А. Жақсыбаев. Қорған

теп-тепс жатады. Аксур ещнде эж1м аз, бет Tepiei тырсиып тЬлык: Ktfplifcflil \" 'Г- '-6 .fisn.jr.ie j о пип и-И щ щ Жандос eKeyi кез 1^ЙгстГрдГ: Карйенко енмёйщйей етер’- дей ок,ты кез!н кадап, тез рана жуз1нд1 барлайды. Сол сэтшде не оймен келгешцщ б1рден тусшгкп келедк Кеп адам оньщ осы карасынан шыдамай кезш тайдырып экете- Д'; Жандос кезш алмай шыдап бакты. 1шшде кеншдщ 6ip Ж1б1 босансып д1р еткендей болды. К,ас кагым сэтте андысу ма, арбасу ма, эйтеу1р ею жак, та 6epicneyre тырысып, Tipecin тур. Карпенко райынан тез кайтып, кез1н жумып, ашты. 9 чш жылытып креслода сэл тербелш «кулагым сенде» деген ишарат жасады. Жандос жумсак орындыкка жайга- сып сэл ойланып басын томен салды. Карпенко онын TypiH багып 6ip кырын отыр. Жандос улкен эцг1ме бастагалы 1штей эз1рленш келгенмен Карпенконьщ жайбаракат оты- рысын Kepin, дардарып калды. Бул сейлеп ол тек тьщда- рысы келетш сынай танытып 63i соз бастамады, асыктыр- ган да жок. Epericin, айтысып калса. кызынып сойлеп арытылар ма едк Екеушщ мына бейб1т отырысында сезге келш ренжкудщ 03i кунэ сиякты. Ширыкпаса жанды сез де шыкпайды. Карпенко буны жуасытып, колы на туарген- дей тым аскак отыр. Жандос басын кетерт Карпенкога бурылып карап, кущзрлеп сейлеп, энг1месш бастады. Жумыстьщ Ka3ipri барытымен келкпейтшш айтты. Б1раз дэлелдер келт1рдй взш щ узак ойланып, осыларды айтура ти1с болганын, бас директормен акылдасура келгенш де анрартты. Б1рталай сейле/и. Карпенко оньщ сезш 6ip де белген жок, ещн де бермедй Отырран калпынан 6ip де езгермедй Карсылык кермеген сон, Жандос та ойындагысын ай- тып калрысы келш, 6ipa3Fa дейш токтамады. Аяк жарында дауысы каттырак шырып, наразылыгы кушейе TycTi. К,ол- дау таппаган да киын. вз1мен-ез1 айтыскандай сейлеп- сейлеп басылды. Бар сырын актарып, iini босап калгандай кецш конылтаксып Карпенкога суктанып карады. Карпенко тузел in отырып, столга карай енкейда. Кекипл кез1н TecipeftTin, каткыл унмен: — Айткандарьщньщ 6api дурыс,— деде Жандос не дерге бшмей ундемей отырып калды. Кар- пенконьщ шындыкка кезш жетюзем деп, айтысура беюнш келсе, ол б1рден «дурыс» деп Keflicin отыр. Бул сез аздай: — Сещайткан жайларды мен де жаксы бшемш,— деда. Жандос кайтадан езше-ез1 келш, айтыска т1пенш, «ендеше бул кемшЫктерге неге жол береаз» деуге октал- 50

ранда Карпенко сейлетпей, алдын орады; ,?|Тркта, ^ сез тында» дегендей колын кетердй Жандос OFan бар зейшш аударып, сезше кулак турда. Айтыс ещи басталады деп Kyni. Бул да аянып калмайды. Манадан тьпегеш осы еда. 1ште элдеб1р ашу кетершп келеда. Енда бул баскаша сей- лейдк Карпенко акталып керсш. Карпенко буны езше жактас eTKici келгендей мунын шаккан Kiciiue жуасып сейледк — Маган кайткенде жоспар орындау керек,— дедг Жандостын бул свзге иланганын байкап, шалкая тусш, свз1н жалгастырды. — Жогары жак менен алдымен осыны талап етедк Жоспарды кандай жолмен орындаймын, ол — менщ мшде- ■пм. К,анша KOMip женелткешм1зд! сурап, Москвадагы министрлж кунде телефонный кулагында отырады. Тары да Москвага шакыртып жатыр. «Айналайын, келдщ бе?» деп кушак жайып карсы алады дейм1сщ. Элде менщ жасымда Москвага сан барып, ез1мнен элдекайда жас адамдардан сез есту онай дейсщ бе? Жандос дау айткалы аузын аша бергенде, Карпенко тагы да токтатты. — Бшемш, неге олай, неге булай емес дегел1отырсын? Бул 63i айта берсе узак энпме. Менщ жолга эз1рлену1м керек,— дедк 0 ni салкын тартты. Бойын тартып устап, Жандосты езжен алыстатып ж1бердк Энпменщ жел1с! тез узшдi. EciK ашылып кабинетке б1рлестжтщ бас экономна Эршбай Нусшжанов дардк Арт жагынан Лизаньщ карасы керппп, eciKTi сол жапты. Эршбай аягын тездете басып колындагы кагазды Карпенконьщ алдына койды.Сосын барып Жандоска назар аударып басын изедк Карпенкомен кунд1з кер!скен болар, eKeyi амандаспады. Карпенко 8pin- бай экелген кагаздьщ 6ip-eKi бетш актарып тез квз жупртш етт1 де, шеттеу жаткан былгары папкесше салды. Жай- дарыланып, Эршбайды свзге тартты. — Жандос Иманович б1здщ жумыста кемшшк кеп дейдк CoFaH келшпейтшдщш 6mflipin отыр,— дедк — Сонда не кте дейд!? Эршбай кекесшмен сейлеп бул суракты Карпенкога ар- нады. Жандоска бурылып та карамады. — Оны езшен сура,— дед1 Карпенко. К,агаздарын ту- гендеп, жинастырып жатты. Эршбай Жандостьщ тебесшен карагандай басын иш унше Tycri. Жандос ейтш теменинк болганша орнынан турып Эршбаймен бой тенеспргкп келдь ¥мтыла 6epin,

Эршбайдыц мыскылмен езуш кергешн кергенде кайта отырды. Буны кем!ткен! ме, элде комсынганы ма, ол жагын ангара алмады. Bipan. езж 6ip турл1жайсыз сезждк Осынша дайындалган эцпмесш Карпенконык оп-онай аяксыз кал- дырганына кынжылып, орнынан тургысы да келмедк Онын устЫе Эршбайдыц езуждеп мыскыл кулю enceciH Tycipin яйбррдь Te6ecineH басып, орындыкка жаныштап тастаган сеюлд1 денеЫ ауыр тартты. Эршбай Карпенкомен онаша калгысы келетжж кез1мен уктырды. Сагатына карады да дереу Жандостьщ бет!не Tecipemn, назарын тайдырмады. Жандос орнынан 3opFa кетерЫп курсшд! де Карпенко- ra кезш т1ктеп кадады. Ол сэл жымиып басын шулгыды. Кетершде кайрат KepceTin: — Бул мэселен! жерже жетюзбей тынбаймын.— дед!. Бар решили осы сезге сыйгызып, бел!п-бел!п, ныктап айтты. Карпенко коштаскандай дауысын созып: — 0 зщ б!л,— деда. Квз1мен Жандосты есжке дей!н шыгарып салды. Bipimui кабаттагы вз кабинет!не Kipyre заукы сокпай, жанынан карамай eTin жайлап басып сыртка шыкты. Кун ашык, жылы екен. Рен!ш пе, екпе ме, элде ез!не квн!л! толмараны ма, капаланып жаны ауырды. Bip жакка кетер ме едк Б!рдене !здегендей колын калтасына салып, кайта шырарып жан-жагына алактап дегб!рс!зденш тур. 0Mipi шылым тартып кермесе де каз1р сигаретт! кажетс!нд!. 0Tin бара жаткан жас ж!г!ттен сигарет сурай жаздады. Ол емеуршд! TyciHin, токтап, калтасына кол сала бергенде бул уялганынан: — Keuiipini3, сагат неше болды?— дед!. ©3i байкамай колындагы сагатын KepceTin алды. Ж И т кулд1 де журе бердь Тынысы тарылгандай мойнындагы галстугын uieuiin, умаждап костюм!н!ц жан калтасына тыга салды. Б!рлестж- тщ кенсес!не 6ipey Kipin, 6ipey шыгып жатыр. Бул ешкай- сысын тустеп карап жаткан жок. Ke6i буран амандасып еткен!н, e3inin де оларга бас шулгып турганын байкады. Ойы ani де Карпенконын кабинет!нде. К ецш катты калыпты. «Карпенко м е т менсшбейд!» деген корытындыга келдь Эйтпесе бул айтар сезш дэлелдеп-ак жетюзд! емес пе. Уакытты асыктырып, эдей! энпмелеспедк Онымен кой- май Эр!пбайды сезге араластырды. Ол ундемесе де езуш- дег! мыскыл кулк!мен «колыцнан не келед!» деп буны кемгг- кендей болды. Соган ренж!ген шыгар. «Эй, жасыксын-ау. 52

Тэлфибен жок» деп Фтей езше-ез1 кейф. Талабынан кайырылып, Кении босап, жалгызсырап калды. Сагатына карады. Кабинетше барганда не тындыра коя- ды. Кунделж-п арымдагы шаруалар кызыктырмады. Бупн де, ертен де бгепейтш усак-туйек жумыстар колды байлап, ойды аладдатып басып барады. Сурауы жок кеп кагазды ертеп ж1берер ме ед1? Мен осы не тындырып журмш? Элп Лекерден айырмам неде? Обком айтты, горком айтты деп, мен де ертендыкеш шапкылаудамын... Кенет ойы белшдк Дел осы сэтте кецсенщ eciri ашылып, 1штен Лекер шыга келгенде бул селк етть Бастапкыда елее пе деп калды. Кезш жыпылыктатып, артынша бадырайып карады. Жок, Лекердщ 63i екен. Элг1 ойынан шошыганы не тосыннан пайда болтан Лекерден кысылганы белгкйз, ез1н ыцрайсыз сезшдь Шынымен-ак Лекерге уксаймын ба деп онын тур1не ержегз назар аударды. К,алай дегенмен онын туршде кажыгандык бар. Кенш нщ аландауы кезшен- ак бшнеда. Жур1с1 асыгыс. Жандос онын жолын бвгеп: — Кайда барасьщ?— деп сурады. Лекердщ аягындагы керз1 етжке кез1 TycTi. — «Оцтустж» разрезде квм1р кабаты штен жана бас- тапты. Соны керш кайтамын. Лекер журе сейлесш, ауладагы автобуска карай беттедь Жандос ойланбастан: — Мен де барамын,— деп Лекерге uiecTi. Екеу1 «Оцтустж» разрезге дейш жиырма километр жол журдь Автобус «Солтустж» разрезд1 айналып е т т кырмен тартты. Кыратты жердщ тастак жолы асфальтка 6eprici3, теп-тепс. Шофер лйпт жур1ст1удетть Разрез де, кала да он жакта жолмен катарласып, созылып жатыр. Жандос spi еткен, 6epi еткен сайын 6ip сетке болсын тен>рект1тамашалаудан жалыккан емес. Неткен кен дуние. Эр керген сайын кецшне сыйгыза алмагандай карай 6eprici келедк 9cipece, самолетпен ушканда жогарыдан шолып, ой-кырына кез жупртш ойга батады. Он бес жыл eMipi сонау темендеп разрезде етть Киялданып, теменге ушлген сайын сан окига елестеп, He6ip адамдары кайта кергендей болады. Bepi де тез елестеп, Tieuiin ете т ы гады. Каратаска мыктап байланганын iiui сезедк Каратас Каратас болгалы каланын букгл Tipniri кем1рмен байланысты. Ke\\tip кущуз де, тунде де токтаусыз ти елт жатады, уздж аз женелтшп жатады. Барлык эрекет — сол кем1рд1 кайтсе кеп енд1ру камы. «Солтустж» жене «Орталык» разрездер 6ip-6ipiMeH жалга- 53

сып, узына бойы он километрден асады. Bip алып куш жер кыртысын как айырып, айкара ашып тастаган сешлдй Сатыланып жасалган ернеулер алып баспалдак тэр1здент, темендей бередь К,аз1р разрез жуз метрден аса терендеп кеткен. Алыстан Караганда жер кыртысыныц сан бояулы cypeTiH кез алдыца келт!ресщ. Сары, кулпн, коцыр боп тур- л ен т , тубше карай б1рыцгай кара туске айналады. Э лп алып куш жер кабатын exi жакка жыртып айырып жаткандай разрездердщ еш де жылдан-жылга кецейш барады. «Очтустнс» разрез ез алдына белек, алыстау жатыр. BiTiMi децгеленген алып казанга уксайды. Жер кабатын кептеген курсау сешлдешп, ернеулер шенберлене жалсасып жогарылаган сайын кецейе туседь Автобус разрездщ батыс кемерше ж етт токтады. — 0 pi карай жаяу журеьпз,— деп Лекер ал Fa туей. Жандос оныц аягындагы керз1етжке кызыкты. Разрез- ге тусер ауызда гуфлише кум xipin, шалбарыныц балагына шан т\\рды. Су жана сур костюмш аяды. Лекер алды- артына карамай, екшндете басып тура тартып барады. «Разрездщ imiHe автобуспен-ак тусуге болушы еда, жасаган киянатын караты» деп Лекерге ызаланды. Жана костюмш был Fan кайтсын дегеш шыгар. бзш е де обал жок. Оган несше epfli екен? Эйтеу1р, 6ip жакка кету керек болды да ж у р т KeTTi. Разрез шпвде кою топыракка MUiirin, TinTi малтыкты. Шалбарынын балагын Typin алды да Лекерден калыспады. Екьуш ернеу темен тускенде едэуф ентйсть Табан астын солкылдатып дел жанынан кем1р тиеген состав еттн Эр тустан xeMip тиеп жаткан роторлы экскава- торлардьщ сарыны естйлдь Лекер ернеудщ шетше келш турды. Аяк астында шашы- лып жаткан кем1р кесектерш аттап, бижтеу жалдарын ай- налып eTin Жандос онын касына жакындады. Exeyi б1рдей темендег1 ернеуд1 шолды. Кем1р кабатындагы жж-жйгп куалап эр тустан тутш шыгып жатыр. Лапылдап жанган от кершбесе де бул ертке саналады. KeMip кабаты штен кызып, б1ртшдеп жана береда. Быксыма тутш жауыннан кешн кун кызганда жерден кетершетш женил бута ук­ сайды. Шылым merin, тутш шьтарган секищк оншалык бижтемей, ауага тез а ч т жогалады. Не лапылдап жанып кеглей, не сенбей осылайша быксып жатады. Осы KepmicTi бакылап турып Жандос «адамнын да осындай быксымасы болады» деп ойлады. 1шшдег1сш ашып айтпай, бел шешш эрекет етпей, ит-ыркылжынмен эрнеш конырсытып буге- жектеп журедн Лекер келгеннен 6ip ауыз т1п катпады. Айналаны тугел 54

шолып, кез кандырып ойланып тур. Элден сон буны буй!р- ден туртт: — Кайтайык,— дедь Жандос козгала коймады. Кенет кумарлыгы оянды. — Ал разрезге келдж, кордах. Сонда не 6ixipin кайттык дейм1з? К,арадан-к,арап ез1мен-ез1 турран Лекерге тшстк Лекер ойына тук алмастан эншейж рана: — Кеше планеркада орт шыккан кабатты Kepin кайт- канымды хабарлаймын,— дей салды. — Сонда калай, разрез басшылары буны кермей-бш- мей жур ме?!— деп Жандос кадала туеп. — Керетж де шырар. Менщ де керш, айтуым керек. — Сенщ сезщнен кейж немене врт басыла ма? — Туртюлеп коймадьщ foA. Мундагы кем1рд| тез1рек уймеге жвнелтпесе болмайды. Кабаттын Ш н де от кызуы канша жерге тараганын мм бинпть Б1рдене ойына тускендей Жандостын бетже жалт ка­ рал, бойын жинап алды. — Сен маган ™ice берме. Сенстз де менщ душпан- дарым жетедь BeTi кайткан адамды несже кажайсын,— деп кейш сейледй Жандос артыктау кеткенж бшш ундемедк Лекер будан api сез куаламай кабары тусш, кечшпздеу турды. Элденеш жобалагандай бум л разрезге кез жупртп. Элден сон: — Кердщ бе?— деп, колын алга созып, айналаны нус- кап, ауада шенбер сызып шыкты. Жандос та жан-жагына назар аударды. — Байкайсын ба, кем1р алатын жер азайып барады. Канша KeMip эл1де топырактын астында. Сондыктан кем1р забойы кыска, ececiHe айгай-шу кеп. Бул — жердщ ycTiHri кабатын аршу жумыстарынын кем1р алудан кеп кешн калганы салдарынан болып отыр. MiHe, мэселе кайда! Мун- дайда б1рлестж кем1р енд1рудщ келемж кемггпеуге, кайта арттыра тусуге бар купит жумсайды. Эйткеж жыл сайын жоспар артпаса кем1мейдь Келем куган жерде сапа болушы ма еда. Каратас кем1ршщ кулдийп артуы да содан. Мына сезден кейж Жандос сшейш катты да калды. Эдей1айтсын не сезд1ч реи солай болсын, мейт, Лекер ещн буньщ езже тиг1зе сейледа. Манагы эз1рде бунын Карпен- кога айткан сездерж ол айнытпай кайталап тур. Айыр- масы — бул узагырак сейлеп, кеп дэлелдеген. Лекер болса ток етер туйжж жай рана айта салды. Куйжш те турран жок. Айтылды — калды деген немкегп кещлмен болган icTi барынша дэл жетмздк 55

