А. Жақсыбаев. Қорған

Буиырганы ма, жалынганы ма, ол жагын Жандос айыра алмады. Тек дауысы даридегенш сездй Табан астында не дерге бишедк Неге шакырады, неге асыгыс? Лезде сан ойга тусш, баягы еткен жылдарын куалай женелдк Онымен 6ip кезде мектепте 6ipre окыган еда. Элпнде телефонмен атын айтканда, бар зешнш салып Кулпэннщ мектептеп бейнесш кез алдына келпрда. Балалык зердеш койсаншы. Оныц бар 6iTiMi буньщ есшде сурет- тепдей анык, сакталыпты. Сол кезде ол толыкдца денел1 аксары кыз болатын. Буйраланган самай шашы кос бурым- мен эдем1 уйлесетш. Ke3i денгелек, балалар «ук1 секицц* дейтш. Кулгенде бетшщ ушы шукыраятын. К,арай бергщ келетш. Мжез1 уячдау, кылыкты кыз болатын... Кез асты- мен киыла карап жымиган кезде... Арада жиырма уш жыл eTinTi. Содан 6epi Кулпэннан хабарсыз еда. Енд1, мше, тебеден тускендей боп бейуакта кездесешк деп тыек бтдарш тур. Bip жанып, 6ip суынып, Жандос дагдарып тур. Кещлшщ элпндеп кубылысы Кул­ пэннщ yHi аркылы оянган балалык шактын сагынышы еда. Керуге асыгып, тагатынан айырылгандай болган. Заматта баска куйге тусш, сабыры жецда. K im деп барады, не деп кердаеда? Салкын ойдан бастапкы eKniHi басылып, бойын тежегендей болды. Кулпэннщ: — Ундемей калдын гой. Элде...— деген дауысы ес- Tumi. Enfli KeuiiKce Кулпэннщ трубканы койып, байланыс узйгетппн сездк Жандос селк eTTi. Ойлануга мурша жок. — Жок, жок- О не дегенщ. Умытканым да жок, еш- юмнен корыкпаймын да. М 1ндетп турде кездесем1з. Mine, Ka3ip шыгамын. 03in кай жерде турсыц? — «Ш олпан» кафесш битеещ бе? — Иэ, иэ, он минугпк жер. Соныц алдында кут. 0зщ кандайсьщ? Баска б1реумен шатыстырып алмайын дегешм — Ойнап айтамын. Танымай не бопты. Укщей болган денгелек кезщнен танимын. Толыкша денел!, аксары кыз. — Сен1ч де дауысьщ езгермепть Баягыда эн салушы едщ. — Жарайды, кездескенде айтарсын ол сез1НД1- Жаяу келе бер. А л мен шыктым,— деп Жандос сагатына карады. 100

Bipey-Mipey телефон сорып бегеп калар деп, тез киЫп, жупре басып кешеге шыкты. Эдетте желпшдеук жел1г1 аз, седамш тежей бшетш efli. Дэл каз!р жштшипк жасагалы тургандай кызынып алды. Сол ерекп1ген кушнде жупре жаздап асын>т келедь «Шолпан» кафесшщ алдына токтап, аздап eHTiriH бас- ты. Куткен адам кершбеда. Келуш келсе де езшен-ез1 журексше бастады. Кездесудщ к,ашан да алгашкы cwri киын. «Кулпэнд! калай карсы алып, не fleyi керек. Энпмелер1 к.алай кабысар екен?». Ойнакы мшез езше жараспайтынын бшедь Bipeyre алдап сейлеп сез1мш кытыктау колынан келмейдь Кермегел! жиырма уш жыл болса, ол дегенщ 6ip адамнын румыры foA. Kapi дуниеден OTin, жас жетипп дуние 6ip айналып улгерда. Осы уакыттын йшнде бул да б!рталай eMip кешш, жаксылыкты да, жамандыкты да еткерд1. Осы прянете бойда балалык, шантан не сацталып, не взгершп? Сынга тускел1 тургандай кенш кобалжыды. Кластагы барлык, бала кызыгатын ен суйнмда кызды умыткандай болып efli. Буган дейш хабарласпай кайда журген? Журеп шымыр етт1. Тыныштыгы бузылрандай езш 6ip турл1 жай- сыз сезшдь Кдйдан рана Кулпэн ун катып еда. Бул неге рана келш, несше кутш тур? Bipey керш койды ма дегендей ерж аз жан-жагына карады. Таныс ешюм кершбеда. Журек токтатып, ерсш-карсылы журда. Сагынышын оятатын жак- сы ойларга бершда. Бунын кеадлш купт! етсе, сабырынан айырса Кулпэннщ да елеуа з жан болмаганы. К,уларыныц тубшен 6ipey: — Жандос,— деп ун катты. Жалт бурылды. Басында кундыз шапке, устшде лама пальто киген толыкша бет, аксары келжшект1 кердк Бетшщ ушы шукырайып, киыла карап, кул1мареп тур. Айнытпай таныды. Кулпэннщ 03i. Алыстан куткеш дэл жанынан табылганына кайран калып тацыркай карады. бзш щ 6ip- ден кукнганын сезда. Bipax епФзденш, с1лейд1 де калды. Кулпэн бойын еркш устап буран колын усынды. К,ол алып амандаскан сон, бул да езше-ез1 кел1п: — Кафеге юрешк,— деп йггипат жасады. Кулпэн бунын ынгайына кенш, катарласып журш кол- тыгынан устады. Кептен аралас xiciiue ез1мсшш, баурап барады. Бул кы лы ры н iun-ей унатып, Жандос та ерюнсш, б1рден эцпмелесш Kerri. Пальтоларын шеш1п, залга юрда. Терезе жактагы онаша- лау столга барып эдешлеп 6ip-6ipiHe карсы карап отырды. 101

Бастапкыда бой уйретш, сыпайы жымиысып, ундемей 6ip-6ipeHe ыкыластана караумен болды. К,араган сайын жец1л мудмен ойлана береди К,ашан да ыстык кершетш балалык шак epiKci3 табындырып, кайта табыстырып, араны жакындастыра тускендей еда. Бунин прлш умытылып, квЧ1л аладсыз ескен сол жылдарга жетеледк Кайта оралып келместей кимас шак еске тускен сайын сагыныш та мо- лайды. Ауык-ауык акырын курсЫп кояды. Юмдад не оймен отырганы б елп а з. BipaK 6ipeyre карап езда ойлайтыны рас. К едал неге кобалжиды? Сарыныш па, екппш пе? Арман ба, элде жоктау ма? 8 р кеуде — бггеу жара. К,арсы алдын- дары адамнын осы сэтте не куймен отырганын штей та- нырысы келгенмен онысын сезд1рмеуге тырысып, сыпайы кулед!, сыйластык эдебш жасайды. — взгермепсщ,— дед1 Кулпэн будан кез алмай суй- ciHe карап. Бул сез Жандоска унап калды. Тшеулес пейшмен айтылранын ангарды. Дегенмен калжыдаа бурып: — Эй, кайдам? Ветке эж1м Tycin, шашка ак Kipin, кдр- тайып барамыз,— дедь Кулпэн кабагын кетер!цк!реп наздана сейледь — Сол баярыдай жуз1ц жаркын, бет1н ашык екен. 0з- гермепсщ дегенде осыны айткым кел1п, соган куанып отырмын. Баягыда 6ip класта окыганда балалардыц !ш!нде сен 6ip тебе ед!д. Кулпэн кез1н темендетт ундемей калды. 1штей кобал- жыганы ма, астыдры epHi flipbflefli. Дереу демш imiHe тартып epuiH жымкырды. Бет!н1ц ушы лып eTin кызарды да, лезде тарап, enine езгеше 6ip жарасымды шырай берд!. Жандос оньщ TypiHe карап, бала кездщ нэз!к, корраншак сез!м!н таныгандай болды. «в зщ д ! баскалардан артык ке- pyuii ед1м» деген сезд1 айта жаздап, epiKci3 бегелген се- к1пда. Кулпэн уялрансып басын темен салды да, саусарынын ушымен самай шашын тузедк Сэл майысып, иырын козгады. Басын кайта кетердй Дедгелек кез1 жаудырап, телм1ре карады. Жандос кед1пд!д кыбын тапкысы келд! ме, элде шын cyftciHreHi ме: — Эл! де эдем!сщ,— дед!. Кулпэн мырс eTin кул!п ж!берд1. «Эл1 де кылыкты екен» деп, Жандос OFaH бул жолы кызыга кез салды. Мектептеп бейнес! елестеп, K,a3ipri ту- pi де унап, кезге ыстык кершдк Ce3iMiH тежепс! келген! 102

ме, сактыгы ма, дереу «Шекерден артык емес» деп ойлады. Кеудеа кысты. KypciHin, сэл кабак шытты. Оныц кецшнщ кубылысын сезе койган Кулпэн: — Не ойладыдыз?— деп сурады. Эдеш «ci3» деп сыпайы т1п катты. Кабагын байкатып алганына кысылып, Жандос: — Сен де езгермепсщ. Касы-кезщ...— дей бергенде Кулпэн C03fli Lain экетш: — ... К,иылып демексщ гой. Мактайсьщ-ау. KepiciHuie айтайын, мен взгергем. 0 з1м 6ip белек, кедЫм 6ip белек, iuiTen тынган жанмын,— дед!. — Бул не сез? Тусшбед1м,— дед1 Жандос тадыркап. — Ендеше, «езгермепсщ» деп неге айтасыд? Меж жа- сарткыд келе ме, элде кедЫм/д жасытайын дегенщ бе?! — Адгармай сейлесем айыпка буйырма, Кулпэн. Шы- нымды айтсам, маган сол баягы кездегщей ani де эдем1 боп KepiHeciH. — Ендеше, неге курсшесщ? Кулпэн бул жолы ез)мсшш ектем сейлед1. «Ойымдагыны калай дэл тапты?» деп, Жандос дагда- рып калды. — К,айтей1н. Эр нэрсе ойга оралады,— деп езшше акталган болды. EKeyi де «тусшютж» дегендей унс13 жымыддасты. Будан кейш эрнен1 еске алумен одаша отырыстыд бабын тауып ашык эдг!меге ойысты. Залда музыка ойнап, би басталды. Даяшы эйел келш, айтылган тагамдарды столга койды. — Билег1м келмейд1. Эдг1мелес1п, осылай одаша отыра берей1кш1,— деп, Кулпэн кездер1 кул1мс1реп, киыла eTinfli. Уакыттыд аздыгын да еске салды. Bip мезгшде: — Енд! кайтш екеум1з керюем!з бе, жок па. Сен1д ту- piде карап б1разырак отырайын,— деп те калды. — Сен олай деме. Неге керкпейм1з? Будан былай, эрине, кездеЫп турамыз. взге журттыд б1зде не шаруасы бар. Свзге каламын деп корыкпа,— дед1 Жандос. Б1реулерге сес керсетюа келгендей кызбаланып сей- лед1. Кулпэннщ шырайлы келбет1не суктанып карап, сол сэтжде «Шекерден кем емес» деп ойлады. К,арадан-карап сэл езу тартты. Оныд KeTepiHKi куй1н колдагысы келгендей Кулпэн: — Иэ, иэ,— деп бас изеп кулгенсщь — Сежмен кездескен!ме куанып отырмын,— дед1 Жандос кецЫн жасыра алмай. Осы отырыс езше унай бастаганын б1лд!. 103

Кулиэнга карайды. Сырт кезге бэр! icejiieri сиякты. Толыдша денесже сэнда кжм1 де жарасып тур. Ашыд, а* жаркын сейлеседд X ypici еркш, 6ip уйд1 6ip e3i билеп уйренген эйелдщ мшезш байдатады. 0 йтеу1р, сезден тар- тынбайды, батым. Bip уадыт eKeyi тогызыншы мектеп™ еске туардд Му- гал1мдерд1, 6ipre одыган балаларды айтты. Б1разын умы- тыпты. « K im кайда жур» дегенде, дэл бше алмай, екеулеп едэу1р киналды. Оран адталып жатпады. «Жагдай солай» деп, дарбалас т1рл1ктщ epiK бермейтшш еске алды. Отырыс узарган сайын энпме ездерше дарай ойыса бердд Bipre журген кездерж кеб1рек еске алысты... Туйшда жерге жет!п токтарандай eKeyi де ундемедд К ездеpi темендеп жабыркай бердд Элдене кемейге ™рел- генмен, айта алмай турган секшдд 0нпмеш Жандос бастады. — Кулпэн, eKeyiMi3fliH ен сонгы айырылысар шарымыз еанде ме?..— дедд — Мен де осыны ойлап, сураралы отыр ед1м. К,алай дэл таптьщ? Неге умытайын, ani еамде... Кулпэн терен KypciHin алды. Сол кун екеуЫц де кез алдына келдд.. Т уе мезгш болатын. Кэмелеттж аттестат долга тшФ- мен кешеп 6ipre одыган балалар бытырап, жан-жадда KeTin жатты. Жандос та эне-мше кетем деп журген. К,има- ганы ма, доштасдысы келгеш ме, сонры рет мектепке барды. Уэделесдендей мектеп ауласында Кулпэнмен онаша кез- дестд Басдадай жан баласы кершбедд EKeyi класда Kipfli, сонры партага датар отырды. Сыртда шырып, адырын аяддап, мектеп ауласын 6ip аралап шыдты. Бастарын темен салып, 6ip-6ipiHe тш датпастан унФз журдд К,олтыдтас- дан да, долдасдан да жод. Кдтарласып, саусадтын ушынан рана устады. Сол ундемеген далпында eKeyi мектептен шы­ рып, арттарыца содры рет дайырылып дарады да, api дарай кеше бойлап кетп... EKeyi жол айырыгына келш тодтады. Айырылысар шад осы сэттен басталып едд.. Д эл сол жолгыдай даз1р де Жандостьщ журеп лупдлдедд Сол кездеп езшщ дорганшад халш елестеттд Кулпэннщ уян жузше жалтадтап карай бергенш, айтарга тук сез таппаганын бшедд Кулпэн басын темен салып, ад туф- лшшч тумсыгымен жер шудып турды. Уялганы ма, мучай- раны ма, ол да ундемедд Bip мезетте басын кетерш: — Жандос, дош бол,— деп долын усынды. Бетшщ ушы дызарды. Жандос дипадтап аузын ашып 104

улгергенше ол колын тез тартып алып, шугыл бурылды да басын кегжитт, тездете басып кете барды... вткен жылдарды ойша шолып Жандос Кулпэннщ ту- piHe узагырак кадалды. Кезшщ астындагы усак, сызыктар болмаса, бетЫц эж1м1 аз, ажарын жаксы сактапты. Шаруа басты салпы етек емес, ycTi-басын кадагалап, KyTiHeTiH сеюлда. Мектепте жургенде кестел1 ак жагалы коцыр кей- лек киетж. Жуан бурымынын ушына туйген ак бантип кебелектш кос канатына уксайтын. KiiiMi езше жарасатын... Кулпэннщ де киялы 6ipre Lnecin, катар елестетш отырса кере^. Жандостын квц1лш TyciHe койды. Бар болтаны: — Bapi еамде,— деда. Артык свз айтпады. Кезж 6ip нуктеге кадап, кабак шытып, мандайын устады. Э лi де сол кездщ эсер1мен отырган Жандос байкамай 6ip сырды айтып салды. — Сен сонда артьща карамастан, менен алыстап бара жаттыц. Мен де кете алмай, соцыцнан карал узак турдым. Кулпэн таныркагандай касын керш: — Э, солай ма?— дедк 0pi карай тыцдагысы келген ыкыласын байкатты. Жан­ дос демш жшлетш, терец KypciHin алды. Кулпэннан кв- з 1н айырмай одан opi ашылды. — CeHi кимаганым ба, кецшм босады. 9 зщд1 куып жетш, токтатып, «окуга 6ipre барайык» дел айткым-ак келди Соцыцнан жупре жаздап эрен турдым. BipaK бата алма- дым,— дедк — Не дедщ? Рас па? Узджкендей бар денеамен алга умтылып, ацырып калды. Жандос сабырлы унмен: — Рас,— деда. Кулпэн кыстырып, жылап ж1бере жаздады. Б1рден шал- кайып. Kepi кайырылды. Е й иыгы Tycin, теменппктей бердк Ауыр KypciHin, отты кезж Жандоска кадады. — Япырай, сонда сол сезд1 неге айтпадын, HeciHe аянып калдыц?!— дед!. КуйЫп, басын шайкай бердк Кулпэн, саган не болды?— деда Жандос абыржып. — Сол 6ip ауыз свзда жетш-ак жатыр едь Сол сезщд1 ест1сем, менщ бугжп кушм баскаша болмайтын ба едк К,айтешн... Кулпэн iurrefl камыгып, сейлескда1 келмей тунжырап отырды. Жандос ац-тан боп, кездер! жапак-жапак erri. Бар айтканы: 105

