А. Жақсыбаев. Қорған

болмаса, баскага кенбейтш ер м ш езш ен талай тартты. Ундемей куты лы п кететш жерде кенеттен кетер щ етЫ бар. Карпенкога айткандары жан аш уы едк 1шше сыймаган сон айтты. Б ун ы Tepic-ке ш ыгарудьщ aflici кеп. Карпенконьщ «мен к т э л ш ш » деп мойындаранын бул ест1ген емес. К ай та е зш щ кателеспейттш е, «К,аратаска жаксылык орнатумен келемш» дегенге катты сенетЬнн эр жайдан aHFapi-ан. Ондай адаммен калай айтысып, кател1п барын к а й т т дэлелдейд1? Кдрсыласпай кену де кимн. Кдйтеди бэрш е те зе тш шыгар. Баска не амал бар... Сагаты н карал KypciHin алды. Кень-ii 6ip жадырамады. K,a3ip беш т басына барады. Василий Петрбвич-п сонгы canapFa аттандырып, каб1рше топы рак салып кайтады. Киналып жургенде бул казаны есту ауыр тидк Сонау ш ахтада icTereH бозбала кезшен к у ш кешеге дейш Василий П етрович™ езш е т1леулес санап келдь Т ьпы ры кка Н р е л т жудеген кезщде ю мнен ж ы лы сез ecTin, колдау тапсач, сол адам кейш де кезге ыстык. Ж а ксы лы гы н умыта алмайсын. Б ул картка iurrefi алрысы бар, оны н алдындагы кары зы етелмеген сешлдь Кездескен жерде ол «жагдайын калай?» деп сураганда, бул оран есеп бергендей болатын. Адам ш ы л ы ктан ауыткымаса, оньщ кещ лшен ш ыкканы рой. Ж а к с ы л ы к кайтпайды, кайыры болады деседа. Буран ол е з ж ан ы нан ештене белin бермесе де эр кез к е ц ш н демеп, аркадан кагып еда. Б ун ы керсе, аман-саулырына куаны п калатын. «0 лд1» дегенш ест1генде, оньщ бойындагы осы 6 ip xicLniKTi жоктады. О н ы н вдамнн тосы н нан ест!да. Карпенкомен бет ашысып, сонгы сезш айтып шыккан- да, коридорда Алексей Колесниковпен бетпе-бет кездесш, сокты рысы п калды. Exeyi де ж алт карасты. Алексей асы гулы екен. И ы кп ен кагып е тш журе беретш бе еда, буны таны ган сон токтады. Ж андо с тшскеда ту р еда, онын каналы ту р ш керш тез басылды. Эрен сейлеп: — Не болды?— деп сурады. Алексей м унлы ж узбен кыстырып: — 8 ке й кайты с бо л д ы .— деде Ж а н д о с ты н миы зы н erri. Б1рдене узшгендей болды. Басы н кетер!п, ан-тан \"боп Алексейге карады. — К,алайша? 0Mip суру i керек efli рой,— деде Есенпрегендей боп, басын шайкады. Элг'шде Карпен­ комен не у ш ш ай ты с ты ? Василий П етрович елш тк Алексей exeyi негып унс1з т у р ? К,орыкканы ма, кайгырраны ма? К е з ш ж у м ы п еда, кулагы на элдеб1р ryln естывд, Басы 200

айналып к¥лап бара жаткандай болды. Т ез кезш ашты. Аеыгып, тыпыршып турган Алексейге бауырмалсып: — Жарайды, цайте1*пз енда, иманды болсын. Экен адал e\\iip сурдь 0негес1н устап кала алсан жарадын,— Bip сэт ез жагдайын умытып, казаны аткару жайын сейлестЬ Алексей б1рлестжке кел ж сурап келген екен. Оны ез кабинетше epTin екелш, кезш ш е «Солтустж » разрездщ парткомы Айдар Ералиновке телефон секты. — С1здщ разрезд1ц экскаватор м аш и н и а Алексей Колесниковой э ке а кайтыс болыпты,— деп бэрш аныктап айтып, жерлеуге кемектесуш етшдй Айдардьщ бул шаруаны киынсынып, «баласы бар емес пе» дегенш ecTin: — Ол Kici узак жыл «Солтустж » разрезде ктедр енбек ардагерк ку р м е то кенин болган,— деп уктырды. Айдар тез Kopin, «Алексейд1 маган ж1берщ1з, акылда- сайык» депть М эселешн тез ш еш ш генше куанганы ма, ж у п жефлдегенш сезгеш ме, Алексей: — Ракмет, ракмет,— деп кайталап айта бердь О нын осы 6ip дэрм еназ Typi Ж андоска унамсы з керж дг Tipifle экесш ж алгызсыраты п койганы eciHe Tycin, Алексейге одан сайын к е ц ш карайды. Ендк Mine, ол елген сон, келж таба алмай зыр кагып, сасуылдап жур. Э кен щ кадipiн бшсе, картайганда ж анынан табылар едь Элгшде Василий П етровичтщ миына кан куйылып, оцаша уйде ею кун ж алгыз жатканы н е с пд ь EciriH бузы п KipinTi... Э ке десе бул кашанда кам k o h u i. 9 з экесшщ Typi, Tyci кандай? CypeTi де сакталмаган. А насы да ол жайында коп айта коймайтын. Еске алса ж аны ауыратынын сезетin де, бул да сурамайтын. А насы б1рде «экен кайда барса да мен1 жаны нан 6ip ел1 тастамайтын» деген. К уйзе л ш айтты. Соган Караганда 6ip-6ipm жаксы кергенге уксайды. Еум ы - ры кыска с у й ю п ен ш ш к iuiKe куй ж боп туей. Б у л да осы ем1ршде экеш 6ip керуге зар боп отть «Согыста каза тапты» деген 6ip ауы з соз бар у м т н у з т ж уре п н м уздат- ты. 0Mipi эке туралы эн айткан емес. Кермесе, бтм есе, юмге арнап айтады. Э к е а з ос in, к©п кы зы гы сонымен-ак кем1ген... К,аз1рпдей капалы куншде касынан табылар ж анашы р- ды одейдь К е щ л де алан. Селт етуге 33ip. EciK аш ылып куткен адамы кабинетке Kipin келсе гой. М ы н а карбалас •прлжте юмнен айрылып, юмнен алыстап жатканы м ы зды б1ле де бермейм1з. К,имастыгымыз азайы п-ак барады. 0TKi3in алып е ю н е п ш м бар. Со н гы кезде ез экесш ж ш ойлайтын боп жур. K,a6ipi кайда екен? Е л д щ 6ip уыс 201

топырагын алып 1здеп барар ед1, эттеч, бул арман да орындалмайды. Н е м к жершде каза тапты дейд1. К,ай арада екеж белпаз. К,иялында сан рет экесше ескертюш орнатып, бала-шагасын epTin, унем1 барып тургысы келедг Ш1рюн, эке деген бул у ш ш еш белп жок* елее кана... Б у л келгенде Алексей алдынан ш ыгып карсы алды. М а й м а * журил, кдлбалактауы экесшен аумайды. Эттеч, MefiipiM жагынан экеге неге тартпагач? Б ун ы ч ез1мш1вдп басым ба деп кдлып, оган кете-кеткенше сол кезбен сынай караган. Bipeyre 6epyi бар да алуы жок, экешч пейипшч кецдапн де буйыртпапты. Василий Петрович\"пч ею пэтерл1 уйде туратынын ecTireHi болмаса бурын келген емес. Ауласы кеч, бакшасы бар ты н ы ш жер екен. Кел(с1ммен ем1р сурсе, жанга жайлы мекенге уксайды. Адам уйден тепннен-тегш безбейд1 Fofi. Ж а кы ны н жогалтып, 6ip e3i жалгыз калганда коршаган терт кдбырга кыспакка алгандай орын таппайды. М улпген тыныштык. урейд1 алады. У ак ы т етпейдо. Ж алгыздыктыч азабын эрю м де тартады. BipaK,... Bipeyre уакы тш а боп, тез ете ш ыгады да еленбейдь Bipeyre... тагдырдьщ жазасындай KepiHin, к,анша кашеа да куткдрмай, алдынан кутедо. Очашалап, ечеесш езгшей туседь Бул e3i жалгыздыктан коркады... Едэу1р адам жиналыпты. Алексей асып-сасып, уйге 6ip Kipin, 6ip ш ыгы п жур. Сасуылдаганы болмаса, б1рдеде ты нды ры п тастаганы байкалмайды. Айдардьщ уйымдас- тыруымен керек ж абды кты ч 6api дайын бопты. Оныч ез1 де журтпен араласып, б1реулерге тапсырма 6epin осында жур. Оркестр де келш ть E K i автобус, б1рнеше жечш машина турганы н да ачгарды. С ы рт жагынан Айдарга жакындап, турткигеп езше каратты да бас ш улгы сып амандасып: — Ж а цсы уйымдастырган eKeHci4,— деп сыбыр eTTi. Айдар туеше койып: — С1зш ч ce3i4i3fli ею етпейм1з гой,— лещ де оны колтьщтап былай алып шыцты. — М ы н а Алексей дегенщ нагыз маубас екен. К,ит етсе эйелше ж алтактап ештечеге бил1п жок. А л эйеш калтасынан акш а шыгаргысы келмейдд. Барже ж у пр ш журген б1зд1н кэ с то д а к ты ч жйтгтерк K,a3ip разрезд1н атынан венок экеледк Сосы н козгаламыз, деп сагатына карап койды. Айдардан дэл мундай тиянакдылык кутпеп а д , аткар- FaH iciH унаты п api тачы ркап тур. Ж е н 6Lnefli екен. 96irep- ci3, унс1з баскарып, ш аруаны ч ре-пн тауып жур. 202

Алексей бул екеуше жакындап б1рдеце айтура октала бергенде, уй жактан шанкылдаган дауыс естшдк Ж андос 6ipey жылап ж аты р ма деп кулак турген. Ж ок, урысып жаткан секшдь Алексей жуг!ре басып уйге шрдь Дауыс тез басылды. Сэлден сон уйден басына кара орамал байлаган, толы к денелк сэры эйел ш ы р ы п , босагада шеттеу турды. Орамалдын ушымен кезш cypTTi. Айдар э лп эйелд1 ымдап: — Василий Петровичтщ туган карындасы Kepiнед1,— дедк— Смоленскщен кеше тунде келш ть М аркум ны н турмыстагы жалгыз кызы да балаларын шубатып, жет1п улгершть К,иыр Ш ы ры стэры улына хабар ж1бер1лген. Эл1 жок. Ж о л алые, жете алмай жаткан болар. Мундаты улдын ж у р Ы мынау. — Бэрш б ш п алыпсын-ау,— деп, Ж андос оны epixci3 аркадан какты. Ол такала т у с т , сэл езу тартып: — М е н щ пысык екешмд! Гйлмейаз б е ?— деп таныркап карады. Ж андос саскалактап иыгын козгады. «Бш емш » деп айта салмаганына еюнш, Айдарга кжэл1 жузбен именш карады. Уйден кара кейлекп, орта бойлы, арыкша келшшек ж улы ны п шыкты. Bipeyfli топ арасынан кез1мен i3;ieri, таппаган сон кайта Kipin кети. Есж тен басына кара жамылран Алексейге уксаган 6ip эйел кершдк Василий Петровичтщ жалрыз кызы осы болар деп Ж а ндос туршен шырамытты. Ол босага ж актагы толы к сары эйелге жакы н келш, иырына колын артып суйенш турды. Алексей жуг!р1п ш ы ры п лезде кайта м рдк Осынын бэрш кадаралап турран Айдар сыбырлай сейлеп Жандоска: — Булар булш ш ж аты р,— деда. — Неге? — Василий Петрович есиет жазып кетштй Бар жиган- терген акш асын карындасына, ягни анау турран толы к сэры эйелге мура е т т калдырыпты. С о н ы б ш п , Алексейдщ жадагы эз1рде 6ip керш ш уйге кайта мрген арыкша келш шеп ш т е й наразы боп, е р ж а з м ш ез байкатып жур. Акш аны н Kyftiri шыдатсын ба. Ш алды н кез1 ж умылысымен бел!ст1 ойлап несше кыркысады. Василий Петровичтщ анау онашалау турран толы к денел1 карындасы жесчр эйел кер1нед1. Баласы кеп, турмы сы нашар дейдк А кш асы н соларга есиет eTyi м аркумнын жет1мдерге жэрдем болсын дегеш шыгар. 203

С е зш тындап, Ж андос баркан сайын Айдарга риза боп тур. К,ызмет бабындары ж урк -тур ы сы н оншалык кабылдай коймайтын. Жасандылау кершш, жагымпаздау кы лы к байкатып алатын едо. K,a3ipri ce3i байыпты, ж у р к - турысы салмакты. «Осы те и н ж кгг емес. Керек жершде кенищен шыгып, турлене бшеда» деп ойлап Айдарра тары 6ip рет коз салды. К,асына ерген 6ip-eid елгезек ж ш т и эрлкберл1 жумсап, алыстан бэрш багып, б ш п тур. Осынша Tycin KeTyi буньщ 6ip ауы з co3iH сыйлап, е т М ш ш орында- рысы келгеш ме. вй тсе к к ш к керсеткеш Foft. Эйтпесе ол бул шалмен ™ р к ш д е сыйласып, араласты дей алмайды. Кез1н де KopMeyi м ум н н. Айдарды н осы ж ургеш и м ушш жэне не у ш щ керек? К о з алдына Василий Петрович™ елестетть Кейде ж у м ы с ты ц аягына таман буньщ кабинетше кел1п, имене басы п юретш . Ж ы л ы ж узбен карсы алып, жардайын сураса, со ран да риза еда. Энпмелер1 жарасса, кекинл кездер! кул1мдеп, ceprin-ак калатын. EKeyi 6ip-6ipiH iштей ж аксы урысатын. KeMnipi елген сон, шалдын мына кен дуниеден орын таппай ж алгызсырап журген кездерш де кердк К,артайганда ку и м и м н щ мойнында екеш де белп- ci3. Ондары-мундагы балаларынан да пана таппады. Б ун ы н кабинетше келпштей бергенде езш ш е ™рек санара- ны ма, ж абыркаган кеципн кетерешн дегеш ме... Едай ол карт та жок- Жандос езшен-езк — Ж а кс ы адам едк— деп KypciHin алды. Оркестр ойнады. Абыр-сабыр, жылау-сы ктау кебейш, ж иналган ж у р т топталы п козгала бастады. Б е т т басында да Айдар кезге тусть К,аралы митинг аш ы п енбек ардагерк карт кеннп туралы толганып сейледк А лды н-ала келк1м бойынш а «Солтустж » разрезден мос- калдау слесарь, туыскандар аты нан А лтай елкесшен келген кызы, керпнлершен аягын сылтып баскан сотые ардагер1 сез алды. Bapi де бауырмалсып сейлеп, кимастык- пен казака кайрырган болды. Айдар «сейлейаз бе?» деп сы быр erri. Б у л басын шайкады. Егер н р к ш д е сыйлай алса, м аркум нын аруагы coFaH риза болсын. Онымен у н а з коштасады. Тас тебеден шакырайып кун шекеш кыздырды. Луп еткен жел жок. Кдп ы ры к аУа пысынатып ж1бердь Ж инал- FaH ж у р т Ka6ipre такала Tycin, бели берьлее тус-тустан каптап жерлеуге юрккел1 тур. К,аралы м узыка кун^рене женелдк Алексей бас боп, уш- тор т ж1пт табы тты KOTepin Ka6ipre ту ар д к К,аза успн де Ж андос ешимд1 сынамады. Э р и м езшше 204

кайгы устайды. Дегенмен м аркумнын туыстарын кезбен ■ здеп тапты да турлерше зер салды. Дауы с ш ыгарып ышкына жылаган тек карындасы FaHa болды. К,ызы басын кетермей, экесш ж окта п 6ip-eKi рет ун шыгарды. Уйде калган ба, маркумньщ келш ш кере алмады. Алексей корбацдап, каб1рдщ 6ipece о жагынан, 6ipece бу жагынан ш ыгып 3Mip eTin жур. Сы рттан Караганда 6ip топ адам Ka6ipre уймелесш, маркумды о дуниеге тез1рек женелтуге асыгып, жанталаса кимылдап жаткан сеюлдк Куректер колдан-колга тиш, топыракты боратып, токтаусыз лактыр- ды. Лезде кара жер 1с1нгендей том пайы п ш ыга келдк Василий Петровичке енд1п буйырганы осы. Артында калганын Tipbep белке берер, керкер, келкер. Бэршен не кымбат? Аткан танды, мына жаркыраган кундк кец аспанды кору ме? Мына турган адамдармен сырласып, сыйласу м а? 0 M ip кы м бат екенш бейгг басына келгенде гана ес.ке алатынымыз кдлай? в з ге уакы тта биш ейм 1з бе, багаламаймыз ба?! Неге екен! белгк1з, кенеттен басы ауырып, ж уреп айныды. Е ш к 1мге карамауга тырысып, басын томен салып, Tepic айналды. Элпнде свйлеген coFbic ардаг-epi буны ж анай ете бергенде окыстан cypiHin, кулай жаздады. Б ул тура умтылып, колтыгынан деме/ri. Ш ойнандаган шал табаны астындагы болмашы рана ш уцкы рды квз1мен Tecin: — Кудай вз1 сактасын, ж аман ырым екен,— дед1 0Д1 бузылып. — К,орыкпаныз, коп жасайсыз,— дед1 Ж андос сабыр- лы унмен. — Кайдан бш есщ ?— деп шал бул сезге иланура тырысты. — Ж а кс ы адам екешщ зд! элпнде се зщ 1зден таныдым. Карттын аруагы колдайды. Тек калган румырьщызда жалрыздык кормей етщ1з,— деп Ж андо с ж алынгандай боп, мунайып сейледь К артка «влмен!з» flerici келген, киналып айта алмады. Ш ал Te6ipeHin: — С в з щ жаксы екен. Келнп,— деп буны куш актап, бауырына басты. 0зшен-ез1 босацсып, Ж андостын жылагысы келдь Будан api турура шыдамай, акырын басып журе бердк Турл1 ойга Tycin, кечии бузылды. К,анша мойындамайын десе де буны ц 03i де ж алгызды к кеш ш журген семлдь Ш алды ц куш агы на енгенде элгшде элдеб1р ж ы лы лы кты сезд1. Квц|лд1 ж1б1туге де, кулазытура да коп нэрсенщ Keperi ж о к тэр1здк 205