Казылып ойлангандыктан Жандостын басы ауырды. Карпенконмн кабиентшде оцашада болган энпме аяк асты- нан разрездщ шшде жалгасады дел кутпеген едк Лекер бунын Карпенкомеи не жайында энпмелескенш ecTin алгандай-ак сейледг. Ойлары 6ip жерден шыгып тур. — Бул жагдайды осындагы елдщ 6api бтедк Бгпген- джтен де ундемейдк - дел Лекер кетуге ьщгай б1лд1рд1. Жандос козгалмаган сон ол кайта бегелдк Жанындагы адамнын терен ойда калганын ацгарып, бул да онашада iuiTeri шерш таркаткысы келдь Энпмеш эрщен бастап 6yriHri кунге экеп Tipefli. Жан-жагына карал койып сабыр- лы унмен сейледг — Уакыт талабы езгер т отырады. Б1з соган тез лайык- талуга уйренгенб1з. Осыдан жиырма шакты жыл бурын Каратас KOMipiH етызу куш болатын. «Осы квм1р керек пе» деген сурак туган,— деда. Бул кез Жандостын есшде жаксы сакталган. Каратаска жанадан келш, разрезде тау-кен MacTepi бол нгтейтш. Сон- дагы К,аратас квилрше койылган кшэ — кулдш п квп дейтш. Ka3iprire Караганда ол кездеп кулдшк шушрнплж екен-ау. Кешн кандай куштщ себеп болганы белпсзз, Кара­ тас KOMipiHe деген кезкарас курт езгердг.. Лекердщ сезше кулак тосты. Бунын ойындагысын окып тургандай сейлейдь — Сейтш Каратас KOMipi — байлык екен дестж. Енда кулдш п квп болса да пайдалану керек дел, Каратас ком1рш жагатын электр станцияларын кебейттж. Б1реулер забой- дагы Ke.Mipai тау жынысымен косып, араластырып жаппай тиеуд1дурыс багыт дел, акыры. осы эдкп oiuipicKe енпздг KeMip сапасынын темендеук кулдш п артуы осыдан бас- талды. Будан кейшп жерде электр станциялар Каратас KOMipiHe лайыкталсын деген энпме туды. Бупндер1 осы кезкарас жецш те келеди. Жандос курсждг Кедалде «буган к1м кшэл1? Эуел баста нелжтен жол 6epLi,ii?» деген сурак турады. Сол кезде Каратас KOMipiHe байланысты артык цифрлар аталып, бес- жылдыктын жобаларына енпзшдг BeKiren жоспарды ел- TipiA орындау керек. KeMip енд1ршп, белпленген жоспар артыгымен орындалып жатты. Топырак аршу жумыстары- ныц каркыны квп кешн калганы б'те тура ескершмедь Уакыт асыра свйлеп, косып жазуды унатты. Уакыттын MiHe3iH Карпенко тез тусшда... — Булай ктеуге болмайды дел, осыдан он бес жыл бурын мэселеш ашык койганбыз. Б!здсрд1 дереу тэртшке шакырды. Кел iспей таласып квргендерд! туртпектеп кыз- 56

меттен кслрди Ертен кушм1з не болады деп ундемеуге уйрендж, — деп Лекер колды 6ip-aK сермед1де кайтуга бет алды. Жандос та орнынан козгалды. Кемердщ жиепне шыгып ycTi-бастарын кагып демдерш алды. Лекер Жандоска карсы карап турып eHTirin сейлеп: — Керерсщ. алдагы он жылда аршу жумыстары тузе- лш кетпейдк 0з1м пенсияга кеткенше осылай ктелше беретжш бтемш. Кейнн бейнетш балаларымыз кередк— деда. — Егер олар б1здерд1 кшэласа талап солай болды деп бэр1н уакытка жаба саламыз гой,— дед1 Жандос. Оган да вз тарапынан б 1рдене айту керек болды. Лекер бул сезд1 елеуаз калдырды. Булар автобуска шргенде шофер иипт арткы орындыкта созылып уйыктап жаткан. — Осылар тунде не бтреда? Токтай калса ойлайтын- дары уйкы,— деп Лекер дауыстап сейлеп табанын катты- рак тарсылдатты. Жптг басын кетерш уйпаланган буйра шашын кагып, жып 6epin рульге отырды. — Семьяц бар ма?— дед) Лекер. — Эл1 уйленген жокпын. — Ендеше, тусЬйкп болды. Жарайды, кеттж. Б)рлес- т)кке тарт. Кун батуга айналган. Ойпан тустарда жиналган шал- шык сулардын 6eii тобарсиын депть Ксшк! ызгар бетт1 шымшылады. Разрезден катты журш терлеп шыгып еда. Элгшде энпмелесш турганда бойын суык устап калганын ангармапты. Автобуска отырганда ершдер1 д)р1лд^п, точа- зып калды. Курыстангак аркасын жазбакшы боп иыктарыи козгады. — Билепч келш отыр ма?— деп Лекер жымиып кулдг. Жандос кездер1 бакырайып калтырай тусть — Точсач иыгына жамыл,— деп Лекер уст)ндеп жылы курткесЫч гуймелерж агыта бастаганда Жандос оныч колын устап шешмзбедй — Кецшце рахмет. Бупн жени] киш т шыкканымды карашы. Сен жакын отыр. Каз1р-ак жылынамыз. Жалма-жан Лекерд1 капсыра кушактап, жулмалап, бойын жылытты. Сосын иык TipecTipin оган такала тусть ¥зак жолдыч жолаушысы семлд] екеу] де мулгш отыр. Лекер бойын тж устап, жолдыч сорабын куалап алга кез TiKTi. Жандос оныч иыгына басын суйеп, бетш терезе жакка бурды. Шофер жЫт басын кикалактатып эндетш келедь 57

Калага Kipin вокзалдан етЫмён Жандос туруга ыцгай- ланды. — MeHi жолда уйге Tycipin кетнп,— деп шоферга ет1- Hiui жасап кешесш айтты. Лекер сагатын керсетш: — Эл1 ерте гой,— дед1 эз1лдеп. — Сондагы 6ip-aK сагат па? Жаурап кегпм. Bipey- Mipey сурай калса разрезде жур дерсщ. — Мен де уйге барып Балкеннщ шайын iuiin отырар ед1м. Эттен, сагат 5-те планерка. Кетуге болмайды. — Разрез ертент жатыр дейсщ гой,— деп Жандос тагы да кагытты. Бул жолы Лекер кецЫне кек алмай: — Ол жагын катырамыз?— деп куанып кезш кысты. Буныц уйге ерте кайтданына таныркаган Шекер: — Жиналыска бармадьщ ба?— дед!. Жандос салкын кабакпен: — Жиналыс кешнге калды,— дей салды. Эйел1буныц жаца костюм к и т сэндент кеткенше карап жиналыска барады деп ойласа керек. Сол ппарде калсын деп бул да женш айтпады. Кундеп дагдымен семьяныц калыпты прлЫн бузбады. Б!рак жадырап, ашылып та кетпедк Балаларымен сейлест!, жаца газеттерд! карап шыкты, телевизордан «Уакыт» про- граммасын керд1, ас уйде Шекермен оны-муны эцг1ме айтып 6ipa3 отырды — 6api6ip, imTeri мазасыздык ерк1не ж!бермед1. Рет!н тауып, оз!нен-ез! оцашалана берд!. Оныц кен!л-куй!н сез!п, Шекер де тынышын алмай шаруа басты боп алыстау журд1. Ек1 баланы да ез белмелерше камап, eciriH жауып койды. Тесект! ерте салып койган. Жанынан ет1п бара жатып: — Демалсац кайтед1,— деп еркелей сейлеп бет1нен cyfiin алды. Манадан осы 6ip жылылыкты куткендей Жандос бйрден босацсып сала берд1. КерЫп-созылып, о жер, бу жер1 шаншыгансып. Шекер тагы да еркелетсе екен деп Tuiefli. Разрезге барып тоцып кайтканын, карны ашканын, суык тиш жетелген!н айтып кыцкылын кебейтт!. Муны естт Шекер TinTi жанынан шыкпай койды. Оныц бул сездерге соншалык сенген!, курак ушып мус1ркеп сейлеген! Жандос- тын жанына жагып барады. Ец соцында Шекер: — Коп отырма. Ауырып каларсыц. Жылы оранып жат, — деп етшдь Жылы тесекте маужырап кез1 LniHin барады екен, кенет Эртбай елестед!. Мыскыл кулк1мен тебес!нен тоне карап

тургандай болды. ¥йкысы шайдай ашылды. Бугшп куннщ ок,игалары eciHe Tycin, узак oftFa Kerri... Эршбайдыц мыскыл кулккп квз алдында турды да койды. Эр ойга тускенмен арасынан сыналап шыгып, 0 pin- бай кершедй Езушде сол мыскыл кулк!... Тшт! коркайын ДеД‘- . ., , Эршбайдыц осында талаи адамга Т1зесш батырып, ооал жасаганын быедь Содына тускен адамын дщ келетт, жуй- кесш тауысып куртады. Б1раз жыл бурын осында бас экономист боп жургеншде caTi Tycin багы жанды ма, элде колдаушысы мыкты боп кезжы ме, б1рден К,аратас калалык партия комитетшщ 6ipiHmi секретары боп сайланды. Содан aari эрекетш бастап аз жылда елд1ч уйкы-туйкысын шыгарды. Bipeyfli орынсыз ecipin, б1реуден ескщен келе жаткан кег1н кайтарып, кызметш темендетш, одан калса KeTipin, кадрларды эрл1-берл1 сапырылыстырды. Онын пайдасын Карпенко кердь.. Трест, комбинат, б1рлест1к боп улгайган кездщ бэршде узак жыл Кдратастын комip OHflipiciH баскарып келгеи Грудовты Эршбай сыйыстырмай, пенсияга шыгарып тын- ды. Грудовтын карауында бас экономист боп ютегендег) окпелер1 есшде калса керек. Калалык партия комитетше кычмет! ауыспаганда Трудов оны бас экономист eTin будан opi устамауы да мумкш едк Тыкыр таянганда аяк астынан кызмеи ecin, ешммге бет каратпайтын адуынды Грудовты езше тэуелд1erri. Бул enfli турл1жолмен амалын тауып оны туртпектеуге KipicTi. 03iHe сенген адамнын баскаFa жарыну­ ды бшмей, TiK KeTin, морт сынатын эдеть Трудов кеп шыдамады. Эршбайдыц жымыскы тулк1булац эрекеттерше тетеп беруден шаршады ма, элде дэрмеш таусылды ма, акыры арыз жазып пенсияга кетуге кенд1. Жаксы iciMeH елдщ бэрше Kaaipai бол ган Грудовтын пенсияга кетуш дуршдетт, салтанатпен этап етем1з деп Эршбай алдын ала жария eTin, бул сез журтка кен тарады. Елдщ куткеш де сол. Эршбай Трудов пенсияга Kerri — максат орындалды деп, уэдеш де умытты. Бул оран Keperi де жок едь Алдау- сыратудын амалы. Салтанат туг1п лайыкты сыйы да жок елеуаз жагдайда журт Грудовтын кэсштж-техникалык училищеге директор болганын 6ip-aK ecrifli. Естда де ыза- ланды, екшдк Ke6i Эршбайдыц бул кылыгын кецнрмедщ. Эршбайдыц кездегеш баска еда. Грудовтын квб1рек кырына алып, унатпайтын адамы Карпенконы разрез ди- ректорынан б1рлестжтщ бас директорына ecipai. Трудов бастык боп турса, Ty6i куылады деп журген осы exi адам кызмет жагынан е с т шыгып, акыры, оньщ езш кет1рдк 59

Журт бас шайкасып «бул 6ip сажал ойын болды» десть.. Сейтсе ез жагдайын Эртбай эрщен ойлапты. Карпен- коныч тубшде езше Keperi боларын бInin, кызметж ecipfli. Кейш кенилне жакпаган, euii бар 6ipa3 адамды Карпенко- нык кулпмен кызметтен кепрдк Бул ойлап, Карпенко жузеге асырган б1рталай эрекеттер болды. Акырында онын т у т а imni ece6i де жузеге асты. Аз жылда-ак арты ашылды. Bipimui секретарь м!ндетш аткара алмай орнынан тускенде «кайда барамын?» дел киналмады. Карпенко б 1рлестжтеп бас эконом ики орнын отан кайта- дан бердк Эртбай бурынгы icTereH кызметше оп-онай келе калды да, Карпенкомен tui табысып кете барды... Ж урт не десш. «Осы орында ютеген Ержан деген жЫтке обал болды. К,олынан да, тЫнен де келетж юкер, келешеп бар eceTiH жйчт еда. Жолы болмаганга куйшт, мулдем Кдратастан 6e3in Kerri» дест1 де койды. ...Баягы сол жымыскы кулю. Талайдын есжде калган болар... Денбекшш жатып, талыксып барып уйыктады. ...К,ай жер екеш белп аз, судын жиегшдеп 6ip уйге келгенш бшедь Tepri белмеде жападан-жалгыз 6ipey отыр. Буныч келуж куткендей, ымдап, езже карай шакырды. KipreH бетте Эртбай ма деген. Typi кемесюлене 6epin, элп бейне жогалып, жакындаганда басына такия киген, кара сур внд1 орта жастагы адамды анык кердь Кысык кездер1мен буны iiuin-жеп барады. К,азip онын алдында етпетжен жатып тагзым ететждей кол-аягы д1р1лдей баста- ды. Элдеб1р сикырлы куш буны ерк1нен айырып, алга суйрелеп, элп адамнын карсы алдына тургызды. ©Hi кандай суеты. Epiiiflepi жыбырлап, бет Tepici козгалады. BipaK ундемейдь Балгер екен дел ойлады. «Наукасым жок, буган неге келд1м» дел шыгып кетуге окталды. Турган орнынан козгала алатын емес. Балгер будан кезж айырмай кесемен су усынды. — Бул iuiipTKi гой, iui, iui, жа зыласын.— дел арт жагында 6ipey жыларман бол жалынды. «Бул мм?» дел бурылып караса — Шекер. Босагада тур. К,олын созады. Жакындамайды. « 1ш, жазыласын» дел тагы 6ip айтты да жок болды. «Сечен айырылдым-ау» дел, дауыс кылып Жандос онын сонынан тура умтылды. Кетершде балгерд1Н колын кагып, кеседеп суды тепл тастады... Сол уйге жулкычып кайта KipreHiH б1ледь Балгер буныч кайтып келуж куткендей сол отырган орнынан козгалмап- ты. Бул оган келе ттседь «Сен кусын, адамдарды алдайсын. С е т и балгер лтн — м еллч кенййн танитындыгын- Сети 60

жасаганыцды мен де жаеай аламын. Мен сеш устап бере- мш...» Онда ун жок, кезш айырмайды. Жандостьщ канша сейлегеш белпаз, ойындагысын айтып калгысы келген... 9 pi карай не болганын бглмейдк EciH жиса, балгер буны шалкасынан Tycipin, кеудесше мЫп алыпты. К,ос колдап тамагын сыгымдап кысып жатыр. Айкайлайды, yHi шык- пайды. «0лд1м-ау» деп, ышкынып «апа» деп айкай салганда балгер гайып болды. Бул умтылады, 6ipaK тура алатын емес. Bip мезетте анасынын елесш кергендей болды. «Апа» деп жан дауысы шыкты... Оянып кетп. Булауга тускендей терлеп жатыр екен. К,анша оятпайын десе де шыдамады. — Шекер, туршы,— деп жаЛЫнды. — О, не?— дед1 Шекер карадгыда буган колын типзш. — Туамде катты киналдым. Y h жок- Бул ашуланайын деда. Шекерд1 турткшеп: — Сен уйыктап калдыц ба? Туам де катты киналдым деймж. — Э, солай ма?— дед! Шекер есшеп. — Солай. — Бэсе. Кьгрылдап «апа, апа» дегешцд! естдам. ¥йкы- сырак жатыр ма деп оятуга батпадым. Сосын е з1м де кайта уйыктап кетпппн. — К,ызык туе KepfliM. Айтайын ба? — Енем маркум тунде туст1 айтпа деуцп еда. ¥йык- — 0йтпесе ертецге дешн умытып каламын. — Жаньщ киналган екен. Енем маркумнын аруагы желеп-жебеп журсе керек. Уакасы жок, туавде корыксан енпше катты куанасын. — Айтканын келан. Турып шай койшы. — Тун ортасында ма? — Тамагым Keyin калыпты. Шекер турегелш шам жакты. 6 Кунделк™ уйренийкт1т1рлкпен арада терт-бес кун тез етТм. Жандос тэуекел1 жетпегендей «KipiceM» деген шаруа- сын кетнге калдырдш келеда. Bip туртм болмаса адамньщ уйреншжт1 калыптан шыгуы да киын. Мимырт -прлжте асыккан, аптыккан боласын. Bapi6ip, бузып-жарып кетер- 61