— Мен бшмепшн,— деп акталды. Колын созып, Кулпэннщ калтыраган суйрш саусактарын устап каттырак кысты. Содан сон онын колын вз алакд- нына салып босатпай турды. Ж1бнеж ме, MeftipiMi туст! ме, Кулпэн кулдк Будан кейж отырыстыц бастапкы калпы курт езгерш, эцпме баска ынгайга кешть Кен1лдеп туйткщ белгЫ боп калганын eKeyi де сездк Енд1 кжэласпай, сабыр сактап, сыр- JiacyFa бетмделдк Кебже Кулпэн ашылып сейлеп, Жандос iun-ен тынып, ужпздеу отырды. Кулпэннщ элп сезжщ теркжж укканмен, сонша куйжгенж 6uie алмады. Балалык эсер, алгашкы ce3iM юмде болмайды. Журе келе катал тагдыр дегенже квнд|ред1. ТЧрлжте алданыш кеп. Бастапкы ce3iMre 6epiK боп, бай- ланып калу да киын. Кулпэннщ турже караган сайын турмыстын кызыгына батып журген кецип ток адамга уксатады. Элгжде заматта кубылганы Heci? Айырылыскан сэтп eciHe алганда, буныц вз журеп неге лупшдещ? Кул- пэнд1 жатыркамай, жатсынбай, б 1рден iiu тартып, ез1магеш Heci? ¥зак жыл араласып жургендей-ак емж-еркж свйле- седа. Керек десен, кымсынбай колынан да устады. Танитын б!реулер кврсе, бунысын не деп тусшеда? Жандостын басы зецгт, шггей туйше TycTi. взжщ Ka3ipri жайын уга алатын емес. Дегенмен сырттай салмакты KepiHin, Кулпэннщ эцпмесш ыкыластана тындады. С ез арасында Кулпэннан: — Ka3ip калайсын?— деп сурады. Bapi осы сурактан басталды. Эцпме болсын деп эншейж сурап едй бакса, imTeri куййсп козгапты. Кулпэн да iurreri inepiн айтты, бул да 6ip ерекшп, 6ip басылып, толкумен болды. — Bapi де бар, семья да, дэулет те бар, тек кецшдщ куш жок,— де/ц Кулпэн капаланып:— Сол жокты 61л- д1рмей, кулюмен, сырткы сэнмен жецпм келедь Баянтаудын 6ip совхозында туратынын, рабкоопта гстей- — Сауданын адамымыз,— деп мырс erri. — Ел арасы жакын екен-ау. Арамыз небэр1 150 ша- кырым. Буган дешн сонда туратынынды негып бшмегенмж. 0 зщ де хабарласпай журшсщ,— деп Жандос шын екждь Кулпэн бул сезге селт етпедк — Саган жакын болгым келгенмен, жакындай алма- дым,— дей салды. Ой ушыгы тагы да элпнде айтылган сол 6ip сезге прелдь 106

©зше каншалыкты катысты екенш Жандос эл\\ де v Fa алмай отыр. — Менщ KYHeyiMfli сенщ бьпущ керек,— дед1 Кулпэн бейкам унмен. — Ол к1м?— дед1 Жандос шыдамсызданып. Бойын кызганышка уксас 6ip сез1м биледк — Ceri3iHmi класта б1збен Шэрш деген бала окыды емес пе. Есще Tycipiui... Шэрш... Жандос кинала ойланды. К1мдердщ окыганын елестетш, Шэрштщ бейнесш !здедй Иэ, иэ. Мойны сорайран, узын бойлы, арык бала бар ед1 рой. К,ысык кез, сопак бет екеш де есшде. Урыншак, киядкылау болды. Сабак улге- piMi онша емес, жазда экеамен 6ipre Семейдщ ет комби- натына мал айдап кетш, Keiuirin торызыншы класка келмей койран. Кейш кешеде 6ip кездест калганында буран «жу- мыска турдым» деген. Содан кайтып кездест1рген жок... — Сол Шэрш менщ куйеу1м,— дед1 Кулпэн мактан- рандай боп. — Калайша?— дед! Жандос сенер-сенбесш бшмей. «Улкен басыдды неге юипрейттщ» дей жаздап арен токтады. — Шэрш — менщ куйеу1м,— деп эр сезш салмактап кайталап айтты. Мурны кадсыгандай сэл бетш тыжыртты. Тесше караган Жандостан каймыкты ма, кездерш жума Tycin: — Тардырдьщ мандайга жазганы рол болган сод, бэ- piHe де квщдм. Ym улым бар. Турмысымыз жаксы,— дедь 0 pi карай сурак койып казбалай берудщ орынсыз екенш Жандос тез тусшдь Кулпэн орныкты мшезбен бэрш ту ад щ р т бердй Шэ- pinKe суй1п косылмаранын, вз ерюмен сыйлап косылранын бшдорда. — Мектеп б тр ген сод егей шешем каладан кия бас- тырып шырармады, институтка окура ж!бермедк Кайда барарымды бшмей, жабырып, калага сыймай жургешмде, осы Шэрш кездест1. Уйде вгей шешем шыдатпаран сайын Шэршке жакындай туст1м. Мен оны вз1ме пана керд1м. Каладагы кооператив техникумында окыганымда акша жа- рынан KOMeKTecin турды. 0pi карай ез1мд1 оган карыздар санап, т!ршшктщ талабына барынган жайым бар... «Жардай солай» дегендей иегш козгап, кылмыддап ку- л|п койды. Кездерш тедкере карайтын баяры сол сууйюм- fllniri калмапты. Жандос оны кез астымен бакылап, «ер- келетш устауга лайык жансыд-ау» деп, Шэршке сырттай !штарлык жасады. 03iMiuLiifliri оянды. Буныд жынына 107

ТИГ1С1 келген! ме, элде энпменщ рел солай болды Кулпэн LLIapinTi мактады. — Турмысымыз тэту,— дедк— Ш эрттен жаксылык кврд1м, сый-курмет керд!м. Обалы неинк, белмнен какпады. Журщ-турысым еркш. Мен оны топ алдында кем^кешм жок,. К,айта колымнан келгенше кетерд1м. Балаларымнын aKeci деп карадым. Былайгы журт 6i3fli асып-таеып отырган бакытты семья деп ойлайды. Жумыс, семья, бала-шага, кунделжл турмыс жарынан келеек, солай да шыгар. Ал коншде не жатканы жумбак кой... Оны жеке езщ гана бйесщ. «Солай ма?» дегендей Жандоска карады. Ол ундемей басын шулгыды. Кезше K03i тускенде бойы шымыр erri. «Б ул ненщ acepi?» деп кобалжып калды. Шэрш туралы айтпаса екен деп лледк Ерегшкендей Кулпэн тары да «Ш эрш » дедк — Шэрштщ еш жазыгы жок. Бар жазыры — меш жак- сы керелш. Тесекте жатканда аймалап елердеп сезш айтады. Жандостьщ турып KeTKici келдь Демшш, залда отыр- гандарды шолды. Кулпэн буньщ кещл-куйш еле к кылмастан энпмесш айта бердь — Б1рак менщ кецшмшн арманы — 6ip сен едщ,— дедк Жандос шошып кетть «Б ул не айтып тур» деп Кул­ пэннщ бетше бажырайып карады. Шеке тамыры солкыл- дады. Кулпэн саспады. Баппен сейлеп отыр. — Сеш санамда елестетсем, ен алдымен жаркыраган квз1НД1 KepeMiH,— дед!. Тагатынан айырылып, Жандос Кулпэннщ бетже карай алмады. Баягы мектеп бтргендег! айырылыскан сэт коз алдында турды да койды. Баска ештеде керш турган жок- Кулпэн ансаган 6ip ауыз сез айтылмай iurre кете барыпты. Кулпэннщ манадан не айтпак болганын ещй туандк Басын кетере алатын емес. Кдсында отырган Кулпэннщ дауысы алыстан шыккандай эрен еетшедь Ол: — Жиырма уш жыл саган жакын манда журсем де, эдеш кезще туспеуге тырыстым. взщ туралы, семьян ту­ ралы сыртыннан бэрш естш, бипп журд^м. Содан 6epi унем1 сыртыннан бакылаумен, сырымды жасырумен келе- MiH. Енд! амалсыздан осы кездесуге ез1м шакырып, сеш ез1м !здеп келш отырмын,— дед!. Будан api ундеген жок- EKeyi де бастарын томен салып, 108

уйыктагандай, ойга батып отыр. Даяшы эйел тагамдарга кол тимегенш Kepin, иыгын кикан етк1зд! де к ет т калды. Музыка да токтапты. Кулак бггелш калгандай жым-жырт. Журектщ согысы естыеда. Сарт-сурт coFbin тур. Жандос «осылай е л т кетсе кайтедЬ деп ойлады. бзш басылып, жерге ciiiin бара жаткандай сезшдь — EHfliri кездесу1м1здщ басы да, соды да осы шыгар,- дед! Кулпэн. Дауысы д1р1лдеп, бул свзд1 эрен айтты. «Неге?» деп сурай жаздаганмен, Жандос ундемей шы- дап бакты. Кулпэннщ дауысын ecTirici келш, «Тагы да б ipдеде айтса екен» деп уздже туст1. Кулпэн жалбарынган унмен: — Тек сен аман болшы,— деда. Будан api шыдамай Жандос: — Не айтып турсын?!— деп Кулпэннщ колынан устап, катты-катты кысты. «Барж туанд1м» дегендей онын алдында басын ид!. — Саган осы келгешмде еш етйнппм жок. Егер ем- ншпм болса, 6api еткен жылдарда калды. Алыста жур!п, узак жылдар езйип сыртьщнан кызыктадым. Дауысы д1piлдеп Кулпэн будан api свйлей алмады. Орнынан турып кетт, Tepic айналды. Жандоска ecTip- — Кайтайык,— дед! де eciioce беттедь Аягын суйрете басып Жандос оньщ сонынан ерд!. EciK алдына шыкканда Кулпэнда колтыктап алды. Аяганы ма, кимаганы ма, оны босаткысы келмедк — Тагы 6ip кунге калсан кайтед!?!— деп жалынды. — Болмайды,— деп Кулпэн басын шайкады. Колтыгынан сытылып шыгып: — Осы жерде кал. Шыгарып салмашы,— деп катты етшдь Жандостын оган «кетпе» д е л а келед!. BipaK ундемейд!. Сол баягы айырылысар сэттепдей каз1р де журен ауырды. Неге гана келд! екен?! Шынымен мулде кете ме?! Енд1 кайтш керюпей ме?.. О зЫ ч Ka3ipri халш Жандос TyciHin турган жок. ¥зап бара жаткан Кулпэнн!н сонынан жупргкм келд!. BipaK... бата алмады. Турып-турып ез ушне карай аяндады... 109

10 Жумыска барады, кеишсш ешкайда бурылмастан тура уй1не кайтады. Артык ce3i жок. Былайгы дуниеден безген- дей ешнэрсеге селт етпейди кызыкпайды. Келед| де тамак,- танган сон жазу столына отырады. BipaK тук те жазбайды. Мандайын алаканымен Tipen, алдындагы ак кагазга ranripin узак отырады. Ойлана береда... Шекер окта-текте жанына келш, турше униип: — Жаным-ау, саган не болган?— дейдк Бул да оныц жузше квз токтатып, KipniK какпай карайды. MeHipey Kiciiue ундемейдк Шекер шошиын дедк — Кабаган сынык, оцщ солгын. Осы сен ауру шыгар- сьщ,— деп шын мазасызданды. Еркелеп, эдетшше мойнына асылуга батылы жетпей, орындыгыныц аркалыгына суйенш турды. Сурагы жауап- сыз калганга ашуы келш, куйгелектене бастады. — Жумысында жайсыздык болса, оны неге айтпай- сын? Элде... Осы сен соцгы 6ip-eKi кунде бекерге куйзелт журген жоксыц. К.анша жасыргын келгенмен тур1нде тур гой, дедь Кулпэнмен кездескен туш ушне кеш кайтканы, эйелжщ салкун карсы алганы есше туст. Сонда эйелшщ кызга- иышка женпзген киянатшыл TypiH таныды. EKeyi сол туш т1л катпастан тесекте 6ip-6ipiHe Tepic карап жатты. Ертецпсш Шекер кундеп калпынша жайдары боп, уй шаруасына араласып кеткен... Iurreri кудшш енд1 гана 6umipin, сынай карап отыр. Жандос саскан да жок, акталган да жок. «Осы йрлш не уппн керек? Не уппн жер басып журмш?» деп кинала ойланганын айта ма? «Оган не себеп болды?» деп сураса не дейд1? Элде «баяндаманы калай жазарымды битей журмш» деп мойындауы керек пе?! Талай жазып, талай жасаган баяндамасы емес пе. Буган сене кояр ма екен? K,a3ipri жагдайын e3i уга алмай жатканда эйелше калай уктырады? Эйелд1 кешлдщ к у д т кинайды, К,ызганыштан куйшедк Бул жар тесегше адал екенддпн бшгендштен де, ез1н эйел1 алдында .жазыксыз сезждь Бар айтканы: — Маган тшспеип,— деда. Д эл осы жолы эйелше сыр ашкысы келмей, туйыкталып алды. Шекер айтыспады, ерепспеда. Шакырса гана келш, кобше кеп жоламай, оны оцаша калдырды. ¥зак тунде жападан-жалгыз сарылып отырып Жандос 63iHe-03i сурак койып, соньщ жауабын 1здейд1. Эртурл1 ПО

оймен бас катырганы ез алдына, титл кедьвде де маза жок. «Осынын ty6i не болар екен» деп штей кауштенш те кояды. Озш онаша отырыста б1рде батыл сезшш, б 1рде бейшара халде кередй Кез алдында Карпенко турады. Сарапшыдай сыртынан бакылап, «не айтасын?» деп андып отырган секшдь Жандос «не айтып, не айтпау керек» деген мэселеде катты киналды. Баяндамада аткарылган icTepfli, жогары кврсетк1штерд1 л зш шыкса, мынауын кате деп ешк1м де айтпайды. Б1рлестжтщ табыстарын этап, алдагы мшдет- TepiH керсетсе, Карпенко да риза, жан тыныштыгы ушш езше де пайдалы. Осыны акылмен тусшедь Солай жасагысы да келедь BipaK копил келюпейдл Тун шшде уйкысы бузылып, оянып кетш жур. Teceri- нен турып, Шекерге бьвдрмей жайлап басып келеа бвлмедеп жазу столына барады. Жазганынан ойланганы квп. Ертецп KyHi баяндама жасаганда буныц свз1 баскалар ушш жадалык болмайтынын 6Lдеда. Журттыц бэр! бшетш, (tipan бигсе де ундемей келген шындыкты улкен жиында дауысын шыгарып, ашык айтады. Алдьщгы катарлы, мактаулы деген б!рлестжтщ жумыс эдйлн сынайды. Бул эдютщ зиянды екен1н, Ty6i туйыкка лрейтЫ н дэлелдеп бередь Квптен шке жиып... «айтсам-ау» деп журген ойларын осы жолы актарып салып, агынан жарылады. dpi карай не боларын кез1нде коре жатар. Енд1 тартынар жеш жок- Ойлап караса, свз кезеп буган келдь Енд1 ундемей калса, азамат атына мш. Жолынан жыгылганы. Енд1 irnine сыймаган сон. шыдамы таусылган сон айтады. Ещр тайынбайды, бел uieiuin, таласып квред1. Карпенконын не icTen жатканын ел естндн, бтлсш. Егер нанбаса, бунын сезшщ дурыстыгын тексерш керсш... Осылайша элдеюмдермен ойша айтысып, куйгелекте- Hin, орнынан турып кетед], Бвлмеде ерсий-карсылы журедк Б1реулерде езшщ ececi кеткендей-ак шгтей мжшш, столга кайта отырады. Б1рлестжтщ сочгы жылдары атагы шыгып, абыройы артканы рас. Орден алды, жыл аралатып Ауыспалы Кызыл Т у алады. Экскаватор машинистер! кезектесш кем1р енд1руден Букшодактык рекордтар жасайды. Журналистер де ат кургатпай жш келш, мактауын асырып жатады. BipaK— Ойланган сайын Жандос бирлестжтщ Kepi кету1 де осы сочгы жылдары деп бигедь Bapi неден басталып едь.. Акыры неге экелш Tipefli? Каратаста кем1р ендзрудщ сыры елдщ бэрше аян. 111

KeMip ашык эдгспен енд!р1ледд алаканга салгандай ашык жатыр. Жердщ устщ л кабатындагы калыц тау жынысын негурлым кеп аршысак, кем1рд1 сорурлым кеп аласьщ. Барлык гэп осында. Оны Карпенко да, кез келген кеннп де тусшедь Тусшгенмен, бул талап орындала бермейдь Нелжтен? Ол ушш мм жазыкты, юмнен сурайды? Жандосты кеб1рек кинайтын осы сурактыд жауабы еда... KyHi кеше дуниеден вткен Грудовтьщ кереген басшы екенш epiKci3 мойындап, сарынып еске алды. Ол жеке басыньщ абыройынан repi ютщ камын кеб1рек ойлапты. Каратас KOMipiniд бугш кандай боларын кезшде-ак б Laген екен. Жогары жактыд айтканына кене бермей, устанган багытына бер!к боп, Tipecin-ак келштк Жандос брлеспктщ содры он бес жыл шпндеп KeMip ендару мен жердщ устщп кабатын аршу жумыстарыныд жылмэ-жылры KepceTKiurrepiH Ti3in шырып, алдына жайып салып отыр. Эр жылрысын салыстырады да ойга калады. Трудов ертедш кеб1рек ойлапты. Ол баскарран кезде Кдратаста аршу жумыстарыныд келем1 кем1р енд1руден ею есе артык боп отырран. Сол жылдардыц керсетюштери не кез жуг1рткен сайын Жандос Грудовтыд табанды мiне !iи танырандай болады. KeMip ещпрудщ келем1 улгай- FaH сайын аршу жумыстарыныд да келем! сол ею есе алда боп, 6ip кем1мей келшть.. С е й тт келешекке кор жасапты. М ол байлыкты игеруддд баянды жолы осы екенш кун uirepi сезшть BipaK кейшдер1 жогаргы жак Грудовты туртпектеп, мазасын KeTipe бастаран еда. Сондагысы «кем1рд1 кеб1рек бер, каркынды тездет» дейдь Ол ушш экскаватордыд б1разын KOMipre салып, аршу жумыстарыныд келемш кыскартып, каркынын тежеу керек. Оныд акыры неге экелш т1релгенш бупндер1 кез ж ет т отыр. Ал Трудов буран кезшде кенбедк Таразы басын тед устауга тырысып, касарысып, Tipecin-ак бакты. Сондагысы, ол Каратас кенЫд 6yriHriciH тана ёмес, болгшагын да ойлапты. К,алай дамыту KepeKTiriH дурыс жобалапты. Онысы — жердщ жогары кабатын аршу жумыстары KeMip енд1руден эманда озык отыру керек екен. К,аратас кем1р кеш ашылганда б1рден бастык боп келген Трудов осы орында узак отырды. Епрбеткей, MiHe3i катал болганмен журт оны «эдал» десть Талай тентек™ тузеп, талай жаксыныд жолын ашты. Жумысы ж ур т турган сод ба, елдщ Ke6i беделшен ыгып, бетше карсы келмейтш. Акырында оган да тыкыр таянды. Карсылыры кебейген 12