Ж ы лау да, ж убату да есплмейдк Жерлеп, улкен мшдеттен кутылгандай боп ж урт енд1 кайту га асыдты. Ж апа-тармагай автобус, машиналарга отырып жатты. «Bipre кайтайык» деп айта ма деп кез1мен Айдарды 1здеп ед1, кере алмады. «Ел д щ алдымен кетш улгерген болар» деп жобалады. Осы куш юмге вкпе бар, 6epi асыгулы. «Бггпей ж атдан шаруа кеп» деп езш-ез1 жубатты. К,алага жетуге жол-жвнекей квл1к табылып калар деп, кайтуFa асыкпай ж уртты н соцын ала ui6in басып келе жатты. Эл1 де эрл1-берл1 ж у п р ш журген Алексей буран кёлш acbiFbin: — Ж андос Иманович, экейдщ ушнде ас бериедк 6ipre ж урщ!3,— дедк К,иылып етшгенмен Ж андостьщ онда 6apyFa 6ip турл1 заукы содпады. Алексейдщ кенипн аулап: — Керерьпз,— деп, ек1ушты уэдемен ш ыгарып салды. Алексей сол елпшдеген калпында кетш бара жатып кайта кайырылып: — С 1здерге ракмет. Кдйгыма ортадтасып, жуг1мд1 жен1лдетт1щздер. Эйтпегенде... Айдар Тэкенович те кеп кызмет жасады. Б1рлестжте ci3fli кергеннен кейш Карпен- KOFa да барранмын. Экейд1 сыйлайтынын бш етшмш. Сол ккднщ 6ip ауы з ce3i жет1п жатты. Кез1мше е зщ 'З сеюлд1 Айдар Тэкеновичке телефон сокты. Не керек, 6api дайын болды,— дедк — Э, солай м а?— дед1 Ж а ндос дауысын созып. Зам атта м е н м е н д т устады. Айдар буньщ сезш жерге тастамай зыр ж у п р ш ж ур деп угы п едй 1штей разы боп, бар кы зм етш мадулдап, ештенесше ю ркпе й шеттеу журген. О л болса Карпенконьщ тапсырганын, 6ipa3 ш аруаны соны ц аты нан ш еш кенш сезд1рместен Kerri. Енд1 Кар пен кога тез(рек жетуге асыгып, «шалды жаксылап ж ене лгп к» деп айты п барады... Ж андостын мандайынан суык тер шыдты. «Булар неге сондай пысыд» деп басын шайдай бердк Булардьщ кетуш KyTin эдеш бегеле TycTi. B e m rri жагалап, каб1рдщ басындапд белгшердщ ж азуы н одып, cyperrepiH карап келе жаткан. Кенет ергкФз тодтады. Грудовтын Ka6ipiHi4 басында турганын ацгарды. TeM ip коршаулы, кек бояулы б1ркелк1 даб1рлердщ арасына эдейшеп т ы ры п тастагандай беш ттщ шетшде, е л е уа з жерде жатыр. Алакандай рана cypeTi онып, солрын тарткан. Фам илиясы н окымаса ту р ж шырамытып тану да киын. Ж андос солбырайып, ауыр ойга батты. «влдж- б н тщ » деген осы ма. ©йтпегенде Грудовтын Кдратаска 206

cinipreH ецбеп na6ipiH тэртшке келпрш , кернекп етш ескертюш коюга лайыкты емес пе ед. TipiHia ел!ге курм сп кайда? Оныд eciMiH каланыд 6ip кешесже берсе де, ел «дурыс» деп куптар едк TipiciHfle Грудовтыд бедель мен еш м м таласа алмайтын. К,аратас KeMipiH енд1руге э деп к!р1скеннен бастап уза к жыл кен орнын баскарып келдь К у л д Ы п кеп деген эдпме ту ганда Кдратас KeMipiH етюзуге кеп куш салган да, кед келемде ендаруге жол ашкаи да сол болатын. К,арапайым ж умысшыдаи б1рлес- тж тщ бас директорына д е й т кетер1лген е щ п р к тщ нагыз кекжалы едк Енда, Miне, TipiciHAe ешюм бетше карап, карсы келуге батпайтын Грудовтан елген соа б1реулер еш алуга тырыскандай Ka6ipiH ескеруаз калдырган. 9йтеу1р, элде- xiMHia 6ip кездеп iuiKe ж иган араздыгы ж ецш ть А л елке кызмет етуден ез басы неге аяны п калган? Турмы стагы ж алгыз кызы ез жайымен KeTin, Грудовтьщ етжедщ эйелшщ 6yriHflepi бел! б у гш п , каукары кем1ген деп естидь Ж а н ашитын, ж октайтын жакыны болмаган сод Ka6ip де кут1м- ci3. Трудов колынан келгенше К,аратасты кетерш -ак едд... О ныд аруагымен сейлескендей: — Keuiipe гер,— деп куб1рледд. YHci3 туры п езшше оны еске туардо. Ж ан-ж апяна караса, бейгг басында ж алгыз калыпты. К у н жарык, аспан аш ы к десе де, елшердщ арасында болу ypeitni екен. Малага, у-ш уга асыгып, аягын ж т басты. Бейггтен ш ыга бере, сэры «Ж и гулиге» колын кетере салып efli, б1рден токтады. Рульдеп тш тен ж ас жйпт екен. Кайда апар десе де сезш eKi етпеуге дайын тур. Жандостыд карадан-карап М акы ш ты Keprici келдь Кептен хабарласпаган сод, уйше бас сугы п жагдайын бипп кайтуды ойлады. Элдеб1р ce3iM каз1р туы сын !здет-‘ Tipin, кедиин алан eTin отыр. Оныд уйше такалганда белп етш машинаны токтатты. Ж к гг тщ елпшдеген мшезш е разы боп: — А ты н и м ? — дед!. — Канат. М ен седц танимын. Д эулеттщ папасы...— дед! ж т т у я д жузбен. Осында баласыныд бедел1мен жеткенше куанып: — 0 3 ia к1м баласысыд?— деп сурады. — Лекердщ. — Э, солай ма еда. Экеде менен сэлем айт,— деп ж и тгтщ колын кысты. K ici баласы тез ecefli деген рас. О йын баласы кезшде оны талай керген. Ден койып караса, элгшде б1рден тануы да мумк!н. О йы сан сакка ж у п р ш Kici танитындай жагдайы 207

да болмады. Ж а с кой. кещлше алмас. Машинадан тускенде кэд)мг1дей каж ы п калганын сезш. М а кы ш не куйде екен деп уйге алацдап мрдк Терн белмеден М акы ш ты ц арык денесш кергенде дауысын шыгарып, е зш щ келгежн бщд'фдк Апасы алдынан шыгын: — Келдщ бе? Кершбей кайда ж урсщ ? Yfl-iuiiH аман б а ?— деп бастырмалатып, бауырмалсып сейледк Б ун ьщ б1рден ангарганы — Ма кы ш ты н журил шира- йын дептк У стш де п кейлег! де де неcine конымды, сэнщлеу сиякты. Сагынгандай бас-аягын шолып, буган мешрленш карайды. Uleiueci маркум туыска сондайлык1 бауырмал болатын. Согы ста каза тапкан ж алгыз бауырыньщ баласы дей ме, буны кергенде кездер! мелтищеп, у н а з елш-ешш туратын. LUeuieci барда босан. бейгамдау Макы ш ка еш екпе коймайтын. 1ш юш теу куйеуден, кеп баладан кез аша алмай калган рой деп нитей оны аяп, езж ш е актагысы келётш. К,аз1р кокш 1л кездер1 ку.имдеп буньщ келгешне шын куанып тур. Ш а й эз1рлеуге камданран М а кы ш ты токтатып: — А сырыспын, кетемш. Ж агдайьщ калай? Балалар окуда м а? К,абден жездекнз кайда ж у р ?— деде М а к ы ш будан суйш нп сурарандай жуз1 жайнап: — Кдбден екеучм1з жакында Москвара жургел1 ж аты рмы з,— деда. — К а л а й ш а ?— дед1 Ж андос бару ce6e6iH тусже — К,абден уйленерде Москвара апарамын, кыдырта- м ын деп еда. Уэдеанде турды. — Ж аксы бопты ,— дед! ол кенидешп. М а к ы ш куаны ш ы н жасыра алмай ceftnerici келш-ак тур. — Буран дейш мен не керд1м. Облыс орталырынан spi аскан ж о к екенмш. Туралы самолетке де отырып кермеп- — Жарайды, уакасы жок. Енд! калган гумырынды кы зы кты етю з,— деп Ж андос оны бауырына тартты. К улш турып кезше жас алган Макыш: — Сен е зщ М осквада болып па е д щ ?— деп сурады. Б у л басын изегенде эл1 де кызырып: — Баргандар Москва эдем1 дейдй Foft, рас п а?— деде — Ж аксы лап аралап керщдер. Сонда эдем1 деп 63in де айтасьщ. К е з ш 6ip нуктеге кадап, киялданып, Макыш: — Ж олга канш а акш а ал ай ы н?— деда. 208

— Оны езщ нш ш аман бш сш ,— деп Ж андос к у л т Ж1бердк — Балаларга кшм алуым керек. в м м е де... Макыш кум шж ш , ойланып калды. Элден сон мактаныш eTin: — К енш ш щ эйел1 eMecniH бе. А кш аны аямай жумсай- мын, Кдбден колымды какпайды,— дедь Онын осы куанган турше карап Ж андос 1ш' тей Te6ipeHin Кабденгс риза болды. «1Шркш-ай, М акы ш exeyi ерте кездескенде рой, ем1рлер! баскаша болатын еда. Exeyi де етк1з1п алган кызыктарын куып ж ур ме екен» деп, 6ip жагы екшш, 6ip жары канатах етш тур. Буньщ бетше у ц ш п Макыш: — 03iH калайсын? Ж у м ы сы н ауыр ма, жудеп калыпсын,— деда. KyTKeni осындай туы сты к ты еулестж едь К е н Ы босап, тары да сурай туссе екен деп М акы ш ка телм1ре карады. М акы ш тьщ шешесш есше алып, сол KiciHin MeftipiMin сарынды. K,a3ip де ш ын жакы ннан ж ы лы соз есНгенше, буран ж аны аш итынына куаны п свйлей алмай тур. Бар айтканы, Kypcinin: — Ш арш ап ж урм ж ,— дед!. 21 Сонры кезде жумы с басында араласатын адамдары азая тускенш антарды. Бур ы н бунымен езш ш е сырлас боп, кабинетше сорып к е т т ж уретж Лекер енд1 кезге кершбейдк Ж аканмен сыпаны сыйласт'ыгы басым, эуелден алыстау журедк Дабырлап сейлеп ю ретш Сарынтайды да Keprici келедь K,a-jip ол да жок- Сменада ма, демалыска кетт1 ме, белгклз. С ембектщ ауруханадан шырып, уйшде ем д елт ж атканын ест1ген. О ны конак eTin оцаш а отырып энп'мелесуд1 ойларанмен, бул ш акы ры сты кейшге калдыр- ды. 03iHiH де квщ л-куш келгст турран жок. Бул калпында ездер1 келмесе бул еппамда 1здеп бармайды. Bip аптадан асты Карпенкомен катынаспайды. Ара- лары алыстап, 6iTiMci3 боп барады. Осыдан уш кун бурын калалык партия комитетшщ пленумында бул тары да 03i квтерген маселе бойынша сейледа. Нариманов а дегеннен б ун ы ц сез сынайын жактырмай, кабак шытып, ызалы отырды. Карпенко бул пленумда болмаган. Бурынгы айткандарын, газетке жазгандарын кайтала- 209

мады. С ы н ау емес, акыддасу ретшде «6ipre ойласайык» ' дегендей отыргандарта салмак, арта сейлеген. — Bi3 елдег! кекйрге зэрулжт! пайдаланып сапа орнына сан куып, электр станцияларына кулдипг! жорары кем1рд1 ycTi-ycTiHe ж енелтш жатырмыз. Буд ан станциялардьщ куаты кему!мен коса трубаларынан кул коп ушып, корша- ган ортаны ластауы кушейе туст1. Алыска бармай-ак кояйык., ipreMi3fleri Г Р Э С - т щ 63i К,аратастьщ мацайын кулге ке м ш болды. Осыдан ушып, сонау алыстагы Epric озе ш нщ мол шабындырына конган кул толарсактан келеда дейда. Буран 6ip токтау болу керек кой,— деда. Залдан 6ipey дауыс кетерш: «Бул багытта ез1ч не б т р ш ж урсщ ?» деп карытты. Б ул ж ауап бере алмады. К,апел1мде не десш ? Карпенкомен алысып, айтысып ж ургеш де осы у ш ш емес пе. Бар бш ик 6ip езшде боп еинймда бетше карсы келтчрмейтш Карпенкога кара басы ны ц камын ойлап карсы шырып ж ур ме екен. Элг1 сурак койран адам соны бшмей отырган жок- Эйтеу1р, етектен тарту рой. Ол аздай президиум жактан Нариманов «уакытыцы'з б г т » деп дауыстап, микрофонды тыкылдатып б ун ы ц ж ы ны на тида. Б у л ниет1 де колдау таппаган сон iuiTeft куйзелш, «несше мшбеге ш ыктым» деп екшда. Bipece зал Fa, 6ipece Наримановка тесше карап, томырылып у н а з турды да к ш т бурылып мшбеден TycTi. Осыдан кейш телефонмен эрнеш сурап, кейде шакыр- тып, ж ш мазалап тур аты н калалык партия комитет! де езара к е л к ш алрандай мунымен хабарласпай койды. Столдары кы зы л телефон да тым-тырыс. Б оск а оты рганш а б1рдене ктеге н болады, 6ipan ештенеге заукы сокпады, жумыска ыкыласы жок. Бел ш еш ш , батылданып м р к к е н ici оцра баспай тур. Кдратас ке н ш щ келешегш ойласа, am де карап калмауы керек. ¥ за к жыл ундемеудщ xecipi аз болтан жок. Арзан атакка кызырып, KOMipre топы ракты араластырып, жоспарды асыра орындап жаттык- Арш у жумыстарыныц каркынын кеш еуш детш келем1з. Онымен ммда алдадык. Неден у тты к ? Ундемеу — кену ме, к е л ку ме?! О сы отырганда кониине кудак юрда. Осылар ундеместен бунын сыртынан эрекет е т т жургенге уксайды. Карпенко бун ы эдеш 'алалап, кей ж иындарга катыстырмай жур. OHflipic мэслелер1 онсы з-ак ш е ш л е т ш н дэлелдегк! келетш шыгар. К,алалык партия комитет! болса, шакырмай шетке шыгарранда, бул iciHe риза eMecTiriH сезд!рген Typi. «ByriHriHi ойласа буйтпес еда» дейтш болар. Наримановтын кызмет ж ап я нан аш де ecKici келеда. Б ун ы колдаса, 210

Карпенконын кырына Lnirew. Карпенко — ipi басшы, курыры узын. Ж огары ж акка барранда, 6ip сезбен-ак б!реулердщ тардырын езгерте салады. Одан сескенбеске болмайды. Бэрш бинп турып ойлаган iciHfli жузеге асыра алмаган киын екен. б з ш щ eKi ж акты кыспакка тускенш осы жолы анык сезда. Турл1 куджпен келешегш болжады. Будан gpi не штей алады. Ек е у ш щ таласы ж ария боп, елге жайылып кеткен сон Карпенко ещ ц кенпрмейдй Ш ындап KOHuii калса, кегш кайтарады. Сонда талайлар кызметтен айрылран. Bip ойдан арыла алмады. T y 6 i буны да орнынан KeTipin тынатын шыгар. Жагдаймен келюпегендег! тары 6ip карсылыгы — плёнумда сейледк Б ун ы е ш м м колдамады. Ce3i ескерус1з калды. Элден ш еткакпай боп, аралары алыстай туссе, кейш де аяйды дейсщ бе. Сыртынан ж уртты н не деп жатканы н да естш журген жок. С е з ж етш зетш KiMi бар ед1? 9 a ri ойдан коркайын деда. Ш ыны нда уакы тш а отырмын ба дегендей кабинетш кез1мен айнала шолып шыкты. KeTicici келмейтшш, орнын кимайтынын сездь Тур егелт, кабинетте эрл1-берл1 журд1 де кайта отырды. Столра шынтарын Tipen басын устады. Ж алгызсырап, жабыра туст1. Кайда барып, юмге на айтады?! Кенет журег1 шаншыды. Басы н KOTepin, орындыкка шалкайды. 6inipi журег1 ауырмайтын. У р к т , «бул ненщ белпсЬ» деп ойлады. Алаканымен кеудесш басып козгалмай отырды. Б ул eHfli журегшен корыкты. Неге екеш белпздз, кызы Сэ у л егп ойлады. Б ул елее, алдымен сол жет1м калатын секищь Ауа жетпегендей аузын ашты. Ж урег1 кысып, езгшегендей боп ауырды. К е з ш ж ум ы п аузымен жшлете дем алды. Бас бармагымен сол колы ны н тамырын басты. Журег1 6ip калыпты согып тур. А уы рганы б1рт1ндеп басылайын дедь «УБ» деп терен курешдь Тунде ж айсыз уйыктаган. Со н ьщ да ocepi болар. Ш ырт уйкыда жатып, тан алдында оянып кететш боп жур. Кеб1не туешен ш ош ы п оянады. К еш е тунде де туешен шошыды. Не керген! ж енд1 есшде жок, эйтеу1р шым- ш ытырык 6ip нэрселер. Белркдз б1реулер карангыда буны ортага алып туншыктыргалы жатыр. Алысып-жулысып, айкайлап, кемекке шакырды. B ip ражабы, дауысы ш ыкпай- ды. Ж аны кысылып, «курыдым» деп ойл ага н. Bip мезетте анасын кердк Бун ы алыстан бакылап тур. Ундемейд1, жакандамайды. «Апа» деп ышкынып, солай карай тура умтылды. Ж улкыны п, коршаудан босап шыкты... О ян ы п 211