К,анша мойындамайын десе де Жандос бастапкы каркыны басылайын дегенш укты. Карадан-карап ммге тшседк 6api де жагдаймен кел1скендей бвтен мшез керсетпей, жогары жак не айтса соны орындап, куш-туш шабуылдап жур. Карпенконын e3i Москвага кетер алдында бунын сезш «дурыс» деп кеткен жок па. Енд1 KiMfli юнэлайды? Одан кейшгшер <-б!зд!н мшдет айтканды орындау» деп, тайсак,- сактап шыга келед1. Карпенкодан асып жогарыFa жетуд1 кажет санамайды. К,оркуы да, сактануы да мумкш. Карпенко Москвадан кеше тусте оралганын ест1генмен, Жандос оган жолыккан жок. 0 ткен жолгы энпмеден кейш онымен кездесуге заукы сокпай кунделж™ шаруамен айналысты. Бугш 6ip кел1мд1-кет1мд1 Kici аз тыныш кун болды. Жиналып калган б1рталай кагаздардан кутылып калмакшы боп, «актарып» карап ретке келНрдк Алдымен облыстан, калалык партия комитетшен тускен кагаздарды окып, THicri жауаптарын эз!рледь Онаша отырып 6ipa3 кагаз жазды. Жумыстын аягына таман ™icTi шаруаларын тындырып тастап, кенип кетерипп отырган. Сагатка карап «уйге кайтса да болады» деп кетуге жиналганда селектор сылдыр е т т Карпенконын дауысы естищь 03ine жолыгып кетуш етшдь — Д эл каз1р ме?— дед1 Жандос. — Иэ. Селектор сырт е т т сендь Бунын мргешн Kepin Карпенко креслода бойын тжтеп ту зе лт отырды. Жирен касын Kepin, колымен алдагы кре- слоны нускап отыруга ишарат бьвдрдй Креслога 6ip кы- рындай отырып, «не жумыспен шакырдыныз» дегендей, Жандос Карпенкога басын бурып ыкыласын аударды. 0 Hi жайдары кершдк Буган кул1мс1рей карап: — Москвага барып кайттык,— деп, ек1 алаканын таре eTKi3in, колдарын кысып устап иелн п ред. Денгелек кекш!л кездер1мен буны тугел шолып eTin, колдарын столга койды да шалкая TycTi. Жандос кыбыр етпестен сэл енк1штент отыр. Карпенко будан кезш айырмай: — Неге жудегенещ?— дед!. Кутпеген сурактан Жандос капел1мде не дерге бшмей иыгын кикан етюздк — Жумысын ауыр боп жур ме? Бул сурактын да не оймен бертгенш тусже алмай Жандос сезден тосылды. Камкорсыган кецш шыгар деп, 62

жагдайын сураганын iuirefi унатып, улкен адамн.ын алдын- •Да <yTiipFaM»^-t'ey»taI;,'9^rPcvp4ftl'^ H lbi',eF>i%feii^ittirifpWTih Уа^тады. БУндайда квн1лсЪ|йласуды кУлайдй. ЕЙДГп жёрде улкеннщ сез1н тындап, кенесше кулак турш, не айтса да келгсу керек сиякты. Жандос тындап кана кетуге беЙ1м- делдй Тустен кейш жумыстарын 6ip женге келт1рт болтан сон, epirin уйше телефон соккан. Шекерге кинога билет алуды тапсырып, осы жакта кездесуге келккен. K,a3ip тез1рек KeTKici келш, асытып отыр. Элденеш еане Tycipe алмай киналгансып, Карпенко ойлана калыпты. EciHe туей быем, кенет ею шынтагын столга салып, бар денес1мен алга карай енкешп Жандоска — Москвага журер алдында екеу(м1здщ осы кабинетте онаша эцпмелескешм1з еамде,— дед1ол.— Меш юнэлама- сан да 6ipa3 мэселеш маган т1редщ. Москвага жеткенше жол бойы сен1н сездерщ турасында ойланып бардым. Озщ бьлесщ, сен1н сездер1чд1 TepicKe шыгарган жокпын. Солай Жандос басын изедк Энпме оны кызыктыра тустк — Ендеше, тывда! Сен де менщ сездер!мд1 TepicKe шыгара коймассьщ деп ойлаймын. Карпенко шэюрт балага сабак уктыргысы келген устаз- дай эр сбзш салмактап, шегелеп айтты. — Кашан барсан да министрлжтщ талабы 6ipey-aK — KOMipfli кеп бер. Жоспар ке\\пмейд1 — дейдь Осы жолы да сол мэселемен шакыртыпты. Министрдщ езшде болдым. Коллегия мэжипсшде министр алдагы уакытта KGMipni ашык эдкпен ещйрудан улес салмагы артатынын баса Kepcerri. Кдратас квм!р (мрлесткшщ жумысын жаксы этап втт!. Б1зде уйренерлк б1рталай жаксы нэрселердщ барын айтты. М1не, солай. Бул маган да, саган да, ягни осындагы 6apiMi3re де абырой. Эрине, жумыста кемшшк аз емес. BipaK алган багытымыз дурыс. Оны министрдщ ез1 макул- дады. Откен жолгы сенщ энпменде маган 6ip нэрсе унама- ды. Сен жумысымыздын осы непзп багытына кудйс келт1ре сейледщ. Жандос елен етш, сезге зейш койды. Карпенконын дэлел1н TyciHin алуга тырысып, ой сарабына салды. — Министрлж жылдан-жылга кем ip ендйрудщ келемш улгайтып отырса, сенщше мен не icTeyiM керек?— дед1 Карпенко,— Жоспарды орындамай гер. Меш мына кресло- да тыныш отыргызып кояды деген. Жагдай солай, жос­ пар — зан, орындау керек. 63

Карсы айтар дауын бар ма десендей Жандостан свз кутт1. — Б1з ушш 6ipiHiui мэселе — кайткенде аршу жумыс- тарынын келемш улгайту кажет. Бул мэселеni дурыс api шугыл шешсек, KOMip енд1руд1 улгайтуга байланысты барлык мэселелер де шеипледь Kaaipri уак'ытта жердщ ycTiHri кабатын аршу жумыстары кемip енд1ру коле мшен oipHeme есе кешн калып отыр. Бул жагдайды осында екшщ 6ipi б1лед1, — дед1 Жандос. — Сонда не штемек керек? — Министрлжтщ коллегиясында осы мэселеш кетеpin, ашыгын айту керек eai. Неге ундемей кайтасыз? — Бул не взк айыптау ма?— деп Карпенко бойын тарта устады. — Айыптау емес, талап. Министрлжке кереп — ендь рьлген кем1рд1Н кeлeмi. Аршу жумыстарынын келемш оншалык кадагалап жаткан жок. Аршу жумыстарынын кешеуьлдеушен KOMip eHflipy, Ka3ipri каркынды устап туру киындап бара жаткан жок па. Разрездердеп кундеп айкай- шудын ce6e6i осында. Осыны неге айтпайсыз? Бул сездер Карпенкога унамады. Демш ауыр альт, креслода шайкалып койды. ©Hi курение бастады. — Сенщше мен министрлжке ундемей барып, тындаи кана кайтады екенмш гой. Айт-айтпа, бул жагдайды езгер- те алмайсын. Bapi бекш, калыптасып калган. Кем1рден токсандык жоспар орындалмауы мумкш. Кыста канша кун боран боп, тем1р жол нашар ктедй А л министрлж токсан­ дык жоспарды талап е т т кунде хабарласады. Осы барга- нымда да катты етшдь Одан кей1н жарты жылдык, жылдык жоспар орындалсын деп дщкелейдк Солай ма?— деп Кар­ пенко езшен-ез! жуасып, актала сейледк Уншде элдеб1р шарасыздык бар. — вйте берсе мына тур1мгзбен тубшде туйыкка Tipe.ie- м1з. Бул айдай анык нэрсе,— дед1 Жандос каткыл унмен. — Оган сенщ басын ауырмай-ак койсын,— дед1 Кар­ пенко немкурайды сейлеп. — Неге ауырмайды?— дед1 Жандос оган кадала тусш. «Ертенп куш ci3 жаксы атпен пенсияга кетеоз. Бейне- т1н сонда кешнп мына бгздер керем1з» деп айта жаздап, ез1н арен токтатты. Тар жерде твз1м керсетть Em-irm басып, сабырмен сейледь — Партком секретеры емес, кен инженер! ретшде айта- рым — тау-кен жумыстарын журпзудщ бгздеп Ka3ipri ба- гытында техникалык кателштерте жол 6epi.iin отыр. Ол ка- телжтерд! бьлсек те ундемей келем!з. Кейде TinTi жогары 64

орындардан жасырып каламыз. К,аз1рден дабыл какпасак, кешн кеш калып, опык жеу1м1з мумкш. Карпенко карындашпен столды тыкылдатты. ЭшеГпнп дагдысы ма элде токта деп ескерткеш ме екен. Сезж кабыл кермесе Жандостын тайкып кетуше болушы едь Осы сатте Кдратас кем1ршщ емес, езЫ н жеке басыньщ келешек тагдыры шеиплпуп тургандай катты кобалжыды. Калай карай ауыткуы керек. Bapi езше байланысты боп тур. Элгшде рана e3i айткандай, кешн кеш болуы мумкш. Кэдампдей журеп кысты. Кайтер екен деп бунын бет-жузш Карпенко да багып отыр. Жанары сездершен бунын бет алысын жаксы ангарды. EKeyi де карым-катынастын белгип 6ip шекарасына т1релш iurreft андысып тур. Карпенко езше мыгым, селт етпейдь Жандостын будан былай калай эрекет етер1н 61лin алписы келедк Осы сэтте екеушщ ара ка- тынасынын будан былай калай болары да шеиплгел1 тур. Перде ашылды, енд1 TyciHicy не кетгсу рана калды. Кыспакка тускендей Жандостын жаны киналды. Ал- дагы зчрлiri эр турде елестеп erri. Карпенкомен келЫп, ынрайымен журсе, немесе карсы шыгып, таласка туссе калай боларын болжады. Ka3ip бунын оган карсы тура алмай сынуы да мумкш. Кении толки бердк Тез ойланып, лезде ширыкты. «Карсылык — курестщ 6ip Typi. Одан аргысын кере жатармын» деп ойлады. Сейгп де табан астында мшез Kepcerri. — Т ш м жеткенше сейлеп. аягым жеткенше TnicTi орындарга барып осы мэселеш айтып калуга тшспш,— дедк Турегеле жаздап кайта отырды. Ею кез1мен Карпенко- ны imin-жеп барады. Ойындагысмн актарып салган сон, ез коцш женшденш калганын сездь «М ен ушш енд1 6api6ip» дегендей ерк1нст отыр. Карпенко «буран не болган» дегендей эуел1 тацыркап калды. Адамдарды зерттеп уйренген кеп жылры тэж1рибес1 бул жолы да алдамады. Жандостын тез кубылуыньщ туп TepKiniH укты. Ол да заматта езгер т ецш суытты. Аралары алыстап кеткендей болды. Жандос онын туршен езше деген штей салкындыкты таныды. «Б1рдецеш булд!рш ал- ган жокпын ба» деп сактык жасамады. Эйтпесе райынан кайтып, жаганыл сейлеуше эл1 де уакыт бар. Кешн кеш калып, окшбеу ушш тез шешу кажет. Бетпе-бет онаша отырыста Tipecin барып жалт 6epin шле салса неЫ кетедк Сыртынан сегет1ндей Ka3ip Kepin отырран баскадай куэс! жок. Карпенконьщ алдында талай адам бет жыртысардай 65

оатылданып Kipm, жыгылып шыккан. Ty6i ондырмасын би- генджтен де басылып, ымырага келеда. Осынын бэрш Жандостьщ кулагы ecTin, кез1 каныккан. Карпенко адамныц «кайтсем екен» деп кобалжитын api-capi толкымалы сэтш дэл устап, ойлануга epiK 6epin ундеместен отыр. Будан api бвгелсе квп свзге кемЫп, энпменщ аягында босансып, б т с е салуы да мумюн. Жандос орнынан тж турып, 1штей тас-туйш боп: — Осы сезге турдым,— дедк — Ендеше, сен де дегенще жетерсщ. Барар жерщ белгип. Кольщнан келсе, аянба,— деп Карпенко мырс erri. Эцпме осымен бггкенш eKeyi де тусшдь Дэл каз1р Оршбай Kipin келмесш деп Жандос артына алактады. Тез1- рек кабинеттен шыгуга асыкты. Кетержде Карпенкомен коштаскаи-коштаспаканын ацгармай да калды. Сыртка шыкканда басы ауырып кеттк Есенпрегендей шеттеу барып терекке суйендь KiMre карсы шыкканын бЬлгенджтен де басы ауырды. Жай басталган энпменщ акыры уIиыгады деп кутпеп едь Кысталан сэтте KOTepi- л т кететш эдеть «Осынын акыры не болар екен» деп ойлантуга мурша бермейдк Мшез гой. Онысына екжбедк Карпенкомен OTipiK «ci3-6i3» дегенше беги ашып алганы дурыс болды. Сол-ак екен, кецЫ босады. взш сондайлык коргансы i сезшдк Осылай онаша тура беретш бе едк кенет эйел1мен кинотеатрдын алдында кездесуге уэделескеш eciHe TycTi. Сагатына карап б1рден куйш -тсп. Кино басталып кеттть 0 з басы кешжкенд1 унатпайтын. Б1реуд1 KyTTipin койганга ызаланып, жуире басып кинотеатрга женелдк Кинотеатрдын алдында окшау турган Шекерге eHTirin жетш, мандайынын TepiH cyprri. — Ш угыл шаруа боп... Уакытылы шыга алмай... Keuii- rin.— EKi иыгынан дем алып, сездерж узт-узш айтты. — Акгалма,— дед1 Шекер кыдиып. Оньщ квзжше колындагы умаждалган б и л е т усактап жыртып, шашып ж1бердь — Меж ойласан буйтпес едщ. Айына-жылына «кинога барайык» деген свз 6ip рет аузыннан шыгып едк мже, менен бул кызыкты да кепсждщ,— деп Шекер квздер1 мелтЬлдеп жыларман боп тур. — Орнынан козгалатын емес. Жандос оньщ бетше жалтактап карап, о жак, бу жагынан шыгып, айналшыктай бердь «Н е онда, не мунда жолым болмады-ау. Онган шаруа жок» деп, штей куйшдь Шекерге болган жагдайды кайтып 66

тусшд1редк Онын сейлесмс! де келш турган жок- Эйел 6ip ашуланса кайтымы киын. Сезге кенбейд1. Мундайда унде- мей кутылган жен болар. Осылай кашангы тура бермек. — Шекер, балмуздак эперейш. — Тамагыма суык тиедг — Ештеде етпейди Аз-аздан тктеп жейсщ. — Енд! меж ауыртайын деп пе едщ? Шекер ашуланып кикад erri. — Жарайды, койдым, ендеше. Жандос шарасызданып жан-жагына алактады. Кенет арсаландап кулш Шекердщ колынан устады. — Шекер, таптым! Жур, «Ш олпан» кафесше барамыз. Музыка тындаймыз, билейм1з. Шекер оныд турган турысын Kepin: — Сен осы бала секьлд1сщ,— деп epiKci3 кулш зюбердь Будан былай Шекердщ айтканга кенетжш бшп, Жан­ дос eHfliri жерде билжт! ез колына алды. Элпнде 63i келген кешемен eKeyi колтыктасып орта- лыкка карай аяндады. Кафеде едэу1р кезек кутш, бос орынды эрен тапты. Б1раз отырганнан ксйiн Жандос Шекерд1 бите шакырып жени музыка эуежмен секектеп, оны елжт!рш экетт1. Шекер музыка ыргагына кимылын дэл келт1рш, буралып, эдем1 билед!. Оны тец1ректеп билеучплер кебейш, Жандос корбаддаган ерепейаз кимылымен оларга uiece алмай шетке шыгып калды. Би Шекерге унады. Кездер1 жайнап, ею бет! кызарып столга кедитд! оралды. EiiTiriH баса алмай: — У-у-фф! Шаршап калдым,— дед!. Bip-eKi биден кейiн кайтып ортага шыкпады. Жандос imiHeH <<ол билесе екен, куанса екен» дейд!. 03iHiH ештенеге кедш сокпаса да Шекерге бщцфмедк К,олынан келгенше елгезектен!п, жайдары боп кершуге тырысты. Шекердщ ойында ештеде жок,, бул керсеткен курметтщ бэрше риза боп, ракаттанып отыр. Элден сод Жандос: — Шекер,— деда. — Эу. — Кдйтпаймыз ба? — Эл1 де отыра турайыкшы. Маган унайды. — Жарайды, отырсак отырайык. Саган унаса болды. Шекер ризалыкпен кул!мс!реп, Жандостыд колын кат- ты-катты кысып койды. Алдындагы тагамды суйсш т жеп, Жандоска да зорлап жег!зд!. Содан сод аладсыз отырып, залды шолды, музыка тыддады. 67

Bip уакытта Жандостын бетже ущлш, тура карап: — Ау, сен неге кеньлазсщ?— дедь — Эншешн 6ip оймен отырмын. Сен аландама. Эйелж алдагы уакытта осы кызыктын бэржен айыргалы тургандай манадан кеньги босап, мунайып отырган. Эйел1 оны сез1п калды. — Ол не ой, айтшы.— деп Шекер жат .та жабысты. — Шекер, егер менщ жалакым кемш, турмысым жуде- се сен мен1 кжэламайсын ба?— дед1 Жандос ауыр курсшт. — Ол не сез?— дед! Шекер мазасызданып.— Ашып айтсаншы. Жандос будан api шыдамады. Манагы эз1рде Карпенко- мен болган энпмеш тугел айтып бердь — Кинога кешжкетм сол,— дедь . Eneyi де томсарып, уназ отырды. Шекер колындагы шанышкыны аударыстырып, сабындагы жазуын окыды. Кдбагы Tycin, басын темен салды. 1штен тынганы бай- калды. — Бул мэселеш менен де бурын 6ipa3 адам айтып керген,— дед1 Жандос. Кезж 6ip нуктеге кадап, кунпрлеп сейледк — Олардьщ ce3i етпед1 ме, элде айтатын мезгЫ ani жетпед1 ме, ундер1 тез басылды. Енд1 айтудын кезеп маган келген сиякты. Адамнын бойындагы ен улкен пале — ен- жарлык деп бкпемж. Ашыгын айтпаска, бул мэселеге KipicnecKe болмады. Кез1н1н астымен Шекерд1 бакылады. Ол темен карап отырган куйжде ойлана калыпты. Бунын сезш тындады ма, укты ма екен. Ол жагын сезд!ретж емес. Туйыкталып алган. Eni кастын арасындыгы жалгыз сызык терендей TycinTi. «Осы эцпмеш бекер-ак козгадым. К ецш алып- ушып, куанып отырганда HeciHe жабыркатып алдым» деп ойлады. Шекердщ колындагы шанышкы таре eTin столга туей. Ол басын кетерш: — TLneriM де, TiperiM де ceHciH, Жандос,— деда.— вт1- HepiM — басканын алдында темендемешк Аштан елш, кештен калмаспыз. Б1зге сенщ амандыгын керек. Б е тт бурып экетт1. Саусагыньщ ушын кезже типзда. Кдйтадан 6epi карап, кул1мареп: — Сен 613 тарыгады деп корыкпа,— дед!.— Сенщ ар- канда б1зден бай семья жок. Bapi де жетеда. Эйелжщ кенипн таныган сон, Жандос кушейейж деда. Кдбагын жазып, орындыкка шалкайынкырап, эйелже ар- нап тагы 6ip сез айтты. 68