сон жогаргы жак, оны орнынан кетчрудщ амалын 1здейдк «Шалдын жасы келш, жуйкеа тозыпты, техникалык прогрестен кешеушдеп калыпты» деген энпмелер тарады. Дэл осы туста Эртбай Нусшжанов калалык партия ко- митетшщ 6ipiHUii секретарш болды. Оныц келген беттеп ен 6ipiHmi тындырган улкен ici — тез арада Грудовты пенсияга шыгарды. Эртбай сонда Грудовтан кепмда кайтардым деп ойлады. Министрлщтеп б1реулер «айтканга кенбейтш кикар шалдан акыры кутылдык-ау» деп куанды... Ойлап караса, еткен кунде белп жок деген рас екен. Бар енбепмен, бар жаксылыгымен сол Трудов та лезде умытылды. Кдратаска свдрген ецбеп yuiiH ескертюш коюга лайык адамга елгенде Teinip коршау мен шагын кулыптас дана буйырды. Кейш оны елеген, ескерген ешюм жок... Заман талабы езгер т отырады. Оны 6ip Кдратастыц езшен-ак байкауга болатынын ойлап Жандос еткен жыл- дар сарапка салды... Осыдан жиырма такты жыл бурын Кдратас KeMipiH етк1зу куш болатын. Осы кем1р керек пе деген сурак та туган. Бул кем1рдщ ен басты кшэа — кулдш п кеп. Сол жылдары Кдратас KOMipi сапасымен гана ет1мд1 болды. К улдш п нормадан сэл аскан болса тутас составтар Кдратастан узап шыкпайтын. Б1рден уймеге женелтшп не разрезге Kepi кайтарылып, жанадан тиелетш. Разрездеп эр машинист составка кем1р тиегенде алдымен кулдш п артпауын ойлап, забойга ж т карайтын да кем1рд1 белек, тау жынысын белек екшейтш. Кдратас кем1ршщ наркын энергетика билейд1. Арада он жыл еткен сон энергетикада су электр станцияларынан repi жылу электр станцияларын салган пайдалы деген кезкарас калыптасып, акыры устемдж етть Жанадан ГРЭС-тер салына бастады. Сол-ак екен Кдратас кем1рше сураным кушешп, «экел, экел» деген комагайлык пайда болды. Эрюмнщ 6ip жулдызды шагы бар. Грудовтьщ пенсияга кетт, оньщ орнына Карпенконьщ тагайындалуы осы кезге орайлас келд1. Кейш калай болганы кун1 бупнпдей Жандостьщ кез алдында. Бар кушт| KOMipre салып Трудов жасап кеткен корга аянбай KipicTi. Кдратастыц атагы дурмрей женелдк Жана бастык жогары каркын берд1 деп Карпенконы мактады. Содан оньщ бедел1 арта берда, арта бердк «Оныц айтканы- нын 6api дурыс, icTereHiHin 6api жен» деген nixip калыпта­ сып, оныц алдында бас шулгу басталды. Ж ы л сайын кем1р 113

евдру жоспары артыгымен орындалып, бул жактан рапорттар, жогаргы жактан куттыктаулар алма-кезек женелтЫп жатты. «Лайыкты карсы аламыз», «Мждеттеме- Hi асыра орындаймыз», «Отанга пэлен миллион тонна «кара алтын» женелтем13», «Жогары керсетюштерге кол жетюзем1з » деген урандарга коз уйрент, эбден кулакка да шщмдь К,аратас десе болды, мактау свз естшдь.. «Углесборка» станциясында эр вагонды тексерш, кем1рдщ кулдшгш аныктау кажетаз боп калды. Bapi тез, бэр! асыгыс. «KeMip тиелген составтарды коп богемеу керек. Жиырма шакты жылу электр станциялары К,аратас KOMipiH KyTin отыр». Осы сезд! б1рде айтып, 6ip;tc ойда сак- тап, 6ipiH-6ipi асыктыра туседк Жайшылыкта да, жиналыс- тарда да a6irep кеп. Жогаргы каркынга Lnecy керек. Эрюм жоспар орындаудын элепмен дамыл таппай жур. Жоспар орындаса бул орында узак отыратынын Карпен­ ко жаксы тусшдь Жылма-жыл ежмнщ келемж кебейтш, асыра орындаса абырой-дацкы артатынын жэне б1лд1. Бул кезде жагдай солай ма, сападан repi колем багаланды. «Бурын болмаган жогары керсетюшке кол ж етп» деп баспасез де шулатып жатты. Жекелеген адамдардыц мазасызданып, «бул калай?» деген ундер1 естшмей, еске- ришей калды. Кыскасы, Карпенко жогаргы жактыц кеципн жаксы тапты. Ыцгайларына кенш, айткандарын тыцдап, ею етюзбей орындап отырды. Жогаргы орындарга жаккан сон карауындагыларды уысында устап, Каратасты ерюн биледь Mine, сол кезден бастап аршу жумыстарынын колем! жылдан-жылга кеми бердь Kepicinuie, ком!р ежпру улгая TycTi. К,аратаска 6ip mOMimTi экскаватордын орнына сагатына мын тоннадан бес мын тоннага дейш беретш куатты роторлы экскаваторлар келдк Сойтш ком!р OHflipy улкен таскынга айналды. Куатты техниканы ендоргске енпзгеш yiuiH Карпенко бастаган 6ip топ адам Мемлекеттж сыйлыкка ие болды. Енд1 оларды токтату, мынауьщ кате деп карсы келу мумкш болмай калды. Bipep жылдан сон, Карпенконьщ омырауына Алтын Жулдыз тагылаты- нына ешк1м де кумэнданбады. вйткеж, уакыт ссшай бо- латын... Алдындагы кагазга карап, Жандос eKi-уш жылдан сон разрездерде канша квм1р ендфжсе, сол колемде гана аршу жумыстары журпзшгенш Kepin отыр. Енд1 6ipep жылдан сон аршу жумыстары жоспардагыдан ею есе кемт, внд!р1лген кекпрдщ келемше де жетпей калган. Осы кезде 114

ку rwfli 6ipey катты эзшдеп, «кеипр алатын жер жок, тумсыгымыз топыракка т|рел;п» деген едк Бул сез ащы шындык, болса да Ke6i э з т деп укты. Карпенко жагдайды б1лмей отырган жок. Тэулпчне, айына Кдратаста канша KOMip ещрртгенш министрлж кадагалап, колма-кол Kipicin, камшылап отырады. Аршу жумыстарынын келемш жылына 6ip тексерсе де болады. KoNiip болса кец1л ток, аршу жумыстарыньщ жайын б1рлестжтщ озi бьшп, 03i шешсж дегендей элдеб1р кендж бар. 0HTeyip, жердщ ycTiHri кабатындагы тау жыныстары разрездерден шыгарылып, уймелерге тогипп жатыр... Аршылган жада кем1р кабаттары жетшпей, забой тез таусылып, роторлы экскаваторлар 6ip белдеуден екшцпсше жш кеипрысе, буны аршу жумыстарыньщ кешеуищеушен кермейдь Енбект1 дурыс уйымдастыра алмаган боп шыгады. А л кальщ топырактьщ астында жаткан квм1рд! ycTiH аршымай калай аласыц. Аршып улгермей жатканын, забойдыц кайта-кайта топыракка прел in калатынын разрезде ж у р т к1м болсын кередь Bapi ашык, 6api айкын. Каратас кеьнрше катысты артык цифрлар аталып, бесжылдыктар директиваларына ецпзшедь Е н д т жерде алга койган мшдегп кайтсе де орындау кажет. «Отанга KOMipfli коп берейж» деген уран кайда барсан да, алдьщнан шыгады. Бул уран талайдьщ тагдырын шешедк.. — Неге жатпайсьщ?! Осы уннен селк етш артына жалт карады. Шекер гулд1 халатын жамылып, кек желкесшен т е н т тур екен. — Сен дагы... ойды б о л т ,— дед1 Жандос ренжш. — Сагатка кара. Жататын уакыт болды. Ертен жумыска барасьщ,— дед! Шекер каткыл унмен. — Ещц болмас,— деп, Жандос орнынан турып, Kepi- л т , eciHen алды. — Бунысы Heci. Bip баяндамага бола осыншама таусылып, уйкысын болт... Шекер кункшдеп сейлеп, Жандосты колынан устап жетелеп жатар болмеге карай бастады. Кдрсылык етпе- генше, соцына ергенше ризалыгы ма, колын кысып-кысып кояды. Тесекке келгенде эм1рл1 унмен: — Ештеде ойлама, уйыкта,— дедь Шамды ецпрдг Шекер дыбыс бермей жатты. Жандос та серейген калпында кыбыр етпеда. Уйкысы келетш емес. Иэ, сонымен калай болды? Жандос элпнде узшген ойын api карай жалгап, карангы белмеде кез! бакырайып, узак уакыт ояу жатты. 115

Кемф алатын жер азайган сон Карпенко бастап, б1рлеспк туйыктан шыгудын амалын 1здед1. Кинайтыны — KOMip он.ирудщ Ka3ipri келемш кемЬуге болмайды. Эйтпесе орныннан кетесщ. Жоспар орындамайтын бастык- ты орнында калдырмайтыны анык,. KiMre болсын жан TOTTi. Жан киналса, шарк урып неге болсын барасыч. Ж ол 1здеп, амал табу керек. Ал аршу жумыстары барган сайын кейш кальщ барады. Ондагы 6ip moMimTi экскаваторлар KOMip забойындагы роторлы экскаваторлардай жогары каркын бере алмайды. Аршу жумыстары KOMip ендаруден коп urepi боп алдагы жылдарга кор жасауы керек деген кагида жайымен калды. Тепе-тендж заны бузылды. Барлык куш KOMipre жумса- лып, «к е с т алып тией бер» деген ашкарак пигыл бугшп купи!н гана камын ойлантты. «Ертен не боларын кезшде керш алармыз» деген вз1мш1п ой болашактын муддесж бугшп кунн1н олжасына курбан erri. Осындай api-copi кысылшан сэтте б1рлестжтщ бас инженер! Федосов техникалык кенесте езшше ой айтты. «Н е штейм!з?» дегенде: — Ka3ipri iciMi3 келешекке жасалган кастандык. Аршу жумыстарына катысты кеп жылдан 6epi жиналып калган карызымыздан кутылайык, ягни жыл сайын орындалмай келген жоспардьщ есесш толтырып, жобадагы керсетюшке жакындайык. Бул — 6ip. Екшшщен, сол YLiiiH.fispiMi3fli де орнымыздан алып тастаса да, icTiH камы ушш кем1рдщ каркынын тежеп, аршу жумыстарын алга шыгарайык- Осыган кенейж,— деп акыл бердк Отыргандардьщ Ke6i жагдайды бгпсе де, Федосовпен iurreft кел1ссе де Карпенконьщ кабагын андып, тартынып сейлемедг Бул жолы да жандайшаптар ундемей калмады. «Кдратас калайша кем1рдщ жоспарын орындамайды. Букш Одакка танылган озат кэсшорын калайша Kepi кетещ» деп ере турегелдк Бул сездер Карпенкога унады. Буларды данктын буы, алдагы алатын наградалар, сыйлык- тар кеб1рек кызыктырды. Федосов орнынан турды да, отыргандарды шолып шыгып, 6ipaK ауыз сез айтты. — Мен кетемш,— дедк Кезшде ею инфаркт алып, мезгшаз шашы агарган Федосов айналшактамай сезшде турды. ¥замай оны пенсияга шыгарды. Бурыннан бар кем1р корын б1рлестж тез алып улгердь EceciHe кем1р ещцрудщ келем1 бурын болмаган межеге кетершдь Енд1 будан темендеу — куйреумен тен. Кэсш- 116

орын б ул калпында жогары керсетмигп устап т¥Ра алмайтын халге жегп. Осылай журе берсе, ешм келем1 ерж аз кемидь Карпенко бастап, (Ярлестж е н д т жерде жана эд1с тапты. Баягы сол уран «Отанга xeiwip керек». Уакыт талабы сол дестк Енд1 кем1рдщ кулдш п кеп болса да, пайдалану керек деп улкен проблема кетердь Карпенко орталык газетте жылу Электр станцияларын ал дагы уакытта Каратастын кулдш п кеп кем1ршё лайыктау кажет деп макала жариялады. Bipas мамандар оньщ шюрш костап шыкты. Сейтт, булар ездерше жол ашып алып, жана эд1ске кешт1. Буган дейш забойда экскаватор машиниа кем!р кабатын ipiKTen, електен етюзш, KeMipiH вагонга тиеп, породасын уймеге женелтш отыратын. Сол аркылы кем1рдщ кулдшгш TnicTi мелшерден асырмауга тырыса- тын. Жана эд1ске ендИ жерде кабатын кем1рд1 породасы- мен коса жаппай вагонга тиеу басталды. Кем1рдщ кулдш п елу процентке дешн болуын стандартка енпзш, зандасты- рып алды, Сонда булар неден утты, немен дэлелдед1? Породаны KeMipre косып женелту аркылы жогары керсетюши устап калды. бюметтщ «отын ресурстарыньщ шыгынын азайта- йык» деген нускауын алга тартты. С е й тт «кем1рдщ шыгынына жол бермей, барын кке жараттык» деп дэлел- дедк Алдадык демедк амалын тауып айласын асырды. Артык шыгын шыгармай, ' мемлекеттен артык каржы сурамай, iuiKi резервтерд1 утымды пайдалану аркылы енд1р1ст1к куатты кем1тпедк Мемлекет каржысын унемде- ген боп шыкты. Жоспар да орындалуда, жогаргы жак та риза. Сапа жене тшмдшк бесжылдыгы деп уран салган жылдарда булар кершер кезге ком1рдщ сапасын KeMiTin электр станцияларына кеп залал келирдк Порода аралас- кан кемip электр станцияларында нашар жанумен 6ipre котелдерд! ерте icTeH шыгарады. Станциянын куаты кемидк Жендеу жумыстарына косымша кептеген каржы жумсалады. «Солтустж» разрезд1 реконструкциялап, куа- тын 6ip жарым есе артыру жобаланганмен, бул ic орындал- мады. Курдел1 каржы игершмедь KeMip ешм1 кем1генмен породаны араластыру аркылы разрезд1ч керсетюцп кем1мед1. Сырт кезге кыруар каржы унемделдк жоспар- ланган мелшерде KOMip де женелтшп жатты. Жандос ауыр KypciHin 6ip жагына аунап тусп... Эр нзрсенщ uieri бар. KeMipre породаны мелшердегщен тыс араластыра бермейсщ. «Оганга кем1р керек» деп 17

бул тагы 6ip амалга кештк Келешектщ eHmiciHe кол салды. Жоба бойынша алдагы жылдары жаца разрездер ашылуга тшс орындардын KOMipiHe тийгп. Жвн-жосыксыз KOMipi жер устше жакын жаткан разрездерге кершшес тын алацдарды жедел игерш, онiмiн жоспарга косты. Буны да дурыс деп дэлелдеп, министрлжтщ ризалыгын алды. Карпенконын эрекеттер! партия, совет органдарынан колдау тапты. Министрлжтщ де кеншшен шыкты. 1стщ корытындысын тупкипкп нэтижемен — тоннамен, кило- ватпен, соммен багаланатын кез едь Бул жарынан 6ipaec- TiKTiH жумысы мактауды рана тигеди.. Елдщ 6api 6Lnce де, ундемед1 деуге бола ма?! Келюпей карсы келгендер Карпенконын каЬарына Lnirin, табан тайдырды немесе ырыкка кенш ундер1 eurri. Bipa3 адам Жандостын кез алдына елестеп erri... «Онтустж» разрездщ бурынгы бас инженер! Соловьев кандай еда. Техника рылымыньщ кандидаты, асып-саспай- тын, 6ipeyre дауыс кетермейтш, орныкты Kici едь Разрезде- ri жана техниканы игерген де, кем1р енд1рудщ озык технологиясын енпзген де сол. Акыры мемлекет каржысын унемдей бшмейдй кепнплж пшр1мен санаспайды деген nixip тугызып, женд1 жумыс гстетпеда. варген'боп, жердац ycTiHri кабатын аршитын разрезге директор етш ауыстыр- ды. Разрез жоспар орындай алмайтындай киын жардай тугызып, нашар басшы етш KepceTin, оны орнынан алды. Сол бетте Соловьев Вьетнам кетш, кайтып оралранда Оралдары тау-кен институтына окытушы болды. Дворянин ше? Кдратастан 6ip KeTin, 6ip келш, кабшетше сай кызмет таппаганына екпел1 боп жур. Ол да бшмда, батыл едь Кызметте журш рылым кандидаты болды. Карпенко оран катысты да уйреншйсй зддаш колданды. К,олпаштап, кетермелеп, жумысы аксап жаткан аршу разрезше директор eTin ж1бердь Тары да сол кран, темip жол, локомотив бермей, техникадан кысты. Жоспар орындамаудын эрекетш жасап, сыннан кез ашырмады. Орнынан KeTipin, кайтып дауласпайтындай етш унш енпрдь Бул мастер кезшде «Онтустж» разрезде директор боп Кэк1мбек ютедь Трудов пенсияга кеткенде елдщ 6opi онын орнына Кэымбекп лайык керда. Кэюмбек бугшдер1 Карагандыда ктейдь Ол да ез ершмен Kerri ме?! Bipey дабыл кетерсе, 6api жабылып басып тастайды. Тары юмдер бар ецП.. Енд1 буньщ кезег1 ме?.. Турл1 ойра Tycin, Жандостын басы катты. Тез1рек уйыктагысы келш, эрл1-берл1 денбекшдь Ke3i жумулы, 118