кеттк Белме карацгы екен... К,иналса, анасын ту с 1нде кереда. Б у г ш танертен ж умыска барар алдында шай устшде Ш екер жайлап кана: — Сен осы 6ip нэрсеге к е й т ж урсщ -ау?— деп сурады. Бвгелсе iuiKi сыры аш ыл ып калатындай-ак бул Lne ж ауап 6epin: — О не дегенщ. Э з 1рге 6api жаксы. К,ызмет орынша. Бала-ш ага аман. А л сен касымдасыц,— деди — Дегенмен... CeHi б1пем'ш гой. Кениннде 6ip куйж бар семлдк Айтпайсын, жасырасын. М ен сенщ бетенщ емес- пш . Бэрш байкап ж урмш. Т у н баласында твсекте двнбек- uiin шыгасьщ. ByriH тунде «апа» деп, ереушдеп ояндын. Еней м аркум ныц аруагы жебесш... Ш екер саусагынын ушы м ен ке зш cyprri. «Барж 03i б1педа, e3i шешедд» деп, эу бастан куйеуш е билж erin кврмеген Шекер екпелеп кана тынады. Буны сонысымен кинайды. Эйелге сы рттагы б 1реулермен айтыс-тартысын, с этаздж ш , одан ке й ш п iuiKi уайымын сезд1рмеуге тырыса- тын. Ондагысы — нэзж кец1л жасып кала ма деп коркатын. Ш екер болса, ж у р е п б1рдецеш сезгендей мазасызданып, бун ы ц кас-кабагын багады. Кдйтсе де буны ц кец1л-куйш танып тур. Б у л аш ылып сейлеген жок. Тымырайып, басын томен салып, эрнеш ойлады. Кдсына жакындап, иыгы на колын салып, суйенген Шекер/р бауырына тартты. Б ул 03i е ркектщ жасыганын, эйелге м ук шакканын жек кередь Эйел1 солай карай бастайтын болса, сезш б о л т тежеп тастайды. Осы мшезш быгенджтен Шекер артык сурак коймайды, ундемеуге уйренген. 0 з басы нен1 болсын кетередь Оцайлыкпен бугше де, берше де коймас. Ол заты эйел гой, сонын кабагына ю рбец вднбесе екен. К о з астымен кабыргадагы сагатты байкады. Бар кайратын жинап орнынан тж турды. Окыс кимылдан селк еткен Ш екер шегшшектеп: — Бэсе, осыпай куш к е п т т н керсетип,— деп жа- дырай Tycri. Шекерда езше карсы каратып, еы иыгынан устап козбе-кез карап: — К,орыкпа, бэршен бас аман болсын,— дедк — С о ц гы кезде куйгелек боп барасьщ. Демалыс сурасан кайтедк— деп Ш екер буны ц турш е уц1пдь Т арак алып, шашын дурыстап тарап бердь YcTi-басын шолып, кейлегшщ жагасын тузедь Акы р соцында шолп еты зш бетшен суйдь 212

Ш ы га п бара ж аты п Ж андос ею уш ты свйлеп: — Демалысты суратпай-ак, кеп узатпай ездер1-ак береда,— деп кулдк — К алай ш а?— деда Ш екер буран ере тусш. — К ейш айтамын,— деда де Ж андос уйден асыгыс шы га женелдк Ж уperi тынышталган сон орындыкка тузелin отырды. Ш екер Ka3ip кайда ж ур екен. MeKTenTeri сабагы б1ткен. Азык-тул1к магазиншде кезекте турган болар. Телефон шылдырлап, ойы белшдк Былайры дуниемен байланыс кайта жалгаскандай б1рден cepnLnin, телефонга умтылды. Калалык партия комитетшен екен. BipiHiui секретарьдыц кабылдау бвлмесшен ж щ ипке эйел дауысы: «Сагат еюде Наримановка келш ж олырыцыз» деп хабар- лады. «М еж елегеж шыгар» деп, езшен-ез1 буран да куанды. вз1мен курдас болган сон ба, онашада кездескенде Эскербектщ алдында кысыла коймайды. K,a3ip де онын кабинетше еркшсш Kipin, керФкешне куангандай жайдары амандасты. Эцпменщ орайына карай ретш тауып Карпен­ ко жайында Эскербекпен ашык, п ш р л е с ю а келген. веек емес, шагым емес, е зш актауга да тырыспай, шешийп, коцФ сырын айтпак болды. BipiHiui секретарь рой, icTiH камын ойлап, буны ц сезш TyciHep. К арпенконы н абырой- атарымен таласып, беделш Tycipreui журген жок. Б уны н Карпенкомен «.aaipr i ара катынасын б!реулер оган баскаша eTin жетюзу1 м ум ю н рой. Онашада а ш ы к сейлесш т у с Ы с т ал ганы да жен. К,аз1рпдей басы катып, киналга н шагында акы л косып, квмектесер деген умпз де бар. О ны н осы шакырысын жаксыра жорып, асырып келген. BipiHiui секретарьдыц кабагын багып отырмай, б1рден сезд1 63i бастады. «Неге ш акы рдыцы з?» деп те сурамады. Кейш «айта алмадым» деп е ю н ш журмес у ш ш «бш еш » деп ойындагысын тугел жетюзуге тырысты. 63iHiH жиналыста не уш ш сейлеп, макаланы не уш ш жазранын айтты. Карпенконын будан opi б!рлестйсп баскара алмайтынын айтты. Ж ы лдан-жылга кем1рдац сапасы кемш, кул1 кебейе тускенш айтты. 0 3 i «дурыс» деп тапкан б!рталай жайларды козгады. «Акы л косып, б1рлесш ойланайык» дедь в з ж ш е адалын айтып, арылган Typi. «MeHi TyciHin ал. Содан кейш не icTeceH де еркщ 6LnciH» дейтш сиякты. Эскербек будан кезш айырмай, сезш бвлместен унЫз тыцдады. «Тары не айтасы ц?» деп, буны сейлетш койып сынап карайтын сек1лда. BipiHiui секретарьдыц бетше аны ктап карады да, 213

Ж андос сезш б1рден догарды. О н ы н ынта койып, иланып отырмаганын байкады. С е зш щ acepi болмаганын сездк Ш ер таркаты п женшдеудщ орнына eHceci тусш Kerri. Будан ар ты к калай айтады? С е зш костамаганы, ыщ ай бермегеш келкпегеш ме екен. Ендеше, онын алдында осынша актарылганы Heci? Адал кецин алдангандай дагдарып калды. О йын жасырмай айтканына еш екшген жок,. К,олдау таппаганына кынжылды. Эбден тьщдап болып Эскербектщ: — Б ун ьщ 6api бе л гЫ нэрселер,— деу! тш тен жынына ТИД1. Ренж ш , ундемей койды. Енд1 Эскербектщ ез1 сейлед1. — Байкаймын, сонгы уакытта б1рлестжтщ кемшийк- TepiH айтып, сейлеп те, ж азы п та ж урсщ. Б1рлестжтщ партком секретарысын. КемшЬлжке сен де жауаптысьщ, оны бшесщ бе? — БЬлгенде кандай. Ж иналыстарда сейлеп, газетке жазсам, кепш ш ж тщ назарын аударып, Карпенкомен карсыласканым емес пе. Кдлалык, партия комитету онын шлнде, алдымен, мына езирз колдап, кемектессещз б1рталай ic тындырар ед1м. Эйтпесе ж алгыз ез1м куресш, Карпенконы жене алмаймын,— деп бул да турасын айтты. Ж анына баткан сон кызынып сейледк Тагы тиксе колма-кол ж ауап бергел1 отыр. О сы сездщ ш ы гуы н куткендей Эскербек лезде езгерш буньщ езше тшстк — Сы н ауга 6apiMi3 де шеберказ. 1ске келгенде кебш кере алмай каламыз. К ш э ммнен? Дурысы, бурысы кайсы? Bi3 де бш ейж те,— деп, дауысын Kexepin зкпденш айтты. Сол у ш ш де жак,ында кдлалык, партия комитет! кем1рдщ сапасын ж аксарту мен аршу ж умы сы н жетивдру- ге партком калай басш ы лы к ететш ш тексеруге комиссия курыпты. К е й in бул мэселе бюрода каралмакшы. Буны шакыртканда осыны айтып, ескертейш дептк Б ул Ж а нд о с у ш ш кутпеген жагдай едк Секретарш а ж анагы э ц п м е т бекерге айтканы ма. Сы ры н 6Lwipin алып усталы п калганы м а? Антары лы п аузын аша алмады. К,абагы ту с ш Kerri. Ойлап тапкан амалдарын карашы. Т е з ойланып, сез те р кш ш туеiHin алуга тырысты. Енд1 буньщ бет кубы лы сын кадагалап отырган мына. Эскербекке сыр 6epin алмауы керек. Осы арада KipniK какпай кезбен андысты. Э л п мэселелерд1 желеу е тш Карпенкога карсы шыккан буньщ e3i емес пе. О сында ке л к ш е н б1рден сейлей женелгенде шындыктын айтылатын орны — осы кабинет 214

деп есептеген. Кинал ганда езж ш е корган керген. Бул калада бул кабинеттен асып кайда барады, вм енен колдау Ендо, м1не, сезш у н а з тындап алып, кемектесудщ орнына комиссия курып бунын е зж тексермек болады. Бул керсеткеш кай дыры? Соны на тусудщ б е л п а емес пе екен? Комиссия жумысынан м ж тауып, кж э такса бюрода жауап беру i керек. Бюронын бет1 калай боларын и м бшсж. Ш абуы лга ш ыгар кезде эдеж коргануга мэжбур еткел1 отыр. Ж андос барж тез тусш дь Эскербек будан ipreHi аулак салганын сезд1рд1. Усы ны с езж ен ш ыкпаганын эл п оз!рде турж ен-ак байкатып алды. Б у л ю м ж щ ici екенж Ж андос айтпай-ак 61лд1. Дем ж iuiine тартып, ызбарланып: — Жарайды, солай-ак болсын,— дед!. Буны н ке л ю м ж сурап отырмаса де epericin, «сез осымен бита» дегенд! ангартты. Адамнын осалдыгы бипнбей коймайды. Эскербек сырт кезге кайратты KepiHin, езж ш е билж айтып, ннренш отырганмен бфеудщ дегенже KeHifi, сезш сейлегенж кимылымен-ак сезд1рт алды. Кдбагын жазып, дауысын бэсендетт: — Б ул б!здщ жоспарлы ж умысымыз. Комиссия курып тексерудщ орайы енд1 гана келд1,— деда. Ж андос оган жактырмай карады. С е зш салкын тындап елеуаз калдырды. Б у л сезд1 айтпауы керек еда. Кедалш таны ты п алган сон, актала сейлеудщ кажет! канша. TipeceTiH жерге жеткен!н тусж ген сон, бул да шпкпедь Б ун ы ц кудагш сейштпек боп сезбен бегей TycKici келген Эскербекке тнс карал: — М ен кетемш,— дед!. «Тексеруге ертен KipicceH де мейлщ» дегендей селкос сейлеп, кез!мен iuiin-жеп, табалап кетт!. Bipimui секретарьдьщ кабинетжен шыкканда бойы жещлейген Tepi3fli болды. Баспалдакпен 6ipiHuii кабатка Tycin келе жаткан. 0з!не карсы кездескен арык денел!, москал эйелд!ц TypiH ш ырам ытып epiKcie токтап, ж ол берда. О нсы з да аласа бойлы эйел бугш ш , баскы ш ты санап басып, eHTirin жогары кетеринп келед!. Б у л амандаскан сон, артына кайырылып, кабыргага суйенд!. Ж андос одан кезж айырмай: — C i3,— деп аузы н аш а бергенде, эйел алдымен: — У-ф -ф !— деп дем!н алып, сосын:— таныдын, шыра- гым, рахмет. Иэ, мен М а ка ш агацньщ эйел!м!н. А н а 6ip 215

жолы машина турасында тун карангысында 613ДЩ уйд1 1здеп келгенсщ. М е н щ де ес!мдс калыпсьщ,— дедь Б ул сонда М а каш тьщ тесек тартып, паралич боп ж атканы н керген. — Агай калай ?— деп сурады. — Ей, шырагым-ай, аганды несш сурайсьщ. Аганды о дуниеге аттандырганбыз. Согыска барды, пленде болды, айдауда C i6ip журдк Адырында ж е т т дулагап жер1 осы Кдратас болды. Оньщ керген кун ш е ш м м нщ басына бермесш. Т агдырдан те п м Kepin, туган жерден тур ак таппаган М акаш ты аяды ма, емйрдщ каталдыгын еске алды ма, Ж андосты ц к е ц ш курт Tycin KeTTi. Осынын бэрiне e3i ю нэлщей мына турган жудеу эйелд1ч бетше карай алмады. Одан кете де коймады. Солбы райы п у н а з турды. М а каш т ы ц айел1 орнынан козгалып сейледк — Шал- елген сон, пенсия куып дщкем курыды. Собес бардым, 6ip ес1ктен 6ip eciKKe жумсайды. Ана кагаз, мына кагаз деп ж етю зетш емес. Б1реулер гер1сполкомга бар деген сон, осында келсем мунда да бэлсшш жендеп тусшд1рмейди Енд1 шагым айтып улкен бастыгыныц езже бара жатырмын. Ш ал Tipi жургенде ж олы ауыр боп ед1, ем1рден ракат кермей Kerri. М аркум етершде «Мен елеем, сен1н KyHiH не болады» деп уайым eTin ед1, б 1лгендей-ак айтыпты. Булар меш эбден шаршатты. K e n 6ic турмен буж рш таянып, токтап «Уф» деп терен куреш дк О н ы ц шарасызданып, аса камыкканын Kepin Ж андо с шыдамады. Ж а н ы ашып, касына барды. — Апа, ертен танертен маган келщгзнп,— деп етшдь Онымен кош тасы п жатып, езш калай тауып келуге болатынын аны ктап туешдарш бердй — Келнйз, кемектесемш,— деп сещпрдй П ан асы з эйелд!ч сыртынан карап туры п куреш ш койды. Элгшде он ы ч «суйтпн, шырагым» деп батасын 6epin куанганын кергенде кабагын шытып, одан сайын ж абыкты. «Б1реумен б1реудщ ici жоктай басына кун туса, шетке ш ыгары п тастайтындары Heci» деп кейщк Ж ол бойы кабапя ашылмады. «Осы 6i3 не боп барамыз» деп, куйзелш, ойланумен болды. 216

22 Ж у р е п ауырып жумысына бара алмады. Кундеп дагдымен тацертец Шекерд1 оятпай тез1рек турып кетпекип болган. Тесектен кетерше 6epin жастыдда кайта дулады. Кеудесш ауыр таспен бастырып тастаган- дай, дозгала алатын емес. Ш алдасынан созылып жатты. Дэрменаздент, кезш жумды. Элдеюм буныц кеудесше MiHin алып, журепн кос уы стап сыгымдап дысып жатдан секщщ. Тодтап далатындай ж уректщ согуы бэсецсш барады. Туйнеп ауырды. Бун ы ц терец тыныстап, диналып жатданын сезш далып Ш екер лезде басын кетердд Бетш е у ц ш п : — С уп -сур боп кетшсщ. К,озгалма. Ж а та бер. К,аз1р, Kajip,— деп тесектен туры п Kerri. fler6ipi кашып, белмелер/п аралап шыдты. К,айтып келш, капаланып: — Е ш flspi таппадым,— дедк Саедаладтап тесект! врльберл1 тещректей бердь Сейлесш, мазалауга батпады. Тесектщ шетше отырып долын устап сипа ганда Ж андос ке зш аш ты. О кш ге идей — А уы ры п далдым,— дедь — Kepin турмы н,— дед1 Ш екер кез1 мелтшдеп. Ец кейт мацдайынан суйдь — Ж аным, сен аман болш ы,— дедь EciHe енд1 тускендей тура телефонга умтылды. К,олма- дол дэркер шадыртты. EciK алдында ку тш тургандай дэрп-ер тез келдь Ол юргенше Ш екер керпе-ж астыдты тузеп, терезен щ желдеткшпн ашып улгердь Дэркер журил шапшац, суцгад бойлы, KepiKTi дыз еден. А я д кш м ш шешпестен терден б1р-ад шыдты. Ш екер тесектщ дасына орындыд экелш дойды. flapirep дыз б1рден Ж андо сты ц ж уре п н тыцдап, дан дысымын елшедь Енд1 гана кул1мареп: — Ж урегйцз жадсы еден. Ж у й к е щ з ш аршапты. Т ыны гу керек,— дедь Ш екер бул сезбен келккендей елпьпдеп, басын изед1. Ж андос тесекте отырып, курсш ш , ерн1н тютеледь К,ыздыц мшез1 аш ыд екен, бастапдыдай емес, сейлеп, еркшсш, эрнеш айтып жатыр. — Инф аркт алуга Ызге эл1 ерте. Ж ецгей де ж ас екен. Е ц жадсы ем — дыдырыцыздар. Е л аралап, ж ер керщ1здер. М е н щ берер кецеам осы,— дедь 217