— Карпенкога к,арсы шыксам, бул iciumi кателжке санамаймын. Ойлана келш осылай шеигпм,— дедь Будан аргы сезд1 Шекер тындай коймады. — Кэне, турайык, есептестщ бе?— деп кетуге ыцгай- ланды. Сыртка шыкканда Шекер Жандостын колын кысып устап, бауырына тыгыла тусть Басын кетерш аспандагы жулдыздарга карады. Жандостын иыгына басын Tipen: — Кдндай жаксы,— деп езшен-ез1 куб1рлед1. — HeHi айтасын'?— деп сурады Жандос. Шекер ундемедк Баспалдактан тусерде Жандосты кол- тыктап алды. Кеше шамдары жаркырап турган. Тун тымык, жайлы екен. EKeyi кеше аралап, аяктары талранша узак журдй 7 Алые жолга журердщ алдында адамнын езше тик™ шаруаларын тез 6iTipin тастарысы келетш эде™ бар. Мо- йынра карыз болмасын дегендей, б1реулерге берген уэдесш де орындагысы келедг Жандос сонры кундер1 осындай куйд| бастан кешш жур. KiMre не уэде бергенш eciHe Tycipfli. Жирен муртты Макаш Эбенов ойынан кетпей койды. Осы кабинетте отырып ол Kici «Тардырым киын адаммын. Жолым ауыр» деген efli. «Кольщнан келсе машина алуга кемектес. Менщ камкоршым бол», деп етшген. Осы каби- неттен шыгып бара жатканда артына бурылып 6ip караган efli. Жандостын б1рден журеп шымшылады. Жалыну да, кшэлау да емес. Bip сэт кез шарасына мун уяларандай бол- ды. Элде бунын багасын 6iflrici кел1п сынаган Typi ме? Эйтеу1р, уга алмады. BipaK, караганы езгеше едк внменшен етш, езепне барып ™релгендей бойды ттркентть Эншей1нг1 етшуден белек, пендешшктен биж турган, езщнщ адам екенщд! еске салатын eTKip карасты кердь Кешн де умыта алмады. Bip керген адамы жалп>13-ак карасымен осынша- лык эсер етед1 деп ойламаган едк «Менщ шаруам не болды?» деп тене кдрап тургандай елестейдг Ол Kici келш кетюмен бул «Солтустж» разрездщ кэсш- одак комитет1н!н председателше осы шаруаны тапсырган болатын. Кешн де хабарласып, eciHe салганда ондагылар «жолын карастырып жатырмыз» деген. Танертен жумыска келгенде «бупнг1 басты шаруа — Макаштын машина мэселеск деп шггей элденеше пысык- 69

тап койган. Кушмен «Солтустж» разрезден жаксы хабар куттк Кеше ол коллективке б1рнеше «Жигули» белжгенш ecTin, жагдайды 6ijiin телефон соккан. Bip машинистке жана келген «Жигулидщ» Tyci унамай, ею ойлы боп, бегелш калыпты. Алу-алмауы 6yriH тустен кешн шеиплмекин екен. Ол алмаган жагдайда c3Ti Tycin Макашка буйыргалы тур. Жумыс аягы жакындаган сайын буньщ шыдамы тау- сылды. «Солтустж» разрезден еш хабар жок. «Жолы ауыр неткен жан едк Тагы да болмады-ау» деп ею не бастады. Бул машина езше керектей-ак жанын салып едь Б!реудщ куанышы еюннл бфеудщ калай булдануына байланысты боп тур. Ол адамньщ «алмаймын» деген 6ip-ax ауыз ceai керек. Сонда... Жандос б!рак солай бола кояды деп сенбедь Дегенмен эдьпеттщ K63i бар екен. Жумыс куш аякталып, кеткел1 отырганда «Солтустж» разрезден телефон сокты. «Э л п тапсырган адамыцыз ертен келсш де, машинасын алсын» деген хабар жетть.. Блокнотынан Макаштыц уй адрес in тапты да, асыга басып сыртка шыкты. Онын жеке меншж уйi Каратастьщ кунбатыс жагында- гы шолак кешелердщ б1ршде екен. Сурастырып журт, кеп уйдщ HTiH абалатып, кун бата эрен тапты. Kepmi уйлермен салыстырганда шагындау екен. Берж етш жасалган кек TeMip какпаны какты. Аласа бойлы, арык, москал эйел ecix ашты. Ж ен сураскан сон артык сез айтпастан буны уйге ертш экелдк «Б ул эйел езшщ каз1р куанатынын бишейдЬ> деп Жандос iuiiHeH кулш койды. Макашты керген бойда эцпмеш кепке созбай б1рден сушнин сурайды. Содан сон шайга да карамай асыгыспын деп тез кетш калады. Жаксы- лыгын булдагандай оларды a6irepre Tycipin несше отырады. Ауыз уйдщ шамы жагылды. Жандос карсы алган ешюмдо Kepin турган жок. Эйел сол ундемеген калпы Tepri белмеге карай журдк «1здеген адамыцыз эне» дегендей кереует жакты керсетть Шалкасынан сулк жаткан адам басын кетерместен: — Ол юм?— деда. Белмешн шамы жагылды. Тесектеп адам Макаш екен. Бунымен ыкылассыз амандасып, кез1мен жанындагы орын- дыкты нускады. Эйел кереуеттщ аяк жагына турып эцпме кути. Жандос «каз1р 6api e3repin салады. Жаксы хабарды ecTiciMeH Макаш жастыктан басын кетерш алып турып кетед1» деп ойлады. Макаш бунын сезш селкос тындады. Эйел де селт ете коймады. Макаш сол жаткан калпында: 70

— Ешп маган машинанын кереп болмас,— дегенде, Жандос езжщ орындыкка калай отырганын ангармай да калды. Киялындагы жаксы елее те жогалды. Кецип калып, «бекер-ак келген екенмш» деп екшдк Куану да, куттыктау да жок, белме жым-жырт. Yiueyi де уназ. Жандостын осында жетуге асыккандары куткеш баска еда... Макаш паралич боп тесек тартып жатыр екен. — Б1здщ хал осы,— деп Макаш терен курант. Машина женшде енд1 кайтып 6ip сез де айтылган жок. Будан api бегелуд1 жен кермей кетуге окталган Жан- досты ол кайта отыррызды. Сынык кабакпен кешл а з турран эйел ауыз белмеге Kerri. EciKTi 6ip ашып, 6ip жауып, xipin-шырып жургеш ест1пдь Макаш басын 6epi бурып Жандостын турше узагырак карады. — Саган ризамын. Машина берг1згешне емес, апак- сапак бейуакта осында !здеп келгенще ризамын. KeMnipiMi3 exeyiMi3 узак уакыт осылай 1здегенге зар болдык кой. Кергенд1 адам екенс1н- К,удай TUieyiHfli 6epciH,— дедь Жандоста ун жок. 0Mipi eciriH ашпаган танымайтын уйде, оныц уетше мынадай наукас адамныц касында кай- терге бшмед1. Турып журе беруге жэне ышайсызданды. Макаштыц xici аярлык TypiH Kepin жаны куйзелдь Жарты ай бурын анкылдап сейлеп, шапкылап журген адам дэл осылай мусэтр боп калады деп к(м ойларан. 03iHiH Kepmici Ваня арайды eciHe алды. Кунде eciK алдында Kepin журет1н сол 6ip адам 6ip сэтте-ак кескен теректей сулап тустк О дуниеге кете барды... Инфаркт дедк.. Макаш М1не карсы алдында паралич боп жатыр... Жандос ез ойынан 63i шошыды. Ваня арай мен Макаш- тьщ арасында нендей байланые бар. Ойы кайда жетелейд1? Макаш эл1 Tipi... Ваня арай... Шашын таparaнсып Жандос алаканымен бет1н ука- лады. Елест1 кашырып, санасын осы уйд1н т1рл!г!не карай бурды. Бул уйде аз отырды ма, кеп отырды ма, ол жарын ангармады. Уакыт токтап калгандай боп KepiHfli. Кереует- т!н жанында отырып Макаштан кеп энг1ме естщк.. Жаны киналмаган адам ем1рд1н TOTTmiriH бтмейд!. Осы жасымда eMip мен ел!мнщ арпалысын сан рет керд1м. 03iM де eaiMHin шенгел1не элденеше рет Lriirin, кутылып KeTin жур/рм. Бул дуниедег1 татар дэм1мн!н зл( де таусыл- 71

маганы шыгар. 0Mip уинн 6ip мсщей-ак алысып келш ед1м. Ендк мше, аяк-колдан устап жатыр... —— Турмыс деген не? Баянды болса жаксы гой. Эйтпесе алысып-жулысып тырнактап жинайсыц да тугелй мен жогалтасын. Басыннан бак тайса, жиган малдан не опа. Кез1ннен 6ip-6ip ушып, кенипнде к уй т калады. — — Уян бузылса кайта курау киын. Kicici емес, касие- Ti кетедк Bip юндктен ею ул бар едк бугшдер1 6iare пайдасы жок. вз беттер!мен Kerri. Мен алыста жургенде кемп1р ие бола алмапты. Bipeyi бузылып, iuiin Kerri. Екш- uiici эйел тастап, баладан айырылып, уйipiне косыла алмай TeHTipen жур. ... — Киын-кыстау кундерде адамды сешм мен тез1м гана аман сактап калады. Алаканымды жастык, бексемд1 мамык eTin уйренген жанмын. Бул ауруга да шыдармын. Жараткан кудай Ty6i 6ip алмай коймас. TipaiKTe жетпе- reHiM квп. CoFaH OKineMiH... Бул кайтар кезде Макаш кинала сейлеп, шын пейшмен египп: — K,apaFbiM, мандайы жаркыраган айдай азаматымнын 6ipi екенач. Ж ол ту с т бейуакта бнзд1н уйге келе калыпсын, кэне, отыр, батамды береши,— дедь Жандос буны жаксы ырымга жорып Te6ipeHin кетти Макаш такпактай женелдк Жандостыц есжде калканы: — 1стеген жаксылыгьщ ылайым алдыцнан шыксын. Жанын жаманшылык кврмесш,— дед1 Макаш. К,оштасарда «Жолыккан адамьща жаксы тшек айта жур, карагым. Одан жаман болмайсыч» деп тапсырды. Бул да кетер1нде шын ниетпен: — Мака, ертен-ак жазыласыз,— деда. Бунын кен!л1 ушж ол едж жылытып: — Айтканын келсш, карагым,— дедь Осы уйден шыкканда улкен OMip кешкендей катты эсерленш, e3i де терен ойга батты. Автобуска отырмастан ушне жаяу аяндады. Ж ол бойы Макаштын эчпмеа ойынан кетпей койды... Тагдыр 6ip адамньщ басына каншама бейнет берген. Кетерсеч — Tipici4, сынсач — елеач деп, Kecin-niiuin кой- гандай бар салмакты 6ip езже артыпты. Ал ол, 63iHi4 айтуынша, соныч бэрш сешм мен твз!мге женпзген. Деген- мен, кайратты екен. Не кврсе де шыдаган, кайыспапты. Орта жолда калып коймай, 6yriHri кунге де жетштк Макаштын киын тагдыры, тарткан азабы ушж Жандос KiMfli жазгырарын бшмей, сол кездеpfli елестегп. Заман катал болды ма, элде адамдардын 03i катыгез бе? Аяушы- 72

лык Кайда? Тагдырдын соккысы Макаштын е з iciHeH болса 6ip capi... Колынмен жасаганды мойньщмен кетер дейда. Макаш­ тын басындагы хал, узак жылгы сергелден уакыттьщ мше- зЫен болтан еда. Серттен тайды, калыптан ауыткыды деп айдауга салды. Еишмге жазыгы жок, тур десе турып, отыр десе отырып, aMipre багынып уйренген момын адам ез еркшен тыс татдырдьщ тэлкепне тусть Уакыт дшрмеш буны да аямады. Жун боп кетуге аз-ак калып, 03i айт- кандай, ел1мнщ шекарасына 6ip емес б1рнеше рет барып- барып кайткан. Баска туссе адам бэрше де кенед1 дейда. Бул сез езш-ез1 жубату ушш де айтылатын шыгар. Адамды сонша кинаудын, кудалаудьщ кажет1 бар ма еда. Заман солай болды деп акталамыз. А л сол заманньщ билЫ б1реулерд1н колында болды емес пе. Макаштай момын жан- дардын обалын солар кетермей ме. Макаш элгшде «т1рл1кте жетпегешм кеп» деп екшдь Жетпейш дед! ме, жетюзбед1 гой. Тым болмаса бупндер1 екшщ 6ipi MiHin жаткан жай 6ip «Ж игули» машинасына да колы жетпед1-ау. Уакыттьщ кырсыгы тиген адам 03i де корганшак, езге де сак. Поле боп жабыспасын деп, езге одан аулак жургкм келеда. Ол — уакыттыч курбаны екенщ езге кайдан бшсш. К,ара басынын амандыгын кеб1рек ойлайды... Адамды таныдык дейм1з. Б1з уцпн 6spi де тусшйсп седалдь Bip адам машина сурап келд1, жагдайын айтты, кетть Онда турган не бар. Баксак, Kepin турып кермейд1 екенб13. Онын караганы езгеше еда. Сырын ещн гана укты... Макаштын не жазыгы бар еда... Сонау отыз екшпп жылгы ашаршылыкта 6ip уйл1 жан- нан 6ip e3i Tipi калыпты. Ауыл да жок, ата-мекен де жок, TeHTipen журш, Омбыдагы орыс деревнясын паналайды. Б1реулер камкорсып буны балалар уйше тапсырыпты. Одан ФЗО-нын тэрбиесшен OTin, таяк та жеда, эл1 жеткенда бул да сабады. CoFbic басталганда бул да эскерге алынып, б1рден майданга аттанды. «Мылтык устай бшесщ бе, ата бглесщ бе, ендеше, жарап жатырсыц. Сопле лезде уйретш алады». К,ырык 6ipiHiui жылдьщ кысында осы сезбен взвод командир! юлен он сепз жасар ж1пттерд1 кесшлескен урыска салды. Макаштын ок кагары бар екен. К,анша рет «Отан ушш, Сталин удин» деп шабуылга шыкты. Кдсында- рылар кырылып жатканда буган ок тимейда. Б]рде москал старшина буган «багьщ бар ж т т екенсщ» деген!. Сейтсе, бул бак емес, copFa бастагалы тур екен. Кешн тагдыр сурпнге салганда Keft6ip жаны киналган сэттершде «ujip- 73

кж-ай, сонда 6ip рана окты тагдыр менен несже аяды» деп кынжылатын. Дэл тиген 6ip гана ок! Сонда муншалык жан азабын тартпас та едк Артында i3fleymici жок, жалгыз eaiжпгатп К1м жоктаушы еда. Отан ушж каза тапты демей ме. Бэржен сол сез артык рой... Буки! полк коршауда калса, буныц 6ip e3i не ктемек? Сол урыста елгеш е л т , Tipici немктерге туткынра TycTi. Бул жолы да Макашка ок тимеда. Кеп туткыннын арасында батыска айдалып кете барды. K,acipeT жолы ещб бастал- ранын, узакка созыларын кешн бищи Деш сау жнчт фашис- тердан азабына шыдап, акыры, сэтж тауып концпагерден кашып шыгады. Даланьщ тарысындай елд> мекенге жола- май, орман кезш, кун жатып, тун журш шырысты бетке алды. Бар ойы — ез1м1здщ эскерге косылу. Айлап журш, арып-ашып же-rri де. Тары да урыска Kipin, жаудан кек алам деген. вйту кайда! Туткында болганы пэле боп жабысып, буран узак уакытка айып танбасы басылды. ¥рыска юрудщ орнына буны алдыдры шептен устап экетш, узак тергеуге салды. 0 з елж коргаймын деп журш, ез елже калайша «ж ау» боп шыкканына миы жетпедь Тусжбеген сон да кжэан мойындамады. Фашистерден концлагерьде кер- ген азабы дэл булай жанын кинамап еда. Ce6e6i, оларды жау деп есептеп, «солай болура THic, шыдауым керек» деп укты. Ал мунда, ез жержде тарылган жалган айыпты кор- лык деп б wifli. Канша журсе де дарымаган жалгыз окты жоктады. Tepreyiui дшлдеп «Туткынра неге тустщ? Ста- линнщ буйрырын бшмеуци ме едщ. 03iHfli неге атып таста- мадыц? Сен — саткынсын» деп кулак шекеден урганда «ез1мд1-ез1м атып тастауыма болушы еда, 6ipaK кайтей!н жан тэттЬ> дей жаздады. BipaK айтпайды. «Неге сейте салмадым?» деп куйшеда... Ел жаумен согысып жатканда бул саткын атанып Ci6ip- ге айдалды... араш KecTi... Ci6ipfliH аязында ycin еле жаздады... Аюдын талауынан эрен аман калды... Б1раз жылдан сон кеудесжде кур жаны бар елге кайтты. Туран жер! Баянтау екеш бала кезжде есжде калыпты. Ауылдан туыс таппай, былайгы журтпен юржпей, eHflipicTi жер — осы Кдратастан 6ip-aK шыкты. Уйленш, семья курганмен «саткын» деген айыптьщ KecipiHeH кутыла алмады. Bipey- лердщ керсету!мен бес жылга тары Kerri. Мерз1мж етеп Кдратаска кайта кедам. Разрезде токарь боп icTen, ешюмге тшспей, ештенеге араласпай, тыныш кана ез жайымен журда. BipaK KiMHiH рана колымен жасалатынын бишейда, эйтеу1р, кашан да кезеп кешке бередк кей т1з4мдерден сызылып калады... 74