кецип ояу калпында узак жатты. Тан алдында талыксып барып азгана мызгып алды. Bipey турткендей селк етш оянып, орнынан ерте турды. Басы мен-зен- Шекер онын TypiH керш басын шайкады. — Жаным-ау, калай жудегенсщ?— дедк II Жиналыс 6iTin, eciK алдында жалгыз турган едь Кдсына Лекер келдь Б1рден аптыгып сейлеп: — Бэрж булд1рдщ- Сеж енд1 олар ондырмайды,— дедк Жандос селт етпед1. — Бшемш,— дей салды. — Б1псен неге сонша ашылдын? «Алайда» деп сылап- сипап айтуга болмаушы ма еда. А л сен он-он бес жылгыны туб1мен копардьщ. Лекер буган кадала Tycin, кжэлап жатыр. «Айта б ер ет» дегендей Жандос онын сезж белген жок- взжше буган урыскан болады. Элгшде жиналыста буны кол дап сейлесе Кайда калды. Енд1 онашада несже куйгелектенш, шыж- быж боп тур. KiMHiH намысын коргаганы. Сезж тындаса жаны ашыганнан repi табалауы басым. Онысы Heci екен?! Жандостьщ сынай караганын байкап Лекер лезде езгерда. 0 зжен-ез1 куыстанып абыржып калды. — Дегенмен ер екенсщ. Эр сезщд! макулдап, батыл- дыгыца суйсжш отырдым. Осы сездерд1 кезшде 613 айтуымыз керек едй KeMip OHflipLnin жатыр, жоспар орындалып жатыр, 6api дурыс деп келдж. Алган атакка, берген сыйга риза боп ундемедж. Лекердщ бугежектеген турше кез тастап, Жандос айтысканнан акталган киын ба деп калды. 0 зшщ дэл каз>р мысы басып турганын сезда. Лекер кезжде iplniK таныта алмаганына екжетж болса керек. Элде басканын абыройын кызганганы ма екен?! Эйтеу1р, кеншнщ куш болмай, кубылып тур. Озжде жокты езгеден 1здеп адам кецш не канагат табады?! Буны 6ipece айдап салып, 6ipece сактандырумен келген Лекерге TyciHiKTi болсын деп: — Кемш1лжтерд1 бше тура бишегенст келдж. Соны айтуга мшдетп болдым. Кеп ойлангандагы тачдаган жолым осы едц— дедь Ечсесш TiK устап Лекерге жогарыдан томен карады. Элдеб1р кызумен катуланып, тагы 6ip сез айтты. 119

— Буным дурыс па, кисык па, мм бшсж. 0з1м емнбей- мш. Тек мен1 аяп, мусчркей кермеий,— дед1. Лекердщ yni шыклай: — Мейл1, езщ 61л,— деп басылып калды. Туйшген калпында Tepic айналып Kerri. Жандос ушне карай аяндады. Аркасынан ауыр жук тускендей e3iH сондайлык сергек сезшдь Ештеце ойлагысы келмейдк Kenuii орныкканын бйпдi. Кеше аралап асыкпай журди Бала кезшен 6epi табигаттьщ бейуак мезгинн унататын. iHip карангысында узак уакыт жападан-жалпяэ кеше кезетш. Немесе белменщ шамын жакпай терезеден сыртка телм1рт тапжылмастан узак отыратын. Куннщ батканын, ымырт ympinin, карангы болганын кадагалап, маужырап мулги тусетж. Сонда жанга жайлы ракатты, тыныштыкты сезетж. Жан-жакка кез тастап кеншжен лайык жарасым 1здейтж едк Б1рлестжке Ауыспалы Кызыл Т у тапсырран куш де бейуакта жалгыз e 3i жаяу кайткан. Кун мен туннщ тенескен куш екеш eciHe тускен. Ауада кектем лев'\\ бшнген едь.. Тачертеннен 6epi жиналыстыц камымен журш куннщ кандай болганын да ангармапты. Bepi еткен сон, енд1 рана айналара кез салып, ж т бакылап келедк Кун ашык, жай- машуак болганга уксайды. Кун кызарып батты. Кар epin 6iTin, жер эбден кургапты. Жолдын шаны ш ы ры п жатыр. Жандос журген сайын тынысы кещгендей серги TycTi. Кеудесж кетерщщреп терен дем алды. Жылы леп ecTi. Бетке жайлы тидк — Cayip лебк— деп кезж жумып, ем бетж кезек Алда жаксылык боларын кун uirepi сезгендей кенип куанды. Будан api KOH^i epeKnin жур1сж тездеттк Уйге KipreH бойда Шекер;р тж кетерш алып белмеде шыр кебелек айналды. Шекер тан-тамаша боп: — К^аныштысын рой,— десе, бул емленш: — Иэ, куаныштымын,— дейдь Жайлы отырыспен кешм тамак кеншд1 iuiiwi. Дастаркан басында Жандос актив жиналысынын калай еткенж Шекерге туп-тугел айтып бердь.. Баскага бишрмесе де бул e3i мжбеге журексжш шык- кан. Bipa3 кун кинаган ойларынын бэрж кагазга туардк Баяндаманьщ етмр жазылганын, бшгенж бугш калмага- 120

нын сезедь Енд1 мына залда отырган журтка окып береда. Актив жиналысын Карпенконьщ 03i баскарды. Ipuiiic керсетш, залды менсжюремей бейкамдау отыратын еда. Бул жолы бойын т1ктеу устап, мойнын мшбе жакка бурып Жандостан козж айырмады. Онын сездерг тосын ecTUifli ме элде булай болады деп кутпед1 ме, адтарылып, шара- сыздана бердь Кдйта-кайта сагатына карады. Уакытынан асса баяндамашыны б о л т тастагысы келедь Бул жагынан Жандос устатпады. Баяндаманы em6ip Kipicneci3, кыск,а, тужырымды жасады. Басынан залды жалыктырып алмау жагын катты ойланган еда. Зал сыбырсыз, козгалыссыз ундемей тындады. Баяндама аякталганда кызу кол шапалактап, кулшына да койган жок. Сезжщ соцында Жандос, «булай icTeyre болмайды, езгеру1м1з керек, езгерту1м1з керек» дегенд1 айткан. Президиумдагы орнына келш отырганда эрк1мге жапак- жапак карап, «калай болды» деп куыстанды. К,асында отырган калалык, партия комитетжщ 6ipiHuii секретары Эскербек Нариманов буган танымайтын Kicime жактырмай бетенсш карады. Арт жактан 6ipey «жарайсыц» дегендей аркасынан какты. Бурылып карауга батылы жетпеда. Карпенко буны квзге шген жок. Орнынан турып эр сезд! салмактап ныктап айтты. — Баяндаманы тыцдадьщыздар. Bapi айтылды, ашык айтылды. К 1мде кандай шюр бар. KiM сейлейд!?— деген. Жиналыстьщ болатынын хабарлаганда Жандос «сей- лейсщ» деп ешк1мге тапсырма бермеген еда. Сейлеупплер- дад де Ti3iMi жасалмады. Ешк1мд1 кыстамады. «Кдласа, ез ерюмен сейлесж» деп ойлады. Карпенко алдындагы кагаздарды актарып, сейлеуип- лердщ алдын ала жазылган Ti3iMiH таппады. «Кдйда?» деп Жандостан cypayFa менмечдап ж1бермедк Зал сезден тартынып, 6ipiH-6ipi андыгандай тым-тырыс отыр. Бул жолы свйлеуд1н киындыгын эрюм де сезеда. Ce6e6i баяндамадан кейш ею багыт байкалды. KiMfli жактау керек. Жандостын айткандары дурыс дей ме, элде карсы шыга ма? А л ундемей калса кайтед1? Енда сейлейтж адам езда керсетедк Эрюм взж ойлайды. Аз-кем KiflipicTi Жандос осылай тусдадь Залдан ешмм козгала коймаган сод, Карпенко прези- диумды шолып артына карай бурылды. Ke3i Tycyi муц екен, «Солтустж» аршу разрезж1ч партком секретары Айдар Ералинов орнынан атып турып, м'жбеге беттедк Се- зж кагазга Tycipin дайындалып келштй Зуылдатып оки женелда. «С олтустк» разрезЫн еткен жылдан 6epi жоспар 121

орындай бастаганын, соц и а ли ст жарыска канта бригада камтылганын айтты. TeMip жолга катысты киындыктарга токталып, канша Kiflipic, канша авария болганын т1зт шыкты. Оныц сез теркшн тусшд! ме элде уакытын созып алганы ма, Карпенко турегелт, Айдар жакка жактырмай карады. Айдар жалтактап тез-тез окып, кагазын жинас- тырды. Президиум жакка бурылып: — Баяндин Жандостыц баяндамасы тек кемцплжке курылган деп бигемш. Мундай 6ip жакты сыннан 6i3re пайда жок. Б!рлестжтщ Ka3ipri багыты дурыс. Bi3fli бук!л ел бшедк— дедь Зал бул сезге кол coFa коймады. Айдардыц сезше Жан- достьщ да кецип толмады. Сынаганына ренжшен де жок. Бар бшгеш сол болса оган не шара. Тек кана «Осы Айдар кен инженер! ретшде б!рдеце ойлай ма екен?!» деп !штей кешдь К,ызмет дэрежесше сай сейлеуге TnicTi тары б1рнеше адам сез алды. Bipeyflepi ез жагдайларын айтып Kerri. Б1реулер! «кемшшж жок емес» дегенге сайып, Жандос айткан басты мэселелерд! ескеруаз калдырды. Б1реулер к1б!ж!ктеп, Жандостыц айткандары дурыс деуге бата алмай, орарытып сейлед!. Heri3ri мэселеден ауыткып узак сейлеп м1нбеден кетпей турып алFaндар да болды. Жиналыстыц акырына таман Жандостыц кецш басылып, «осыныц барж ауре боп несше айттым» дегендей ек1н!ш пайда болды. Сейлеуш!лердщ сезш ыкылассыз тыцдады. «Bapi TyciHiKTi болды» дегендей залдыц да ынтасы кемжен сек1лд!. «Жарыссез токтатылсын» дей бергенде «Солтуст1к» разрезд!ц экскаватор машинис! Сагынтай К,абиев орнынан жулкынып турып, м1нбеге беттед!. Дабырлап сейлеп барады. К,ызыкка баткысы келгендей зал козгалактап, б!р кетер!л1п калды. Сагынтай бадырак кезш акшитып, колын ербецдет!п м!нбеге шыга сейлед!. — Элг!нде 6i3fliH разрездщ парторг! сейлед!. Ол не айтты? Жас жнмт, келешег! алдында. Шындыкты неге айтпайды?! Неден коркады?! КемшЫкке ет!м1з уйрен1п кеткен. Керсек те кермейм1з. Жандос дурыс айтады деп неге айтпаймыз? Осында сейлегендер сипактап, анау дед!, мынау дед!. А л Жандостыц сез!н 6ipeyi де терюке шыгара алмады. Оныц ce3i дурыс екенш аршу разрез!нде icreftTin мына мен 6uieMiH. Залда отырган мына сендер бшеацдер. Б!ле тура неге ундемейсщдер?! Айдар сиякты жап-жас ж!гтм1з элден жал ган сейлейд!. Осылайша всем дей ме?! 122

Сагынтай куйжш кетш мшбеш алаканымен койып калды. Карпенко микрофонды тыкылдатты. — Ce3iMfli белмедаз. Менщ ani уакытым бар,— дед1 Сагынтай ершеленш.— Он жыл бойына 6ipaecTiK бойын- ша аршу жумыстарыньщ жоспары орындалган жок. Оны неге жасырамыз? Аршу жумыстарыньщ кешр ендаруден кеп кешн калганы жай кезге де кершеда. BipaK оган кез жумамыз. Оцай эдас таптык. К,ай жерде жер бетже KOMip жакын, соны ала бердак. KeMipre порода араласты- рып келемд1 кебейтетЫм1з де рас. Кэне, OTipiK деп айтшы! Сагынтайдьщ жан ашуын зал да тусжда. Bip-eKi рет оныц свз1н костап, кол шапалактап та ж1берда. Сагынтай екгленш свйлеп коятын емес. Карпенко салкын кабакпен микрофонды тыкылдата бастап еда, зал гушдеп: — Сейлесж,— деп етшдь Асыкканы ма, Сагынтай аузынан ту ш р т шашырып, булыгып, ж ет ел т алды. Жалма-жан президиумнан су сурап, стаканды б1рден басына кетерда. «Айналайын, агатай, азамат екенсщ»— деп Жандос штей оган катты риза боп отырды. «Сезшщ аягын булд1рш алмаса жарады» деп жаксы болуын тшедь Сагынтай бунымен токтамады. Зал оньщ сезш унатып, «айтса екен» деп отыр. — Сергей Петрович,— дед! Сагынтай президиумга бурылып Карпенкога назар аударып,— мен ci3fli отыз жыл бойына бшемш. Ci3 «Солтустж» разрезде бас инже- нердщ орынбасары болганда, мен де сонда тем1р жолда ктед1м. Bipre картайып келем1з. Ci3 — жаксы адамсыз;.. Карпенко турегеле 6epin кайта отырды. — Ci3 — жаксы адамсыз,— дед1 Сагынтай сезш кай- талап.— BipaK езщ1зге карсы келгендерд1 унатпайсыз. KiM кеп бшсе соны шеттетеФздер. Оларга б1рлест1ктен орын табылмайды. Неге? Ce6e6i — сыйыстырмайды. Bi3, жу- мысшылар, бэрш керш-бшп журем1з. 0 м1рден улес алганнан Kepi улес косуды ойлаган беймаза жЫттердщ б1разын лайыкты кызмет бермей кангытып ж1бердж. Соларга ммнщ жаны ашыды, юм ара туст1? Ci3 неге камкор болмадыцыз?! ByriH Жандос Ke6iMi3 айта алмай келген шындыкты айтты, адалдыкты айтты. С1зден eTiHepiM, сол ушш Жандосты кудаламацдар... Сагынтай мжбеден TycTi де басын темен салып, домаладдап орнына карай женелдк Э лп сездщ эсер1мен зал тына калган еда. Сагынтай орнына барып отырганда зал кенет дурлше кол сокты. 123

Карпенко тез турегелш б1рден мшбеге барды. Залдыд назарын езше аударып азырак ундемей турды. Демй-ш, мшбеге 6ipece кеудесш Tipen, 6ipece шалдайып, ашулы екенш б1лд1р1п алды. Сезш баяу бастап, акырында зищенш сейледк Ешк1м кастандыд жасап отырмаганын, 6api жоспармен, жогары жадтыд уйгарымымен жасалып жатданын айтты. Сагынтай орнынан турып, жулдынып: — Сергей Петрович, ci3 эр жиналыс сайын 6ip сезд1 дайталап айта 6epeci3. Тек цифрларды гана езгертеаз. Буньщыз далай?— деп дауыстады. Онымен сез таластыррысы делмей, Карпендо ецш жылытып: — Сен сезд1 дойып едщ гой,— деп кулдь Корытынды свз1н жайдары жузбен аядтады. Жандос- тыд баяндамасы жешнде лэм деместен ескеруаз далды- рып, елемегенсщь Жиналыс бгёкенде Жандос езш 6ip турл! жайсыз сезшдн Жазыдты ккщей президиумда отыргандардыц беттерше дарайды, дабадтары келкпей далганын кередь Bapi тура бастаганда оларда жол берш, б1ртшдеп шетгей Tycin, ед содында далды. Кенпйлер Сарайыныд фойесшде де басдаларга жугыса алмады. Басдалары дасынан асыгыс ете шырып, бул журкш баяулатып, аралары алшадтай туст1. Кдланыд, б1рлестжтщ басшылары жкналган бвлмеге 63i жоламады. Оларга жадындауга кедЫ содпады. EciK алдына шырып жалгыз ез1 турганда, дасына Лекер к е л т едо... 12 Ертедгк1н кун демалыс болатын. Жаны тыныштыд т1легендей твсектен тургысы келмедк К,атты шаршаганын енд1 адгарды. Bip оянып, 6ip уйыдтап, дел-сал боп узад жатты. Бвлмеде e3i далыпты. Терезеднщ шымылдыгы да ашылмаган. Уйыдтасын дегеш ме, Шекер eciKTi диюын келпре жауып дойыпты. Бул твбеге дез Tirin шалдасынан жатдан Kyfli дозгалмады. Тыд тыддады. Eui6ip дыбыс жод. Бул уйдщ адамдары дайда кеткен деп, езшен-ез1 елепзцц. Туруга зауды содпады. Есж ашылып Шекер Kipin келсе рой деп тЬледг Касыда к елт, еркелеп, буран тур деп жалынса, жанына жагар едь TinTi тесекте аймаласып, назданып буныд сез1мш дытыдтаса мауды басылар ма еда. 124

