «жа- 194

цылыс ecrifliM бе» дегеи. Ж о д, ж о д , р ас екев . А втоин спек­ тор «кешеде адам басып кеткен» бупы устауга келшт!. «Мен емес» деп д элелдеп кор м ьщ ты боле ап,. С агы н eai Т1леп а лган дай кор1'нген бес-алты ж ы л ы н ет- itepin елге оралгапда, колхоздар совхозга айналып, кон oaropic болып KeTimi. 0 s i ж одта сэры ауыз балапандары ocoiiin, алды м ектеп ке б ары п улгерген. П агиласы б аягы балгындыгын жогалтып, cap тура етекбасты ойел болып- ты. Коз алдын нэзнс злам дер торлап, бейнеткепгпгш баяп- дагандай, жанары муцды. 03i жодтагы тагдыр таудыметш тартдапы керш ш тур. — Bip отар дой дабылдап алсайшы. Балалар долданат бои д алды . Е ц бш Ty6i зей н ет... 6ipa3 ш ы р Ж ипалы д,— деген зайыбы, куйеуш щ бурынгы кэсшпен айнальгеа алмайтынын бшгенде. Мунысы, расында, адыл еден. Айналасы терт-бес жылда Сагын шопандыдпен ауызра B urin, ты м Toyip д оц ж и н ад ы . А лды н а м ал салы п , дор- ланып-ад далып едь Егер осы ферманы басдарура Байжол келш, сол жазда 6eeinuii доздагап саулыд отарын етке айдамаганда, бупыц ойыпда даланы корсм дегеп ниет жод-ты. Облыс орталы- гына жадындагасын-ад Байж ол Сарыпныц отарынан куш - но OKi-уш тен дой алды ры п, к ец ш де с те р ш е у л е с т т е бер д ь Бастмгмны ц димылынан шошыпран ш опан отарын ет комбинатыныц ауласына Kiprisin жансаугаларан. Адыры дэм буйырды ма, кузде бала-шарасын ш убыртып облыс о рталы ры н аи 6ip-ait, ш ы д ты . Ш ы н м эп!нде, Б ай ж о лд а п дашдаладтараны. Сол жылы ет комбинатыныц ауласын кузотетш ш алдыц дурдылтайына дыстап ш ыгып, коктемго анд басысымсн шлактан колемд! уй содты. Ецбег! жанып, айналасы eid-уш жылда датарды ц азаматы атаны п ш мга келгои. Содап 6epri nocioi — ет комбинатыныц ауласына Kipren малды убойный цехда айдау. Бейне™ до бар. B ipap «бал устаган — бармагын жалайды» дегон рас керш ед!. 1ш|‘пде ж у р ге сш б ал а -ш ага н ы д ы зы л сы р атп ай ды . Ц ы сы - жаагы коже цатыгып айырганын олжа керот1п. Д ан сасы- ган дасаптап элдедашап-ад аулад кетк!с! келгепде кедерг! болган — осы кссел тамад. Эйтпесе даидагы 6ip текеш ц ды рсы дты гы п т ы ям ы п деп оуроге туспос те од!. Б эр ш о н до бурын дуниедег! ец ж ек коретга ада мм Байж олды коз- до стф ген сай ы н д ан ы д ай н ам ас од!. Байжол дмрсыдтыц дарауыпдары формадап сытылып коткенмеи, Сагын ауылдан даты пагандардан ол туралы дауосот хабарды уабой ecTin ж урген. Ф ерм а Moprepyrnici дулдындумарлыгы ардасында дандай дылмыеда батданын 195

да бул аны к бш стш ejti. «Ц адпанга осы жолы шындап тускен боларсыц. Цанш а дырдылжыц болсац да, кекж а- л ы м , енд1 б осаны н к ет у щ ею та л ай » деп ой л аганы эл 1 ocin- дс. Байж олды табалауы емес, зац талдысына тартылга- нына радаттануы едк Соныц артынша тагы да «Басы Б айж ол eTin догам мулшне дол суддан торт-бес адамга yniM кесш ген екен . Б ай ж о л облы с орталы гы н дагы мыд- ты сы на п аналап, дутылы п к етш тЬ деген хабар да Жеттк Содан 6ip апта етер-етпесте Сагын оны ет комбпнаты- н ы ц ау л а сы н а н к е э д е с и р д ь Е н д 1 б1рде ж у м ы стан ш ыд- д ан ол ж уртп ен б1рдей автобус кутш турган. Ж андары - н а Heflin тод тай д ал ган ж ы л ты р м аш и на едем1 у н щ ыгарып, белп бергенге жалт дараса, дызара берткен Байж ол кул1мдеп: — С ан е, к ел м аш и н а га, ж о л д аи д алд ы ры п иетей1н...