Киикене кол семкесжен карвалол шыгарып, отыз там ш ы санап, су косып Ж андоска ш м з д к Bip туш р нитроглицерин усынып, тиннщ астына бастырды. Ж аркын жуз, ойнакы мшез1мен Ж а ндосты ц кещ лш кетерш, ауруы н жецищеткендей болды. Сура п ею, eciMi Райгул екен. Кетер1нде дэр1герге кагаз ж азы п 6epin, 6ipep кун уйде ж аты п емделу керекткж ескертть Оцашада сейлес- пекин боп, Ш екер оны кешеге д е й т шыгарып салды. Уйге келсе, Ж андос тесектен туры п кш н ш алыпты. KipreH бойда: — Неге ту р д ы ц ?— деп жайлап кана су рады. — Ж у м ы ск а барамын,— дед1 Жандос. Ш екер e m i ыза болды. — б л е м к щ ,— деда.— Элгшде Райгул айтты, агай титы ктаган екен. С у й р е тш п ж у р ш ауруын аскындырып алмасын деда. С е з уксацшы. Ундеместен кетуге ыцгайланган Жандостыц жолына турып: — Еш кайда бармайсыц,— дед1 катуланып. Эйел ашуланса, айтканга кенбейдь И т е р т тастамаса, е зд к ш е н ж Ш ермейтш ш керди KeTyi керек-ак еда. «Комис­ сия келер карсанда эдеш ауырып калды» деп, сыртынан есектеулер1 де м умкш . Кездерже KepiHin кабинетте отырса жетш -ак жатыр. «Не ойда жургешмд! б1пмейсж-ау» дегендей эйелжщ бетше узагы рак удалдь — Неге карайсы ц?— дед1 Шекер, айтканынан кайт- пайтынын ацгартып. — Сен осы картайып барасыц-ау деймш! Элден бетж деп эж1м1 Heci! — в й т ш алдама. Баска оймен карадыц. Bapi6ip уйде отырасыц. Ж урекпен ойнауга болмайды. Кдрсыласса, Ш екер ш у шыгаргалы тур. К,обалжудан ба, турегеп турганды кетермед1 ме, тагы да ж уреп ш аншы- ды. Эйелдац айтканы на кенген боп, тез сейлеп: — Ж арайды, былай келкейж . Туске д е й т диванда ж аты п демаламын. А л тустен кеш н меш бегемейсж,— дедь К,олымен кеудесш устап, аягын акырын басып терп белмедеп диванга беттеда. Ш екер оны демей Tycin 6ipre жылжыды. — К у ш кеше сап-сау едщ. А я к астынан саган не боп калд ы ?— деп кеш п сейледа. Диванды жазып, керпе салып, ж асты к экелда. Т ыны - 218

шын алмайын, тыныксын деп 03i баска белмеге Kerri. Сараттык тыкылы да естшмедь Диванга кшмшед кисайып Жандос кез шырымын алгысы келдй Одаша белмеде аладсыз ж аты п тыныгудыд орнына дедбекши бастады. Кедш де маза жок- Ke3in ж умы п еда, турл1 ой кимеледг Б эр ш ап-айкыд елестетш жатыр. Элпнде Ш екер « К у ш кеше сап-сау едад...» дейдг Солай ма еда? Б уны д кеш еп кедш -куш д ангара алмапты. Эйтпесе, б уд кеш еп куш ж умы стад ты м кещ лшз оралды. Аяддап отырып уйше эред жеткед. Б ул келгеяде Ш екер жайдары журдк Одыд да жумы стад кайткая 6eTi екед. Б1реулер аркылы езше шетелдак кымбат туфли сатып алыпты. Соны киш керуге асыкты. Киген кезде бул унатып, макулдаган болды. Туфлиге Ш екердщ 03i де кызыгым: — Ж азгы демалыста Кара тед1зге барсак сонда киемш,— дедк Эйелж аяп, одан сайын жабыкты. Кара тещзге баргысь: келед1. Б уны д не куйде ж ургенш бмсе гой. 1шю кубылысын сезд1рмеуге тырысып, газет окыган боп, Tepri белмеде креслода узак отырды. Элдешмге ренжул1, элденеге е кп пш и боп, шгтен тынып, бей-жай куйге TycTi. Калалык партия комитетше барган сод, бар ойы бузылды. Нариманов амалын асырып, буныд алдын орады. Енд1, мше, капыда калып отыр. б к ш е т М — бун ы д езшен де бар. Барган бойда сурамаса да Наримановна ойындагы- сын тугел актарып салды. К ы за келе Карпенконы орнынан босату керек дегенге дейш айтты. Осы туста Наримановтыд oni бузылып, акш иып караганын енд! гада есше Tycipfli. Кедшге секем алганын сонда бул негып ацгармаган? Токтамастан аш де сейлей берда. Комиссия курып, буныд ез жумысын тексеру перекипи Нариманов дэл сол туста ойлап тапкан да шыгар. Не керек, бул оган ececiH »i6epin, уты лы п калды. Кеп кун одаша торыгып ж урт, акыры шыдамады. Калалык партия комитетшен эдищ ж 1здед1, кемек кути. Эрб1рден сод Наримановтыд езше емес, оты рган орнына, улкен шадыракка сенда. Эйтпегенде... Т а я у кундерде партком м эж ш сшде Карпенконыд есебш тыддап, кешн ол туралы калалык партия комитет! алдына мэселе коюды ойлаган. Енд1 ойлап караса, езш-ез1 устап 6epinTi. К ом ис- сиямен кабаттастырып партком м эж Ы с ш калай етмзеда? Нариманов жагдайды айтып, Карпенкомен колма-кол бул 219

ке тю м ен хабарласкан болар. П артком мэжийсшде ece6i ты ндалаты ны н ecTice, ол каш ан тексеру б!ткенше колга туспей, уакытты созады. Сылтау кеп — Москвага коман- дировкага кетеда, Ж огар гы Советтщ сессиясы болады дейда. Наримановтьщ карсы алдында отырганда осыныд бэрш шу гыл ойлап, акмры, амалы курыды. Наримановтыд комиссия жайлы усынысымен тез келккен. Дэл осы туста кеудеа кысып, ж урен сунп суккандай катты ауырды. Б у к ш ш п отыра калды. Нариманов елен етш: — С аган не болды ?— деген. Б ул ундемедк Сэл демалып, ауырганды елемей турып кеткен. Ж у р е к тщ мазалауы осыдан басталды... 1 Т у н бойы мазасызданды. Б1реулермен ойша айтысып, бун ы сы б1рталайга барды. Т алыксы п уй ы ктап ед1, 6ipey турткендей ш о ш ы п оянды. Тесекте жатып, тагы да еткен- кеткенд1 ойша талкылады. К,ызу таласты ц ортасында калгандай езшен-ез1 ерекпщ ь Элденеше рет турып, ас уйге барып с у ы к су imin келдь Енд1 уй кы м ун болды. К,анша тырысканмен, коз Lae алмай кеп киналды. Тацныд атканын, белменщ алакеу^мдент, б1ртшдеп жарык, бола бастаганын тугел байкап жатты. «Тун калай узак, так калай бая у атад ы ? НПркш -ай, уйкы га не ж етсш » деп ойлаган... Кенеттен босацсып... «мен неге коргансызбын» деп капаланды. К е з аш каннан 6epi тырмысумен келедк 03iH-e3i жетелемесе жолда калатын секищь Т у з ы жец1л ме, талайы ж о к па, «буган болсын» дей коймайтындары Heci. Б уга н дегенде буйырмайды. Э лдею м нщ шапагаты буны айналып етедк Элде елдщ бэрше де солай ма? ©Mip дегенщ курес пе, ойы н ба?! Бала кезде басы нан кешкен 6ip окига ойына оралды. Б ар KepiHiciMeH туп -тугел елестедк Б у л ж азгы каникулды барар жеpi болмай нагашысынын ауылында етмздк Согыстан кейш п ауыр жылдар. Наннык аз кезк «Ек болмаса акка тоярсы д» деп, анасы буны — он жасар баланы ауы лга ж1берда. А к и м е е т бар болсын, нагашысы уйдщ жумысына салды да койды. Бала уатып, отын-суга барып, мал кайтарып, эбден шаршап, каладагы уйш, анасын сагынды. Н агаш ы сы «ертек кайтасын» дегенде асыгып, тушмен уйыктамаган. К,ала ауы лга ж акы н болатын. К е л ж ж о к боп, улкендер каптары н аркалап ж ая у журдо. Экелерше epin 6ipep бала да ж олга ш ыкты . Б у л н агаш ы сыны н сонынан epin, бала- 220

Iларго косылмай окш ау келедь 0 з уйш эбден сэрыныпты. Bapi EpTicTi жагалап, сокпак жолмен тетесшен тартты. Ж о л кейде жарга ж акын етедь Мундайда бала езш ше I сактанып, Ер п ск е кулап кетем бе деп коркады. Ж а л пак езеннщ шунгыма тустагы шр1мдерше квз1 туседа. Бун ы батырып экеткел1 тургандай-ак уркидь Алда Ертгске куятын агыны катты ж ыра барын бигедь Kenip бар болганмен, бала iun-ей сол жырадан кауштендь Осы жыра сан окирамсн есшде калыпты. вз1 сокпакты ерлеген т!збект!н ен сонында келе жатыр. Ж ы р а га ж е тш 6api ошарылып тура калады. А ргы беттеп кадасы сынып, кешрдщ жартысын су агызып экетшть Улкендер жыраны жагалап, еназдеу тусын тапты. Эрюм ез баласын бауыры- на кысып, колдасып, ceKipin е тш ж атты. Б ул шеттей берген. Елд щ сонын ала нагашысы да cexipin eTin, артына карамастан Kerri. Б у л да келе ж аты р деп ойласа керек, аналар 6epi карайтын емес. Бала жагада ж алгыз тур ы п калды. CeKipyre ж урексш дь К,уласа агыны катты саркырама су домалатып экетш, кен арналы Ерт!стен 6ip-aK шыгарады. Бала «сура кетем бе» деп, катты корыкты. Осылай тура беруге топ узап барады. Дауыстап кемекке шакыруга батылы жетпедь Бала катты кысылды. Bip мезетте алак-ж ул ак eTin, кейш ш епне 6epfli, шегше бердк Бойы н ыза кернедь М у р н ы пыс-пы с eTin, eKi иыгынан дем алды. Т о кта п турды. «Олсем бардым» деп дауыстап, алга тура ж упрш , жырадан ышкына сеюрдк Аргы жагага екшесч LniKTi. Етпетш ен кулады. Ш ептен уы стап устап, тырмысып, тез тур ы п Kerri. Ж урег! дурсш - деп тулап тур. Бала эуел! куанды. в з ш щ е ж е гп гш е риза боп, артындагы жырага буры лы п туры п карады. С о л -а к екен, ексш жылады. Б ун ы тастап кеткен наташ ысына ызаланды. О ны KOprici келмедь Элгшде cyFa KeTin кала жаздаганын ойлаганда, одан сайын кв з ж асы сорралады. «Кдлып коймайын» деп, ам алсы з аналарды куы п жетпек болды. М ур н ы н корс-корс тартып, кейлегш щ ж ещ м ен бетж cypTin, солыган баса алмай ж ы лап келедк.. С о л куннен бастап балада 6ip MiHe3 пайда болды. 3 p i ызалы, api кайсар боп алды. 9 3 i умтылмаса, е и ш м колтырынан демемей/ii екен. Бала осы ны укты... Ж у р тты н сонында калып, е л е уаз боп, ж ы лап келе ж аткан сол 6ip аласа бойлы, ар ы к бала каш ан да квз алдынан кетпейдь.. Ж а ткан сайын ой баса тусть Енд1 басы ауырды. «Кой, туру керек» деп, езш зорлап б1рден турегелдк Айнага барып TypiHe узарырак унищ к Peni солрын, жудеге- 221

Hi рас екен. Лйнадагы Kicire, «ецсенд1 туарм е» деп, акырын кез|н кысты. 0 ц ш жылытып, кулгенсда. Алаканымен эрл1-берл1 бет-аузын сипалап, кабагын ашып, серпгендей болды. — Шекер, мен кетпм ,— деп дауыстады. « ° л Ka3ip ж у п р ш келеда» деп кутти Y h жок. Артына бурылды. Еш Ы м кершбеда. К ецип конылтаксып, белмелер- д! аралап шыкты. Уйде 6ip e3i калыпты. Б ул мезгшде eKi баланын сабакта екеш, Ш екердщ мектепте болатыны есше енд1 TycTi. Б ул уйыктап ж аты р деп, Ш екер дыбысын бидармей кетшть Е л е п зш , будан эр! уйде отыра алмай б1рлестжке асыкты. Осы келю нде ж умы ска ыкыласты болды. Кабинетже KipiciMeH неш болсын копарып тастайтындай боп KOTepi- л ш -а к еда. К,ызмет бабымен «Солтустж » разрезге телефон сорып, Айдарды таппады. Ш аруасы болса да калалык партия комитет!мен хабарласпады. Наримановтыц кабинетш, оны ц отырган отырысын коз алдына елестетть Б у л оныц кызмет жарынан eceTiHiHe кумэнданбайды. 0 з кезегш ку тш журген болар. «М ен секшдшер еспек Tyrlni...» Карпенконы ойлады. 0зш ен-ез1 е р е к т п кабинетке сыйма- ды. Е ш максат жок, есж алдына шыкты. Жан-жагына карап, 6ipeyfli куткен боп, 6ipa3 оцаш а турды. Кенет басына 6ip ой келдь Эрл1-берл1 ж урш , келж тауып, «Солтустж » разрезге тартты. Сагынтайды Kepin, 6ip шаруамен акылдаскысы келген еда. О н ы ц экскаваторына барганмен, е зш кездест!ре алмады. TyHri сменада icTen Состав болмай, бригада мушелер1 3epirin оты р екен. Б у л кы зу э цп м е н щ устше келш тк Кетуге асыкпады. Ж аты ркауы , имену1 ж о к осы 6ip кецглд1 кауым кызыктыра туст1. Булар каш ан да «сен ммсщ , неге келдщ?» демейдь К,ызметше карап, курмет жасамайды. Булардыц осы ipLniriH унатады. 0 з Ы ц осы топка тез сщ кпп кететшш сезеда. К,аз1р де булардыц касында б!рталай отырып, «булар калай кеп бЫеда» деп ойлады. Радио тыцдайды, телевизор кередц газет окиды. Еепмейтждер1, бгпмейтш- дер1 жок- С е з б1рден-б1рге ойысып, саясатыц да, ужмет басш ыларыц да, арас'ында анекдотыц да кетш жатыр. Ш жрлер1 аш ык, сез келед1 деп корыкпайды. С о став кершгенде 6epi турегелдк Ж аны н а ж акы н осы ортаны Ж а ндос кимай аттанды. Б1раз ж ы л разрезде icTereH кезшде осылармен кунбе- кун коян-колты к араласып, оцай тш табысатын едь 222

Булардын алдында менменсш керген емес. 1штей элдеб1р байланыс барын сезетш. 031 де ж ум ы сш ы ны н баласы, содан сон ецбек жолын ш ахтада кара ж умы стан бастатан. Ka3ip де к е ц ш н щ тупмр1нде 6ip сешм бар, егер б1рлестж- тен кететшдей кун болса, киналмастан разрезге кайтып оралады. 03iHe уйренцпктч орта гой, 6ip ж ум ы с табылар. Эуелде б1рлестжке партком секретары боп бартанда, мансап кумап едо. Б ул орынта кы зыкканы да рас. Кдбш етш молырак танытута epic 1здеген, алысып, тартысып кврмек болтан. Амалы жетпед1 ме, тэ с ш н таппады ма, Kaeip бутан киын боп тур. 1здеген адамын б1рлестжтщ алдында кездеспрдь Сатынтайды кергенше куанып, онымен токтап амандасты. Турш ен кеш стж байкалды. Ж а ндос оны сезге тартып: — Таты да айтысып ж у р а з бе?— деп кулдь — Енд1 кайтем1з?— деп, Сагынтай тыпырш ып, 6ip орнында тура алмады. Онсыз да ашумен булыгып THicepre кара таппаса керек, буркылдап сейлеп женелд1. — Осылар тацертеннен кешке дейш не 6ixipin отыра- д ы ?— деп,, (мрлееиктщ кецсесш нускады.— У ш кабат тугел1мен осылар. Сыгылысып, сыймай отыр. Б ул аздай косымша тага 6ip улкен уй салынды. Егер матан ерж берсе, осылардын тен жарты сы н кыскартып, разрездерге ж1берер ед1м. — Т ы м катты KeTTiHi3 той, ж урййз,— деп Жандос оны кабинетше epTin юрдк Т у к те — Айтасыч-айтасын, тындайды да кояды. взгермейд1,— деп Сатынтай катты кешдй — Сон ш а неден ту ц ш д вд з?— дед! Ж андос. — Bip жумысты ею жумыс етш, машинистке сол уш ш eKi акы твлейм!з. Б ул — кы п-кы зы л ш ы ган, каркынды бегейдь 0 ю м е тт!ч акш асы н неге аямайды?! Сагынтайдьщ нелжтен куйш -nicin жургенш Ж андос э дегеннен ту а н д ь А рш у разрезшде кей жатдайда забой тем1р ж олдан алыстап кетш, тез арада жакындату мум ы н болмай калады. Экскаватор ж умы ссыз карап турм ас упп н мунда мынадай эдас тапкан. Экскаватор тау ж ы ны сы н эуел1 тем1р жолта жакындатып, жал-жал етш аш ык жерге уйедь Осытан 6ip-eKi смена, егер тем1р ж ол уакы ты лы салынбаса, 6ip-eKi ай кету! де мумкш. Содан сон экскаватор забойдан шытып, тем1р жолта жакындап эл п уйген тау ж ы ны сы н составка кайта тиейдк.. Б1рлестж бойынш а ж ы лы на миллионда- ган текше метр тау ж ы ны сы уймеге осылайш а 6ip те-