Кунде Kepin журген жанындагы адамыцды да сагынады екенсщ. Bip кер1нсе Heci кетеда. Кедий жет1мсфеп жалгыз- сырай бастады. Одан сайын тургысы келмедк Шекермен ерепскендей екпелеген калпында енш бук Tycin тертс карап жатты. Keuieri жиналысты есше Tycipin Kepin efli, ойы 6ipiKnefli. Ыкыласы болмакан сод, жиналысты тез умытты. Кенет жиналыста Сембекп кермегенш ойына алды. Келмегеш ме, жок элде буныд кезше туспей, ineTKepi журд1 ме? Дегенмен оны негып байкамады. Жиналыста сейлемегенше кысылган Typi ме екен? Бугып калатын м1нез1 жок efli гой. вткенде «мен сейлейтш кез келер» деп турасын айтканы кайда? Бул жиналыста Сембектщ болтаны керек едь HeFbin кермед1? Кез алдына Лекер елестеп, epikci3 жымиды. Оны урыншак деуге болмайды. Эйтеу1р, буны жагалатып, байыз таппай журедк Бул бара- бара Лекер кезiне кершбесе тздейтйда шыгарды. EciK жакка кез салды. «Шекер неге келмейдЬ деп курсждк Денесш зш баскандай тура алатын емес. Буган Ka3ip ештеденщ Keperi жок- Эйелшщ eciK ашып Kipin, 6ip ауыз жылы сез айтуын кутш зарыгып жатыр. «Т у р » деп колынан устап тесектен суйрелесе гой. Алысып ойнар ма едк Орнынан атып турып, каркылдап кулш белмеде шыр кебедек айналар едо-ау. Эттед, 6ip KepiHce «кетпе, тура туршы» деп жалынар еда. Бупн колы бос, демалыс. Турганда кайда асыгады. Keuieri кун туралы ойлангысы келмейдк Жумысты, кунде- Л1кт1 мшдетп умытып, 6ip мезгш бала секшда камсыз болгысы, еркелегкп келедь KiMre еркелейд1? Шекерге ме? Ол кайда? Буны неге жалгыз калдырып, жанына жакын- дамайды. Кдрбалас тсрлйстен кажыгандай кедш тыныш- тыкты калап тесектен тургызбады. Былайгы дуниеден шеттеп, осы белмеде умыт калган- дай кедш басыла тустк Жалгыздьщтан куткаратын Шекер бола ма деп едд жарык дуниеге сол жетелей ме деп осынша кутш еда. Bip кершбейда. Одашада кулш ойнап, калжыддары жарасса 6ip жасап калмай ма. Элде де картайып отырган жок кой. Шекер осыны неге бшкёйда? Бул негып унс1з жатыр деп неге мазасызданбайды? Буны шын жаксы керсе, осынша уакыт eciK ашпай калай шыдап отырады? Бул уйде бггпей жаткан не шаруа бар? К ед ш енжар тартып басын керпемен буркеп алды. Эрнеш ойлады. Эрб)рден сод сыйластык деген бар емес пе. Булай хабарсыз кетуге бола ма. Тыкыр еткен дыбыска елед еткенмен, eciK ашылмады. Уакыт та етпей койды. Шекер буны мулде тастап кеткендей жабыгып сулк Tycin жатыр. 125

Танертен куанып-ак оянып едк 0 Mipre, кызы ынтыкты. Шекерд1 касынэ алып, жылы тесекте кери созылып жата ту см а келдк Онымен эзмдесер ме ( эцпмелесер ме еда. Элде бас TyfticTipin журектщ согыс тындап ун-туназ жатар ма еда. Эйтеу1р, жан pawn тапкысы келген. Bip мезпл 6ip сэт Шекерд1 кась алып алансыз, мунсыз болгысы келген. Ол тшеп орынд май eaai ыза боп жатыр. Тесекп сыкырлатып 6ip ayi TycTi. KepneHi смлюп тастап орнынан атып турды. Эйел деген ынтыгы басылып калды. Оган екпелерш не euiirei битмедд. Жалгыздыкты сезппп, журен ауырды. Ас уй жактан: — Э, турдын ба?!— деп дауыстап, дереу буган кар журген Шекерге салкын карады. К,ырынып, жуынып ваннада бегеле туей. Жана эз1рде жаксы сез1мщ жогалтып алгандай кабагы келгспей Шекер ваннаныц eciriH ашып: — Тамак 33ip,— дед!. Дауысы ашык, кеницй сеюлдк Жандостьщ оган: — Маган кереп тамак па еда. Жылы сезщ, ерке назь ед1 гой кереп. Неге тусшбейсщ?— деп екпе айткысы кел, BipaK ундемедк Айнадан Жандостьщ теcine карагань! Kepin Шекер сэл жасканып: — Неге олай карайсьщ?— дедь Шашын тузеп: — ¥ намай турмын ба?— деп кымсынып сейледи Бул тары да ундемей калды. «Осында не ой бар екен' дегендей сынай карады. Шекер бунын аркасына жабысып: — ¥йкын канды ма?— деп сурады. Ею K03i ani де айнада. Жандос кезж тайдыры экетш, орамалмен бетш cypTTi. Шекердщ жалынганда боп, жакындай тускенш жактырмады. «Кеш калдын дегкп келеда. BipaK кенипн калдырып алам ба деп коркадь Кецш деген киын Foft. К,ас-кабактан танымаса, кала уктырады? Сэл кершбесе 6ipiH-6ipi жоктап, !здеп отырс журект1н уздаккеш емес пе. KyfieyiM не эйелйи екен де кунделжй кызметш Miидет кылса, маргау йрлжке бо уйретсе онын Heci кызык? Жаска лайык жарасым, жарды! кылыгы, ерке назы бар емес пе. Сонысымен сез!м1нд кытыктап, ынтыктырып отырмай ма. бйтудац орнынг буны жалрызсыратып, артынан «уйкын канды ма?» дейдд Эйтпегенде туске дешн уйыктайтындай бул тунде кузетк. барып па екен?! Осыны айтса бекерге сез болады. Келкпей 126

nepicin калулары да мумкш. 0 pi кетсе акталады, эйтпесе бунын езш кшэлайды. Егер ол «жазыгым, тамагынды эз1рлеп, дыбыс шыгармай тосып отырганым ба» десе бул недейдг .„ - Кец1ЛД1 табу киын. Кеи-кеиде жасып та, жабыгып та цаласын. Ерл1-зайыптыныц ею жагада тургандай 6ip- 6ipiHeH алыстауы да онай. бзара кшэласумен кещл жарас- пайды. Мундайда шгген тынып, ундемегеннщ 63i артык,. Тацертецп тамак кещ лаз шшдь Шекер Жандостьщ жузше жалтактап караганмен, кевдлдщ Kip6iHi неден болганын TyciHe алмады. Тиюерге сылтау жок> 6ipaK кунде Kepin журген куйеуш 6yriH тани алмай отыр. Жандос та курсшш, кез астымен Шекердщ турше уцшп, «маган эбден eTi уйрешп кетпгп» деп ойлады. Егер сагындырып барып кершсе буйтпес едь Bip-6ipiHin к.ад1рш 6lnin, кымбат санау учли, сонда калай, алые журу керек пе. Кдсымда журсе болды деп кецшге кез жумган жен бе екен. Жандос канша ойланып, эдш болгысы келгенмен, 6api6ip, дэл бугшп Шекерге деген eKneci таркамады. Уйде отыра берсе тымырсык ашумен т1л табыса алмасын бшдь Дастаркан жиналган сон, Жандос орнынан турып: — Мен кыдырып кайтайын,— дедь Канша журетшш, кайда баратынын айтпады. Арага eperic юргенш сезген Шекер де каткыл унмен: — Бара гой,— деда. Тез келюкенмен Жандостьщ уйден шыгуы киынга сокты. Табалдырыктан аттамай жатып «кайда барамын» деп ойлады. Эйелд1 уйге тастап, ез бетшше жалгыз кыдыра коймайтын. EciKTi акырын жауып, уйден ыкылассыз шыкты. Буган eprici келсе Шекерд! колтыктап алуга дайын турды. Ол 6ipaK ундеместен уйде калды. Таныстарын eciHe Tycipin eciK алдында едэу1р бегелдь Буныц экесшщ туган апасынын жалгыз кызы каланьщ шет жагында жеке менипк уйде туратын. Бул бармай, ол хабарласпай, б1рталайдан 6epi араласа коймаган еда. «Сонын халin бш п кайтайын» деп автобустьщ аялдамасы- на карай тездете журдй Ж ол бойы терезеге карап, Макышты ойлаумен болды. Туыс деген сол, ештеце белш бермесе де, сирек катысса да тагдырына жаны ауырады. Экесшщ елге оралмай согыста каза табуыныц е з1 буныц керер бейнетЫц кеп боларын бивдргендей еда. Жалгыз кызды багып шеше де калган гумырын жеарлшпен етмзда. Колы нан келгенше кызын еркелеткен болды, HeciH болсын кетерш, Kemipyre 127

тырысты. Онысынан пайдадан repi зияны кеб1рек боларын ана кецш ацгармапты. К,ыз шаруага кырсыздау, турмыста дэрмена'здеу боп ecinTi. Айтканмен гана журетш босаддау, бейкам мшез1 анасына «мен елеем осы кыз не болады» депздк Айтканындай-ак, кешн ол Kici дуние салганда, Макыш Kyfieyi урысса да, баласы жыласа да, шаруасы енбесе де, отыра калып анасын ойлап жылай беретш. «MeHi неге артына тастап кеттщ» деп кушнетш. Бертш келе шираганы ма, баска тускеннщ 6apirte кенiм, жер козгалса козгалмайтын, дуние судай агып жатса да, сас- пайтын сабырлы эйелге айналды. Жандос Макыш туралы ойланса болды, онын eMipi баскаша eryi керек ед1 деп есептейдь Дэл булай болмауы THic едк Макыш жасында кэд1мпдей KepiKTi болатын. 0 Hi сэры, K03i кекши, бетжде усак секпин бар желкищеп ескен талдырмаш кызга эрк1м де кызыгатын. Бар бакканы сол болган сон, анасы да кызынын бетжен какпай еркж ecipfli. Ойнасын, кулеш деп уйдж барлык шаруасын 63i аткарып, кызына кун типзбедк куш туармедь Bip жактан К,аратаска жумыс i3flen келген жалгыз басты жпйтп уйше пэтерге ж1бердк Онысы адамныц iiiii-бауырьжа Kipin елшлдеп турган 6ipey екен, кеп узамай осы уйдж ез адамындай боп Kerri. Аласа бойлы, курек TicTepi сойдиган, кортыктау ж1пт кейш осы уйдщ Heci болады деп щм ойлаган? К,албалактап, жрме боп журж, терден 6ip-aK шыкты. EuiKiMi жок, шаруакор, айтканды ею етюзбейтж иш! жумсак Ж1п тп езде piидей момын семьяга колайлы керген! ме, анасы одан айырылгысы келмедк Он сепзге толмаган Макыштын осы Ж1птке — Ергалига косылганын есигенде Kepuiinepi сенер-сенбесж бишей «б ул калай?» десш efloyip есек таратты. Ергали шофер боп, калт-култ етш, эрнеден унемдеп, арен кун керш журген семьяны б1рден кенелттк Макыш бул жолы да шешесшщ айтканы- нан шыкпай, бастапкыда булкынып кейш тез кенджт1. Ергалимен турмыс курып, уйлесж кеттк Жыл аралатып бала тапты. 03i шагын мекемеде бухгалтер боп icTefli. Балалардын бар бейнет1 апасынын мойнында, кунузын соларды багып-кагып, тунде койнына алып жатады. Жандос осы апасындай кентерл1 жанды керген емес. Дауыс xeTepin урсуды, ренжуда бшмейдь К,ызын аяй ма, шаруасыз отыра алмай ма, эйтеу1р ертецдькеш салпылдап журе бередь Эуелде елдж бэрже ак кенш, аздап дуаналау боп KepiHreH Ергали б!ртшдеп мшез шыгара бастады. Бул exeyimH жуастыгын пайдаланып езжше басынайын дед!. 128

Тымырайып, «шпмдепш тап» деп бэлсшетш болды. Баска б1реулердщ шаруасына тугелдей тусш к етт жанын салып, ез уйше келгенде ишмей шалкактайтын эдет тапты. «Еней ктейдЬ деп есептедк Макыштын «Эй, Ергали» деп, жалынып жумсаганын елец кылмай журе тындады. Keuiirin, iujin келетшда шыгарды. Макыштын анасы — Жандостьщ апасы «баска салган осы шыгар» дегендей куйеу баласынын кылыктарын кенпрумен, унем1 курешумен болды. Ауырмай-сыркамай e3i 6ip-aK кунде елда. HeciHe болсын уназ кенш, араларын келкт1рш журетш кенб1с анамен 6ipre бул уйден береке KeTTi. Макыш ж етеаз куйеу1мен жалгыз алысты. Келе-келе куйеушщ де куты кашты. Машинамен далада калып, екпес!не суык тшп, aypyFa шалдыкты. Бала-шаганы асыраудан repi жан багуды ойлап, жумыстын женинн гвдеп, 6ip мекемеде кеп турактамады. «Эй, Ергали, еркек боп табыс таппайсын ба, мына сепз баланы мен тарклпм- нен KOTepin келд1 дейсщ бе? Журттын еркегш кермеймкщ» деп, Макыш жалынум^н, жабыгумен мезгшшз картаятын болды. Ауруханада узак жатып, жудеп шыккан сон Ергали таза масылга айналды. Дэм-тузы таусыларын кун Larepi сезгеш ме, жумысты да койып, уйд1 де ойламай, юмнен не тусед1, ауызга не тиед1 деп, eciK алдында сенделед1 де журедь Балаларды да, эйелд! де туртпектеп, эр нэрсеге xipicin беймаза боп алды. YHeMi сагыз шайнап журетш сезуар Kepiuici ¥ркия кездескен сайын «Осы кортыкты эули естп жаман уйрет- кен езщ » деп табалайды. Макыш та созден есесш ж1бермей «жаман да болса кыздай коеылган xyfteyiM емес пе. Енд1 жаксыны кайдан табайын» дейтш. «Обалым шешеме» дей жаздап, курсЫп-ак калады. Кешн онаша отырып ойлана- ды. «Кдйтейш, шешем маган жаман болсын демеген шыгар.» К,удай айдап колына мрген жалгыз басты жйгггтщ келеше- гшен умптент, осы уйде устап калуга тырысты. LLIeiueci айтса жен айтады деп уйренген сорлы басы тез келке салган. Айтпаса да кызыныц тагдырына кандай киянат жасаганын бiл iп анасы взш кшэл1 санап erri. Bipax exeyi де бул жайында 6ip рет те к е р к т керген емес. Жалгызсыраганы ма элде жактас i3flereHi ме, Ергали соцгы кездер! кит етсе енес1н еске алып, мактап, жактай- тынды шыгарды. «Еней маркум ейтуцн ед1, буйтунн еда» деп, xa3ip ез кадаршщ кеткенш айтады. Макыштан да, туган баладан да кудер узе бастады. Ажалы ж етт, бозала таннын б1ршде Ергали тесектен

турмады. Макыш сынсып жылагансыды, кезжен жас шыклады... Осыдан 6ip ай бурын Ергалидьщ жылын бергенде взшщ де сол уйде болганын Жандос евд есше туирдь Ендеше, «неге кержбей к егли » деп Макыш буган екпелей де коймас. TinTi болмаса «жумыетан кол тимей/u» деп акталады. Шынында да солай, тан атса кун батады, тжтен кол тимейдг Жанталаскан 6ip OMip. Кеп баланын ортасын- да Макыш жиеж де кайб1р желсш жур дейсщ. Балалары- нын бейнел де 6ip басына ж елп жатыр. Улкен кызы eKi баламен куйеуден кайтып келш уйде отыр. Одан кейшп ул тебелесш, 6ipeyre иышак салып сотталып Kerri. Эуелден «эй» деп кана отыратын сылбыр жан ед1, енд1 TinTi киын болды. Макыштын Kaeipri халш ойлаган сайын жаны ауырады. Макыш 6ipaK «турмысым ауыр» деп айтпайды. Уйже бул келгенде амандасып, ырсиып куледь «Отыр, шай кояйын» дейдй К1ргеннен-ак Жандос калай карай козгаларын бшмей босагада бегелш турады. Бул уйге каланын сэш енбеген, эдейитеп айналып вткен сеюлдк Терде, терезе жакта, басы жылтыр теклр кереует турады. Айнасы сынган есш шифоньердщ кашан келсе де 6ip eciri жабылмайды. Еденде тесешш бар-жогы есшде калмапты. Бул уйдщ дастарканы жиналмайды. Тацертенп, тустен кейжп сменада окитын балалардыц 6ipi к елт, 6ipi KeTin, колдары- на тиген!н жеп, турегеп тамак iiuin журе бередй Осы уйдщ балалары ауырыпты дегенд1 де есэтген емес. Ергали­ дын барында бала кебейген сайын уйд! узартып, белмеге белме косып сала 6epinTi. «Уйге Kici келда» дегенде, сол белмелердщ 6ipiHeH жайлап басып Макыштын 03i шыга- Аулага KipiciMeH кеп баланыц 6ipi болмаса 6ipi кездесш, буны керген бойда «агатайым келд1» деп уйже тура жупредк 0 здер1 шелнен бауырмал. Ушнен тертеу-бесеу боп кайта шыгып, келе кушактай алады. Сол эдеттерж бшелнджтен Жандос осында келердщ алдында эуел1 магазинге бурылады... Бул жолы карсы алган ешжм болмады. Уйдщ iuii де жым-жырт. «Буларга не болган» деп Жандос елепзш, жан-жакка мойнын созды. Bip белмеден баланын Kiuiici — алты жасар Эльвиранын басы KepiHAi. Жетщршген дыбысты ecTin жылап оянды. Кдсында кисайып жаткан Анжела уаткан боп керпеж соккылады. Сыртган бесжпп окитын Рани семкесш устап жупрш Kipfli. Жандос оны токтатып: 130