Жандос ертенжде жумыска келшмен алдымен «Сол- тустйс» разрезже телефон сокты да «ол Kici машинаны алмайтын болды» деп хабарлады. Баска ештене демеда, трубканы тастай салды. Кунделжт1 жумысына Kipicri... Коридордан б1реудщ дабырлап сейлегеш естЫп турды. Оны елец кылмай Жандос ез жумысын гстей бердь Элп адам кетпей койды. Б1рдецеш кызу дэлелдеп, эл1 де сейлеп жатыр. Ойы белiне берген сод. Жандос жазуын токтатып, элгжщ кетуж кути. Ол ерепскендей асыгатын емес, екеу ара даурыккандарына Караганда таласып калган секждк «К,ап, мынаныц ызасын-ай!» деп, орньжан турып ujbiFyFa окталганда, 6ipey кабинеттщ ecirin жулкып ашты. Жандос тез отырды да каламын устады. — Борпин разрезге апарып жумыска салар ма efli?— деп элп коридордан естшген дауыс сейлеп мрдн — Ci3 бе шулап журген?— деп Жандос кулш аман- дасты. «Солтустж» разрездщ экскаватор бригадасынын бри­ гадир! Сагынтай Кабиевтщ мунда жай келмей, б1реулерге THicin, дуылдап журетж эдеть — Шуламаганда ше? Bip-6ip кабинетте конжиып оты- рып аласындар да, баскамен icTepin болмайды. Эр eciKTi 6ip тарткылап осылай керждесш жургенж. Сагынтай аптыгын баса алмай жан-жагына алактап отырды. Дабырлап сейлеп, домаландап журетж осы 6ip адамды Жандостын imi унатады. К,ашан да онымен кездес- кенже, сейлескен1не куанады. «Биыл ол елуге толады. Соны жаксылап уйымдастырып, тойлап ж1берсек кайтеди деп, бул ойды санасьжын 6ip TyKnipine сактап койды. К,арап турса, онын Kici кызыгарлык Typi де жок. Аласа бойлы, толыкша денелн денгелек бет, бадырак кез, 6ip мойын *iriT. Жасьжа жетпей шашы да агарыпты. Келсе болды «анау жок, мынау жок* деп осындагылардьщ барж жагалай сынайды. Тым мазасыз адам. EipaK еишм оны «пэле куган арызкой» деп те атамайды. Жумысшылар оны кебже куп- тайды, ал басшылар жапд сактанады. Жандос эцпме болсын деп: — Сэке, «Советский шахтер» журналынан макала- ныэды окыдым. Тагы да б1здщ жумысымызды сынапсыз,— деда. Столдыц тартпасынан журналдын кеше келген сонгы санын шыгарып, алдына жайып салды. Сагынтай орнынан 75

кетер1ле Tycin, журналдын бетше кез киыгын тастады. — Ал сынап-ак жаздык. Содан не взгерд1?— дед1. — «KiM жауап береда» деп, макаланын такырыбын сэтй тауып койыпсыз,— дед1 Жандос жагына сейлеп.— Ауык- ауык 6ip-6ipiMi3re коятын сурак екен. — Расында, юм жауап береда? Разрездщ халыктык бакылау тобыньщ председател1 болтаным ез1ме де унап TypFaH жок. MiHe, буин де дамыл жок. TyHri сменадан шыктым да уйде тамактанып алып, б1рден калалык партия комитетше бардым. Разрезде бургылау-жару жумыстары онбай-ак койды. Бул мэселе разрез директоры Беспаловтын колынан келедк Eipax »3i xipicnefli. Не айтуын уйретш, б1рлестжтен ештене шыкпайтынын бLain, меш калалык партия комитетше ж!бердк «Сен — жумысшысын, сезщ етедЬ> деда. 1стщ пайдасы ушш сонда барып, «кемектесщ- дер» деп, усыныстарымды жазып тастап кетпм. «Егер тез арада кемектеспесендер, «Труд» газетше жазамын» дед!м. Осында келерде коридорда Печенкин кездесш калып, «журналда менщ атымды атап, сынапсьщ» деп, exneciH айтып жатыр. Мен де кай 6ip карап туратын адаммын, оган 6ipa3 айтып тастадым... Жандос «угыныкты болды» дегендей кул1мс1реп койды. Б1рлестжтщ курделi курылыс женшдеп директоры Печен­ кин мен Кабйевтщ коридорда турган турыстарын елестетть — 0з1н ойлашы,— дед1 Сагынтай кайтадан ершелене сейлей.— Кдлай жазбайсын, калай куйшбейсщ? Разрезде кол куипмен аткарылатын жумыстар толып жатыр. 0xi- Hiiirrici сол, баягыда ойлап табылган, сыныктан еткен кара- пайым техниканын езж дурыстап пайдалана алмаймыз. Мысалы, компрессор деген не турады? Биылгы боранды кыста сол компрессор тем1р жолда кандайлык керек болды. TeMip жолдын стрелкаларынын ауыстыргышын кар басып калганда, смена сайын жуздеген адамды непзп жумыстан босатып жол тазалауга ж^берш отырдык. Жел урлейтж форсункалардын орнына кэдамп сыпыргышты колдандык. Техникалык nporpeciMi3 осы ма? Стрелка ауыс- тыргышына турып калган карды сыпыргышпен тазалай- мыз. Бул жумыска катты боранда тун 1иннде ез!м де элденеше рет баргам. Компрессор кондыргысынын куры- лысы басталганына eKi бесжылдык erri. Жуздеген мын сом каржы да жумсалыпты. Элп Печенкиннен сурастырып бшсем курылысты аяктауга небэр1 бес мын сом акша кажет бопты. Бес-ак мын сом! Соны кез1нде естен шыгарып, ескерус1з калдырган. Кунттаган да ешмм жок. Акыры жыл еткен сайын кондыргынын yfti бостан-боска тозып, жаб- 76

дыктарын эрмм урлап экеткен. Осы мэселеш козгаганыма, м1не, уш жыл болды. вткен жылдын аягында облыстык жэне калалык партия комитеттерше осы мэселе жайлы хабарладым. Облыстан инспектор келш, б1рлест!ктщ кур- дел! курылыс бел1мшде болды. К,урылысты аяктаута eKi ай мерз1м белгшендь Miне, кыс етш, квктем шык,ты. Элп курылыста жан баласы кершбедь Бутан KiM жауапты? Кане, айта койшы. Печенкин уэдесш орындамады. Сол ушж оган не шара колданды? Орнынан алып тастады ма? Тук те болтан жок. К еле а жылы да стрелка ауыстыргышын сыпыргышпен тазалаймыз ба? Элпнде коридорда Печен- кинге осыларды айттым. Сейте турып меш сынадыц деп ренжидь Кеп сейлеп кайтейш, 6epi андагыда жазылтан,— деп Жандостыд алдындаты журналды керсетп. «Бул ендо маган соктыгып журмесш» деп, Жандос езшен-ез! куыстана бастады. Журналды кайтадан столдын тартпасына салып, алдындаты катаздарын жинастырды. — Уакытьщды алдым ба? K,a3ip кетемш,— дед1 Сагын- тай колма-кол кырсыгып.— Б1здеп партком секретарьщ тым шикь Саган осыны айткалы келд1м,— деп, турута ыцгайланды. Жандос елен eTin: — Айдар Ералинов па?— деп сурады. — Иэ, сонын нак езк Эл\\ толыспатан адам,— деп Са- гынтай турегелдг Жандос та орнынан турды. — Сонын секретарь боп жумысты кегертпейдк Осыны ойланындар. Сагынтай келгендеп шаруасын осымен тындыргандай боп, енд1 кайтуга асыкты. Жандос оны эцг1мемен бегедь — Жас xurirri тым cerin тастадьщыз. 8уел баста секре­ тарь eTin неге сайладьщыздар? — ©здерщ емес пе сайлаткдн. Сырттан 6i3 танымайтын 6ipeyfli алып келеадцер де, осы Kici партком секретарь! болсын деп усынасьщдар. Б1збен алдын-ала акылдастындар ма? Куш бурын шепплген мэселе екенш 6uiin, 6i3 кол кетерш, 6ip ауыздан сайлай салдык. — Солай болтаны рас,— дед! Жандос ойланып. — Егер кушмен кабинетте камалып отырса, ол кайтып кана елге уйыткы болады. Эйтеу1р, сырттан ж1берген екен- андер, дурыстау адам таппадындар ма. Мынауыннын адам- та уш р л т жок. Ералиновтыц icxepairi женшде Жандостыд 63iHiH де 1штей кумэш кеп ед|, Сагынтай сол niKipiH терендете туст1. — 03i бшмесе б^ден сураса той!— дед! куйгелектент. 77

- Не ктесек те 6apiMi3flin ортак. жумысымыз. Казан шун- кырда б\\з кеб1рек боламыз. KeSipeK Kepin, кеб1рек ойлана- мыз. Б1лгежм!зд1 айтудан, акылдасудан кашпаймыз. Ал мынауыц Kicire одырайып карап, езжен-ез1 сырттап журедк Ол сонда кiмнiн miKipaci. Сагынтай колды 6ip-aK сжтеда. Айдарды жактырмай-ак тур. — Кой. мен кайтайын. Тужмен сменада боп, уйыктаган жокпын. Ka3ip icKep адамга зэру заман гой,— деп курсшш, кецш толмай кетп. Сол турган калпында Жандос ойланып калды. Айдарды бул да 6ipa3 бжетж едь Калалык партия комитетжж 6ipiHmi секретары Наримановтыц колкалауы- мен кешеп комсомол кызметкерж «Солтустж» разрезже epTin апарып, партком секретары сайлаткан да буньщ езь Эуел баста бул куджтенш, «улкен коллективке секретарь боп барады, ктей ала ма» дегенде, Нариманов «жас кадр- лерд1 тэрбиелеу керек, ecipy керек» деп кесш айткан сон, бул карсы келе алмаган, келккен... Кабиев Kici танымайды дей алмайды. Элпнде айткан сездержж жаны бар шыгар. Тура сейлеп, буньщ езшщ де кжэсж бет1не баскандай болды. TinTi актала алмай да калды. Не деп акталады. Нариманов айтты — бул орын- дады. Ералиновтын iciwie шикЫк болса, онын залалын бул да, Нариманов та емес, разрездегшер кередь Кабиев бул мэселе 03ine катысты болгандыктан да шыдамай, ондай адаммен icTecKici келмей. наразылыгын 6kflipin кегп. Кай­ да болсын icKep адамдар керек. А л солар кайда? Элде Ера- линовтер алга Tycin, соларга жол бермей жур ме? Ерали- iioBTepai колдайтындардын 6ipi 63i емес пе? «Нариманов айтты» деп, ондайларды 6ip орындарга тыкпалайды да мждетжен кутылгандай болады. «Ералиновпен ceitnecyiM керек» деп ойлады. Тустен кейж машина тауып, «Солтустж» разрезже же- нелдк Машинада келе жатып Сагынтайдын Ералиновке берген мшездемесж eciHe Tycipfli. «Адамга yftipairi жок. Одырайып карап, езжен-ез1 сырттап журед1» деген едк Жас басынан неге булай болды екен? Мжез1 солай ма? Элде... Кежлге 6ip кудж сыналап Kipfli. Бул онын экеан бжедь Жакындыгы. аралас-кураласы болмаганмен, кейб1р отырыстарда кездесж калып жур. Калалык финанс бвл1мйпн бастыгы. Орта жастагы, аксары, кысык кез, жукалтан Kici. Айдардын Typi экесже аумай тартыпты. Ал MiHe3i... Экесж дастаркан басында 6ip-eKi кергенжде буган жаксы эсер калдырып едк Кысылып-кым-

тырылмай, зцпме айтып, журтты костап, елгезектенш, ер- к!н отырады. Кении ток, ici журш турган адамнын кейпш таныды. ¥л-кыздарын жаксы орналастырранын уйге кайт- канда Шекерден естда. Ол уйдеп женгей де ашык, энпме- 1шл екен. Узипс кезшде эйелдер очаша бас коса калганда, 6ip e3i сейлеп, балаларын кайда ктейтшш, кел1ндерн неме- релерше д ей т тугел айтып шырыпты. Жылда куйеу1мен Кара тещзге курортка барады екен. Балаларыныд бэрше пэтер алып берштк.. Сарынтай айткандай, Айдар кабинетте камалып оцаша отыр екен. Буны кергенде орнынан атып турып, карсы журш, exi колын б!рдей усынып амандасты. — Кош келдйцз, ез1м де ci3re баргалы отыр ед1м,— деп елгезектенш, кашан бул отырганша турегелш иLain турды. Жандос онын бас-аярын шолды. Отызга енд1 Рана тол- ран бойшад, сымбатты жшгг. Сыпаны кулш, эр кимыльщды андып, кызмет керсетуге дайын тур. Кшмшде кылау жок- Ак кейлек, буршак бедерл1 тецбш галстук кек костюммен келкмм тауып, езше жаксы жарасады. Кара шашын жыл- митып артына тарапты. Кысык кез1мен сузшп-ак карайды. Жумсасан, сезщд' exi етпей жупрешн деп-ак тур. Жандос «осындай жцдгп кайтш кана жамандайды» деп, 6ip есептен сагынтайды куптамады. «0cin келе жаткан жнтг. Эл1-ак ысылып кетедЬ деп Айдарды жаксы кырынан керуге тырысты. Бунын он пейшн Айдар да тусше койды. Столды тез айналып OTin, орнына барып отырды. Жандос ештене сурай коймаса да эцпмеш 03i бастап, жагдайды баяндауга KipicTi. — Bapi орынша. Жумыс кешлдепдей хтелшш жатыр. Кеше разрездщ жалпы партия жиналысын етшздж. Дирек- торымыз Юрий Иванович Беспалов баяндама жасады. Жарыссвзде 6ipa3 адам сейледк Жумыстагы кемшшктер де айтылды. Парткомды да сынады. Кайтекпз, сыннан корытынды uibirapyFa тырысамыз. Жиналысымызга кала- лык партия комитетЫч 6ip нускаушысы катысты. «Жина- лыс жаксы еткенш Наримановка айтып барамын» дед1... Осы туста Жандос элдеб1р ашумен «жиналыстын бола- рын неге маган айтпадын» дей жаздады. Онын турш багып отырган Айдар Lae энпменщ багытын езгертш: Жэке, келгенппз жаксы болды. Акылдасатын шаруа бар ед1, — деп мулэшмст сейледн Бунын «адамга yflipniri жок» дейтЫ кайда? Алды- артынды орап, майда тЫ м ен баурап барады. Жэке деймш,. ханша упттегенмен кайсыб1р жумыс- 79

шылар партияга етуге асыга коймайды. Ал инженер-техник кызметкерлерден арыз квп. Бул жагын не гстейипз? бзнйз- бен акылдаепай болмайды. вткенде осы кабинетте eKiHmi учаскенщ 6ip кен мастер! «партия катары'на етмзбей журген сенсщ» деп, мешмен урысып, жагамнан ала жаз- дады. А л осындагы 6ip озат машинистке «партияга втпей- сщ бе?» деп сурасам, «мушелж жарнага кеп акша кетедй> деп кудель Буларды TyciHin кер. Жандос ундемегенге сезш макулдап отыр деп угып, одан сайын ашыла TycTi. — Халыклен жумыс icrey киын. Bipeyre жагып, 6ipeyre жакпайсын. Осында Кабиев деген бригадир1м1з бар. Кит етсе жумысьщнан кемшинк iздей.ч!. вткенде оны осы каби­ нетов шакырып алып, «жан-жакка жаза бергещц койыцыз» деп ескергпм. Содан 6epi мешмен амандаспайды. Жандостьщ келгеннен 6epi ундемегенше Айдар енд1 сезжтенешн дедь К,опацдап к у л т сейледь — Жаке деймж, баска разрездермен салыстырганда, кернекп насихат б1зде дурысырак сиякты. Ол жагын езщ<з де ангартам шыгарсыз. Bip жаксы суретин таптым. 1— Май мерекесше карсы разрезд! урандармен кулпыртып ж1бер- гел1 отырмыз. Kipe6epicTe улкен панно болады. Бул ce3i Жандоска эсер етпегенж ацгарган Айдар аз-ке’м ойланды да дереу столдьщ тартпасын ашып, кальщ папканы шыгарды. — Жиналыстардьщ протоколдары, карарлары, алдагы уакыттагы жумыс жоспары. Танысасыз ба?— деп Жан­ доска усынды. — Мен сеш тексеруге келген жокпын,— деп Жандос кагаздардьщ бетж ашпастан езже кайтарды. «Енд1 неге келдщ!з?» дегендей Айдар 6ip сэт анырып, унс13 отырып калды. Жандос оньщ тур1не узагырак кез токтатып: — Осы разрезге партком секретары болардан бурын кайда ютедщ?— дед1 сабтлрлы унмен. Бше тура эдейп сурады. — «Каратасуглестрой» тресжде комсомол комитетппн секретары болгам. — Одан бурын ше? — К,алалык комсомол комитетжде нускаушы. — Одан бурын. «Ci3re оньщ кереп канша?» дегендей Айдар 1штей жак- тырмай, сэл кабак шытты. Жандос жауап куткен сон селкостау унмен: 80