Г,Л'П. oip тиелш женелтгпедк Б1рлест1к бул жумысты жоспарга енгЫп, министр^кке б ем т м зт алган сон, 6api дурыс жасалып жаткан сиакты. Буган елдщ 6spi де уйрен- ген, карсылык жок. А к та телейтж болтан сон ii-тей бередк Бул жатдайды Жандос та бшедг Кезшде Сатынтайды колдамакшы болтан. Кейш табандылыты жетпей, «Kipicne» деген сон, Карпенкодан каймыгып, oeTi кайтып койган. — Элпнде Эршбайда боп, урыссып шыктым,— дед1 Сатынтай.— Осындай кайта yftin, кайта тиеуден б1рлест!к оойынша электр куатынын шытыны канша деп сурасам, тыжырынып, «ондай мэл1мет1м!з жок, бм!цеймж» дейдй Бфлестктщ бас экономна бул маселемен айналыспайды екен, еонда мен неге айналысамын, айтшы? Осы мэселенщ соцына тускежме ек1 жылдан асты. Сез1ме кулак асатын — Не деген шаршамайтын адамсыз,— деп Жандос ерж аз бас шайкады. «Слздщ акшацыз шыкты ма, не жумысыныз бар» депо келдк BipaK «ренжж калар» деп айтпады. — Онын рас,— деп Сатынтайдын 03i де куптады. Осы жайында облыстык партия конференциясында да, калалык партия комитетжщ пленумында да айттым. Газетке де жаздым. 03in баяндама жасатан б1рлестжтш шаруашылык активжде де сейлед1м. Карпенко бурын ундемей калатын едг Осы жолы ол журттын кезжше менщ ce3iMfli костап, «дурыс» дедн BipaK эл1 озгерген ештене жок, 6api баягыша. Жандос осы туста шугыл шенпмге келш Сагынтайга: — Осылардын бэрж катазта Tycipin, матан экелж 6epiHi3iiii,— дедк — Оны кайтпекс1н? — Партком мэжшонде арнайы мэселе eTin коямын. Енд1 мен де аянбаймын. — Бэсе, бул свзж унайды. Свйтш 6ip кайрат керсетнп. Жарайды, бар б1лгешмд1 дэлелдеп жазып беремж. BipaK айтпады деме, тэты да аяксыз калса езщмен устасамын. — Келгстж,— деп Жандос езу тартты. — Биыл жыл басында Москвадан Орталык Комитеттен комиссия келгенде, мен сотан жете алмадым. Сойлесейж деп, бipлecтiккe де, калалык партия комитетже де !здеп бардым. Bipece онда, 6ipece мунда KeTTi деп, акыры меж оларга жолатпады. Москвадан ежн министр кeлeдi деп жур. EciriH кузетт, жолында квлденен жатсам да, онымен кездеспей коймаймын. Ушме, ез шаруама сурап жаткан 224

тупм жок. Оган осы мэселеш айтамын. Баска да б1рталай ce3iM бар. «Б ул Kici неге сондай мазасыз» деп, Жандос оны TyciHrici келедк Б1реулер «менщ не шаруам бар» деп, кулык сактап, аяк баспайтын icKe бул болса тугелдей беришдк бзше тусер пайда жок, басшыларга да жакпайды. Сонда да токтамайды. Талай кабинетке барады, талай жиналыста сейлейдь Жасканбай, бетке айтады. Бул не куш, не сешм? Коп адамда жок касиетп осыньщ бойынан кередк Кебшен ipi екенш мойындайды. «Тым табанды» деп, epiKci3 тамсанды. Кджымайды екен. Ундемей отырганда Сагынтай да бул туралы ойлапты. Жаны ашып: — Сенщ езщнщ де жагдайыц мэз емес секции,— дедь — Оны кайдан бшдадз?— дед! бул селк е тт. — Жакында Айдардын 6ip сезшен ангардым. Ceni кетед1ге санап табалагандай боп айтты. Олар «6api жаксы» деп, мактай бергенд! унатады. А л сен карсы шыгып журсщ. взщ 61л. Мен саган акыл коса алмаймын. Жандос оган калалык партия комитет! бунын жумысын тексеруге комиссия ж!беретшш сез арасында айтам ба деп отырган. Ен болмаса езшше акталып, муцын шаккысы кел!п едь Енд! сезден тосылып, !штен тынды. Бэр1н ecTin, б т п турса HeciH айтады? Сырттагы кеп сез буган жетпейд!. Жетсе де кеш естидь «Айдар не айтты?» деп Сапянтайдан казбалап сурамады. Бул e3i ойындагысын журт алдында бэр!не ecTipTin, ашык айтканды калайды. Жайшылыкта кеб1не ундемейд!. Лекерд1ц бул туралы «Аузынан артык сез шыкпайды. 1ш! неткен берж» деген!н де ест!ген. Тауып айтса керек. «Баскага жетк!збейд!» деп сенген сон, Лекер бурын ест!ген бшгешн 6ip мезгш буган баяндап турушы efli. Bip тыкырды ол да сезт, сактанып, будан кашкактап жур. Мейл!, пендеш1л!к к!мде жок. влмес камын ойлайтын шыгар. Айдардын iuiKi ece6i мыкты, ез пайдасын ойлайды. Буньщ орнынан дэмес! бар-ау соньщ. Керген жерде жагынып, кулгенс!п сейлейтшш унатпайды-ак. Д эл сондай анкау емес кой. Юмнщ кандай екен1н ел 6wefli. KenTi алдай алмайсьщ. Сагынтай буларга укса- майды... Осы ортада eaine cepiKKe жарар к1м бар деп ойланды. EKeyi жумыстан кешн б1рлест!ктен 6ipre шыгып, оны-муны энпмемен eciK алдында бегел!п турды. Одан 6ipep кеше катар жур1п жол айырыгында светофорга жет!п токтады. К,ызыл-жасыл жарык кезек жанып, 6ip 8-1373 225

оегеп, 6ip женелтш тур. EKeyi орындарынан дозгалмады. Жандостын Сагынтайды ж|берпс1 келмей, бегей туст1. Ол кетсе жалтазсырап, жабыгып далатын сек!лд1. TiKe дайтса, онаша далып, уйге сыймайтынын бивд. Сагынтай «ж ур» десе, дайда болсын 6apyFa дайын тур. Бурын араласы жод адамга мунша неге жабысданын 03i де тусшбейдк «ByriH осы ысщен далмау керек» деп, 6ipey дулагына сыбырлап, сидырлап койган секшдь Сагынтай да сезш тауып: — Уй осы арадан алые емес, мекешм1з;н Kepin дайтыцыз,— деп едц бул дуанганнан: — Жарайды,— деп, алга Tycin 03i бастап журдь Уйше тунделетш кеш дайтты. Шекер eni дашып, уйге сыймай отыр екен. Бул Kipin келгенде дуанганнан тура умтылып, душадтай алды. — Аман-саумысьщ,— дед1 кемсендеп. — Саган не болган?— деп, Жандос оныц душагын жазып бетше унищи Сол-ад екен, Шекер бас салып тнюш, оны кшэлай женелдь Сезшщ 6opi дурыс. Бул кешккенге оньщ дордатынын негып ескермеген. К,айда отырганын телефон- мен хабарлай салуы керек едь Тусте жумыеда журеп ауырып кеткен сон, кенпккен сайын Шекердщ eci шыгып, не ютерге бшмептй Зарыгып куткенде уадыт ете ме. Басда He6ip жаман ойлар келедь Эйелш дандай азапда салганын TyciHin, Жандос оны бауырына басып босатпай турды. «М еш жадсы кересщ-ау» деп, штей ыдыластана Tycin, Шекерд1 бауырына даттырад дысты. Заты эйел гой, «дайда болдьщ?» деп сурап доймаган соц, Сагынтайдьщ уйше барганын айтты. — Дегенмен ол kim ез1? Мен б1лмейд1 екенмш. — Шекер, ол 6ip жадсы адам. Керсен — дызыгасын. Эйелшщ тжеше далганын байдап: — Жод, жод, турше емес, мжезше дызыгасын. — Эдетшше, ас уйге жайгасып Шекерге шай дойгыз- ды. Дастардан жиналмады. EKeyi энпмемен б1рталай отырады. Бул жолы Жандостын соз басдашалау болды. Bi3 OMipfli б1лмейм1з. Ce6e6i мандайымызга ештене тиген жод. Мынау ад, мынау дара деп дарап отырамыз. 0Mip 6i3 ойлаганнан элдедайда курделд шым-шыты- рыд,— дедк Мундай зцпмегё Шекердщ ыдыласы болмай селдос тындады. Жандос сонда да тодтамады. Оны езше дарату ушш типзе сейледь 226

— Шекер, сен eMipfli бишейсщ. Анкаусын. Ойлайты- нын _ Мен, ею бала, осы уйдщ камы. Шекер шамданып: — Бул аз шаруа емес. Эйел — ошакка ие,— деди — Жен свз. Дегенмен 6i3 бэрш де, баскаларды да ойлауымыз керек. 0Mip — отпели.. Шекер есшеп: — ¥йкым келда,— деда. Жандос ендк — Азырак отыра туршы,— деп жалынды. Эйелiне такала Tycin, 6ip колын оныц Ti3eciHe койды. Ж1берпа келмегеш жанына жагып, Шекер жымиып кана кулд!. — Мен осы жасымда талай адаммен араластым,— деп, Шекердщ Изесш алаканымен баса тусть— Эрюмнщ баска- Fa айта коймайтын езждйс iuiKi сыры болады екен. Тында- сан, тагдырдын тэлкепн де, ем1рдщ соккысын да танисьщ. Мен саган Сагынтайдан еспген эцпмемд1 айтайын жэне Сагынтай боп айтамын. — Йемене, артист болайын дедin бе? — вйтпесем, вз сез1ммен жетюзе алмауым мумюн. Элгшде рана ecTin кайттым, 6api ес!мде. Сен де ecTin 61л. Басканын OMipiH биту кейде токтамга керек. Сонымен мен Сагынтай боп сейлеймш, тында. — Мынауыч кызык екен,— деп Шекер тындауга мэжбур болды. — Тек свз1мд1 бвлме. Жандос Сагынтай боп сейлеп отыр... — ©Mipre шуюршшк деймш. Ceri3 балам бар. Алды — отызда, уйленген. Уйдщ жанында белек турады. Немерел1 болганбыз. Кейшп балалар да аман. Эркайсысы ез жолымен ер жетш, катарра косылып келедь 03ipre еш- кайсысына екпем жок. «Бакыттымын» деуге аузым бармайды. 0йткеш бакыт дегеннщ не екенш бшмеймш. Эйтсе де адамды алга суйрейтш 6ip куш барын сеземш. Ол не куш екешн айта алмаймын. Бауырым, мен жардыц жиегше барып кайткан адаммын. K,a3ip сежмен кен уйде eMiH-epniH эчг!мелесш отырмын. А л менщ бул дуниеден кету!м де мумюн едь Ертен не боларын юм бигедi. Ж урт катарлы енбек eTin, уй устап, бала ecipin жургенмш. «К,алай турып жатырмын» деп ойланга н да eMecnin. Семьяда келюм болса, баскадай турмысты каламайды екенсщ. Осыныц 6api курт езгерген кезде еамнен адасып, бакытсыздык дегеннщ не екенш жаксы тустд1м. Тунып отырган кез1мде 6ip казадан 6ip каза Kiuiirin, ез1мд1 кайгы 227

басты. Жетт бала кетерш, бэрш аман-сау ecipi-ен эйел1м Г улзира толгак устшде баладан Kerri. He6api кырык жаста еда. Жарты жылдан сод разрезге ез1ммен 6ipre барып, 6ipre кайтып журетш балам — Кедесхан тосын казага кил!гш дуниеден кайтты. Экскаватор машиниа боп, мень мен 6ipre ктегенше ел кызыгатын еда. 03i де сырыктай боп ecin, кез тартатын. Жатсам-турсам улымньщ бейнеа кез алдымнан кетпейдь ¥йыктасам, туам е Kipefli, оянсам, елестей береди Жетпктен аскан шешем бар, балаларга сол ие. Менщ не куйде болганымды кешн айтамын. Алдымен акемда, содан сод эйел1м Гулзираны еске алайын. Экем К,аби едбекке жастай араласкан жумысшы адам. Кдратаска жакын жерде туып-ecin, кешн Риддерде ещцркте отыз жыл icTereH. Мен де сол Лениногорда он алты жасымда заводка жумыска турып токарь болдым. Экей мен шешей унемк «елге кайтсак екен, сонда елсек екен» деп отыратын. Солардыд осы сезш естимш де ойланамын. «Екеуш туган жеpiне менен баска шм апарады» деймш. Он торыз жастамын. Осы Кдратаска келш, жер жагдайын керш кегли . Гулзира ол кезде он алты жаста болатын. Bip баракта кершшес турып, араласып журетш- 6i3. OFaH уйленд1м де, 6ip чемоданмен Кдратаска кетш калдык. Мунда ешк1мд1 бшмейм1з. «Сол жакта 6ip апам бар» деп шешем оныд суретш берген. Ол Kici меш Kepin жылап, белмнен суйди «Жаныддагы карындасыд ба?» деп сурады. «Эйел1м» дед1м. «Алда, бэрекелдГай, тым жас екен» деп муаркеди Гулзира екеу1м1з оныд уйшде туратын болдык. Келйдмен разрезге жумыска орналасып, TeMip жолда ктедам. Кектем шыга жер алып, саманнан уй салуга KipicTiM. Экеме тартып, шаруага жасымнан ьщгайлы болдым. К,олымныд e6i бар, бэрш esiM ктеймш. Гулзираны жанымнан 6ip ел\\ тастамай, ертш журемш. «Эке, елщнщ кысы суык, бораны катты екен, суы да ащы, жер1 саз екен» деймш. Оларды Kouiipin экелш, бiрден ез1м салкан кед уйге Kipri3fliM. Сондагы экемнщ куанганын корсед... Эда кунге дешн умытпаймын, келгенде «б!здщ уй ме?» деп кайталап сурай берди Bi3flin семьялык берекел1 OMipiMi3 осылай жалгасып еди Экем домбыраны жаксы тартатын. С ол жылы TinTi куйип боп алды. 0ткен-кеткенд1 козгап узак эдг1ме айтады. BipiH тыддап, 6ipiH тыддамай шаруага алданып, турып кететшмш. Сонда экем: «Эй, балам-ай, мен OMip бойы жаныдда болады деймкщ. Ескщен калган сез едь угып алсадшы» дейтш. Б1лген екен. K,a3ip мен вз балаларыма «не айтамын» деп киналып каламын. Экем айткан е ск ш к л эдг1мелерд1 устап кала алмаппын. Ол 228

«кешеп согыста Берлинге дейш бардым» деп мактанатыи. Сол адамнын дуние саларында «согыста фашистщ огынан елмегенде мына рак аштан елт1рда-ау» деп киналганын да керд1м. Экемнщ б е й т н ак юршштен ез1м салдым. Экеме TipiciHfle тым жакын болдым. Мен жумыстан келерде eciK алдына шыгып жолымды тосып карап отыра- тын. Ол елген сон кайгырып, «мен де елш калатын шыгармын» деп ойлагам. Гулзира тым пысык, шаруакор болатын. Бэрш 6ip 03i тындырып, ертенд! кеш жулынып журетж. Мен тез сауыгуыма оньщ коп KOMeri болды. Жаркылдап, кециймш кетерл, онаша калдырмауга тырысады. Жанталасуына Караганда елмейтш адам сеюлд1 еда, гумыры кыска болды. Эйел1м кайткан сон бойдак боп ею жыл журд1м. V найтындар бар, 6ipaK алты бала, Kopi шешенщ устше юм келедь Жуйкем тозып, api-capi куйге туст1м. Kicire уш р лтм жок, онашалана беремш. бас катты. Bip уакытта ауырдым. Тужмен жатамын, уйыктай алмаймын. Жиырма кун кез шмепшн. Б1рде катты куйшш, буынып влуге аз-ак калдым. Шашым агарып Kerri. Шешем жалынган сон дэр!герге бардым. Олай карады, булай карады. Еш ауру таппады. Акыры, бэр! кецесш «нерв» деда. Дэр1 жазды ма керек, акыл айтты ма керек, api-6epi эурелеп коя бердь Жумыс орным жагдайды TyciHin жарты ай демалыс бердь Аздап жаксы бола бастадым. Сонда маган ой туст1. Балалар эл1 жас. Kiuii кызым уш жарым жаста. Шешем менщ уйлену1мд1 кутш, эрен-эрен жур. Мен олай-булай боп кетсем булар- дын кун1 не болмак. «К,ой, ем!рд1 кайта бастау керек» деп 1штей осыган 6екжд1м. Э йелаз уй уй емес екен. Кдраган- дыда туратын карындасымнан дэл осы кезде хат келш, 6ip yMirri уялатты. «Осында 6ip адам бар. Мектепте гстейда. Куйеушен айырылысып, алты жасар кызымен Кдрагандыга кеш л к еллть Журю-турысы маган унайды. Саган лайык-ау деп ойлаймын. Жакындай т у с л , жагала- тып, сен туралы айтып керш ед1м, «кет api» емес сиякты. К ел л , танысып байкасан кайтедй> депть Хатты кайта- кайта окып, шешеммен акылдастым. Кеций жаксылыкты сезгендей ол Kici «бар, бар» деп отырып алды. Журексшсем де жолга шыктым. Ол эйел маган 6ip кергеннен унады. Кездескенде 6ip кун, 6ip тун энпмемен отырдык. Бар жагдайды тук коймай ашык айттым. Ол эйел де Kyfteyi боп, турмыста багы жанбай жур екен. Уш кун таныстым да сол э'йелге — Жазирага уйленд1м. Кдртаска °1ржола Keuiipin алып келд1м. Меж «енд1 курыды» деп санаса керек, Kepiui бггкен сенер-сенбесш бшмей, «Сагын- 229