— Сендерге не болган? Маман кайда?— деп сурады. Кун демалыс, магазинге кеткен болар деп ойлаган. Рани такпак айткандай санкылдап: — Мамам жок. Куйеуге ™in Kerri,— дедк — Не деп турсын, агатайьщмен булай ойнауга бола ма?— деп Жандос калтасына колын салды. Конфетж балаларга улеепрш бермекдп болган. — Мамам енд1 келмейдк— деп, анау жактан Анжела дауыстады. Эльвира одан сайын жылады. — О жасаган, дуние не боп барады,— деп, Жандос мацдайын устады. Ештенеге TyciHin турган жок,. EciK алдында томсырайып турып калган Раниды озше шакырып: — Сенщ акылын бар гой, жендеп айтшы, маман кайда?— деп жалынып сурады. Сол 6ip сезд1 тагы да естда. — Куйеуге THin Kerri. Шарасызданып, шан баскан орындыкка отыра Kerri. Калтасынан колын алып Ti3eciHe койды. Бэрше 03i юнэлк дей балалардьщ бетше карай алмай басын томен салды. Экелген конфетш де беруге батпады. Егер баланьщ C03i £ рас болса, кырык беске келгенде Макыштыц бул кай ! желжквш... Ол жайында юшкене баладан тусшж алып, сурастырып жатпады. Тек кана мамасыныц каз1р кайда туратынын сурап, бLain алды. Макыш алые кетпепть Терт-бес кешеден кей1нг1 уйде жана куйеушщ колында турып жаткан коршедк Bapi жиырма шакты кунн1ц аумагында болган окига екен. «А л мыкты болсан ©Mipfli TyciHin кор» деп Жандос ’ орнынан арен козгалды. Макышты тауып алып, бара тикедь вйтуге буныц какысы бар. Бунын aKeci мен онын шешес! 6ipre туыскан. Ендеше, бул онын нагыз жанашыр жакыны. Бул айтпа- 1 ганда юм айтады? Балаларын Tipi жет1м eTin, уй1н иес1з калдырып... Япырау, куйеуге шыкканы Heci?.. К,ызык екен! i Балаларды тастап куйеудщ колына Kipefli. YftineH 6e3in, басына не кун туды?! Эбден шатаскан екен... Ауласы кен улкен уйдщ eciriH ашты. Макыштын ботен уйдщ босагасында журген1н коргенде, бойын кызганыш | билеф. Макыш та не дерш бьлмей, к!нэл1 жузбен кипактай oepfli. Жандос 6ip коргеннен «Макыштын журк-турысы шираган ба» деп калды. Уйде онын оз1нен баска жан жок сек1пдь 131

Бул э дегеннен сейлеп, оныц жанына типзш квп саз аитты. Бфталай cerin алды. Макыш терезе алдында турегеп турып, ундемей тындаи берД1. Ода 6ip кызарып, 6ip куарып, штей куизелш турганы байкалды. Жандос оны сонда да аямады, уст1-уст1не бастырмалатып, балаларын Ka6ipeK eciHe салды. Оньщ шешес1 - б у н ы н апасы куйеу! согыста елгенде 6ip баламен жеар калганын айтып, заманньщ аманында сепз баланы тастап куйеуге шыкканын бетше оасты. Тары да сейлеп беретж бе ед1, Макыш оны 6ip ауыз сезбен токтатты. — Айтшы,— деда ол кезше жас толып,— Ергалидан мен не кызык керд1м? Бар румырым боска erri... Макыштыц кениинде муншалык мун жатканын дам бЫггп. вкс1кт1 eMipiH еске салганда, Жандостын аузына кум куйылып, с1пейд1 де калды. Бэрж б1рден тусшдь Эл\\ де ем1рден ез улесш, керер кызырын !здеп жур екен-ау. Бул соны буйыртпайын деп, бетш кайтарып, айыптауга келгеш ме? Сырт кезге сылбыр кершетш Макыштын бойында мундай ер сез!м бар деп дам ойлаган? Аз ба, кеп пе, ем1рдщ лэззатын да татсам ба дейдь Оныц neci айып?! Жандос жерге карады. Макыш жакын келш оныц иырына колын салды. Кезше K63i тускенде, Жандос шыдамады. Буыны босады. EKeyi косылып жылады... Bipa3 уназ отырган сон Жандос: — Куйеущ KiM?— деда. Макыш мырс eTin кулш: — K,a3ip келедь 03iH KepeciH,— деда. Тары да 6ip-6ipiHe карап ун аз отырды. Осы жардай Макышка каншалык ауыр тигенш Жандос айтпай-ак тусшеда. Балаларыньщ кеципн калдырып, сез1мш адасты- рып кету ез алдына, агайын-туыс, кернл бггкеннщ талкысы- ак жанды жейдк Соган карамастан тэуекел1 жетш, керер кызыры ymiH киынды тандауын караты! Жандос epiKci3 басын шайкады. Терезеден 6ipey erri. Макыш ycTi-басын тузеп: — Эне, ез! де келе жатыр,— дедк Турегелш, сыпайы сэлемге эз!рленген Жандос дарген адамды кергенде куанып Kerri. «031м!здщ Кабден Foft» деп ойлады. Баярыда онымен шахтада 6ipre ктеген. AFa тутып, жаксы керген адамы едк Пенсияга шыкканын ecTireHi болмаса, кептен кермеген. Жер астында 1стеген шахтерлер елуге келгенде пенсияга шыгады. Кдбденнщ тур1не аныктап карады. Жар кабак, орта бойлы, денел1 132

калпы. BaflFbiuia кез1 еж1рей!п, шапшац кимылдайды, Шашы буырылданып, тж мандайыньщ келденец сызык- тары молайыпты. Heci бар, Макышка лайык екен» деп туйдк — Сен кайдан журсщ?— деп Кдбден б1рден е з1мсш1п J сейлед1. Жандостын тип байланып, Кдбденге 6ip, Макышка ) 6ip жалтактап кызыгып карады. Буган осыньщ 6api де А кутпеген жаналык боп, eci шыгып тур. в з кез1мен Kepin, осылай куэ болмаса нанбас та едк Бул арада эзш свзд1д журмейтЫн ce3in К,абден б1рден байсалды эцпмеге кешл. Асыкпай шешЫп, буларды Tepri белмеге epTin апарып диванга жайгасты, Жандосты касына отыргызды. Макыш Кабденге карай ыгысып, аркасына суйендь Аз уназджтен кешн К,абден сез бастап: — Жагдай осылай болды,— дед!. «Барж бшемш» дегендей Жандос басын изедк — БЬлсед сол,— дед! Кабден терен курсшш. Эуелден сезшен едо. Bipa3 эцпмеш агытты. Макышты кыз кушнен бшп, сыртынан кызыгады екен. 0здер1 эуелден араласы аз Kepmire жатады екен. Шахтада $ 6ipre icTen журген кезшде буньщ жиеш Макыштьщ К,абденге унайтынын бшсе foH... Оныц кешлш Макыш та ерте угынса керек, бертш i келе журектщ жасырын сырына айналыпты... — Уш улым да уйлендь Эйелден завды турде ажырас- тым. Одан керген таукымелм аз емес. Ырылдасып журе беруге ем ip кыска. Адам елетшш де ойлау керек кой. Ол жакта Макыш жеар, бул жакта мен бойдак боп жургенше exi жарты 6ip бутш болуга келктж. Макыштын балалары ешкайда кетпейдк Ертен-ак басын косып жинап аламыз. Анасын жаксы керсе бйласынан xici каша ма?! Макышты калган румырымда ешммнен кем кылмай, сыйлап етемш. Кеп уакыт онаша ойым б елш т, Макышты ансаумен журд!м... Шын суйген екеназ,— дед! Жандос к улт. Кабден бул сезд1 елен кылмады. Бар айтканы: — AcbiFyFa болмайды. Кеп мэселеш ем1рдщ езьак шешед1,— дед!. Жандос кайтуга асыкпады. Кабденн!н эцпмесш унс!з тындай берда. Макыш ушш куанып отыр. Керер кызыгы кем!месе екен деп тигель Кенет Кулпэнд! eciHe алды... «Эне кетем, м!не кетем» деп, бул уйде узак отырды.

Кун бата ушне келсе, Шекер жалгыз e3i телевизор керш отыр екен. Бул келд1 деп орнынан козгала коймады. Босагадан карам Жандос мелшшп турып калды. Шекермен бекерге кшэласкысы келмедц Эйелшщ алдында еш айыбы жок. Ол он кабак танытса ашылып, сойлеп-ак кеткел1 тур. «Кдлайсыц?» деп сураса кайтед1?! Будан apire Жандос шыдамады. Белмеш басына кетерш, дауыстап: — Макыш куйеуге тишН,— дедь К,ойшы api, рас па?— деп, Шекер буньщ касына жупрш келдь — Рас... 13 Ертецпсш жумысына келш кабинетше мрген бойда горкомнан телефон сокты. Кдлалык партия комитетшц бфмшм секретары сагат ушке буны езше шакырыпты. Нускаушы эйел телефоннан «мшдеги турде келетш больщыз» деп, eKi-уш кайталап, ныктап айтты. «Басталды» деп ойлады Жандос. бткендеп жиналыс мэселеамен шакыртканы белгии. Жиналыска дешн узак ойланып «не айтам?» деп киналып еда, енд1 жиналыстан кешн «неге айттьщ!» деп кинагалы отыр. Бул жолы барплсы-ак келмедм Сезден кашты. BipaK кешн кайта-кайта шакырып, дщкецд! куртады. Амалсыз- дан горкомга уш болмай сэл ерте келдм Нариманов буны б1рден кабылдамай KyTTipin койды. Сагат уштен асты. Iurreri KicLiep шыгатын емес. Секретарь кызга «мен келд1 деп ескертщ1з » десе, «63i де б1педЬ> деп орнынан козгалмады. Жандос кабыргадагы сагатка кез1 Tycin орнынан турып Kerri. Ызаланып, epcuii-карсылы журдк К,айтып кетуге окталып eciK алдына барып токтады. «Б ул да алдын ала маган керсеткен кыры шыгар, шыдайын» деп езш-ез1 тежедь Секретарь кыздын жынына ™ in , карсы алдында ун-туназ турып алды. Кабинет босаганда epiHe басып imKe KipAi. Нариманов орнынан туруга окталып кетерше 6epin, кайта отырды. Буныц бас-аягын шолып, жактырмай карады. Салкын амандасты. Эуел1 кызметш сыйлады ма, басшы екенш ескерд1 ме, Жандос ырген бетте Наримановтан едэу1р ыгып, кас- кабагын ацдыды. Оныц карсы алдындагы орындыкка 134

отырып, сез бастауын кутть Нариманов мангазданып, б!рден сейлей коймады. Креслонын кырына шынтагын Tipen, сол жагына цисайып, терезеге кез салды. Онын мына отырысын кергенде Жандостын намысы келдк «Осынын Heci менен артык» деп ойлады. «К,ойса, бул орында мен де гстей аламын жэне ютегенде кандай!» Ундемегенмен бунын да кений ipi. Басканын ппренгенш котермейдд. — Мен кетейш,— деп орнынан турды. — К,айда?— деп Нариманов б1рден т у зе л т отырды. — Сейлеспесен13 несже шакырттьщыз? 0к пелereн! ме, жок элде кжэлаган Typi ме, Нариманов: — Сен езгерейж депоiH- Бунын калай?— дедь Будан api eneyi 6ip-6ipiHe «сен» деуге кеш тк «Осында 6ipep жыл 6ipre ктеген, жас жагынан курдас адамнан несже жасканам» деп Жандос онымен тен сейлестп Онымен сонгы рет кездесш тургандай-ак бар шынын Кен кабинетте eiceyi оцаша отырып б1рталай сал- гыласты. Нариманов кеп сейлейтш болыпты. Буны уйретейж деген! ме элде езже мшдет санаганы ма, 6ipa3 акыл айтты. Жандос онын кониин жыкпайын деп, сез!н белмей унс1з тындады. — Карпенко саган катты ренжул1,— дегенде .Жандос шыдамады. Наримановтын бетже тура карап, ызаланып: — Маган негыл дейсщ? Мен баяндаманы Карпенкога унайын деп жасадым ба екен? вткен жолгы бюрода дэл осы кабинетте «Карпенконын келенкесжде калдыц» деп, маган тшскенщ кайда? Енд1, мже, меш де колдайтын кезщ келдк— дед). Бул свзд1 кутпед1 ме, Нариманов кез1 бакырайып буган карады да калды. Озже ттсед1 деп ойламаган. Шакыр- ганда сейлеп-сойлеп, ескерту жасап коя бермекпп болган. Енд! караса, Жандос таласудан тайынатын емес. Тенесе Tycin, ойындагысын айтып салып, сез кутш карап отыр. Бетпе-бет кездесуден басшы екен деп капмыкпады. — Баяндаманы дурыс деп неге айтпайсьщ?— дед1 Жандос кыза Tycin.— Карпенкомен таласым да, еиллпм де жок. BipaK 6ip улкен тартыстьщ боларын iiuiM ce3in журетж. Кемшшкт! Kepin турып, келгсе беру керек пе? Бупн болмаса, 6api6 ip, ертен айтылады. Мен айтпасам, 6api6ip, баска 6ipey айтады. IuiTeriHi сыртка шыгаруга туртк1 болмай жур едк.. Айтатын кез келдк 135

«Н е туртк! болды?» дегендей Нариманов иепн KOTepin, касын кердк Жандос оны да айтты. — Bapi б1рлестжке Ауыспалы Кызыл Ту тапсырган куннен басталды. Сол куш « 6i3 осы KiMfli алдап журм1з» деп катты ойландым... Кеп созып Keperi не, бар б1лгешмд1 баяндамада айттым Foft деймш. Карпенко ренж1мей кайтсын. бзш е карсы шыкканды мм жаксы кереда. 0cipece, Карпенко... Ундемей калуды кисынсыз корт, Нариманов: — Б1рлестжтщ K.a3ipri жагдайын 613 де б1пем1з,— деп сез косты. «Бшсевдер неге мргспейсщдер» flerici келш, Жандос вз1н арен токтатты. Калай дегенмен онын 6ipiHuii секретарь екенш eciHe алды. 1штей аддысып, eKeyi де сэл бегелш, ундемедь Жандос- ка epiK 6epin, таластырып койганына Нариманов енд1 кынжылып отыр. Ол а деп мргеннен-ак бастырмалатып свйлеп, 6ipflen тукыртып тастауы керек едь Жандосты кай сэтте е р м н с тп алды? Ойлана тусть «Иэ, иэ. Ол «мен кетейш» деп кенет орнынан турган...» Бул ппренем деп отырып, содан бастап Т1зпнд1 босатып алды. Енд1 niKip таласында устемдж жасай алмай, осал кершуден сакта- нып, байкастап сейледь Жандос болса элдеб1р екшнмен шешенсш, агытылып отыр. Свзден бегелетш емес. — Жардайды мен де бшемж,— дед! Жандос Нарима- новтьщ' c03iH жалгастырып.— Бшген сон болса керек, алдымен «осы мен не взгерте коямын» деп ойландым. «Жумысым орынша, турмысым жаксы» дегендей, маган не жок. BipaK... Жандос сэл бегелш, Наримановка кез салды. Ол кезж 6ip нуктеге кадап ойланып калыпты. Улкен кой кездц кыр мурынды кою кара шашты, ак куба ж т т . Узын бойлы, иыкты денесж тж устайды. Егер мурт койса келбетт1 турше TinTi жарасар ма еда. Сырт 6rriMi кел1ст1-ак. «Не оймен отыр екен» деп турше уньле тусть Сыр алдырмайын деген! ме, Нариманов ещц тек тывдаумен болды. Жандос оны езжен биж Kepin отырган жок. Кайта жас жагынан катарлас курбы екенш пайдаланып, осылайша Ke3i келгенде барды бар, жокты жок деп, онашада тура бетже айтпакшы болды. — BipaK,— дед1 Жандос алп ойын одан api дамытып,— «осы мен неге ундемей журемж» деп одцда-езщ юнэлай- тын кезщ болады. Tipuiink камынан белек биж касиет барын TyciHe бастайсын. Ол — когамдык ic. Соньщ жолын- да басын бэйгеге Tirin, тэуекел еткендер аз ба?! Opi 136