— дейдн— Автобус кутумен мойнын созыв турган бул сол сапарда ойланбастан-ад жылтыр машинаиыц булыдты оры нды гы нда келе ж атдап ы на кей1н ею нген. Выдай ш ыга бере Б айж ол: «Б1здin Б экецн щ машпнасы гой... Бы дсы п-буш пгсн автобусда мшгенш е... Енд1 кунде осы уады тта м е т кутсейпи, бос маш инаны аяймын ба?» — деп ту сыртындагы Сагынга дарады. Кызыл тамырлы ады- р а д кездер1м ен TiHTin eTTi. О н ы д д ы р ы д д а ж етер -ж етпес- тен кеудеммен тутасып алган дырыс мойны мен шуйдел! ж елкесш е д араган сайып 1штей тыжырынып келе ж атдан. С а гы н б у г а н ж ы л ы у ш ы р а п еш теце дем еген. KeftiB Б ай - жолга кездесудеп мулде даш даладтап-ад багып едь «Бет- п ад . Ц ас ы н д а гы л а р д ы ц 6api со ттал ган д а б у н ы д дым кер- мегендей аман далуы н»,— деп сырт айналатын. Е п д д Mine, од ан д у ты л а алм а й т ы н д эр е ж еге ж е т т т ь Ш мш ц дуд!рет( екен! беймэл1м, Байж ол ет комбинаты- ныц мал соятын цехына бастыд болып орналасыпты. Ештеце керш бймегендей жайрац-жайрац. Ж уан дарны ipitiT тол ы м естей к у ц п р т у н ш ы га р ы п , лы ды л д ап к ул ген д е а у зы тол ы а лты н TicTepi к о р ш е д ь — К е р м е геш м м эск эм б и н ат болсы н деп ед1м... Б эк е ц конбедц осыдан пайдалы дызм ет ж о д деп... Ehe-ehe! Оны- сы да дурыс ендк «Бэкец конбейдЬ. Бэкеце унагасын амал жод. «Б1здщ Б экец сейтш тЬ деп сыртынан элдешмд1 арда тутып, эр- даш ан мардамсып ж ургеш буныц. «Бэкец» деген мыцты- сы KiM, д ан д ай л ау а зы м ы б ар , С а гы н н ы ц он да ш ар у асы жод. B uirici де келмейдк B ipan аны д ту сш е п ш — сол мыдтыныц Байж олдыц Жанашыры, дамдоры еке н д т. 196

Соган сайы п: «Эй, сеп д е с ау сы й ы рды ц TC3eri смес ш ы- гарсыц»,— ден ойлайды. Bip цызыгы—Байжолды сыртынан данш а жек корсс- до, ж узбе-жуз кездескенде Сагын бурынгы ды ж м ры пм ц барш ен жацы.лып сала бередк Сойме цехы па орп ал асц а- иы иа поп у зам ай -ад болар, б!рдо ол: — Соке, iniTCii ei;i дойды ц етш алы п ш ы гы п , м аш ина- ныц артыпа салшы!— дедд Баягы фермада жургепдой epniu, ектем айтты. Ce3i жерде далмайтыпына имаиы к эм 1л адампы ц yui. Сагын сол ж ерде м ы н адан м ады здм тапсырма алганына абыржыса да, далтдысыз орындаган. Б град оз к уд 1г ш ж асы ра алм а га н а дгалд ы д пен : — Даднадан шыгарда тексермей ме?— деп далды. — Э, олар м а? — деп долы н ciniKTi бу л .— Б ак с ц ш ц маш нпасми тексеру уш ш... арты па дарасы п!— 03i соган суйсшгендей узад кулдь — Япырай, э,— деп бегелш далганы ес!нде. — О тыр м аш и пага!