тай Карагандыдан жас эйел экеллтк 03i суду екен» деп шуласты. Акшаны аяган жокпын. Журттын кезш кызык,- тырып той жасадым. Жазирамен отаскалы алты жылдан асты. Ортамызда бес жасар 6ip ул бар. Атын Жалгас койдык. Кудай т1леуш берсш, Жазира балаларыма тым жай- лы болды. Барж багып-кагып, жумыстан, мектептен келген- дерш KyTin отырады. взара кел1ам болтан сон, уйге eui6ip аландамаймын. Маган жадсылыкты сонау Караган- дыдан буйыртады деп бурын ойлап па ед1м. Бауырым, oMip б1рде жылатады, б1рде куантады. Мен елш кайта т1ри1гендеймш. Bipeyflixi 6ipeyre батпайды. Баска тускенде тана бигесщ. Ешнэрсе 6ip калыпты турмайды. BapiH бастан кешiру, киын сэттерде тез!м корсету эрюмшн колынан келмейдь 0м1рден тучшген кезшде б1реулер не елш кетедц не imin кетедь Не болмаса uirepi басудьщ орнына Kepi кетедк Мэселе вз1цд! ез!н женуде гой. 03iM OMipfli кайта куртандай болдым. Котамдык шаруамен квб1рек журетш!мд1 б1реулер унатпай: «жумысты кебейтт ней бар, шаршамайды екенсщ» дейдь Ауыртпалык коп, 6ip ез1ме ауырлыты бЫнбейдь Bipey айкайшы болу керек кой. 0йтпесе, жым-жырт жатсак к1м оятады?! Эйтеу1р, болсын-болмасын, талаптана 6epeciH. ... Осы eMipfli ез басынан кешкендей-ак Жандос свйлеп отырып б(рталай кажыды. Шекерде ун жок. Bipece кезше жас алып, 6ipece ойга Tycin, толкумен болды. 23 Маусым бойы жауын 6ip тамбады. Окта-текте аспан булттана калса, заматта алай-тулей боп, куйындатып жел KOTepin экетедь Кун одан сайын шакырайып, кыздыра Tycefli. Ертетцй-кеш батыс жактан анызак жел сотады да турады. КаРатастык айналасы жазык, жер1 тастак. 0с1мд1п де жатаган, селд1р. Мына кайнаган ыстыкка 6api курап барады. Кабинетте мандайы терцнп, пысынап отырып Жандос коныр салкын кунд1 ансады. 1Шркш-ай, кун курк!реп, найзатай жаркылдап несерлетш жауса гой. Мына капы- рыктан кутылар ма едк Тынысы тарылып, туншыккандай терен KypciHin алды. Табигаттьщ гана емес, взше де 6ip смлюше керек сиякты. Жауары жок тымырсык ашу мендеп барады. Эр жайдан 6eTi кайтып, куйгелек боп алды. Эйтсе де кызбалыкка салынбай ашуын инке жиды. Кашангы шыдай бередт Bip куш актарылар. Сонда аянып калса взшен KopciH. Осылай ойлап 03ipre коп ундемейдк 230

Ыстыктан мез1 боп epi штей тыншыга алмай, «алые 6ip жакка кетер ме едЬ> деп киялданды. Былайгы дуниеш умытып, ез алдына белек оцаша кун кешкiсi келедь Шекерд1 eciHe алды. Оныц ойында ештене жок. «Жазгы демалыста К,ара теадзге барамыз» деп ceHin жур. Алданып, екшш калмаса жарады. K,a3ipri жагдайда ертец не боларын Жандостын 63i де бшмейдь Дэл биыл Кара теодзге карай жол туспейтш секшдь Жарым кец1п боп жургешн Шекерге сездормей, уйде калжын, айтып кеп сейлейдь Эцпмелесш, ас уйде оныц касында узак отырады. Оныц кец1л-куйш багып Шекер де басын шулгып, не айтса да келке бередь К,асынан ж !берпа келмей, адейi бегеп отырганын бшп, ризалыкпен eMipemn, кез1 жаудырай туседь 0з1н1ц керек екенш сезЫп, одан сайын узшгедк Аянбауга, несше болсын шыдауга бар. Шам ceHin жатар кезде Жандос кобалжи бастайды. Тун баласында «тагы да уйыктай алмаймын-ау» деген урей пайда болды. Шекер б1рден уйкыга кетш, бул жалгызсырап калады. ¥зак тунде аунакшып, тацды к у тт саргаяды. ¥йыкта- мау да азап екен. Оныц уетше 6ip эдет тапты. Талыксып жатып, шыцырауга кулагандай уйкыга кете бастайды, б1рден туе кередь Мшдетт1 турде шошып оянады. Одан кейш кез 1лу жок. Керген туеш кез алдына келт1рт, коркып жатады. Тусшде ылги буныц басына Kayin TeHin, жаны кысылып журедк Кеше тунде тусшде Шекер eKeyi кайыкпен тец1зде жур екен дейдк Бул кулаштап ecin келедк Жагадан алыстап eKeyi кец айдында оцаша калыпты. Кенет кайык- тыц Ty6i тесшп, су куйыла бастады. K,ayinTi ce3in, 3epeci ушты. Жан дауысы шыгып, «ыдысты алып суды тек» десе, Шекер куледк козгалмайды. Жанталасып, ескект1 тастай салып e3i текпекш1 болды. 1здейд1, ыдысты таппай- ды. Кдйыктыц батуына 6ip-aK ел1 калыпты. «Суга кетпк- ау» деп, куйЫп ескекке умтылды. К,айык батып барады. Караса, Шекер жок- Eci шыгып суга ceKipAi. Енд1 б1рде астындагы кайык емес тактай екен дейдь К,алт-култ eTin, су уетшде тец селт эрец тур. Толкын сокканда аунап кет1п, кулап барады. Шекердщ жылаган дауысы естицц... К,орыкканнан кезш ашып алы. Жалма-жан TeceKTi сипалап Шекерге колын типздк Э лп Tyci екенш 6Lnin, кеци! енд1 гана жай тапты. Шекерд1 жогалтып алгандагы коркыныш сез1мнен ani де арыла алмай киналып, кажып жатты. TycTi жаксылыкка жорып, ец1нде куанатынына 23!

сенгкп келдi. Дегенмен журеп шайлырыгг калыпты. Шекердщ аман екенже, касында жатканына куанды. Кушырланып, оны кушактап бауырына тартты. Шекер буныц колын кысып-кысып койды. Мурны пыс-пыс етш, кайтадан катып уйыктады. Бул кыбыр етпестен ояу жатыр. Уйкысы келетж емес... Жумыска келсе отырган орнын егейсш, кабинетке сыймайды. Олар буны шеттете бастапты. Карпенко кырына алды екен деп, баскалар де езгере калыпты. Керген жерде салкын амандасып, алыстау журетж болыпты. Бфлестштщ б1рталай iciHeH кол узш, хабарсыз боп барады. Б1реулер осыньщ барж буныц сыртынан касакана уйым- дастырып отыратын сешлда. Жынына тиген соц, шыдамай 'зже Tycin, сурастырып керсе, 6api де бымеген, ест1меген боп шьтады. Бет!не тура айтпай, бушрден тикеда. Жумыста кедерп кебешп, ici оцга баспай койды. Жиналыс шакырса Kici жиналмайды. Жумсаган адамы сылтауратып уакытылы бармайды. Онын ececiHe буны кереказ eTKiaepi келгендей кей жиындарга буны катыс- тырмай, алалап тастады. Кешн ест1генде дауласып, e3iHin катысуга тшс екенж еске салса, <<1здедш, орныцнан таппадык» дейдй Осында «Жандос баска жумыска кеткел1 жур» деген свз тарапты. Буныц езжен сурауга батылы жетпей, б1реулер кездескен жерде «рас па?» дегендей бетже карагыштай береди KiM кайда баратынын кун Lnrepi жобалап отыратын всекке yflip б1реулер буган б1рлестштен орын таппай киналып журген кержедк Парторгтан KeTipin, ce3fli кебейтж, «анау орынга ез1 бармайды, мына орынга коймайды» деп те таласады екен. 03i женжде эцпме болган соц буган да естшмей коймайды. К1мнщ аузына какпак болады. «Мейл1 айта б ер е т» дейди BipaK штей унатып журген жок. Осы да эдеш ойлап табылган туртпекке уксайды. Жуйкеш жукартудын амалы шыгар. Эйтпесе е з орнында TtiicTi мждетж аткарып журген адамды сыртынан свз етш, сан сакка жупртудщ не кереп бар? Кажет деп тапса e3i де кетедй Ккщен сурамай- ды. 03ipre тыныш койып, ерш б ер ут тйпейдь Ойдагы жумысын орындай алмаса жанга сол батады. Карпенкодан ыкпай Kipicin-ак кетin еди Алды-артынан каумалап, epiciH тарылтып-ак келеди Буйте берсе б1раздан кейж жаман атты кершетж Typi бар. Карпенконын дегенже журмесе, алып-кашпа свздер кей1н талай рет раска шыгатын еда. Куш кеше Жандос взже де тыкыр таянгандай катты 232

мазасызданып efli. Bip жары, корланып, юмге екпелерж бтмедй Мзселе бунсыз-ак шешшп койган сон келкпеске, «дурыс» демеске болмады. Юб1жжтеп, кеципн жасырды. Туе мезплжде Нариманов телефон согып Айдар Ералиновтын калалык партия комитетше бел1м менгеру- rnici боп ауысатынын айтты. Акылдасу, niKip сурау жок, «осылай болды» деп eciHe салган турь Айдар разрезде !стеген кезшде бедел алып, 6LniMi асса 6ip capi. 1сше кенпп толмай, «б ул орыннан KeTipeM бе» деп жургенде мына хабарды ecTin, к,апел1мде ацырап, айтарга евз таппады. Нариманов не ойлайды? Айдарды касына алып, буран карсы жумсамак па? Булай тез есетшдей Айдар кай касиет1мен козге туеш ед1? Т1пэлрыш делж. Ынгайлы болар. Жагына да бшедь Бары сол ма? Жок,. Мунда баскадай 6ip есеп бар. Олар ymiH каз1р Айдардай кенбю адам керек. Кдйыспайтын, ездерше карсы туратын б!реулерден кутылу ymiH де керек. Ертенг! куш солардын сарын сындырып, ж1герш жасытып, epiKci3 Айдарга багындырып кояды. Жандос ашуга булыгып, колындагы трубканы кыса TycTi. Демж imiHe тартып, сыр бермеуге тырысып, акырын- да Наримановка: — Жана кызметкерщ13 кутты болсын,— дедк 3 1лд! кекеащй Нариманов та туешее керек, ундемей калды. Тырс eTin телефонный уш emTi. Жандос ойга батты. Наримановтьщ Айдар жайында бунымен акылдаспаганы-елемегеш рой. Бунсыз да оньщ акылшылары ж етт жатыр. Айдарга imi буратын 6ipeyimH ce3i от1мд1 квр1нген болар. Бул тары да шет калып, кеш естш отыр. 1штей ыза болды. «Буларын дурыс емес» деп кайда барып, к1мге айтады? Сезге кулак асса, аянбас едк Айтканмен ештене езгермейдк бетще Tecipemn карап, евзйип тугел тьщдайды, ундемейдь Кешн шыккан сон, 03infli 6ip турл1 жайсыз сезш т, «неге барып, несше айттым» деп екшесщ. Эдшн айтам десен, осылай ундемей дщкенд1 куртады. Ундемейтждер1 — ез дегеш боп, бэрж алдын-ала уйлест1рт, тындырып алды. EHfliri жерде айтсач да, айтыссан да, канша шжжеен де, ce3in етпейдь Осылайша ceHi де ундемеуге мэжбур етедк Осы эдкпен какпайлап, шетке шыгарып, одаша калдырып барады. Айдар турасында буныц ез nixipi бар. Б1раздан 6epi icTec болганда улкендж жолмен эр жайдан epeciH байкам, сырттай бакылап жур. Егер сураса, талкыга салса, ойында- гысын ipixnefi «эл1 де разрезде icTeciH, ысылып уйренеж. ШикЫп кеп» деп едй Жакында екеуден-екеу онаша 233

отырганда оган жаны ашыраны ма, элде наразылыгы ма, эйтеу1р, «бул кызмет сенщ колыч емес. К,аз1р дер шагын. Ондарште ютегенщ жен» деп кенес берген. Тура айтылган сезд1 Айдар дурыс тусшген, 6ipaK ундемедк Тек сыр бермей, миыгынан кулгендей болган. Сейтсе, барар жерш бинп отырыпты. Артынша Наримановтан элг1 эцпмеш ест!генде, «анкау екенкпн» деп ойлады. Айдардын iuiKi есебж сезбеп-ri. «Сен олай айтсан, мен былай ктейш» дегендей лезде жогарылап, бунын кецесш кереказ етти Енд! оган «бул кызмет сенщ колын емес» деп калай айтады? KepiciHuie, будан былай кызмет бабымен оган багынышты боп, шакыртса алдына барып, тапсырса айтканын орындауы керек. Намыс кысып, канша мойында- майын десе де нитей кенд!гу! киын. Жешмен жасалып, лайыгымен болса, жаксылык тшеумен «куп» дер еда. Айдардын ескенш кызганбайды. Кезшде сол орында бунын e3i де icTereH. 031мен салыстырып, онын калай icTepiH кун Lnrepi болжады. Bi3 оны барытынан адастырып, келешегзне киянат жасап отырган жокпыз ба?! Нарима- новтын бунысы жаксылык па, кастык па екен?! Кундердщ куншде сылк Tycin, темендеп кетсе обалын мм кетермек. Бул жол Айдарды алыска апармаса керек. 0 з куипмен бузып-жарып шыкпаган сон жетелеумен журш, жалтак- таумен кун кешсе, тайрак жолга тускеш. Айдар каз1р о л жарын TyciHin жатпаган болар. KyHi тускеннщ кабинет1- не мулэш мсл Kipin, онысын сырт кезге сезд|рмей мангаз- сып шыгура теселш те алар. Оны ecipy б1реулерге керек те шыгар. Ka3ip KOTepin, кундердщ куншде сылк етдазш тастай салса, кайтадан каз туруга Айдардын каукары жетсе жарады. Эл1 жас кой, оны алдаусыратпай аяу да керек efli. OcipreH боп мезгиказ euiipy — ол да каарет. Ертенг! кун1 онын пайдасы ммге rain, залалын мм тартады. Эрнеш eciHe алып, элденеге кушнш Жандос токырап отырды. «Ei3 осы не боп барамыз?» деп кынжыл- ды. Жаксынын жолы ауыр, iciHe 1лгешек коп. Солардын жан жарасын елеп, ескердак пе. Айтылмаган сыры, арылмаран муны канша... Басына кун тускенде, басканын уайымын тез угады екенсщ. Осында б1рлестжтщ кадр бел1мшде штейтш орта жаска келген Бэйменмен оншалык араласы жок еда. Кез1нде болып-толган Kiciuie ол тым тэкаппар жуperiн де, бул жолай коймайтын. Жакында ойламаган жерден мунымен ашылып сейлесш, OMipiHiH улкен емшшш айтты. Bip орында узак жыл орынбасар бопты. Бастыктыч орны 234

босайды, бул ум1ттенед1, басканы экеп кояды. Алысып- жулысып жургенде пенсияга шыгатын кез де келшть « LLIiркiн, сол 6ip жылдар жалындап турган шагым ед1, басып тастады» деген. Жандос эрi карай кдзбаламады, бэрш б1рден тус1нд1. Шашы агарып. ецкпи тарткан Бэймен/ц катты аяды. Осы халiне 63i жазыктыдай, айтарга ce3i болмай жерге карады. Bip Бэймен емес, осындайдын талайын Kepin жур. Карсы шыкса болды, олар коркытып. ыктырып алудыд тэсЫн табады. Кенбесе, коргансыз eTin, кешеп кушне зар болатын куйге туаредь Мундайда эдшетке жету де киын. Айта берсен, айкайшы боласыц. Кдсакана екшдл 6ipeyfli кетермелеп, ерепскен адамын шетке шыгарып, елеус1з калдырады. Жандос ез ойынан 03i шошыды. Басканы емес, нак 03iH болжап отырган секыдь Коп жылдан сод бул да Бэймендей бола ма?! Бупнп кунш еске алып, сонда не дер ед|. «Алысып-жулысып нем бар едЬ> деп екше ме, элде... BipiHiui кабаттагы кадр бел1мшщ тар белмес1 елестеп, стол басындагы арыган, ак шашты адам Бэймен емес буныд 03i боп кершдь Коп нэрседен кудер узш кажыган, пенсияга шьтеуга кун санап журген елеушз жанга уксады. Кетет!н боп, кереказ екенш бшудщ каншалык ауыр екенш енд1 сезшдк Аяз карыгандай ерж аз ттркен дь Айнала 6api орнында, тек 6ip езше гана жайсыз, окшау калыпты. Баскалар аягансып, мушркеп карайтын сеюлдь 0м1рде тшегеж осындай прлж пе ед1? Елее те болса, урейл! екен. Намыстанып, бейшара куйден тез1рек кутылгысы келдь Бойда элдеб1р сез1м булкынып, штей карсылыгын оятты. Кешн екшбес уш1н cypiHce де, жыгылса да тудиту- мен, конд1гумен кун кеше алмайды. Мына кубылмалы ом!рде ертед не боларын KiM болжап бшген? Барар жер алые. Тыншыгып, токтап калмай, алысып-жулысып, ер кеуде боп отсе не арман бар?.. Сагатын карады да орнынан тез турды. Разрезге баратын кез боп калыпты. Бригадирлер совет! сагат беске жиналыс шакырып, буныд да катысуын етшген едй 9pAi-6epjii журю, разрезге баратын бос машина таппай буган да кейЫ. Эншешнде б1рлестжт1д ауласында толып туратын машиналарды буны жиналыстан калдыру ушш 6ipey тж кетерт экеткен секиш. Дагдарып турып, элдемм- ге сырттай южшдь Epericin, калалык автобуска отырды да, соцгы аялдамага дешн барды. Аргы жагындагы калган жиырма шакырммды жаяу журш OTKici келгендей еш богелместен тура разрезге тартты. 235