ойлап, 6epi ойлап зрекет eTin керейш дедам. Шздщ Крлестж Heri3ri багыттан ауытки бастаганын туснадм. Эл1 де кеш емес, тузеп алуга болады. Улкен жиында коллективке осыларды ашык. турде айткым келда... Жандос бунымен токтамады. Каратас кеш кандай жолмен дамуы керек деген мэселеде Карпенкомен келюе алмай отырганын айтты. «K,a3ipri куйде тубжде туйыкка т)релем1з» деда. Кемшийктщ туп тамырын баскару жуйеа- нен 1здеген жен. Элдеб1р езгерктщ кажет екенш Карпен- конын 63i де сезедь BipaK ол — ез заманыныц перзенть Сондыктан да ез заманыныц уйренипкт1 калыбынан шыга алмайды. Оны бузуга дэрмеш жетпейдь Жогары жакка жалтактап уйренген. А л езшен теменгшерге куш керсетш, кысым жасайды. Карпенко колынан келгенше бурыннан бар жагдайды сактап калуга тырысады. — Сонда не icTey керек?— дед! Нариманов. Жандос ойланбастан: — Карпенконы пенсияга Keripy керек,— деп кесш «Орнына сеш коямыз ба?» дегендей Нариманов мырс Кекеацщ Жандос б1рден тусшдь BipaK ой желййн — Баска стильдеп басшы керек,— дедй Создан 6ip ушын Наримановтыц езше типздь «BipiHiui I секретарь бул мэселеге неге араласпайды?» деп те ойланып I керген. Наримановтыц кандай адам екенш б1лгендштен де, iuiTeri амалын тез таныды. Ол енд!ркте ктемеген, комсомолдан кетершген еда. Барын салып тырысып осы орынга колы жетть 0 з кецЫнде будан да api жогарылап, ecKici келедк Ол Карпенконыц жогары жакпен байланысы мыкты екенш, онымен устасса буныц езш куртып ж1берет1- н1н жаксы быедь Оган карсы келем деп жургенде бугшп : барынан 6ip сэтте айрылып калуы мумкш. Сол себепт1 басты мэселеде Карпенконыц жолына бегет болмаганды жен керед1. Кунделжт! эншейш айтыстары 6ip-6ipiHe к е ш !р 1 м д 1 . Буныц алдындагы 6 ip iH iu i секретарь Юрьевен «Карпенконы пенсияга кет1рем» деп журш, кенеттен ®зшщ обкома ауысып кеткенш Нариманов бшмейд! емес. Эрине, есшде. Сол с е б е т -i Карпенкодан сактанады. Партком секретары онымен таласа берсш. Бул оны шакырып алып оцаша эцпмелесть Оныц ойыныц теркшш TyciHfli. 0 з ойын ашып айткан жок. Туптщ тубшде Карпен­ коны жактап, буны оган жыгып 6epyi де мумкш. 137

— Маган не кемегщ бар?— деп Жандос онымен взшше акылдаскан болды. Сурак, тосын койылса керек, Нариманов ойланып калды. Элден сон емупггы сейлеп: — Жагдайды киындатып алдьщ. Б1збен алдын ала акылдасуын керек-ак, еда. Ойланып керейнс,— деда. Эцпме осымен 6iTTi дегендей козгалактап жан-жагына алактай бастады. Секретарь кызды шакыртып элдеб1р тапсырмалар бердь Телефонга кол созып трубкасын KOTepin, кайтадан орнына койды. Бул кабинетте Жандостыч да будан api бегелпа келмедк Орнынан турегелт, Наримановпен KipniK какпай кез кадастырып: — Енда кайтып мен! бул мэселе бойынша шакыртпа- шы,— деп етшдь Кетершде бойын тйс устап, Наримановка: — Мен мунымен коймаймын. Баратын жерге барып, жазатын жерге жазамын,— деп, ескертш Kerri. EciK алдына шыкканда бойы 6ipa3 жедалейген сеылде- нш, кеч тыныстады. BipiHmi секретарьдыч алдында агынан жарылып, ез!нше куд!г1нен арылган болды. Онда колдау табам деп барган жок. К,айта Наримановтыч жиналыстан кейшп сычайын байкап, Keft6ip жайды iuiKe Tyftin кайтты. Нариманов кабинет1нде калай ш!ренсе де, Карпенкомен Tipece алмайды. Онымен жаксы катынаста болудьщ 63i уш1н каншалыкты пайдалы екен1н бшедь Жогаргы керсетк!ш, Ауыспалы Кызыл Ту, б!рлест!кт!ч абыройы 6ipiHmi секретарь yuiin де керек. К,аратастыч аты шыгып, улкен жиындарга бул да катысып, арасында сез сейлеп жур. Жогары жактан келет1н улкен басшыларды карсы алатын кошеметш1л топтын арасында боп, кезге де TycTi. 03i де б!рталай курметт!ч дэм1н татты. Эл! де осы орында icTerici келедь.. Б1рлест!кт!ч ауыз б!рл1г!н ойлап, акыл айтуга yfiip боп алыпты. Жандосты ерк1не ж1берсе бура тартуга дайын екен!н еткен жиналыстан байкап калыпты. Осыларды ойлап, Жандос оныч кабинетшен кечй)с!з шыккан efli. Енд! кайда барып, к1мге айтам дегендей дагаарып турды. Жиналыста буны колдап сейлеушшер неге аз болды? Ал Сагынтайдын ce3i де, м!нез1 де журтка унады. Адал адам екен1 б!рден байкалып тур. Ачкаулыгы да бар. Эйтпесе, «Жандосты кудамаламандар» деп Kici айта ма? Карпенко онымен акылдасады дей ме екен. Дегенмен, 03i де ежет. Bip емес, орнынан ем турып, Карпенконы сезден устап, аттатпай койды. «MeHi осы 138

Сагынтай колдаса ж ет т жатыр» деп, Жандос езшше кецЫН орныдтырран болды. Кдйтар жолында далалыд газеттщ редакциясына содты. Газеттщ редакторын бурыннан танитын. Актив жиналысы- нын есебш калай 6epin жатыр деп бите KeTKici келген. — Б1здщ туракты авторымыз келдд— деп Герасимов кушак жая карсы алды. Бул курметке Жандос едэупр кетершп калды. Жасы елуге келгенмен Герасимов ani де дарЬгёЗ, кимылы шапшан. Кейде TinTi ушдаладтау боп кершедд Ke3WflipiriH 6ip алып, 6ip Knin, аузы сезден босамайды. — Актив жиналысы жадсы erri. Баяндама мынау,- деп бас бармарын шошайтты. K e3mflipiriH алып столга тастай салды. — Mine, солай сейлеу керек. Эйтпесе б!з ылри мадтауга уйренгенб13. А л разрездеп жагдай басдаша,— деп сауса- рын безеп, эр сезд1 дадап-дадап айтты. — Соны жазбайсыздар ма!— деп Жандос кулдд Редактордын дабагы Tycin Kerri. K e 3nwpiriH таппа- рандай столдыц устш сипалады. Кщястанып: — Жазганда дандай!— дед!. Ек1ойлы боп турды да адырында: — Мынаны одып кер,— деп газеттщ ертецп саныньщ басылымын Жандосда усынды. Онын бет дубылысын багып тым-тырыс отырды. Жандостын кецш Tycin Kerri. Редактордьщ бетше дара- маура тырысып, 6ip одыганын дайталап одып, басын кетермедд Актив жиналысыныц ece6iH мол е т т берудщ орнына, дысда рана хабар жариялапты. KiM баяндама жасады, KiM сейледд не туралы айтылды деген секивд шолудан api аспаган. — Бул далай болган?— деп, Жандос адырын рана сурады. Ецбеп жанбагандай штей датты вкшш тур. — Солай,— деп, редактор орнынан турып Kerri. Куйгелектенш, шашын дайта-дайта тарай бердд Сосын exi иып,1н кезек дадты. Кдйтадан орнына барып отырып кезивдршш кидь Анау-мынау деп адталган жод. — Б1з далалыд комитеттщ органымыз. Солар далай айтса солай жасаймыз. BipiHiui секретарьдын e3i дысда рана жазыцдар деп тапсырма 6epin, горкомнын бшпм MeHrepymiciHe дадагалатып дойды,— деп шындырын айтты. Будан api Жандос онымен сейлескен жод. «Сенщ долыцнан не келедЬ> дегендей редакторра 6ip дарады да лезде турегелдд Терец курсЫп алды. «Эбден дорраладтап 139

калган байгус, «менде не ерж бар» деп акталгьщ келш тур гой. Жарайды, киналма, уйкьщ тыныш болсын. Мен кетешн»... Сол ундемеген калпында кошаспастан белмеден шыгып кете барды. Жумыс аягы болса да кецсесшё сокпай кете алмады. Буны шакыртканда, не 1здеп келген де ешмм болмады. Жалгызсырап, кабинетте коп отыра коймады. Жабыккан кецишен, «сырласарлык к1м бар» деп, е ле п зт , eciK жакка караумен болды. Жумыс аягына таман окта-текте элп пенсионер шалы — Колесников эдеш 1здеп келш, энпмелесш кетуцн еда. Сонгы кезде ол да кершбейдь ТЧрлж камымен куйбендеп журсе екпе жок. Элде ауырып... Жалгыз басты неме едк кутуаз калмаса жарады. Курсшш каз1р Лекер келмесе екен деп пледа. «Кершбей кайда жур» деп, Сембекп ойлады. Дереу' телефонга умтылып, «Очтустйс» разрезбен сейлест1 Сембектщ телефоны жауап бермеда. «Ушне кайтып кеткен шыгар» деп, ойланып калып, кершшес бел1мнен «ол кайда?» деп сурады. Кенет орнынан атып турып: — Калайша?— дед1. Д зл бул баяндама жасайтын куш Сембек жумыста ауырып, есшен танып, жедел жэрдеммен б1рден ауруханага экетшть Инфаркт екен... 14 Жумыстан шыккан бойда асыгып келгенмен медсестра Сембектщ палатасына юрпзбедк «Эйелше гана руксат етищь Мазасын алмаган жен, кешн тэу!р болганда келераз» дед1 де тез1рек кайтуын епндк Уйше келген сон, Сембектщ эйел1 Еркешке телефон соп>ш хал-жагдайды сурады. Еркеш дауысы д1ршдеп, кобалжып сейледа. Teri, коркып калса керек. Сембекп реанимациядан шыгарып, бупн уш юсшж палатага ауыстырыпты. Кдсында 6ipa3 отырып, кешм тамагын iiUKi3in, кеш кайтыпты. — Yftre Kipren бепм осы,— дед1 Еркеш бэсен унмен. Азаматы ауырса, эйелде не куй болады. Мундайда жубатып кещлш жасытып кайтедк Эйтеу1р, б1рдене деу керек боп, Жандос кетерщк1 леппен: — Сембектщ тез1рек жазылып шыгуына плектесшз 140

Шекер де сэлем айтады. Хабарласып, барып турамыз,— дедь Тары да 6ipa3 сездер айтып, трубканы орныны дойды. Шекерге Сембеди мадтады. Сыр аша доймайтын сабырлы адам екенш айтты. Кеп одып, кеп !зденетшш айтты. «Эттен, онын да жолы ауыр деп дынжылды. IciHeH ьлгешек !здеп Эршбай OFaH эбден eiuirin алкан. К,анша жыл болса да 6ip ж1б 1мейд1. Сазарып, сызданып отырганы. Карпенконыд тийн тауып, долтырына Kipin алган сон, TinTi еркшси бередь Сембек те к1цйреймейдь Бэрш шке сыйгызумен, шыдаумен жур. Тек журек сыр 6epin алыпты... «Ж урепм ауырады» дегенд1 одан 6ip рет те ест1меп едь Ойлаганнан ба, дарадан-дарап Жандостын езшщ де журеп ауырды. Одыстан дусшш далды. Шедер селк етш: — О не?— деп бунын бетше уцшдк Ep>ericin: — Мен де аурумын,— flerici келдк Шекердщ урейленген турш Kopin: — Эншейш, шаншу дадалды,— деп эзшге бурды. Кень-пне кудш юрген сон Шедер де дазбалап доймады. — Дэр1герге барып кертсец дайтедь Сонгы кезде уйдын болмай жур,— дедь — ¥йды ойдан бузылады. Соны да бшмейсщ бе? — Бекерге басынды датыра берме. К,исайранды тузейтш сен рана ма едщ. Алдымен денсаулырынды ойла,— деп Шекер урсып тастады. Жандостын есше Сембек тусть.. Шекер ani де свйлеп жатыр екен. — Жазкы демалыста балаларды алып К.ара тещзге барамыз,— дейдк — Алдымен жазга жетш алайыд,— деп Жандос арданы кенге салды. Бул свзд1 Шекердщ тычдэрысы да келмедь Иыгын дидан eTKiein, 61рден ас уйге женелдь Эрнеш ойлаумен мазасызданып, Жандос тунде б1рнеше рет оянды. Турып ас уйге барып шам жакып саратты дарайды. К,айта жатады. Талыдсып уйыдтап, бытыч- шытьщ туе кердь.. Булт па, ел ме, эйтеу1р, удере Kemin жатыр. бзш щ дайда жургенш бишейдь Айнала танымай- тын адамдар. Bip жадда барайыд дейд1, бул дасарысып квнбейдк Б1рде жардан дулайды... б1рде терде отырады... Танертен денеа ауырлап, дел-сал боп оянды. Eiu6ip 141

тыныдпапты. «Шынында, flapirepre KepiHyiM керек шыгар» деп ойлады. Сембек ойынан шыклай дойды. Орнынан динала турып, жумысда барайын дедк Туске дейш ею Mini Tycin, кабинеттен шыдпай дойды. «Bapi белгип» дегендей «Квм1рл1 Кдратас» газетшщ 6yriHri санын ашып дараган да жод. Кешей эцпмеден кейш редакторга кецип далыпты. EciHe алгысы келмедд Ешюмге жоламай, солбырайып, туею тамадда б1рлес- тжтщ жанындагы асханага барып дайтты. Кезекте кеп турды. Одан асхананын тамагына да разы болмады. Багасыныц дымбаттыгына дарай дэмд1 болса 6ip capi гой. Бетш далдып, етш сылып алса, не Hapi бар. Кабинетше келш тшсерге дара таппай ашуланып отырганда, телефон сылдырлады. Трубданы epiHe кетерш, дулагына апарды. Калалыд газеттщ редакторы еден. Б1рден дабаfh Tycin арен сейлестк — К,олыцыз тисе, редакцияга келш кетсежз дайтед1? — Катан? — ByriH келсещз, TinTi жадсы болар едь Жандос ундемедк Герасимовты коз алдына елестетт, «езш де намыс жод еден» деп ойлады. Кеше бул оны ундемей-ад жерге даратдандай боп к ет т еда. Енд1 6yriH «д ел » дегею Heci?! Тагы да кулш дарсы алады, api кетсе адталады. Кезиццрцш 6ip алып, 6ip к и т. Жод, бунын редакцияга баргысы келмейдь Дегенмен сыпайылыд ymiH алдымен: — Неге?— деп сурады. — Баяндамацызды алып келйцз. Адылдасайыд,— деп, редактор е т ш т болмады. Элдеб1р 03repicTin барын ce3in, Жандос «жарайды» деп кедасп де орнынан тез турды. Герасимов эдеттепше елптдемей сабырмен дарсы алды. Кезщдартне 6ip рет те дол типзбеда. Мэселеге б1рден Kipicin: — Баяндамацызды 6i3re мадала етш ыдшамдап берседаз дайтеда. К,ысдартпай сол куйшде жариялар едж,— деп етЫ ш жасады. Бул сездщ тосын естшгеш сондай Жандос ацырып: — Горком урыспай ма?— депть Герасимов em6ip тайсадтамай: — Жауабын ез1м беремш,— деп б!рден Kecin айтты. Бул сезге де тац далып, Жандос «мынауыц дайтеда-ей. Кешегщей емес, аяд астынан кушешп алыпты гой» деп, epiKci3 суйсшдь Булай болады деп ым ойлаган? Бул да 142

сезге келместен б1рден келкгп. Макаланы тушмен жазып, ертен танертен экелш бермекш! болды. — Кешстк,— деп eKeyi де сарт та сурт кол алысты. Макала жарык керсе, езшщ кандай дауга каларын Жандос кун Lnrepi сездь Шындыкты жай бшу бар да баспасвзде жария ету бар. Буныд кеципшц туйткинн б!рден сезген редактор: — Тез1рек экелсен, 6i3 де xeiuixTipe коймаспыз,— деп макалага ыкыласты екенш байкатты. Айнып кетпесш деп эл1 де колкалап тур. Кеше гана кыска хабардан apire жетпеген редактордьщ 6yriHri жомарттыгына TyciHe алмады. «C i3re не болтан?» деп осынша сурагысы келедь Кеше мен бупн дэл осы кабинет- те сол 6ip орында exi турл1 адамды квргендей болды. Кай сезше сенер1н, кай мшезш устарын бшмеди Элде 6yriH жогары жактьщ nixipi 03repin, тез нускау берд1 ме екен? Бул солардын калауын жетюзш, тапсырмасын орындап турран болар. Bipax турше карап олай ойлагысы келмейдь Дауысы нык шырып, карадан-карап куйш т тур. Басканын айтуымен болса, буйтпеу1 керек едь Кайта езшщ табансыз- дыры, exi свздипп ушш кысылып, жуып-шайып сейлеу1 THic. Ал бул каз1р кэд1мгщей хуш керсетш, б1реулермен егескендей epexnin сейлейдь Жандос хете алмай, хабинтте бегеле туей. 1шшен «б ул неге езгере калды ехен?» дей бередь Кешеп ушкалак- тыгына 6yriHri сабыры да уйлеспейдк — Кел1ст1х кой,— деп, Герасимов тез турегелдь Жумыс басты боп жатканын адгарткысы келгендей сагатына карап, столдагы караздарды 6ip шолып OTTi. Жандос сол турран орнынан козгалган жок. — Кетейш,— дегенмен э лп кумэщи ойдан арыла алмай, себебш 6Lnrici хеледа. Оныц неге кипактап турганын Герасимов енд1 туешдй Басын шалкайтып ракаттанып кулш алды. Кезгщцршш шешш, жайлап кана стол Fa койды. — Не ойлап турганынды бшемш,— дед1 кезш сы- рырайтып.— Кеше коркактап, 6yriH батырсынганы Heci демексщ Foft. Оны да айтайын. Сез айтудан бурын кекесжмен мырс erri. Жандос «opi карай» деп, б1луге ынтыгып столга жакындады. Герасимов немкурайды сейлеп: Б1зден жазык жок, жалтактаумен басылып калганбыз. Кенбесек кун керсетпейдк Кай жерден кателесед1 деп багып отырады. Сенщ актив жиналысындагы баяндамада катты иландым. Газетте толык есебш берпм-ак келгенмен 143