— дед1 Б ай ж о л сел ти ш турран бугаи буйыргапдай. Ж умсад булыдда уйренбеген дуйрыгы маш ина ceitip- геп сайын дозгалацтап, osiniii тары да Байж олды д шы- лауына ергенш дынжыла ойлаган бул жол бойы ундемей отыргап. Аддаусызда машина у ш т ц алдына келш тод- таганы н 6ip бглд!. Д ад п ан ы аш ы п тад ы р д ап д ал ган Багила мсп балаларыпа «Mine, мен дандай адаммып. K opiидер меш!» дегеидей еркш ен тыс дырлана дараган бул жылтыр машинадан Tycin жатты. — С оке,—дед1 Б ай ж о л буны к д а р т ш ,— А н ау дой ды ц 6ipiH Tycipin ал. Б ал ал ары ц а кож е д аты д... — Ж о, ж од... Mine, б ар гой,— деп бул до л ы н д агы дол басындай т у й ш ш ш т к о р с е т .— Cip лапш алыдтан ар- тыдтыц дажот! жод. — Буныц не?— деп Байжол тацырдай дадалды. — Ет дой. Буп'нге осы да ж арайды 6i3re. — Ал де;йм гой дойдыц 6ipin. Эй, сорлы адамды дой- сайшы. Соны да алдым деп турсыц-ау... ¥р л ы дты ц азы но, коГн не? С дан д а ш ам ац ж етсо котер геш ц ш е а р д а л а ,— дон сылцылдай кулдг де, шофорго артды дорапты ашты- рын, дойдыц 6ipin Сарынга борпздд М ашина бурышты айналып коткенде, буран ац-тац далган ол дойдыц арт­ ды борбайыиаи устаган куОД OJii орн ы нан д озгалм ай тур одд — Кой, бул сужуднасда шара жод едой,— доп куц- шлдон тацдайын дага бердд 197

— Ю м дер о з1? Б у л н егы лган ж а р ы л д а у ? — доп Багила да тыдсырып барады. О знпц аяк, асты нан дылмысты болгапын сеао тура ойе- niHe Байжол жанын эц п мелел берген. — Цасда-аа. тары да ш ырмалуга бет алгап екенсш ,— ден Багила зарлап ноя бердБ— Аштан олш , коштеп д ал с ад та 6 ip ж е ш болар, тасташ ы осы i;oci6iu,Ti. Б ай ­ жол тубще жетпей турганда тапсыр мына жумысыцды. Ш и д ертеднен бастап,— деп тунш ен дулагы н аздырган. Э йелш щ осындай байбаламымен бупн жумысца ши- рыгып келш ед1 Цызметтен босау ж онш деп eiiimui арызына тодтау б ол м агап ы па С агы и к ат т ы к у ан ы п к е т т ь KepeKTi да- г азд ар ы д ол ы н а т ш с!м ен е т ком би н аты » Keain ш ыдты . Абырон болганда, бастыдтардыц 6ipeyin де isnen ауреги туспедь Bapi де орындарынап табылып, кету лпстопне долтадба содты. Сол-ад екен, ардасынан ауыр ж ук тус- кендей тыыысы Keiteiiin ж уре берген. Енда сарж агал теке де, Бапжол да буныд шамына тие алмайды. Оныц eiifli керек десе 6ipTin;ien осынау ж ары д дуннеде мун- дай мадулы дтарды ц бар екеш н умытуга да дады бар. А ягы на жел 6iTin, кецседен ойнадтай ш ы ддан. Кайда барып, дай мекемеге турадтарын бшмесе де, басыиа тус- кен 6ip бэледсн аман дутылган ж апдай бойы жеп-ж ещ л. Кенет едкой дурсадтары шыгыцды, далпадтарын алш ы киш , асыдпай ныгыз адымдаган уш -терт адампыц ортасында жан-Ж агына ж алад-ж улад дарап, дардылдай кулш келе ж атдан Байжолды кордк Eci шыгып кеткеи- дей еш кЫ ге коз! тусер емес. Ж анындагыларга б1рдемсп| асы гы с б ая п д ап барады . О лард ы ц Ke3i Tycin, кодш дер! болшбегенш e3i де жадсы корген. Аула ортасында оган Сарымсад жолыдты. Долыпда баягы дара ш елек. 1ппнде дапга былганган жем. Саржа­ гал теке дарагайдай муш81мен дадпаны сузплеп тур екен, С агы н и ы ц Keai д ар а у ы т ы п , ж у р е п лоблыды . Ж ал т бурыл- ды. Сарымсадтыд жон-жосыд сураган сауалына да дара- май, ауладан асыгыс шыгып, автобус аялдамасына карай тартты . Ц адпадан оте бере олденеден жиренгепдей 6ip TyKipAi. ЦАРТТЫЦ К03 ЖАСЫ Ш ал тушмеп дедбекпмп шыдты. К езш таре жумып, даиш а уйдтагысы келсс де, элдедандай 6ip куш радатты