«Оцтустж» разрезде улкен дау боп жатыр. К,ыста басталып efli, эл1 кунге дешн шешЫп бггетш емес. Былайгы журт акыры немен тынар екен деп сырттай кызыктап, алды-артын багып отыр. Дауды бастап, ani кунге сезш етжзе алмай жазыкты боп журген — Козловтын экскава­ тор бригадасы. 1лгер1лей бермек боп, ет кызуымен 6ipa3 жер журю тастады. Ыстыктап, кейлепнщ туймесш агытты. Кдпырык ауа тынысын тарылтып, ентн-е бастады. Пана болар коленке жок, айнала куйш тур. Тустен кейшп 6ip толас шак, баратын бос келж коршбедь Будан api »yp ici манды- май, Жандос жолдан шыгып, анадай жердей тастын уст!не барып отырды. Аягы талып, шаршапты. Пысынап, Tepiui- ген мандайын, бетш cypTTi. Демш алып, амалсыздан келж KyTTi. K,a3ipri баратын жиналысы калай отер екен? Буныц колынан келер не кемек бар, сез берсе нендей акыл косканы жен? Осы энпмеш естш-бшп журсе де, ез басы бул нже араласа койган жок едк Тжелей буган йрелген шаруа жок, Ощцркте кенеттен He6ip таластар боп жатады. Буган да ет уйрент алады. Жеткпеуден, келюпеуден жумысшы- лар басшылармен керкедк К,ай жактьщ Tereyiphri мыкты болса, сол жецедь Бул жолы да айтысар да тынар деп, Жандос тек кулак турш, сырттай хабардар боп журген. Дау эл1 де токтайтын емес. Экскаватор машинистер1 есе жоктап, барлык жерде 6ip сезден танбады. Басшылар жагы касарысып, бар энпмеш басып тастагысы келедь Разрезде куцюл сез, наразылык кебейдь «Басшылар ойына келгенш ктейдь Кдрсылассац — кудалайды. Осы да эдшдж пе?» деседь Машинистердщ эуел1 6ipeyi, кешн eKimuici 6ip айтып, exi айтып тайталасып, Tipecin кередг Тузелген ic жок. 03repic сол, басшыларды езше ешжйрш алыпты. Енд1 уш бэсенсш, «мейл1, бшгендерш жасасын» деййн болады. Акырында, канша кызбаланып, кушнсе де ертенг1 куш не боларын ойлап, ержйз жалтактай бастайды. 1штей корланса да райынан кайтып, келккен боп кенедь Будан былай турактау ушш басшыга жагыну керек. «031м» деген адамнын талайынын арыны басылып, осындай xipinTap халге тускенш Жандос сан рет кердь Эуелще соларды жактырмай, ынжык деп карайтын. Кешнп кезде «кудайдан баскадан корыкпаймын» деп октем сейлейтшнщ де жуш жыгылып, жуасып калатынын коргенде «бул не куш?» деп, штей каут кылатын. Бупн- дер1 бунын 03i де не opi не 6epi болатын осы шекарага такалып тур. 236

Осы отырысында улкен icTeH ьжыстырып тастагандай екпел! боп, жалгыздыкты сезшдь Кежлшщ осы куйте мына жардайдын уйлесуш караты. Барар жерше жете алмай токтады. Жол шетшде кунге куйш, шокайып отыр. Жиналыска кеппгетж болды. ByriH 6ip uieiuyiiii кун сиякты, езж осы жиналыска катысуга мждегп санаган. Осынын алдында Козловпен эдежлеп жолырып кеп сейлестк ¥зак жыл жш Kepicin, сэлемдест журсе де, онымен дэл булай жакын келш, онаша отырып сейлескен емес, Бурын турл1 жиналыстарда Ke3iKTipin, кейде президиумда катар отырып калады. Баяндамаларда оныц eciMi алдымен аталып, керсетк!штер1 ауызга алынады. Газеттер мактап жазады, телевизор керсетедк Содан оны танымау мумкж емес сиякты. Разрезде бастама кетеретж де, рекорд жасайтын да, жылдык жоспарды елдщ алды боп орындай- тын да Козловтьщ бригадасы екенже журт эбден ceHin алган. 03i де елеул1, елуге келген жасында абырой-атактын б1рталайын иемдендь Аспай-саспай, кеп сейлемей, сабыр- мен журш-ак бедел алды. Bip адамнын басына уйт-тегш , сонша мол бергенд1 кепшшк бурын да керген. Керген сон кепанбеуге, кызганбауга уйренген. Эр кездж ал Fa шыгар атактысы боларын TyciHin, багына таласпайды. Каншага барарын кун Larepi жобалап, уй!р!не кайта косылар кунд1 кутедь YMiT оянып uirepi басу да, кудер у з т Kepi кету де сэтше карай секьпдк Заманына сай адамы езгерш, абыройы ауысып, баска б1реудщ куш туады. Соны зарыгып кут- кендей елдщ 6epi coFaH карай ойысып, манына уймелеп кержген жерде колпаштап, кетермелеп экетедь Ол да тумасынан осындай курметке жаралгандай-ак суйреген жакка тез бешмделедй Басшыларга жакын жур1п, солар- дын свз1н сейлесе ез улесшен утылмайтынын бьпедй К,аркын алып, 6ip битке кетерыген сон кепке дешн токтау жок. 0з1н дурыс устап, тузу журсе алдынан орала береди Атагына лайык айбыны деп угылады. Жумысшылар атынан сейлеген сон, сын айту да талап ету де керек. EipaK «тым аскактамай, шаманды бьп» дегенд! кас-кабак- пен танытып, тартпактай бастаса, артыктау кеткенж сезжу де керек. Жандос жанып барып сенген озаттардьщ б1рталайымен таныс. Солардьщ кейж кептщ 6ipi боп, шетке шыгып, елеуЫз калуын зерттеп, езжше ce6e6iH тусжбек те болтан. Тойынып, токмешлсуден немесе бурынгыдан кем icTen, Kepi кетуден де емес. Басшыларга жакпай калдын-ак. 237

кырына 1лшес1н де, араны алыстата беред1 екенсщ. Акыр сонында бурынгы хун те зар болып, екшсш дегендей елемей тастайды. Imi кушп, кез1 кызыксын дей ме, буны- мен эуелден бакастыгы бар e3i тустас екшип 6ipeyfli тез xeTepin, кернект1 е т т ж1бередй Бунын керер кезге Kyftiri ауыр. К,анша сезд1рметн десе де, xemeri шуакты кундердщ кошаметж ансайды. Кдйтадан кептщ 6ipi боп халганына кендше алмай, езше орын таппайды. Б1реулерге жакындап мунын шаккысы, б1реулермен ештест, карадан- карап соктыккысы келедй Онаша кездескенде Жандос Козловтьщ осындай халде жургенш сездь 0 з кеншмен ундесш, кеп жайды айткыз- бай-ак тусждь взш коргауга келгенде адам именшек болады екен. Козлов журю-турысы e3repin, eflayip жуасып калыпты. Бет ж ур т турганда езщд1 epxiH устап, тен сойлесу жараса береди Шеткакпай болсан сезщд1 етк1зе алмай корланады exeHciH. Айткан сезщ акталу сиякты кершедй Содан ба, Козлов даурыкпай, кызбаланбай тарты- нып сейледй Жандос оган 1штей риза боп отырды. Осы дау басталганда айгайшылдар кеп сек1лд1 едй Каз1р ундер! естиге коймайды. Басшылардан каймыкты ма элде айта-айта жалыкты ма басылып халды. Козлов тохтамады. Бес ай бойы табан Tipecin, xypecin келеди Басшыларга жаксы атты боп, махталып журген машинист енд1 басха хырынан танылды. Дауга ие боп, харсыласханы ушш басшыларга б1рден унамсыз xepiHin, арызхой атанып жур. Бугаи да тезу керек шыгар. Сез кеп. Б1реулер «абырой-атагын бар, сен айт» деп дщкелейди «Айтыскан- мен не енд1рдщ» деп, кыжырынып, табалайтындар да бар. Бастапхыда буны жахтагансып, артынан басшылардын ынгайын багып ымырага келгендерд1 де кердь Сонысымен- ах буган деген eurriKTi ер ш т п жур. Ауырлых 6ip езше батхандай Козловтьщ басхамен ici болмады. Дегенмен хысылган сэтшде 6ip нэрсеге кез1 жеттй Кепш ш к буны колдайды екен. Соларга беделд1 екенш б\\лт де, xenlni орныхты. Буны KeMiTKici келш, б1рлестжтеп б1реулер «Козлов бригадир бола алмайды» деп, босатуга буйырыпты. Сонда разрездеп барлых машинистер ара тусш, хоргап халыпты. Бригадирлжке басха адамды усынтпай, жиналыста таласып турып алган ехен. Ен сонгы орында унсйз отырган Козлов айтарга сез таппай, зрюмнщ бетше 6ip карап ризалыхтан куле 6epinTi. Елге xaaipi барын хеши де ангарып, жарым кецшге енд1 соны медеу erri. Кудалауга тускен Козлбвты бригадасы буйрыхты орындамай хоргап калганы Кдратаска 238

тез тарады. Осыны естш баска разрездердщ машинистер! де «дурыс» деп макулдап, дауласып журген Козловка ара тусуге бешм турды. Бул жолы да Сарынтай Кабиев ундемей калмады. Облыстык кэсшодак конференциясына делегат боп барганда осы дауды еске салып, Козловты жактап сейлегенш журт орталык кэсшодак газетшен окыды. Мундагы басшылар бул сезге де кулак аспады. Eapi сол калпында калды. Дау токтамады. 0зшщ бул icKe кезшде Kipice алмаганына Жандос ещп OKiHin отыр. Сактык жасап, энпменщ артын багып тарт- пактаганы рас. 0зшщ аянып калганын жол шетшде жалгызсырап огырып каз1р гана туеiнд1. Енд1 кашеа да кутылмастай боп, оз ермнен тыс осы дауFa араласкалы тур. Козлов бар жайды баяндап партиянын Орталык Комитетше хат жазыпты. Кайтар жолда хат б1рден 6ipre сыргып келш, акыр соцында тексеру парткомга жуктелдв Козловтын не жазганы буган эуел бастан туешнеп еда. Бул хат — жан ашуы екен. Барар жер1 калмаган сон акыргы умилен ашынып жазыпты. Басканьщ халш ез басына тускенде бьпесщ. Д эл осындай хатты Орталык Комитетке Жандостьщ да жазгысы келеда. Бугшдер1 бунын да дегеш болмай 6eTi кайтып басылып жур. Осы жолы Козловты KopFan шыкса, 6ip ici онга баскан болар еда. Осы орайда Карпенкога тагы 6ip карсылык керсетпек ойы бар. Даудын неден туып, калай ерцлгенш eciHe алды. Козлов баскарган атакты бригада жыл басынан 6epi жоспар орындай алмайтын халге ж ет л, артта калып келедь Бурын айына миллион тоннадан артык кем1р ещцрее, 6yriHflepi бригада сол керсетмштщ жартысына да жете алмай отыр. Кшэ вздершен болса ундемес те едь 0ткен айда разрезде уш экскаватор бузылып турып калган кезде бул бригада осы еэги пайдаланып 6ip айдын жоспарын бес кунде орындап шыгыпты. Жаксы icTeyre мумкждж барi,iн осылай да дэлелдептв KeMipfli бурынгыдан кем тиеп артта калудын ce6e6i — разрезде басы артык терт экскаватор бар. Айлык жоспар барже белшгенде эр экскаватордын улеем кемид1 де бос турып калады. Содан куатты техника толык пайдаланыл- май, Kiaipic колдан жасалады. Жалияз Козловтын емес, баска да бригадалар да осындай куйге туеш, жоспарды б!рде орындап, б|рде калып жур. Осынын езшде де алалык бар. Аузын алып, жактас ету уинн кей бригадага бос вагон кеб1рек берледь Bip-6ipiMeH таластырып, оны дау uibiFapFaHFa карсы кояды. Смена ауысарда нарядта айкай 239

кебейдк Басы артык экскаваторлар устаудын б1рлестж басшылары ушш кеп пайдасы бар. Жекелеген бригадалар жоспар орындамай шгерЫ-кешнд! болганмен экскаватор кеп болу есебшен разрез, 6api6ip, жоспарын орындайды. Bipi бузылып катардан шыккан жагдайда eKiHiuici жоспар- ды алып шыгады деген есеппен касакана жасалып отыр. Жогарыныц теменге жасаган киянаты гана емес, бул ез тыныштыгын ойлаган сактыгы едк Разрез жоспар орындап жаткан сон б1рлестж басшылары машинистердщ айкайын ест1меген болады. Келюш ктелшген сон разрез басшылары б1рлестжтен асып кайда барады. Бултактап, «осылай штелшген жен» деп машинистерге тусшд1рмек болады. Козлов осындагы дауды жария етпек боп облыс- тык газетке макала берсе, баспайды. Бурын жш келш жумыс ктетпейтш журналистер оган жолауды койды. Республикалык газетке Карпенко куш кеше «Жанару жолдары» деп макала жазып «Онтустж» разрезуп ерекше мактады. Сонда эдглеН кайсы? Бунын макаласын калалык партия комитеНмен келюпей басканы ушш «Кем1рл1 Каратастыч» редакторы Герасимов бюрода ceric алган. Жакында онымен кешеде кездес1п: — Хал1ц1з калай?— деп едк кеншс1з жауап бердк Герасимов кез1лд1р1пн козгап койып: — Сол макаладан кей1н тыныштык болмай тур. Нариманов кыр сонымнан калмай мазамды Keripin болды,— деген. Ойлаган сайын басы катты. Сонда бул юмге ара Tycin, калай коргамак? Ал адалын айтам деп журген бунын ез1не корган болар к1м бар? Алыстан машина кершш бул турегел1п жолга такалды. Жиналыска уакытынан Kemirin, арткы орынга елеуаз кел1п отырды. Бригадирлер совет! Козловтын хатын талкылап, 6ip шеш1мге келсш деген оймен сезге араласпай тындаумен болды. Белмен1н ортасындагы узын столдын 6ip жагында разрез басшылары, ек1нш1 жагында машинистер 6ip-6ipiHe карсы карап бетпе-бет отыр. Эуелде кызу айтыс болатынга уксап ед1. Разрез директоры Курмаш Сагындыковтын э дегеннен кабагы ашылган жок. Куж1рей1п, столга жатып алып, кез астымен сузе карайды. Бригадирлер совет1н1н бастыры Горбунов Орталык Комитетке жазыл- ган хаттын мазмунын баяндап, «не 1стейм13» дегендей отыргандарга кез салды. Узын бойлы, арыкша деяес1н TiK устап, унс1з турегеп турып журттан сез Kyrri. Ешк1м козгала коймаган сон, кабагын шытып: 240

— Кэне, сейлейтж дам бар?— деп, кекшш кезш Козлов жакка бурды. Козлов орнынан epiKci3 кетершп, тамарын кенеп, бэсен унмен. — Мен не айтамын, 6epi хатта жазылган Foft,— деда. Сагындыков iuiTeH тынып эрен шыдап отыр екен, шаптыгып, зшд1 унмен: — Сонда не кыл дейсщ, айтшы?— деда. Козловтьщ жуз1 xypeHiTin, ызалана бастады. Жалтар- мастан директордыч сурагына тура жауабын берда. — Басы артык, экскаваторларды кыскарту керек,— Бунымен токтамады. К,ызбаланып, осы мэселе бойын- ша б1рлестж басшыларына, парткомга, калалык партия комитетше элденеше рет барганын, сезше кулак аспаган- дарын куйшш айтты. Эцг1ме арасында келденен сез кыстырып, epixci3 KHin кетш отырран Сарындыковка эм1рл1 унмен: — Токтаныз,— деда. Кездер1 тушскен сэтте Сагындыков Tipece алмай каймыгып, ун катпады. Тымырайып, канын inline тартып, сазара калды. Аласа бойлы Козловтьщ Ka3ipri TypiH аныктап Keprici келш Жандос сэл кетершп, мойнын созды. Тертбак денелр uierip кез Козлов колын калтасына салып, катуланып, нык тур. Директордан ыгатын емес. Жыл басынан 6epi 03i керген сергелденнщ ececiH кайтар- рысы келгендей саусагын шошайтып, директорды кездеп турып б1рталай сез айтты. — Куатты техниканын купли толык пайдаланбаймыз, Kiflipic кеп. «Б ул калай?» десек, жауап жок- Ундемей кашангы журем1з? Жагдай турызсандар, жумысты icTen-ак берер едак. Эншешнде жумысшы адамды жиналыстарда эулие eTin ардактаган боласындар. 1с жуз1нде онымен санасудын орнына темен санап, «айтканды орында» деп, эм1р етуге ушрсщдер. Сендерге жогаргы жакка карсы келуден жумысшы кенд1ру онай сиякты. Онын колынан кагып, аузындагысын алу едалдш пе. Б13 де бала-шага ecipin, семья асырап отырмыз. Келгспей, даусымызды кетерсек, лезде коллективке ipmci салган боп шыгамыз. Артынша тус-тустан туртпек басталады. Сонры жарты жылда меж корлап та, коркытып та байкадычдар. Бурын ерк1н KipeTiH есжтердщ алдында эдеж KyTTipin, зарык- тырып койдьщдар. Бурынгыдан жаман icTereH жер1м жок. 1стетпей отырсьщдар... Козлов катты ашуланып, еда иыгынан дем алып