— Аз уакыт конах, уйдщ директоры болтаным бар,— деда. , Бул кызметте (стегенш Жандос бурын б1лмеи келнтп. Жап-жас ж т т конак уйге калайша директор болганына тацыркап: — Мамандыгына катысы жок кызмет кой,— дед!. Айдар саспады. — Жаке, казбалап коймадьщыз-ау. Пэтер алу ушш сонда icTey кажет болды,— деда. Дем1пп, астьщгы ершн жымкырды. Жас жМттщ намы- сына тигенш Жандос та ангарып, будан api сурак та коймады, ез1 де ештене айтпады. EKeyi 6ipiH-6ipi коз астымен багып, ун аз отырды. Iurreri элдеб1р кыжылдьщ эсер!нен кабактыц Kip6ini бипнда. Уз1п- ген эцпмеш кайта жалгау киындау сокты. Айдар карадан-карап: — Жаке, жецгейдщ денсаулыгы калай?— деп сурады. Кунде буныц уй-шпмен араласып журген xiciuie бауырмалсып сейледа. «Мынаган дауа жок екен. Енд1 балаларымньщ окуын сурап журмесе жарады. Калай кубылады, а». Жандос тусш1кс1здеу жауап 6epin тез ку- тылгысы келдк Айдар кайтадан елшлдеп, iini-бауырына енш барады. Жандостьщ одан сайын ceiuierici келмей тартыншактай бердк Ол свйлеген сайын тыжырынып, жактырмай койды. Элден сон бетщ бар, жузщ бар демей: — Сен бул кызметп аткара алмайсыц,— деп айтып салплсы келген. BipaK езш-ез1 бегеда. Айтканмен ештене езгермейдк Боска кецшн калдырып кайтеда. «0з1ме euiixTipin алар- мын» деген сактык ойына Kipin те шыкпады. «Осы ж1пт маган киянат жасауы мумкш» деп те куджтенбедо. Тек «конак уйдщ директоры болганша разрезде карапайым кен мастер! боп icTecen OMipfli, адамдарды 6ipa3 танып калар едщ» деп ойлады. Кузде ететш есеп беру — сайлау жина- лысына дешн оны орнынан козгай алмайтынын бшедь 03ipre шнш-салынып журе 6epciH. Кейш 6ip жагына карай шыгармыз. «Ж ас маманньщ алдымен енщрюте icTereHi езше пайдалы. Бул орынга лайыкты юм бар?» деп, болашак партком секретарын квз алдына келт1рмек боп, б 1реулерд1 eciHe алды. Кенет калалык партия комитетшщ 6ipiHLui секретарь! Нариманов елестедь Буньщ ойымен келшпей, «конак уйдщ директбры болса, онда турган не бар? Сешм 81

арткан екен — гстедь Мэселе — сешм артуда» деп турган семлдк Будан api_ отыра бергенд1 жен кермей Жандос жайлап турегелдк Айдар орнынан атып турып, будан сез кутш бетше тура карады. Жандоска б1рдене деу керек болды. — Жакында б1рлеспктщ партия-шаруашылык актив1- Н1Н жиналысын етк!зем!з. Соган дайындал,—дедк Айдар селт етпестен: — Б13 кашан да дайынбыз гой,— деда. «Актив жиналысын етмземгз» деп калай айтып калга­ нын ез! де ацгармады. Бул ой осы жерде енд1 гана туып отыр. Соган Караганда бул кабинетке боска келмегеш гой. Эуел баста осында келгендеп ойы — Айдармен одаша сейлесш, адамдармен кебiрек араласып туруын есше салып кайту еда. Эцпме э дегеннен кабыспады. Ещп 6ipaK емнбеда. Не ктеймш деп киналып жургенде актив жиналысын етмзу ойына оралды... — Баска шаруа жок,— дед! Жандос кетершде. Айдар буны eciKKe дейш шыгарып салып, коштасарда колын усынды. — Сонау жактан боска ауре боп келгенше, жиналыс болатынын телефонмен айта салмадыныз ба?— деда. — Б1р-б1р1м1зд1 Kepin, кездесш турганымыз да жаксы емес пе?— деда Жандос. ani де жацагы ойдан арыла алмай, езшен-ез1 iun-ей куанып тур. — Эрине, жаксы! Жаке, тауып айттыцыз,— деп Айдар бунын колын каттырак кысты. Б1рлестжке кайтып келе жатып Жандос Айдарды кез алдына елестетумен болды. Кете-кеткенше бунын кецийнщ кыбын тапкысы келш, о жагынан 6ip бу жагынан 6ip шыкты. Кеюрейш турганнан осылай адамга иLain, бэйек болганын iurreft унатып та калды. Ананы 6ip, мынаны 6ip айтканымен есте каларлык эцпмеа де жок. BipaK жаксы карсы алып, жылы кабакпен шыгарып салды. Ал Сагынтай ол жешнде неге баскаша айтады?! Айдардын будан бурынгы icTereH кызметтерш, журда- турысын еске алганда, бул тагы 6ip ойFa тусть Осы Айдар 6ipeyre уксайтын сиякты... Ол мм? Kaiip eciHe туседа. Кез алдында келбендеп тур. Б1рак эл1 айкын емес. бзш е таныс адам. K,aaip, каз1р... Машина млт токтап, бул ецкейш барып кайта тузелдь Басып озып, алга тускен кызыл «Жигулиге» булардын автобусы согыла жаздапты. 82

Жандос жайлап сейлеп, москал шоферге: — Асыдпацыз,— деда. — ByriHflepi журпзу бшсш-бшмесш, м м кершгенге рульда устатып дойдыд емес пе. Bapi басданы басып озрэнрэ мэз. Эттец, автобусы дургырдьщ журкд шабан. Эйтпесе, куып жетш элп бассыздыгы удин KeuiipiM суратар едам. К,ызыл «Жигулиде» ececi кеткендей кэд1мпдей дызба- ланып, AeMirin KypciHin алды. Ашуын автобустан алгысы келгендей орнынан жулди дозгап, б1рден газды басып жылдамдыдты удетть Жолдын ой-шундырын елейтш емес. Рульге тоне Tycin, узап бара жатдан «Жигулиден» кезш айыратын емес. Жандос жайдад атда мшгендей селк-селд Бул намыс дегенд1 дойсацшы. Эншешнде журк-туры- сы сылбыр шофердщ табан астында желкш «Ж игулиге» дурын салуы Жандосда 6ip турл1 дызыд кершдд Намысда тырысса ммнщ болсын бойынан тын куш табылатын сек1п- дь Намыстану жадсы дасиет болса керек. Неге намыстан- баймыз? Шофердщ элп эз1рдеп дылыры буран унап-ад далды. Сейтсе де: — Bapi6ip жете алмайсыз. Эуре боп дайтешз,— деда. Шофер буран жадтырмай дарап басын шайдады да кшт баяу журкке салды. Шофердщ буран мщез керсеткенш б!лдк «Адам б1реумен ерегюпесе жэне тура алмайды. Сел- к о д е тт iuiiMAi туйсе де ундемей отыра 6epyiM керек пе. Сенш жен десек дана жагамыз. Мейл!, далага эйтеу1р 6ip жетерм1з. Аянга кешсен де езщ бш» деп, бул да салдын дабадпен терезе жадна басын бурды. Элпндеп узшген ойды дайта жалгап, «Айдар осы юмге удсайды?» деп тары да басын датырды. Тур-тусш дойып, дылырынан удсастыд !здеда. Автобус ойга итермелегендей жай журкпен тербей тусть Жандостын диялында 6ip бейне булдырап, еле а жадындап айдындала бастады. К ез алдын- да бар болмысымен турды да дойды. Осынша дазылып ойлап, адыры тапданына дуанды. бзш е-ез! риза боп, iuipe- Hin шалдая туст1. «Иэ, иэ, Айдар осы Наримановда удсайды, дылыры удсайды». Кецоденш, алдындагы мосдал шоферге: — Машинаны жадсы журпзеда екешпз,— деда. Эцпме болсын деп эншешн айта салган еда. Ол бул сезге иланып: — Машина айдаганыма отыз жыл болды,— деп мад- танды. Артындагы буран эдейшеп бурылып, басын изеп, риза- лырын б!лд!рд1. Жандос онын квнЬнн алдаганына ьщгай- сызданып: 83

— Жаксы журпзетзщзге дау жок,— деп акталды. Онын рас,— дед1 ол.— Эйтпесе бала-шаганы кдйтш асыраймын. Bip yitni жан осы рульге, менщ жалакыма караган кез болган. Кун квру онай ма, машинам да ж ур т берген, мен де дамыл таппагам. Т у з е л т отырып жолга караган шофердщ ем иыгы кетерипп кайта Tycri. Ауыр курсшгеш бийнда. 0м1рде керген бейнет1 аз болмаса керек. Жандостыц оган жылы- жылы сездер айтып жакындаса Tyckici келдк Ойына тары да Айдар оралды. «Наримановка уксайтыны Heci». — Балаларьщыз ci3re уксай ма?— дед1 шофердщ иыгына колын салып. — Эрине,— дед1 ол жымындап.— 0 з басым балала- рыма ризамын. Эз1рге жерге караткандары жок. — Олай болса жаксы екен,— дед1 Жандос. Балалары шофердщ езше уксаганына карадан-карап куанды. 8 — Бул кщнен тук шыкпайды. Боска кезге Tycin, аран- дап каласыц. Карпенкомен, эйтеу1р, устаскан екенсщ, астыртын эрекет еткенщ жен. Кезше Tycin, жаксы атты боп, айтканымен кел1се бер де сыртынан жогаргы орындардыд оныц кандай басшы екенше кездерш жет- мз. K.a3ipri кездщ амалы осы. — Жо-о-к! Мен ейте алмаймын. Bipeyfli сыртынан жамандап, кейж онын бетше калай караймын? Бул — киянат. dpi арга сын, киын ic. — Ендеше, ез бшгешнд! жаса,— деп Лекер орнынан турып keTin, кабинетке ерсш-карсылы журдь К1лт бурылып: — Ашык айтысып ештене 6iTipe алмайсыц. Осы се- 3iMfli ук,— деп, сук саусагын безеп эр сезш кадап-кадап айтты. — Неге сонша кызбаланасын?— дед1 Жандос сабыр- лы унмен. — К,ызбаланбаганда ше? Карпенконын креслосын шайкау 6ip келсе осынын колынан келер деп сенен умгг- тенш ед1м. Мына сезще Караганда, бэрш булд1ргел1 тур- сын. Маган устанган багытын унамайды. ¥тылып каласын. — Алдымен топ алдында ойымызды айтып керел!к. Акыры немен тынарын кешн квре жатармыз. Шындыкты айтканнын айыбы жок шыгар. — Сен де айтады екенсщ,— дедо Лекер кекесшмен 84

мырс етш.— CeaiHAi ешдам костамай жалгыз калып жур- месен жарады. — Сен сейлейсщ, костайсыда Осы кже итермелегеннщ 6ipi езщ емес пе. «Карпенконы пенсияга кет1р» деген де сен емес пе. — Мен сейлемеймш. Коркамын. Осы кудаме зар бола- мын ба деп коркамын. Ундемегедам ез1ме пайдалы. K,a3ip- ri жагдаймен iuiTeft келкпесем де, Карпенкога карсы шыгуга батылым жетпейдь Дурыс сез1нд! теркке шыгару ол ушш тук емес. Сейлеп, дэлелдеп-ак береди — Сен ундеме, мен ундемедан, сонда сырттан б1реулер келш жагдайымызды тузеп беред! деймкда. Мен ymiH едал 6api6ip. Бешндам — болды. — Жарайсын,— деда Лекер еда жадырап,.— БЫп кой, сейлесен, залда отырып кол согуга дайынмын. Абыройьщ асса — куанамын. BipaK мен сейлейди ce3iMi3fli костайды деп ойлама. Меда боска куйдарш кайтесда. Осыган келкешк. — Карпенкога карсы жактас !здеп, топ жинап журген жокпын. О не дегенщ? Мазапды алмаймын. К,орыкпа. Уйкьщ тыныш болсын,— деп Жандос эзш-шынын аралас- тыра сейлейди Bipece жалтактап, 6ipece акталып турган Лекердщ улкен жиында езше сез 6epin калмасын деп кун Larepi сактанганын сездй Ею жак таласса кызыгына батып, тындап кана отырмак. «в зщ айтыса бер, тек маган тдаспе, эцпмеце катыстырма. Пэлесшен аулак» дегенд1 айтпай-ак ацгартады. Бул эдачмеш бастаган Лекердщ ези Жандостьщ оны- мен акылдасайын деген ойы да жок еда. Кабинетше келш, уйрендпкп дагдымен оны-муны эщзмеда туртюлеп сурай бастаган Лекерге келеа аптада партия-шаруашылык активш етюзгел1 жургенш бйлдарда. Сол-ак екен Лекер не мэселе каралатынын сурап, сейлемеске коймады. Бэрда ecTin-6Lnin алган сон, акыл айтуга кешти.. «Эттен,— деп ойлады Жандос,— онаша кабинетте 6api акылшы, 6api бдапш. Бэрда тудадацрш, жйшктеп орын- орнына койып-ак береди Онаша кабинеттен, екеу ара энпмеден spire узамайтын акылдан юмге не пайда? Содан кай шаруамыз тузелш Kerri? Bipeyfli-6ipeyre сырттай жауыктырып, арага сез тасыганнан не уттык? «Ешюмге айтпа» дейтда сактыгымыз жэне бар. Мэселеге юркпей, сырттан бакылап, е з басынын тыныштыгын калайды. 03i THicnece, талап етпесе, оларды кайтып кана кдаэлайсьда? 85

Оны о|Н!««ан козгау да оцай емес. 0 з пайдасы дегенде тым тырыскак. Есесш ж!бермейдк..» Жандостьщ турше карап отырып Лекер сэл курсшш: — Bi3 сеидей бола алмаймыз. Б1зд1 коркытып тас- тапты,— деда. Жасып, жабыгып сейледь «Мен! кшэлама» деп жа- лынгысы келгендей кездер1 м елит, басын темен салды. Басып тастаганы, басылып калганы ушш тагдырына вкпел1 сектдк Карсыласудан repi кенд1гуге бой алдыр- Faiibi — мЫ демейдг Уакыт солай болды деп ойлайды. Жазыгы — заманга бешмделгеш. Кун Kepic, турмыс куш, бала-шага камы деп жогаргы жактьщ андысын ан- дып, кабарына ипгуден корыкты. «Kipicy керек» деп, батылданып, тэуекел еткеннен repi, «тычдау керек» деп, бас шулгыганды пайдалы керди Ойлап отырса табанды болатын жершде тайкып Kerin, айтканга кене салыпты. Сол сэтте Tipecce жагдайы oyriHflepi элдекалай болар едк 0м1рде 6epicneii, устасып еткен де арман екен-ау. 0зш щ кезшде тэуекел! жетпегенше екшгендей Лекер epiKci3 курсшдк Эр нэрсе кез1нде. Уакытын етшзт алыпты. Дэл каз1р карсы алдындагы Жандоска кызыгып та, кызганып та отыр. Бул секьвд ол акталмайды. K,a3ipri каркынында кездеген максатынан тайынатын емес. Оган кез астымен урлана карал, «эттец-ай, онын орнында мен болсамшы» деп кынжылды. — К,ой, мен кетешн,— деп Лекер орнынан зорга турды. Аягын суйрете басып шыгуга беттедк Сыртынан Кара­ ганда eKi niiii тусш, аласарып бара жаткандай теменшж кершдь Лекердщ не куймен кеткенш ce3in, Жандос iurreft кете- ршп калды. Басканыц кызганышын тугызсан, ез1м1шлдп'Щ калайда канагат табатын тэр!здк Сол сэтте масайрап, e jiiwi одан бижтеу санайсын- Кезге канша кокиланганмен ез!нде жокты езгеден карее адамнын штей жасып калатын элел гой. Элгшде Лекер буньщ 6ip артыкшылыгын — турашыл- дыгын еске салып, e3i туралы 6ip ауыз сез айтып ед1, лезде еда езгердк «Мен неге сондай емеепш» деген екМш езект1 ертейдк О баста 6ipey батыл, 6ipey жалтак боп жаратылмаган болар. Сонда кашан, кай жагдайда ауыт- кыды екен. Багытын берж устанатын туста басканын ын- гайына багынып, райынан кайтса — 6ip сынганы. Кешн осындай сэттерде 6ip емес, элденеше рет сынады. Келе-келе майыскак болады. Бакса, басында 6ip сынбау керек екен-ау. Жандос*ойдан шаршап, бойын серптт алмакка тез 86

басып кабинеттен шыкты. ¥зын коридорды куалап, Tynicipi- не дейж барды да, басдышпен жуг1ре басып теменг1 кабат- к,а TycTi. Одан коридордьщ екшнп жарымен айналып, кайтадан жорары кетерищь Eflayip eHTirin, жур!сш баяу- латты. Эршбайдыд кабинет! тусынан ©те бергенде eciK ашылып, Сембекпен бетпе-бет ушырасты. Катты жургенде кагысып-ак калады екен. Жолында кесе-келденен турран Сембект! денеамен итермелеп, шетке карай ырыстырды. «Кдйдан журсщ?» дей жаздап, едше кез1 тускенде epiKci3 бетелди Сембектщ кез! алайып, TyTirin тур. Тыкыршып жан- жарына карарыштай берда. Онымен мына туршде, осы жерде кенетген кездескешн унатпаса керек, не дерге 61л- мед1. К,олын созып, тез кайтып алды: — Э, сен темею тартпайды екенс1ц гой,— дед1. К,алтасына кол салып, ызалана актарып ештеце тап- пады. — Кушне 6ip пачка жетпейд!,— дед! куйгелектенш. — Неге сонша кеп тартасын?— деда Жандос. — Эдет боп кеткен. Темек! тартсам, жуйкем тыныш- талатын сеилд!. Кушцгенде темек! тартпак туг1ч у imxiii келер,— дед!. Жан-жагына караганымен коридорда еншм кер1не кой- мады. Ашуы басылайын дед!. Жандос кабинетт!ч eciriHfleri «Б!рлест!кт!н бас эконо- MHci Эр!пбай Нусмпжанов» деген жазуга кез токтатып, одан сод карсы алдындагы Сембекке назар салды. Кул1м- cipen: — Не болды?— деп, иег!мен кабинет жакты нускады. Сембек «кайтеЫд» дегендей колын сермеда. Тары да шыдамсызданып калтасын актарды. — Нансан, осы кабинетке KipriM-ак келмейд!. Эбден кедшм калыпты. Шакырран соц, амал жок, келес!ц. К,айте- cin, мен!ц уст!мнен карайтын т!келей бастыгым. Багынуым керек. — Непал дейд1 сонда? — Ит бше ме? Кемш1л!к тауып, кшэ тагуга эуес. Соцыма мыктап Tycin алды. Жандос 9р!пбайдьщ кабинеттег! отырысын кез алдына елестетт!. Креслода мыкырайып отырып, басын кисайтып, юрген адамнан кез!н айырмайды. Столдыд астындагы ек1 аягы 6ip орнында селк1лдей женелед!. Оган карайсыд да eaiiwi жайсыз ce3iHin, epiKci3 сез бастайсыд. Не келген шаруадды айтасыд немесе неге шакырганын сурайсыд. Жакпасад катты-катты сейлеп, айкайлап урсып тастаса 87