тыныштыдтап безуге шадыратындай. Koniai Балтыдтыц ж агага царяit ж ары са ум ты лган толд ы н д ары и д ай а ла - сурып баеылмай дойган. Осынша ж асда келгенш е данш а эц п м с ccrice д е ы ундай е ле гзш кормеген сияд ты едн Наго булай eKeiiin oai де тусш беген. Т а ц 6iaiiireuuie м ам ы д то- сек жамбасына дара тастай батты. Адырьт эбден сарсыл- ган д а к у зд щ у з а д TyniH сел;ц ретш к еле ж а т д а н ж а ц а тац да айпалапы елец-алад ети-ау. Ж арыдтыц толыд тусуш тосп аган ш ал бул к езде те piя ж а гас ы н а да ш ш к е и одн Ж арты элемд1 ж апсарлаган жойды н су бугш де сабасыпда сапырылып, жагага тубш дсп асыл тастарын ладтыргаи ш ы гар. Эпе, сонау и ш д е д ар а ц -д у р ац адам бейнелер! Kopi- и ед 1. Cipo, туп1мен ж а гага д ар а й жоцк-iren толдыттдардан ы ры зды д дом ёткен к эс ш д о р ж а н д а р гой. И э, а н а у 6ip ж ы л - даргы дуаты эл! бойда болса. озш щ де тещ з ж агалап ш жу 1здей тш icyni бугш . Е н д! ондай а тты к у н алы ста д ал ган . Б у н ы даэ1р т ещ з асты н ан ш ы гаты н а ды д т ас тугыг ж а - рыд жалгапдагы ец асыл, ец дьш бат нэрсе — омiрдiц 03! де о п т а д ы зы д ты ра алм айд ы . Р ас, т ас т ай ц аш ы п бе- з ш е де алм ас. B ipan ж а и ы п а латы н т аж ал од!.1Ста тап берсе, жалыпа да доймас едд Ш ал жасаураган суалыдды жанарымен ж ада атдап тац п уры Tycin, д ар а дош д ы лдап а б у й р ал ан га н э т а п т у д а л ы толдыпдарга уздаге дарайды. Бейне 03i куткен керемот ж ац сы лы дты солар эк е л е ж а тд а н д а й . Bipece ес б ш ш стек ж апдалы жапыпа сош палыд ж ады н санаган тец!я да.нр 6ip турл! урейл! epi ж а т ко р ш е д ь Tipm iniic атаулы н ы ж ута ты н ж алм ауы зд ай орш елено, oitipe ум ты лгап толд ы п - д ар ж а гага апты га жетед1 до, 6ipin-6ipi ж а п ы р а ж ойы п iflrepi oTiciMOix а д кеб ш тепе кой in серш лед п Сол эрекст д а- м ы лсы з д ан тал а п гап сай ы н тец13 б етш ен адам ж у р е п п д о згал тдап дай ы ды рап ган зор уп е с т т е д н Ц аЬ арл ы opi д а- ж ы м ас ц ай сар ун. Н еге екен ш Riu б ш сш , т а л сол уп д! коп ты цдады . Bip ж агы п ап уренлеп е тура согап cyficineTin до сиядты. Кейде алапат дайраты бар алып мадулыдтыд куй- зсле oKcyine удсагап у н оны д думарлы гы н да дозды ргап- дан болды. Bip сез!м .оп ы осы п ау а сп ап асты п тугел билоп ж атдан алапат унге досылып кетуге де итермелейтшдей. Ш алдыд коз! миллиопдарап киттердсй ойнад салып келе ж а тд а н оркопп 6niK толд ы п д арга тусксп де ж у р с п лоблын Кенет eciiie откен тупг! одг!мо TycTi. Царшадай дазад баласыпыц соз! едКау алгапт рет уйдыдагы дошлите атой салган. Oainin K03i дарадты, коцди сошна ссргек екеп. А йтдап создор! кекейше дона Kerin едь Bipan uaineii бес