горкомньщ нускауын буза алмадым. Айтканга батынып уйренгенб1з,— деда. «Буныц 6api белгий нэрсе* деп, Жандос оныц сезш селкос тындады. Осылайша тапсынып, кеп сейлей беруге болады. Буныц 6Lnrici келгеш баска еда. Герасимов юб1ртжтеп, богеле Tycin, 6ip жайды айтпай тур. Жандос шыдамсызданып, «макаланы басуга батылын калай жегп» деп сураута окталды. Герасимов будан api жасырып тура адмай, болтан жайды баяндап бердк — Тацертец осы кабинетке Сагынтай Кдбиев жулкы- нып Kipin, келе матан THicTi. К,олында — газеттщ 6yriHri саны. «Мынау не» деп шолуды нукып-нукып керсетп. «Журттыц кецшнен шыккан, кептен айта алмай журген сезд1 неге толык бермейсщдер, ммнен корыктыцдар» деп токтамастан сейледа. Кептен сыйлайтын адамым ед! api 6i3fli» белсенд! авторымыз болатын. Таласканым жок, сезш ундемей тыцдадым. Жаныма батырып-ак айтты. Бэрш де кетерд1м. Тек кана 6ip ce3i тым ауыр тида. Ол кетершде «Ундемей елетш болдык. встш те тамак асырай ма екен. К,ыска ем1рде колдан келгенд1 жасамасан, ммге кортан боласыц, сенщ прлкщнен не пайда» деп Kerri. — К,атты айткан екен,— дед! Жандос басын шайкап. — Намысыма тиш, ойлантып-ак Kerri. Отырып, оты- рып, акыры сатан телефон соктым. «Енда тусшбейтш не бар» дегендей Герасимов алаканын жайды. Bip-6ipiHe карап жымыц ет1стк Оны-муны эцпме- мен азырак отырда да Жандос жумысына кайтты. Акырын аяцмен жолды узартып 6ipa3 кешеш аралады. Редактормен к е л к т шыкканмен «осыныц Ty6i не болар екен» деп epiKci3 ойланды. Бул эшешнп ещррктж айтыс емес. Жумыстыц Ka3ipri багытын сынап, журтка жария ету. Бурын булай ашык айтылып керген жок. Бул макала егер жарык керсе, сез жок, Карпенкомен араны ашады. Онымен устасу онай емес. Эскербектщ буны колдамайты- нына еткенде кез1 жетш кайткан. Сонда буныц e3i бекерге жазыкты боп калса ше?! Ауыр оймен келе жатып жур1а мандымады. Жумыска бартысы келмейдь Б1реулер кездеседк амандасады, б1рдеце сурайды. Сыпайы жымиып, касынан ете шытады. Кенет баскаша киялдады. К,аз1р бул барганда ондагылар жан- жатынан анталап, «Сен не icTerani журсщ? Уйымшыл коллективке ipiTKi салайын деп пе едщ?» дейдь Алдын кес-кестеп эдеш жол бермейда. Кетсе, 6api каркылдап кулш, куанталы тур. Бул олармен eperecin, ундеместен алга кимелей береди.. Бунысы — киялы екенш бше тура 144

6gpi жабылып ш етгетт тастагандай-ак, езшен-ез1 журек- сшдк Расында, актив жиналысы бггкен сон, бунык шеттеп-ак калганы бар. Намыстанганы ма екен, «жок, жок, олар мешмен де санасулары керек» деп, штей ю ж ш т, демш жшлете алды. Журйнн тездетть Кабинетше келген бойда epiKci3 селк erri. Kipe6epicTe буньщ келуш кут1п Сарынтай отыр. «Бул кайдан жур?» деп, оран жактырмай карады. Редакторда болганын еспген сон ба, жагалай кыдарранын KOHL/ii каламай тур. Тары сол мэселеш ежжтесе, «Kipicin кайтеаз» деп, б1рден тыйып тастамакшы болды. Ондай белсендЫктщ Keperi не? Эрб1рден сон езгелерд1 мез1 етедь Жай рана амандасып касынан тез ете шыкпак боп едк Сарынтай сонынан калмай, домаландап кабинетке 6ipre Kipfli. Жандос столына барып отырды да «ал, кэне, келген шаруанды айт» дегендей Сагынтайга теарешп карады. Осы жолры келгсж унатып турган жок. Буньщ туршде элдеб1р кекес!н пайда болды. Оньщ кас-кабагын елеген Сарынтай жок. бзш щ анкылдак мшезше басып, келе дабырлап сейлей женелдк Столга колын Tipen, алга карай ентелеп: — Осы сендер партком бюросында нендей мэселелер карайсьщдар?— дедь «Б ул не сурак» дегендей Жандос TiKciHin калды. BipaK ундемедь Сабыр сактап, «Сарынтай тары не айтар екен» деп сез кутть — Бюрода кеп мэселе каралады. Ол жагын б1лем1з. Мен1н келгендеп айтайын дегешм — 6ip разрезде кыруар шырынга жол 6epin отырмыз. Айналайындар-ау, соны партком бюросында карап, мнаш адамдарра шара колда- натын уакыт же-rri емес пе?— деп, Сарынтай Жандоска тоне тустк — Ол негылран шырын?— деп Жандос бастапкыда тусше алмады. — Бшмей турраньщ,— дед1 Сарынтай кекетт. — Эдейшеп келген екеназ, ток eTepiH айтпайсыз ба?— деп Жандос та кызбаланды. — вздерщ 6Lnin, ездерщ неге юргспейсщдер? Мшдегп турде менщ айтуым керек пе?— деп Сарынтай куйшш свйледг EKeyi бетпе-бет келдь — Айтьщызшы, ci3 осында неге келдодз?— дед1 Жандос ызаланып. 145

— «Кейш » дей беруге болмайды. Соны айтуга кел- д1м,— деп Сагынтай да касарысып болмады. — Ендеше, маган тшспей сейлекз. Bi3 де жумысты ойлаймыз. Озден баска ммшц жумыска жаны ауырмайды дейаз бе? EKeyi де демит, ундемедк Eip-6ipiHe карамауга тырысып, кездерш тайдырып эке-rri. Тымырсык ашу таркай коймады. Сагынтайдыц кайтымы тез екен, элден сон бадырак, кездер1 жапактап Жандоска карай бердк Жуасып: — М ет ц ce3iMAi кеципце алма. Дабырлап сейлеп, кетеринп кетет!н эдет1м бар. Bipey тусннп, 6ipey тусшбей калады,— деда. « в з шаруасын ойлап куйш-nicin журмеген болар. Бекерге р енж тп алмайын» деп Жандос оны нитей аяп, бйрден жылы шырай б1лд1рд1. — Бул мэселемен курескешме уш жыл болды,— деп Сагынтай мэн-жайды тусшдарда. Эцпменщ теркшш Жандос э дегеннен ангарды. BipaK онын сезш бвлмей ундеместен тыцдай берда. Сагынтай улкен мэселеш козгап отыр. Б|раздан 6epi аршу разрезшде 6ip жумысты ею жумыс етш кеп шыгынга батып келеда. Забой TeMip жолдан алыстаса, экскаватор epiKci3 токтап жумыссыз карап калады. Teniip жолды забойга жакындатуга кейде 6ipep смена, кейде 6ip-eKi ай KeTyi мумюн. Булай болса экскаватор сонша уакыт боска токтап турады. Булардьщ сондагы ойлап тапкандары — экскаватор алдымен забойда турып тау жынысын тем1р жолга жакындату ушш узыннан-узак етш айдалага тегеда. Содан сон забойдан шыгып тем1р жолга жакындап, эуелп уйген тау жынысын думпкарларга тиеп, уймеге женелтедь Bip жумыс eKi рет аткарылумен 6ipre экскаватор машини- ciHe 6ip жумыска eid рет акы теленедь Буган коса каншама Электр куаты боска шыгын болады. Тау жынысын забойдан б1рден думпкарга тиеп, б1рден уймеге женелтсе, осы шыгындардын 6ipi де болмас еда... Кеп шыгынмен коса бул жумыс каркынды бегейдк Соны бые тура б1рлестжтщ бундай icxe баруы калай? Бул мэселе женшде Жандос та ойланып керген. К,алалык партия комитетшщ пленумында, будан бурын еткен бйрлестжтщ партия-шарушылык актив! жиналысын- да Сагынтайдын осы жайында сейлегенш де естнен. Кешн « 6ip айтканын HeciHe кайталай береда» деп Сагын­ тайдын сезш оншалык тыцдай коймайтын. Тау жынысына катысты осындай тасымалды жоспарлы жумыс деп 146

санап, api карай ой ж упртт жатпады. вйтш ею жумыс еткенше тенор жол забойка жетпеген жакдайда экскаватор- дын карап турканы пайдалы шыкар. Оны юм ойлапты? Басында 6ipey айтты, 03reci костады, сонымен кете барды. Кейш тау жынысын резрезде думпкарка тиемес бурын 6ip жерден еюннн жерке аударып тегу жумысын жоспарка ецгшп, Москвака барып министрлжке беютюзш келетш болды. Ещп осындай жоспар аршу жумысындакы эр экскаваторка да бершедь Бул ете тшмаз, артык жумыс екенше кез жетюзем деп Сакынтай такы да парткомка келш отыр. — Буньщ дурыс еместнчн бригадамыз мерд1герлж эдкке кешкенде барып бивдм. Екер букш б1рлестж, разрездер подрядка кеипрьлсе, дэл осындай керекшз жумыспен айналыса коймас едь Ce6e6i шыкынынан кашады. К,аз1рг1дей жакдайда тиын санап кайтедк еюметтщ калтасы калы», бэрш де телейда,— дедь Сакынтай бэрш есептеп, каказка Tycipin, калтасында сактап жур екен. вткен жылы «Солтустж » разрезшен шыкарылкан барлык тау жынысынын уштен 6ipi алдымен 6ip орыннан еюннн орынка тасымалданкан екен. Егер онын жалпы колеMi миллиондакан текше метр болса бул аз ба, квп пе? — Кай экскаваторда бул керсетюш канша екенш тексер1п есептеп, Карпенконьщ орынбасары Халыковка бардым. Жумысымыздын Typi мынау, бул — кылмыс де;дм. Халыков бас экономист Эршбай Нусшжановты, жоспарлау бел1мшщ кызметкерлерш оз кабинетше жинап «мына Kici осындай мэселеш козкап отыр» дедк Олар макан ездершше дэлелдеп, «ci3 — шолак ойлайсыз, бул — дурыс» деп, жан-жактан жабылды. Сонда мен разрезде отыз жыл не Kepin, не ieren жур екенмш. К,анша талассам да олар кеп кой, сезге жецсж бермедк Кейш б1рлестжтщ актив жиналысында топ алдында Эршбайды мыктап суршд1рд1м. Калайша дейсщ кой. Орнымнан турып окан уш сурак койдым. Атап айтканда, «осындай кереказ жумысты мм жоспарлайды, б1зд!н разрезде бул жумыстын квлем1 осынша, ал б1рлестж бойынша канша екен, 6ip жумысты ею рет аткарканда электр куатынын шыкыны канша?» дед1м. Эршбай дурыстап жауап бере алмады. «Кейш айтамын» деп б1рден тайкып шыкты. Озшщ бул мэселелермен айналыспаканын керсетш алды. Орнымнан кайтадан кетершп «С1здщ жауабыдызка канакаттанкан жокдын» дед1м. Залдакылар меж костап, ду кулдь Егер 147

олар бул жагдайдан калай кутылуга болады деп менен сураса, б1рден жауап берер едам. Осыныц 6api жумысты дурыс уйымдастыра алмаудын Kecipi дер ед!м. Егер темф жолды забойга уакытылы жакындатып, унем1 жылжытып отырса, жардай баскаша болар едк Миллиондаран сом мемлекет каржысы унемделш, калтамызда калар едь Ал олардын маран айтар акылы — «Kipicne» дейдк Жакында Халыков маран келш «а з д ш — дурыс» дед. Солай мойындарандарына да ризамын. Кджыган турмен Сагынтай 6ip уакыт ундемей отырды. вкпелеген Kicime ернш дурдитть Улкендер де кейде бала сеюлдп Куануы да, кекм де тез. Кенийн тапсан, жадырап сала береда. К,арсы шыксан, ершележп кетедк Сарынтай каз1р жабыркап, жуасып калыпты. Онын шарасызданып киналып отырранын бшп, Жандостьщ жаны ашиды. Жиналыстарда сейлейда. Эртбайлармен дауласады. Bip мэселеш кайта-кайта козгайды. Сонда мм ушш, не уипн таласады? Бул не мазасыздык? Б1реулер 6ip рет айтады да болмаса, ундемей коя салады. Сонда табандылып>! ж етюпегет ме, айттым — мшдет1мнен кутылдым дегеж ме? Сагынтай уш жыл бойына айтысумен, дэлелдеумен келеда. Содан тапкан пайдасы не? — Маган сонша неге суктанып карадын?— дед1 Сарынтай колайсызданып. — 0 , солай ма?— деп Жандос селк етп. Кезш жыпылыктатып шнат кейшпен: — Ангармаппын,— дедк «Кызыгып, унатып карадым» деп калай айтады. — Жакында б1рлестжке министрлжтен 6ip адам келш KeTinTi. Аршу жумыстарынын барысын тексергенге уксайды. Сол KiciMeH сейлесем бе деп б1рлест1кке де, сондарынан куып разрездерге де бардым. Акыры кездест1р- медь Bipece онда, 6ipece мунда кеги деп, жолатпады. Эйтпегенде оран айтатын эдпмем квп еда,— деп Сагынтай басшыларра ренж1гешн аитты. Бул ce3fli еспгенде Жандос та «кап, мен неп>т бьлме- д1м» деп iurreft еюндк вткенде Карпенконьщ буны 1здест1р- геш eciHe тусти Москваньщ адамы сол жолы келген екен рой. Бул разрезге жете алмай, автобус сынып, орта жолдан кайткан. Шынымен-ак жолы болмаган екен. KiM келгенш, неге келгенш енд1 рана Сарынтайдан е ст т кынжылып отыр. — BipaK мен коймаймын,— деп Сагынтай мжше тусть— Тура орталык газеттердщ 6ipiHe жазамын. Жол Tycin Москвара барсам, министрдщ езше жолыгамын. 148

Кешн «6i3re айткан жок, бшмей калдык» деп кшэдамасын деген оймен саган ескерткел1 эдеЙ1 келд1м. Бул мэселеш парткомда карайсын ба, жок па, ол жагын езщ ойланарсьщ. Ол KeTKici келш турегелдй Жандостын бетше узагырак карап, жаны ашып: — BipaK сен алды-артынды байка,— дедь- - Актив жиналысындагы баяндамадан кешн жагдайынды киында- тып алдын. Тым катты Kerriн. Олар сеж аямауы мумкш. Мен1н жагдайым баскаша. Отыз жыл разрезде гстеген ецбепм бар. Eipa3 бедел1м бар. Партия съезше делегат болдым. Мемлекеттж сыйлыктын лауреатымын. Жумысшы адаммын. Мешмен санаспай керсш... Тагы да б1рдене айткысы келш, бегелш, ойлана туст1. — Сезщ етпесе, енбегщ жанбаса адамга ол да киын. Айтасын-айтасын, сезщ icKe аспайды. «Боска э\\ ре боп кайтесщ» деп табалайтын акылшыларын да болады. TinTi жынын келедь BipaK тебелеспейсщ гой. Мундайда тез1м керек. Мына шаш неге агарды дейсщ- Байкаж ын ба, Карпенконьщ да шашы агарган. Бет!нде кан-сел жок. Эршбайдьщ журил анау. Ецшмге де оцай емес Эрк1м ез мшезшен тартады. К,ой, кетейш. Бупн туни сменага барамын. Уйге жетш, 6ipa3 уйыктап алуым керек. Жасында Meiiipiмл i аз кергенджтен бе, (преудщ 63iHe жаны ашыганын сезсе, Жандостын KOHini босайды. Сол адамды кимай, жакындаса 6eprici келедь взшше TipeK коредк Сагынтайсыз жалгызсырап калатындай «каз1р кетеда-ау» деп, ун аз сшейш тур. Оньщ не куймен толкыганын Сагынтай елеген жок. Дэл кетершде Жандоска типзш 6ipa3 сез айтты. — CeHin де колында б1рталай билж бар. Kipiccen аткара аласын. Сембек Актаевты, Жакын Халыковты неге колдамайсьщ, неге коргамайсьщ? Эршбай Сембекп кеп бьпетщдт уцнн кудалайды. EcTin пе едщ, Сембек инфаркт боп ауруханага тусштЬ Екеужщ ара катынасын б1ле тура «не болса о болсын» деп журе 6epeciH бе. Оржмге взже лайык орнын беру керек. Анау Жакан б1рлестжтщ букщ жумысын суйреп келедь А л Карпенко б\\гшдер1 киналып жумыс icTen журген жок. Bipece Москва, 6ipece Алматы кетедь Турл! кенестерден калмай, прези диумда отырады. Атак Карпенкода, бейнет Жаканда. Осы да эдшдж пе? Букш eHflipic Ka3ip Жаканга карап отыр. Кундаз де, тунде де тыным жок. Кай жерде авария, xiflipic болса, керз! етж, брезент плащты KHin алып разрезден шыкпайды. Жаканньщ аткарып жаткан жумыстарын 149