6ip capi рой. Ж ымыскы кулюмен жыныца ™in, дщкешн куртады. «Мшез1 кен, жуык манда ашулана коймайды» деген Сембектщ 03i ол кабинеттен теркше сыймай TyTirin шыкса, киянатын кетере алмаганы рой. — Сембек, актив жиналысында сейлейсщ бе? Неге ашулы, неге риза емес екешцгц ел 6inciH де. — Жок.— деп Сембек узагырак басын шайкады.— Мен сейлейтш кез де келер. 03ipre меж ауре кылма. 0pin- байдьщ элеп-ак 6ip басыма жетш жатыр,— дещ. Будан api эцпме жалгаспай eKeyi кол алысып, коштас- ты. Сембек осында б1реулердщ машинасына MiHrecin раз- резге жетш калуга асыкты. Сырын б1лд1рместен ез ойы, ез мунымен кете барды. Как-сокпен ici де жок, алдындагы жумысын рана бшп, соны дурыс аткарсам дейтin Сембектщ тауынын шагыла- тын жер1 — 9ршбайдыц кабинеть Оньщ жанын жеп, жуй- KeciH тауысатын да — сол Эршбай. Осыны б1ле тура Жандос Сембекке ара тусш, кемектесудщ ретш таппайды. Екеушщ ereciH сырттан бакылап, Сембекп жен санап жургеш болмаса араларына юрке алмайды. Оньщ 6ip себе- бш Сембектщ Kicire жугыса коймайтын мшезшен де кередь Б1рлест1кке келсе, элдеб1реулер сеюлд1 кабинеттерд! аралап бастыктарра KepiHin журмейдь Эршбайдьщ устшен шагым айтып ешюмге жэне бармайды. Оцаша кабинетте eKeyi не жайында айтысып жатканын баскалар естмейда. Сембек осы кабинетке тура келш, ешкайда бурылмастан 03i ктей- т1н разрезге тура кетеда. «Оршбайдын туртпегше шыдаган Сембектщ де жуйкеа мыкты екен» деген создер де айтылып кояды. Эршбай He6ip эрекеттер жасап, •cypiHfliprici келгенмен, Сембек те касарысып, беркпейдь Жумысына тиянакты, ici тас-туй1н. К,анша сонына тусш, ип-ешек 1здеп кудалаганмен Сембек OFaH жалбактап, жагынайын демейдд. 9зш ipi устап, шакырмаса ол кабинетке эдейьпеп бармайды. «0йтш ацдысканнан и1ле салса Heci кетеда. 0ршбай сонда оны тыныш кояр ма едь 0зшен де бар, юилреймейд!» деп б!рде Лекер де сез кылган. Кабинетше Сембектщ мргенш керсе болды 0ршбай тыжырына бастайды. Бул кабинетке ол мулде келмесе, кезше кершбесе куанар едк Кундердщ кушнде бунын орнын сол тартып алатындай Сембектен штей кауштене- Tini бар. Сембек те бунын орнын карауылга алгандай разрездщ бас экономна боп он бес жыл бойына тапжылмай ктеп келедь Не кызмет еспейд1, не кетпейдь «Маган тиеа-

л\\ орынды кашан босатасьщ» деп Эршбайдьщ жынына тиш, кету1н кутш журген сешлдк Эршбай да карап жатпайды. Орталыктан тексеруге кел- ген комиссияларды алдымен «Оцтуспк» разрезге лйберш, Сембектщ жумысынан кемшшк !здетедо. Оран сегктщ де талайын 6epri3fli. Элденеше рет сыйлыктан да сызып, жала- кысынан да устатты. Соттасып та кердь Дегенмен орнынан босатуга сылтауы жеткпейдк Айтканга кенш, ундемей калатын Сембек жок. Дэлелдеп, таласып жур in сыйлыгын да, усталган жалакысын да кайтарып алады, сот кескен айыптан жогары жакка шагымданып тук те телемей куты- лады. БЫм1 де, icKepniri де одан артык екеш езш устем ететшш бигедь Эршбайдьщ ызасын келирш, eiuiKTipe тусе- т1н де осы жай. Сембектщ текет1ресте оган алдыра коймай- тыны да содан шыгар. К,анша киналса да Эршбайдьщ кысымына ani де шыдап керейш деп, езше-ез1 бекем боп, жумысынан кемшшк ж1бермеуге тырысып-ак келедо. Андыскан адамда амал квп. Б1рде болмаса б1рде устап, жамандыкка киып ж1беру1 де мумкш. «Сыртымнан тагы кандай тор курып ж ур» деп Эршбайдан сактанып, алды- артын багыгт, кысталанып кажиды. Bip адамньщ жуйкесш тоздырарлык He6ip кысастыкты осы Эршбайдан Kepin келеда... Элгшде Жандос оган «активте сейлейсщ бе» дегенде бэрш iiuiHe сыйгызып, коргана бергенше, кептщ алдында актарылып, адалын айтса деп едк.. «Кеш н» деп, келкпедк.. Эцг1менщ жайсыз боларын сезгендей Карпенкога бару- Fa кецш сокпады. Оныц кабинет! тусынан ете 6epin ток- тады да сэл ойланып api карай журда. Тары да 6ipiHiui кабатка тусш, узын коридорды бойлап ойлана тустк вткен жолы Карпенкомен сез таластырып, алган бетшен кайт- nayFa бекшш, Tipecin кеткен. Содан 6epi арада салкындык орнап, кездесуден кашкактап жур. Бул бармаса оныц !здей- тш Typi жок, шаруашылык мэселелер1 бунсыз да шешие бередк Ветке опркеу боларлык юнэа жорын бите тура оныц кабинетше Kipyre жаскана тустк Карпенкога шаршы топтыц алдында айбар керсетуден тайынбас едо. А л оцаша кездесш, 6ipiHiui боп сез бастау киындау тид!. К,андай жардайда кездесш, буны калай карсы алады? Буныц юипрейе кою ниет! де жок. А л Карпенконыц 6ip басында ipijiiK дегенщ жетш жатыр. Алгашкы кас- кабак, алгашкы сез кинайды. Одан аргысын жагдайга карай кере жатар. Дегенмен оган осы жолы буныц баруы керек-ак.

Енд1 бегелсе жолынан калатындай шугыл бурылып, екшндете басып, екшин кабатка лезде кетервдь Квп эцпме жок. Карпенконьщ кабинетще Kipe/ц де шыгады. Партия- шаруашылык активщщ жиналысы болатынын онын eciHe салып, сейлейтшш ескертсе, бар шаруасы осымен бггедь Машинка басып терезе алдында кырындау отырган Лиза буны эдетшше кулш карсы алды. Бар денеамен жартылай бурылып: — Коршбейаз гой,— деда. КундепЫ солай ма, элде буган ыкыласы T^CTi ме, Лиза 6yriH ерекше суйшмда кершдк Толкынданган кою сары шашын артына карай с1пкш тастап, сэл иегш кетерда. Жымия ту ст, кез1мен Карпенконьщ кабинетш нускап, бас бармагын шошайтты. Жандос оньщ ишаратын тусшгенш Gijjflipin, езшше басын шулгып, ым жасады. «Kipe берщ1з. Карпенконьщ кеньл-куш жаксы» дегенд! укты. Кабинетке журексше мргенмен, кеньги тез орныкты. Каска мандайы жаркырап креслода шалкайып отырган Карпенко телефонмен сейлесш жатыр екен. Kipe6epicTe бегелген Жандосты керген бойда кол булгап шакырып алдындагы креслоны нускады. Телефондагы энпмеж жал- гастырган куйшде 6ip басып, ею басып езше такалган Жандоспен бас изеп амандасып, отыруга белп бердк Сез сынайына карап Жандос онын Москвамен сейлесш жатканын сезда. Эл1 езше т1л катпаса да, Карпенконьщ жылы жузбен карсы алганына штей риза боп, бойын ерк!н устады. EciK ашып юргеннен-ак Карпенко ыммен болсын буны ез1не жакын тартты. Жандос онын турше кез ж уп р т т «кек сактамапты» деп ойлады. Tin табысудын peTi келгенше нитей куанып, иыгынан ауыр жук тускендей курсшш алды. «Б ул кещл дегенд1 койсацшы. Сэл нэрседен кетершп, сэл нэрседен басылады. К,обалжуы кеп. Bapi кас-кабакка байланысты» деп езшше 6ip ойга батып, Кар- пенкога унатып карады. Буны Kyrripin кЪйганына KemipiM етшгендей Карпенко трубканы алаканымен'басып: — Ka3ip, каз1р,— деп'жымындады. Жандостьщ оган «сейлесе 6epini3, мен асыкпаймын» flerici келдь Карпенко арапдак сез косканы болмаса кебше трубка­ ны тындап, «жарайды, гстейьпз» деп бас шулгып, келкпп жатыр. Жайдары отырысына Караганда, эцпме жагымды болганга уксайды. Акыр сонында Карпенко креслода эрль 6epni ыргалып, б1реулердщ атын этап сэлем айтуды етшдь Москваньщ ауа райын сурады. Каратаста кун жылына 90

бастаганын суйшип сурагандай ерекше леппен айтты. Дау- сынан куанганы бшндь Сол сэтте еткен кыстын узакка созылган катты бо- ранын Жандос та еске алды. YcKipiK желде кеппен 6ipre разрезде журш катты жаураганын ойлаганда денеа дар eTTi. TeMip жолды кар басып, составтардьщ разрезге тусш- шытуы киындаганда жоспардыц орындалуы еда талай болтан. Разрездегшер куш-туш TeMip жолды тазалап, бо- ранмен алысты. Осындай кысылшац кезде б1рлестж басшы- лары эрл1-берл1 сабылып, дамыл кврмеген. Москвадан ми- нистрлж те ycTi-ycTiHe хабарласып, жагдайды сурап жатты. Жер дуниенщ будал карын жиып экеп разрездерд1 кемш тастагысы келгендей, ак тутек боран б1рнеше кун бойына удайы сокты. Наурыздын басында жел бэсенсш, кызарып Кун шыкканда булар ес житандай болтан... Карпенко трубканы орнына койып, езше-ез1 риза болтан кешппен карсы алдында моп-момакан отырган Жандоска назар аударды. — Токсандык жоспар орындалды!— деп еда алаканын таре етк1з1п столта койды. — Бшемш,— дегендей Жандос басын шултыды. Карпенконын Ka3ipri кедалш танып отыр. Жоспар орын­ далды, жаксы хабарды министрлжке жетизда. Улкен гстщ белесше шытып, кеньт! тыншытан сьщайы байкалды. Кы- сылтаяц шакта б1рлестжи 6ip e3i алга суйреп, тытырыктан алып шыккандай дэл осы отырысында кайратты кершда. «Бугш cayipflin 6ipi. Карпенкота OTipix айтып, алдап, эзшдессем кайтед!». Осы ойдан Жандос ерж аз мырс eTTi. Карпенко касын керш: — Неге кулдач?— деда. — BipiHiui апрель екеш eciMe Tycin... — MeHi алдатын келгеш гой. Б1рдене ойлап таппадьщ ба?— дед! Карпенко куакыланып. — Бала кез1м1зде eTipiKKe тез иланып, 6ip кунде 6ip- неше рет алданатынбыз. Кызык болатын. — BipiHiui апрельаз де Ka3ipri куннщ eTipiri аз емес. KiMfli KiM алдап жургенш 6ip кудайым бшеди Солай ма? Жандос ундемедь Сезге жауап таппатаны емес, бул жолы онымен угыныспай калудан корыкты. Карпенко Жандостын ундаз калтанын елемеда. Кечш нщ Ka3ipri yHiH сыртка шыгарып акырын сейледа. — Токсандык жоспар. Жарты жылдык, содан сон ба- рынды жумсайтын жылдык жоспар. Егер орындасан — жаксысын, орындамасан — тебеннен токпактайды. Жылда солай. Б1здщ OMipiMi3 осы той,— деди 91

Бул сезбен келккенш 6uflipin Жандос басын изедд. Жоспар орындау уппн турл1 амалга да барады. Сонда ойлап караса юнэлауга да болады, актап алып, мактауга да турады. KiMfli юм алдап жургенш TyciHin ал. Б1рлестж токсандык жоспар орындаганын танертен жу- мыска келгенде алдымен Лекерден естчген. Лекер «енд1 сыйлык аламыз» деп куанып жур. Оны neciHe ынэлайды? Эрюмнщ ез муддеа бар. Лекерд1 ак та кызыктырса, Карпен­ ко ез абыройын ойлайды. Жоспар орындалса буран не тиедд? Партком жумысы макталатын болар. Бул аз ол- жа ма?! Танертен Лекер асыгыс журе сейлесш, тары 6ip сырды сабактап кеткен. Б1рлестжтщ жоспарыньщ денш «Онтус- TiK» KOMip разрез! беретшдактен, кысылганда бар салмак соран тусет1н. Бул жолы да токсандык жоспардын орын- далу-орындалмауы «Онтустж» разрездщ сонры тэулжтеп жумысына прелда. Директоры Курмаш Сагындыков бас боп, разрездщ басшылары учаскелерге белЫ п жумыстыц басы-касында журш, разрезде тунеп шыккан. Тэулж жос- парды асыра орындаумен разрездщ рана емес, буюл б1рлес- тжтщ кемш толтырып, талайдын кеципн орныктырган еда. Сойтсе... Лекер танертен «шин бигсш» деп, буран 6ip суык сыбысты жетюзген болатын. Ж ергш кп ТЭЦ-тщ койма- сындары бурыннан бар б1рталай кем1рд1 «Онтустж» разрез­ дщ жоспарына косып, тугелдей ж он елтт ж1берйт. Эйтпегенде «токсандык жоспар орындалды» деп Карпенко- ньщ дэл булай масайрап шалкайып отыруы ею талай еда... Оны ©3i 6Lne ме екен? Абырой Сагындыковка да керек шыгар. Жоспар орындаса, разрез директоры креслосында узарырак отыратынын ол да бшеда. KiMfli KiM алдады? К,ызык сурак! А л бунын e3i болран жайды бите тура неге ундемейд1? Жоспар орындалганын Москвага хабарлап улгерген Карпенко енд1 6ip айткан сез1н кайтып алады деймкщ. Б1лсе де бшмегенсш отыра береда. 9pi кетсе «TeKcepin, ю н ат жандарра шара кол- данындар» дей салады. Жогары орындарга жетюзшген жак- сы хабарга кудж келт1ру — копке карсы турранмен 6ip- дей. Эрб1рден сон ушнда епиреда. Айтылатын мактау соз- дердац буы, алынатын сыйлыктардын кызуы кошеметшш болура беМмдейда. Корее де кормегенеш, б1лсе де бшме- генеш, ундемей жургеннщ пайдалы екенш эр жайдан уктырады. Жандос та келкш, жоспар орындалганын ертени кун1 созге косып, баяндамага KipicTipefli. «Ш ындыры сол» де- ri3eTiH анау-мынау кучкш созд1 елен кылмай, «айтып кай- 92

TeciH, жагдай солай» деп тартына сейлейда. 1штей актамаса да дауысын шыгарып кшэлаудан аулак. Елдщ барж yfiipin, KeHflipin алган ортак кел1ам бар сиякты... Карпенконын кас-кабагына карап кабинетте отырып калганын сезген Жандос келгендеп шаруасын айтты. Актив жиналысын етмзуге Карпенко б1рден келштк Жандос тез сейлеп ойындагысын баяндап шыкты. «Кдйткенде жоспар орындаймыз деп кем1рдщ сапасын темендетш барамыз. Жердщ устщ п кабатын аршу жумыс- тары KOMip ещрру каркынынан кеп кешн калып келедк Бул мэселелердщ шецпмш кешеушдетуге болмайды». Жан­ дос осыны айтты. Карпенко тындап алды да: — взщ бш,— дедк EpiK 6epin, келшш отырса, Карпенкомен кайтш айты- сады. Тусннсш алайын деген оймен кеншнде туйтюл боп журген кейб1р жайды актарып салды. — Б1рталай ойларым бар. Баяндамада вз бглетшде- piMfli ашык айтсам деймш. — Дурыс,— деп Карпенко б!рден костады. ByriH кабагы ашык, алды кец, не айтсац да келшетш Typi бар. — Жумыстьщ камы, бупнп талап квц1лшект1кт1 ке- термейдк Ундемей калFaннан repi 6ip-6ipiMi3fli дэлелмен жецейж. Сезшщ осы тусында Жандос кызына сейлеп, ширыгып алды. Карпенконыц бетше тура карап: — Ci3re карсылыгым, еигппм жок. BipaK... Ойын дэл корытып, туйшдеп айтуга сез i3flen, Kiflipin калып едк Карпенко: — Бьпемж,— дедк Алдын орап, айтар свзж бегедк Элпнде гана онымен тен сейлесш, ерк т отырган Жандос езшщ лезде калайша теменшжтеп калганын ацгармады. Эл1 де ез ойынын же- шсш куып: — Кел1ст iстейiк дегешм гой,— дедк — Келкпейтш не бар? Б1рлестжтщ абыройы — екеу1м1зге де ортак. Мен — шаруашылык, сен — партиялык саяси жагынан жауаптымыз. Беле жаратын Tyri жок. — Б1рлестж — улкен ендарк кой. Айтыс-тартыссыз жэне болмайды. — Эрине, адамды жумыска жаны ашыса колдап, кате- лессе кеипруге де болар. BipaK... Жандос оныц сезш аяктатпады. Ойы 6ip жерден шык- кандай тез куанып: 93

— Менщ де айтпагым осы еда,— деда. Карпенкога сезшщ acepi болганына едэу!р кетерипп калды. Кениннде «6i3 де б1рдецеш б!лем1з гой» деген ток,тык, орнады. 0зше-ез1 риза боп, кайтадан еркшси бастады. Карпенкога ыкыластана карап, «б ул ккшщ де жумысы ауыр-ау» деп 1штей жаны ашыды. Элпнде Карпенко «б1рак» деп токтаганда ар жагында айтылмаган не сез калды екен? Бул да «б1рак» дей бергенде Карпенко api карай айткызбады. Тусшюкен турлер! ме? Элде... Сэл де болсын кедалге секем алгаимен мына жарасты эцпменщ устшде сол 6ip KiflipicTi елемеуге тырысты. Карпенконыц кабинетше юрерде кецш купи еда. Енд1 оныц алдынан е т т , кудагш сейиггт кайтты. Булай ашылып сейлесш, еркш шюрлесем деп шм ойлаган. «Тек мрем де шыгам» деп, кыскд рана сейлесуге келген... Карпенкога баяндамасыныц жобасын айтып, келнлмш алгандай болды. дцпменщ акыры «не айтсац да езщ 61л» дегенге сайды. Дал булай болады деп кутпеп ед1, езшщ кабинетше квч!лд1 оралды. «Енда ешнэрсеге алавдамай баяндамага KipiceMiH» деп ойлады. 9 Кгмнщ aMipi, ненщ acepi екен! белпаз, кырсыгып, куш- мен жолы болмады. Bapi танертен жумыска кеппгуден бас- талды. Уйшен кундеп уйренинкп уадытында шыгып-ак еда, аялдамага жете бергенде автобус журш кетш, бул улгер- меда. Bip орнында жарты сагат турып эбден шыдамы таусылганда Kicire лык толы автобус е т т барып токтады. Жупрген бойда арен Lnirin, сыгылысып зорга мрдь Кабинетшде керек кагазын таппай не icTepre бшмей кажып отырганда онысы уйде жазу столында калганы есше TycTi. Асыгып-ycirin дереу ушне келсе, калтасынан пэтердщ кигпн таппады. Успндеп кшмше Караганда гана TyciHAi, 6yriH баска костюммен шыгып ед1, kuit уйдеп кшмнщ калтасында калыпты. Кайтадан салпактап жумыска баратынын ойлаганда осы турган жершде отыра KeTKici келген. Ж упре басып терлеп-Tenmin б1рлестжке келсе, «ci3fli Карпенко !здеп жатыр» демес| бар ма. Ызадан жа- рыла жаздады. Кабинетше Kipin, шешшт, сэл ентпзн басып, мандай TepiH cypTTi. «М еш !здей коймаушы еда, бул 6ip жаксылыктыктын нышаны шыгар» деп, Карпенконын ка- 94

бинетше барганда Лиза адетшще турегелш, кулш карсы алды. Алаканын жайып: — Ол Kici жок,— деда. Жандос екшгендей боп, кабагын туйш, юреберште ту- рып калды. Ойнакы кылыгы етпегенш сезген Лиза иыщ- Kipen турып: — Москвадан келген б1реумен «С олтустк » разрезше кетт1. СМзда iaflerripin, едэу1р кути,— деда. Жумыстан Kemiry, не уакытынан ерте кету эдетшде жок, еда. Кезге тускен жерш карашы. «К,асындагысы к1м болды екен. Буны неге !здед1? Кап!» деп куйшда. ByriH сагат екще калалык партия комитетшщ бюросы- на шакырылганы есше TycTi. Оган дейш улгерш калгысы келш ез кабинет!не асыгыс юрдк «Солтустж » разрездщ партком секретарш Айдар Ералиновке телефон сокты. Жауап болмады. Куйгелектенш, 6ip турып, 6ip отырып, «б ул кайда жур екен» деп кайта-кайта телефонга жармас- канмен Айдарды таппады. Карпенконыц 1здетт1ргеш ойда турды да койды. Содан-ак мазасы болмады. Эрнеш ойлады. Айдар каз1р разрезге барган Карпенконыц касында бэйек боп журген шыгар. А л бул болса кабинетте дамалып шеттеп калды. Дал каз1р Айдар басшыныц кезше Tycin, буран тиесий абыройды иемденш кеткендей кызранышы оянды. Будан api кабинетте отыра алмай б1рлестжтщ аула- сындары кезекпп автобуспен «Солтустж» разрезге же- нелдь Карпенкомен резрезде кездесш, жанындагы адамнын him екешн бш п алмакшы болды. Карпенконыц 6ipre жур- генше Караганда, онысы осал адам емес сиякты. Автобустыц шофер1 алкам-салкам ки1нген жас жшт екен. «Разрезге барамыз» дегенде-ак кабагы келюпеген. Содан кыжырынып, буныц бетше 6ip рет те тура караган жок. Кдланыц кешесшде катты ж урт, светофорда юлт токтап, автобусты салдыр-гулд1р етюзш, берекеш алды. «Мейл1, бглгенщд! жасай бер» деп Жандос ундемеген. Каладан шыккан соц разрез бен орта жолда автобустыц доцгалагы жарылды. Шофер ждан- Жандостыц киналган турше карап, «саран сол керек» дегендей ыржыц erri. Ауыстыра коярлык баска доцралак жок екен. Жандос карадай куйшт: — Енд1 не датейсщ?— десе шофер асыкпай-саспай: — Отырамыз,— дейда.— Bipey-Mipey тфцеуге алып ка- лага апарып тастар,— дейда. — BapyFa эуелден ыкыласыц болмап ед1, отыр, енде- ше,— деп Жандос автобустыц eciriH таре етшзш шыгып кетт1. Жолдыц ортасында дагдарып турып калды. Авто- 95

бус жакка карамауга тырысты. Ерепскендей не api, не 6epi 6ip машина етпедь Жаяу журуге разрезге дей т 6ip- талай жер бар. Кез алдына тагы да Айдар елестедь Кар­ пенко Айдарды езше жакын тартып касына epTin, буны ЭДеш шеттетт, далага тастап кеткендей-ак конгш бузыл- ды. «Неге осы жолым ауыр» деп 1штей к ейт алды. «Адамга жасар жаксылыгы жок неткен жан» деп бэрше сол кшэ- лщей элп шоферд! карадай жек кердк Дуние кейде тез тарылады. Енд! разрезге барганнан repi калaFa кайтуы мун болды. Булайша боска тура берсе, бюродан да калып коюы ыктимал. Жолга Tycin калага карай аяцдады. Жер каткак- Бэтщкесшщ екшеа жолга так-так rain, адымы жиигедЕ Бурсендеп тона бастады. Кунде шыткыл аяз бар. Танертеннен 6epi аспан булынгырланып турган. Туске таман да кун K03i ашыла коймады. К,ала жак сур- гылттанып, алые боп кершдк Мына журк1мен калага кашан жетед1? «Бюродан Keuiirin, сез естимш-ау» деп, оны да уайымдады. Дем1 жшлеп, алкына бастады. Аркасы терледь Кунде- лйсп аз козралатынын eciHe алды. Окта-текте «кунде танер- тен жупрсем-ау» деп ойлайды. Жалкаулыгы ма, табанды- лыгы жеткпей ме, ол ниет1 орындалмай, унем1 «кунде ертенге» калады. Ендк мше аз гана катты журкке сыр бищрш, шаршап келедк Артына карагыштай берген. Алыстан кершген «Жигули» машинасын жол шетшде турып KyTin алды. Машина ектн- мен узанкырап барып жайлап токтаганда, бул бар кушн салып соцынан жупрдк Рульдеп адамга кулш карап, ycTi- уст!не амандасты. «Солтустж» разрездщ экскаватор маши- HHci екенш б1рден таныды. Алдынгы орындыкка жайланып жайгасып алып б1рден эцпмеге KipicTi. Ж ол бойы 6ip e3i сейлед!. Сезш белмеген сон, 6ipa3 агытылды. Манадан тындаушысын таппай, шгген тынып журйгп. Танеретеннен 6epi жолы болмаганын кебейтш айтты. Эншейшде уйлесе кететш нэрселердщ 6api бугш жолына бегет, iciHe кедерп боп, ойлаганы онга баспады. Рульде отырган кыр мурынды, жирен бет жкггке бугшп бейне- TiHiH бэржбэрш баяндады. Арасында кызбаланып сейлеп, сезше колдау кути. Сонда рульдеп жкгг буган мойнын бурып, кул1мареп: — Иэ, кейде ез1 солай болады,— дейдк Аяушылык бшдарсе, ершелене тускел1 турган. Э л л сез- ден кешн орындыкка шалкайып ундемей калды. «СМзге 96

киын болтан екен десе Heci кетеда» деп, OFaH х ез аотымен карады. Элдене ойына тусмп, дереу: — Карпенконы керген жоксьщ ба?— деп сурады. Жйчт жолдан кез1н айырмай, салмадты унмен: — Кдсындагы 6ip топ адаммен кечсе уйшен шыгып, разрезге кеткенш алыстан байдап далдым,— деда. «Араларында Айдар да бар ма?» деп сурай жаздап токтады. IuiTeri дыжылдан арыла алмады. Дэл осы сэтте «Карпенконын касында Айдар емес, мен неге болмадым» деп ойлады. Москвадан келген ш екен? Журш-турысы тап-туйнактай Айдар коз алдында турды да койды. Будан api энпмеге заукы сокпады. Машина далалыд партия комитет! уйЫ н алдына келш тодтаганда, бул ризалыдпен езу тартты. Таныс жЬгтне басын шп: — Ci3 маган жадсылыд жасадыныз. К,ашан да жолыныз болсын,— деда. Ол да тглектестж бивдре ме дегендей хигагтен свз кут1п бетше карады. Ж 1г1т динала кул1мс1реп: — Жадында ci3 мен1 даггы ренжггпч1з,— деп турасын айтты. Шыгука ьщгайланып eciKTi аша берген Жандос сулд отырып далды. Ачырып: — К,ашан?— дед!. — Б1рлест!кте ci3fli Kepin, амандасдалы алга умтылып ед1м, бурылып дарамастан Карпенконын кабинетше Kipin кетт!ч!з. Касымда турган жолдасымнан уялдым. — Бар вкпеч осы ма?— деп, Жандос энпмеш эз1лге айналдырмад боп ед!, жйтг e4i датуланып: — Бул аз ба? Басдадай ci3 маган не жадсылыд жа- сайсыз?— деп кшэлай свйлед!. — Кермеген шыгармын, эйтпесе менде ондай ipijiiK болмайды,— деп Жандос шын сезш айтты. — Жок, керд!ч!з. Тек меш жумысшы деп кезге 1пме- д1ч!з, менс!нбедач!з. Мен! кем!тк1ч!з келдд Эчг!ме осымен 6iTTi дегендей мойнын Tepic бурды. Жандос «сау больщыз» деп, ерн1н жыбырлатып маши- надан cyftpeTuiin зорга шыдты. Дочгалад жарылып жолда далганнан дурметтеп экел1п салган адамынан мынадай сез ecTireHi ауыр тид1. Кеч|л! жасып, тары да «жолым болмады» дегенге сайды. Бупн кез!ккенн1н 6api будан кек алуга аттанган сек1пда. Егер буньщ еркше салса бюрора барганнан repi вз!мен-ез! боп кеше кез1п кетер ед!... KeuiKi алтыга таман бюродан шаршап шыдты. Кала- 4—1373 97

лык, партия комитетшщ 6ipimiii секретары Эскербек Нари­ манов езшщ тустасы. Б1раз уакыт eKeyi осыНда 6ipre де icrereH. Б1реудщ бул ем1рде жолы болды десе, осы Эскер- 6eKTi айтуга болар. Кдланьщ бар билш колында. Кейшп кезде MiHe3i езгерешн депть Бурынтыдай тез Kepicin, тез келгсш турмайды. в зж ipi устайды. Журк-турысында ман- газдык бар. Бунин бюрода Эскербек бутан унамады. Менменсш бьппшсшш алыпты. Баскаларды тындаганнан repi e3i кеп сейледк Bipeyre дауыс кетердк 6ipeyfli сезше ырык бермей басып тастады. «Карпенконын квленкеанде калдын» деп Жандосты да кагытып erri. Бул сез Жандостын намы- сына тид1. Шыдамай, орнында отырып дауысын шыгарды. — Горком колдаса 6i3 аянып калмас едак. Партком секретары Карпенкота жыгып беретж ездерщ1з,— деда. «Б ул не сез?» дегендей Эскербек бутан еж1решп карады. BipaK жауап бермей сезш ескеруаз калдырды. «Жакында актив жиналысында бар ойымды ашык айтып Карпенкога карсы шытамын. Сонда к1мд1 колдайтынынды керерм1з». Жандос осы ойды iuiKe 6yrin будан кейш тып-тыныш отырды. Эскербектщ бюроны калай журпзгенше кецип толмады. К,ыска сейлеп, тез тутндейтш мэселеш узак энпмеге айналдырып жалыктырып ж1бердь Кдндай шенлм- ге келерш бьлмей датдарган тусын да ацгартып алды. Кейб1реулердщ дэлелд1 усыныстары еленбей, жалпылама сездермен кемьгпп Kerri. Сырттан Караганда, бюро кызу е т т жатыр. Жаксы айтылганнан катты айтылу басым. Тьщдап отырса, бутан дешн жумыс журмей келген тэр1зд1, енд1 бюродан кешн тузелетш тэр1здк 6api таусылып, ашы- нып сейлейдк Бюро узакка созылса, кеп мэселе шеиллген боп есептеледа. Сол унпн канша уакытынды курбан етт, 6ipiinui секретарьдын ынтайына багынып, тапжылмай отыр- ганын. Бюро б1ткен сон б1рлест1кке жаяу тартты. Кабине- тжен керек кагаздарын алып тез!рек ушне кайтпак болды. Бул кундер1 тушмен отырып баяндамага эз1рленуда ойлады. Кабинетке шрген бойда телефон шылдыр erri. К,олын соза 6epin, эдейьпеп сататына карады. Алтыта бес минут бар. Трубканы кетерсе, боска б е ге л т калармын деп колын тартып алды. Телефон безек какты. Бул андыскандай тек карады да турды. Телефон шылдырауын коймаган сон, трубканы ерше кетерт тындап едк ар жактаты адам койып улгерттк Б1ркелк1 ryui естьлдь «МейлЬ> деп, ез мшдетшен кутылгандай трубканы тастай салды. Кетуге окталтанда телефон таты шылдырлады. К,ояр деп KyTin едк басылып

барып кайтадан коцыраулатты. TinTi коятын емес. Бунда euii бар (преудщ aypeci ceKijifli, тштен ашуын келирдь Трубканы жулып алып каткыл унмен: — Алло,— деда. — Жандос керек еда. Сыцгырлаган эйел дауысы естищк Бул дауысын езгертпестен: — Иэ, мен тыцдап турмын,— деп асыгыс сейледк — Амансыц ба? Мен Кулпэн гой. Биязы унмен назданып, баппен сейледа. Ежелп таны- сындай уздЫп тур. «Кдлайша танымайсын?» деп тацыр- кап, кшэлайтын да тэр1зди — Амансыз ба? Иэ, иэ...— дед1 Жандос дауысын со- зыцкырап. «Кайдагы Кулпэн?» Ешюмд1 ойына Tycipe алмады. Б1рден «сен» деуше Караганда бвтен адам емес. Кулпэн... — Y мыткан екенсщ. Ендеше тогызыншы мектепт1 eci- не Tycipmi... Дауысы сацкылдап тур. — Иэ, иэ, енд1 таныдым. Кулпэнсщ гой, амансыц ба? Будан api аузына свз туспеда. ¥мыт калган алые ду- ниенщ eciri кайта ашылгандай кабагы жазылып, взгеше куйге кешть Кулпэн емес, балалык шагы ун каткандай болды. Журен лушлдедь Эуре-сарсац куйге Tycin, кушмен кецш жудеп жур еда. Кулпэннщ дауысы киналганда кол ушын берет!н достык белпешдей естицц. Элдеб1р жылылык, сагыныш леб1 бшндк Бул унд1 у з т алмауы керек. Теле- фонныц трубкасын урледь — Э, бэлем, есще TycTi ме... ¥мыткан екенещ-ау,— дед1 Кулпэн. Демш жшлете алганы трубкадан бьшнш тур. Жандос бугшп куннщ пршшк камынан лезде арылды. 1здегеш табылгандай куанып, бойы жешлейш калды. Екпш- дете свйлеп, «кашан келдщ, кайда журещ?» деген сурак- тарды уеп-уетше койды. Кулпэннщ тур-туеш квз алдына елестетп. Неше жыл бойы кермегенш есептедй «Каз1р кандай екен?» деп те ойлады. Енд1 Кулпэн ундемедь Буныц 6ip сурагына да жауап катпастан тындады да турды. Жандос взЫ ц тым елпищеп кеткешн ацгарып: — Неге ундемейсщ?— деп сурады. А з ужпзджтен соц: — CeHi KepriM келедк— дед1 Кулпэн. Сыбырлап свйлегендей дауысы акырын еетшдь — Кашан?— деп Жандос б!рден сурады. — Егер мумкшдшщ болса, дэл каз1р кездесейж. Ертец ауылга кайтамын. Асыгыспын. 99