осымен токтады. Бар салмагымен орындыкка шалкайып отыра кетть Столга койганда колдары д1р-д1р eiri. Bapi жым-жырт боп тына калыпты. Элп сездер эрюмнщ шекесж тыкылдатып, санасына юрген тэр1зд1, штей макулдап отыр. 0з1н жайсыз сезшд1 ме, Сагындыков- орындыгын сыкырлатып, кеуделеп алга у мтыла туей. Иек кагып еда, Горбунов 1де турегелдь Отыргандарды кез1мен йнткшеп: — Тапл KiM сейлейд!?— дедк Козгалган епшм болмады. Козлов пен директорды айтыстырып карап отырган кызык секшдь Дау болган сон, эрине, б1рлж жок, epiKci3 eKire белшедг Свз бастап, 6ip жагына шыгуга журексшгендей отыргандар бастарын томен салды. Ею жактьщ да дурыс-бурысын саралап, S3ipre 6ip-6ipiH багып, йрелш тур. Козловты жактаса ертенп куш Сагындыковтьщ кырына uiirin, кырсыгы тие ме деп коркады. Сагындыковта билж бар, OMipi журедк Ожар мшенмен дегешн ктей алады. Басы артык экскава- торларды разрезге б 1рлестж енпзгенш, Сагындыков костаушы рана екенш булар бш п отыр. Ендеше бекерге кезге Tycin кайтедь К,остамаса да ундемеген пайдалы шыгар. Бей ашылган екен, Козловтын взьак таласа 6epciH. Енд1 оган тайынатын туп де жок. Салкын акыл осылай уйгарып, тежеп-ак отыр. Белме ысып кетй. EciK-терезеш тумшалап тастагандай тыныс тарылып тур. Жандос тыкыршып жан-жагына алактады. Булай уншз отыра берсе ауа жетпей туншыга- тындай ерж аз козгалактады. «Булар неге сейлемейдЬ> деп, iiiiTeft ыза болды. Козловтын айтканы шын болса костау керек efli гой. HeciHe бегелед1? Элде айтканмен, устасканмен ештене озгермесж бЫп, эдеш сезден ipKLnin, «пэлесшен аулак» деп отыр ма екен? Бар шындыкты Козловтын аузымен айткы- зып алып, енд1 Сагындыковтан сез куткен турлер1 ме? Жандос катты кынжылып: «Сактык ойлатып, солкылдак куйге салган пенденплж мшез-ай» деп басын шайкады. «Суырылып шыгар мм бар» деп, отырган топты тагы 6ip шолды. Эрюм озгелер не дер екен дегендей салкын кабакпен томсара калыпты. Куш кеше осылардын Ke6i Козловты жактагансып, басшылармен келнпей кунк1лде- cin жургеш кайда. Екеу ара энпмеде «бэрш де айтамын» деп южшедн Енд1 неге ундемейд1? Кдраса, онсыз да аласа бойлы Козлов шемшп елеуаз боп калыпты. Айтканы уцлн айыпты болганга уксайды. 242

^ Сапяндыков кухйрейш, менменсш-ак отыр. взш ipi ran, эз1рге ce3i ететЫн сезд1ргендей болады. Разрезде icTereH кезшде ез басы осы отырган Сагын- ковпен айтысып-ак журетж еда. Ол 6ip асау кез! патын. Ветке батып айтып, ешммнен ыкпайтын едь [Разрез бастыгы Кэжмбекке буньщ ici жакты да ол бар- Ьа ерюн болды. Сол кездеп бас инженер осы Сагындыков- |ган кай жагынан да кем туспейтшш бшп, оган карсы [келе беретш. К,олдаушьщ болтаны кандай жаксы. Кэюм- !бект! ез1не TipeK керда. Эдшне жецпзеда деп сенгенджтен ;бул учаске бастыгы боп журш ез дегенш ктедк Жумыс га жаксы ктелш, жоспар орындалып учаске ал га шыкты. (Сагындыков канша ацдысканмен Кэюмбек барда бул [алдыртпай келдк Буньщ. сол ерлю н Сагындыков кенпрмеп- ;ri. Кек сактап, ез кезепн KyTinTi. Кэюмбек разрезден [кет1с1мен жагдай курт e3repin буньщ куш темендей бердь |Сагындыков разрезге директор болган сон-ак буган деген ;кептен 6epri е д т п н байкатты. Ce3i унамай, ici кершбей [егейси бастады. Бет ашысып, сыйыспауга жакын калганда [csTi Tycin бул калалык партия комитетже кызметке тез ауысып кетт1. Содан 6epi аралары алшак, 6ip-6ipme кырын караумен келедк Суйюмаз адамын кергенде кыжырына калатын эдет1 гой. Буньщ жиналыска Keuiirin KipreHiH KepiciMeH Сагын­ дыков тушлш алды. Содан бул жакка мойнын бурган жок. Жандос оньщ тырсиган Денгелек бетш, ойнакшыган юшкене кезш карамай-ак елестеттк Талай бетпе-бет келт, карсы карап т1рескенде, эбден жатталып калыпты. Горбунов eKi жакка б1рдей жалтактап, • жиналысты жетелеп журпзе алмады. Оньщ да киналатын жайы бар. KiMHiH ce3iH сейлерш, кай жагына шыгарын бымей кысылып-ак отыр. Козлов сергелденге тускел! 6epi буньщ бригадасы алга шыгып, 6ipa3 абырой алды. Экскаваторы жумсак забойда тур. Козловтьщ орнына кейб1р курмегп жиындарга разрез атынан осы барып жур. Егер осылай бола берсе кезге Tycin, бурын кермеген курмет-сыйларды иеленетщ Typi-' бар. Оган Ka3ip ундемеген, юркпеген зайдалы. Ешюмд1 екпелетпей iuiKi ece6i дурыс болады. Эсы ойды раска шыгаргысы келгендей Жандос Горбунов- гьщ бет-жузш бакылап, элдеб1р езгерк isflefli. Канша :ыр бермешн десе де, Горбунов дэл касында зблденш )тырган Сагындыковтьщ кабагын багып, бул мэселеде бейтарап калгысы келедк Жиналысты тез аяктап, осы >рыннан турып кетсе, кеци» тыншыр.ма едк Жандос e3i сейлеуге кисын таппады. Мунда тындап 243

кана кайтуга келген. Бригадирлер совет! 6ip шеш1мге келуге тик деп есептедь Хатта жазылгандай, басы артык экскаваторлар разрезден экеилу1 керек деген свз взшен-ез? суранып тургандай едь Элпнде Козлов осылай деп айтканмен, езге журт алдын ала келгсш алгандай штен тынып жым-жырт отыр. Bipey орнынан турып терезенщ желдетк1инн ашты. Кенет салкын леп сокты. 1Шлденщ Ыстыгында бул негылган самал деп Жандос таныркап калды. Унетзджн Сагындыков бузды. Алдымен сейлеп, энпме- 11i баска жакка бурып, такырыбын тез езгертп. Жарты жылдык, жоспар калай орындалып жатканын хабарлап, к,айсbi6ip бригадалардын жагдайына токталды. К,ызу энпме енд1 басталды. Кунделжи харекетке келгенде жиналган Журт 6ipiH-6ipi тоспай жарысып сейледк Кей туста ершелент, Сагындыковтын езше жабысты. Баягы сол сан айтылган «анау жок, мынау жок» деген энпмемен б!рталай дауласты. Бет-жузге карамай 6ip-6ipiMeH сижше- cin, кшэласып жатты. Басшыларга да THicin, езара да шжсш, кызбалыкпен 6ipa3 свздер айтылды. Эржм созге к и лк т, вз муктажын айтып калгысы к елт, басканы тындай коймады. Эрб1рден сон жак-жак боп айтыса беруге бар. Сездерше Караганда, жарты жылдык жоспар орын- далмауы мумкш. Оган турл> себептер айтылып, зрмм j езшше акталып басканы кшэлап жатыр. Жоспар орындал- маса, табыс азаяды, сыйлык болмайды. Бэржщ кызынып, куйер жер1 осы. Булар ж ок -ж тк п казбалап, 6ipa3 дауласып токтады. Акыр сонында бригадирлер совеп жарты жылдык жоспар- | ды кайткенде орындап шыгуга, енбек вшмдЫпн арттыруга J каулы eTin, Teric кол кетердг Сол-ак екен, эуел баста томырылып yucii калып, кешн дуылдасып арен басылган жиын кайтар кезде улкен ic тындыргандай жайдарыланып, эз1п-калжын айтысып, 6ip-6ipiH кагыта бастады. Келгендеп шаруасы бггпегенге Жандос едэу1р куйшдк Козловтын Орталык Комитетке жазган хаты аталганы болмаса эцпме етишедк Мэселе шепплген жок? Б1рлестж | парткомы уинн бул жечийс емей немене. Элпнде зрим ез жайын козгап, кунделжт! пршипк камымен Kerri. j Сагындыков ешюмге тыйым да салмады, бетшен де каккан | жок- Сонда булар неге сейлемедк ммнен жасканды?; Козлов та кызуы басылып, еш сезге араласпай, солбырай- ып отырды да койды. Ренжул1 калпында Жандос жиналыс бкер-бнпестен кетуге асыкты. ByriH де жолы болмаганга жаны ауырып. 244

|иналыстан жабыгып шыкты. Артында Сагындыков 1 кул!п калган секшдк Козлов бул Kipin келгенде IceciH KOTepin еда. Камкоршым деп сенгеш ме екен. Ол да i3ip жетгст отырмаган болар. Ыстык кайтып, тымык кеш орнапты. Жусан nici |шшдк Жандос бар кеудеамен ауаны кушырлана ^утып, 6ip сэт кез1н жумды. К,улагы бЬелгендей тым- |ырыс, журеп дурсшдедк ЦПрмн, дала кезш, басы ауган какка кетер ме едь Арт жагынан топырлаган дыбыс стшгенде, бул да inrepi козгалды. Машинистердщ ipa3biHbiH жеке межшк машиналары бар. EciK алдында i3min турганын керд1 де, 6ipi болмаса 6ipi калага ала етер деген оймен аялдамага карай беттедь Онша узаган IOK, ак «Волга» токтап буны Kyrri. Ерепскендей тагы да озловка кез1кт1. Рульде сол отыр. Ж ол бойы 6ip-6ipiHe лэм деспеда. Элгшде Козловты оргап, коддай алмаганына 03iH дэрменоз сезш л, Жандос итей кысыла TycTi. Кдсына отыргызып, Козлов буны нс13 жазалап келе жаткан сеюлда. Машина калага такалды. Эр вткен сайын Жандос жактагы бешттерге кез салмай кетпейдь Онда мунын сы жатыр. Кумбез1 алыстан кершедь Kaaip анасыньщ е й т н анык Kepin, коз айырмай узак карады. К,органсыз .андай кецш босады. Анасына жалбарынып, езше киын оп жургенш айтып, мунын шаккысы келеда. Анасыныц ip ауыз еезж ecfice гой... вксж пе, екжш! пе, элдене еудесш кысып, peniiiiin одан сайын молайтты. Машинадан ycin калуга окталып, езш эрен токтатты. Буындары 'осап, элшзденш отыр. взж е iurreft кецип толмай, «мен осы е боп барамын» деп кейда. TaFbi да бейтг жакка кез ;i6epin, анасы маркумды ойлады. Ол бунын осынау жудеу алш керсе... Жаны ашып аяр ма efli, элде... Кенет куйын согып еткендей 1шю элем! а<;тан-кестен элдене бой кетердь EpiKci3 т1ктеп оТырды. Элдеб1р :ез1мдер ширыгып булкынды ма, арпалысып шарпысты ма керек, бойын билеп экетп. К ез алды жарк етш, заматта (бар дуниеш тутас шолгандай болды. взшен-ез1 epeKnin машинага сыймады. I Сол-ак екен, жанагы еткен жиналысты бастан-аяк гугелдей еске туарда. Селк ете калды. Басына кутпеген 6ip ой келдк Окыстан касындагы Козловка отты кез1мен жалт карады. Ол шошыганнан рульд1 бурып ж1берт, саскалактап кайтадан тез тузеп алды. Куйгелектенш, жактырмай: — Ciere не болды?— дед!. 245

Eci енд1 мргендей Жандое тынышталып: — Жай эншешн,— деп, жайбаракат турмен сэл тартты. 24 YftiHe бас сугып Kipin-шыкты да кеп бегелместе кешк1 поезбен облыс орталытына тартты. Бул жолы да Карпенкога жакпайтын даулы icK кф1скел1 келедк Козловтьщ хатын жерше жетмзи талкылатып тынбакшы. Бригадирлер советшде журтты' свйлемеу себебш Жандое жиналыс бккен сон жолд машинада келе жатып укты. Хатта козталтан мэсел бригадирлер советшде шеинлмесше сонда тана K03i жетт Соны сезгенджтен журт бекерге сейлеп, боска куй кайтеДк Сатындыковка да ирелш туртан пэледоей ештец жок. Жогаргы жак айтты, ол орындады. Барлык кел!с1 б1рлестж тарапынан боп, солардын айтуымен жасалы отыр. Козловпен келе жатып жол уетшде 6ip ой тутан. 03ipre 6ip 63i тана бтетш шеинмге келш, осы сапарьп да облыстык партия комитетшщ секретарь! Шарданбаеи пен акылдасып, келнпмш алып кайтпакшы. Облыс орталыпдна тунделетт жетш конак уйге бары едк уйкылы-ояу отыртан кезекнп эйел «орын жок» дед Жалынтанмен, етшгенмен будан api сейлеспей койдь Жандое амалсыз вокзалта барып тунедк Шеттеу жакта жайлы орын тапканмен женд1 уйкы болмады. Тан атпа тарсылдатып еден жуып, тургызып ж1бердк Одан бал кетерген цыган эйел «бал ашып, болашатыцды болжат мын» деп кайта-кайта келш, тынышын кеирдь Кудала койматан сон акша 6epin арен кутылды. Цыган эйел ке) кейлектщ етегш салпандатып, куле карап ойнакшыта OTKip квз!н кадап кеттг Аркасына байлаган баласы басы салбыратып уйыкТап барады. Бул да 6ip бейнет1 ' мои TyciHiKci3 eMip. Кайда барып, калай кунелтедь Жолд туып, жол уетшде елгенд! мурат кере ме... Сейтйп журт сенщ болашагынды болжамак болады. Сагат тотызда Жандое обкомга келш, Шарданбаевты кабинет! алдында турды. Сэл кешжкенше KemipiM ет!нгендей Шарданбае зорлана жымиып, буны соцына ертш, кабинет!не 6ipi Kipfli. Артык сезбен уа'кыт алмайын деп Жандое 6ipae келгендег! шаруасына KipicTi. Айта бастап едк Шарданбае 246

сезш белш, Козловтыч хатымен таныс екенш ангартты. — Ендеше,— дед1 Жандос сезш кыскарта Tycin,— таяу куннщ б1ршде Кдратаста, кеч залда б1рлестнс басшы- ларыныч экскаватор машинистер1мен кездесуш етюзешк. Козловтыч хатын талкыга салайык- Exi жак та бетпе-бет отырып, ашык тюрлессш. Каратаста «6api жаксы» деумен ез1м1зд1 де, елд1 де алдаусыратып, тек мактаумен келеинз. Айтылар сыч, тагылар кшэ кеп. Козловтыч хаты улкеч энпмеге тиек болса екен деймш. Сол жиычды езниз баскарып; эцпмеш езщ!3 журпзсешз дегел1 келд1м. Хат партияныч Орталык К о м и т е т е жазылып отыр. Жумыс- шы адамныч жан ашуы. Шарданбаев мундай тосын усыныс боларын кутпесе керек буныч бетшё ажырайып карап: — Менщ Каратаска баруы'м соншалык кажет пе?— дедь Сурагын ею рет кайталады. Орталык Комитегп орынды еске салканын Жандос сезе койып енда тайынбады. Басында талап етш сейледк А- Келущ1з кажет боп тур. Жумысшылардын не дейтшш ез куларынызбен еепгешшз жен. Карпенконы мен каз1р жамандасам 6api6ip сенбейаз. Жумысшы кауым не жаксы, не жаман екенш б у к л е т айтады. EcTin, ой туйш кайтыныз,— деп ce3iHiH аягында етЫш еткендей болды. Шарданбаевтын «ойланып керешн» деген сезше де токтамады. — С1здщ келуодз жиналыска салмак беред1 api С(зд1 аркаланып жумысшылар ерюндеу сейлейдк Б1зде улкен энпме болгалы тур. Осы carri пайдаланып калайык. Кддалган жершен айрылмай Жандос дэлелш кушейтть Козлов мунымен токтамайды, осы мэселемен Москвага Орталык Комитетке барып калуы мумюн дегенд1 де ангартты. Шарданбаевтын жаскана бастаранын ачгарып, бул сезд! ез жанынан косып ж1бердь Онысы эсерл1 шыкты. Шарданбаев бадырак кезш жума Tycin ойланып-ак калды. Жандос бастырмалатып: — Каратастын Ka3ipri жагдайын бишшз келсе...— дей бергенде Шарданбаев «жетедо» дегендей ечш суытты. Жандоска жактырмай карады. BipaK, жиналыска баруга кел1ст1. — Уакытын ез1м хабарлаймын,— дедк BipiH-6ipi жек кергендей томырылып будан api сездер1 жал распады. Жумысы тынган сон Жандос кецЫ орныгып, езш 247

еркш устады. Кабинет™ шолды. Содан кыжырынып будан кутылуга асыгып отырган Шарданбаевка квз киыгын салды. 1штейп мазасыздык, туржен танылып тур. Бул алды-артын орап, epiKci3 кещиргенше ызалы сиякты. Оныд уст1не буньщ креслога емж-еркш жайгасып карсы алдынан кетпей койганын да унатып отырмаран болар. Бул да б1рден турып кетудщ ретш таппай, сейлесешн десе тин курмелш, кабинетте бвгеле TycTi. Егер Шарданбаев жагдайды 6wrici келш казбалап сурап, сезд1 жетелеп отырса бул агытылгалы тур. «Обком секретарына 6ip барсам, онаша сейлессем» деуцп еда. Оган айтам ба деген сездер1 бар. ©Hflipic жайы ез алдына. Талай жйчттщ вкпес!н бищрш, еюшшж жетизсе де болар еда. К,олынан ic келетш He6ip жнлттер еленбей, багы тайып, темендеп журген жок па. Олардыч жазыгы — жагына битейда. Карсылык керсетеди Сураса, Карпенконын колтыгына к1ргендерд1 де аямас еда. Солардын дегеш боп, талайдын сорына солар калып жур. Ак-карасын айырмай, жазыксыз куйд1руге де солар себешш. Алдымен, солардан кутылмай болмайды. К,анша сез тамагына тыгылганмен Шарданбаевтыц тур1не уншеда де буны тьщдауга ыкыласы жогын сезеда. 6 зшен-ез1 ызалана бастады. «Осыган несiне тэуелд1 боп, телм1ре калдым. Креслом берж болса am де отыра бер. Кажет десе тагы 6ip жайлы орынга кондырар. Сендейлерд1 элдеб1р куш суржд1рмей суйрей береди Ал Сембек болса 6ip кызметте он бес жыл ютейди KeTipyre дэлел жок, , ecipyre... Осы сэтте карсы алдындагы адам Шарданбаев | емес, Эртбайдыц 63i боп елестеди «Сонымен, не тындыр- j дын» деп, мыскылдап кулетш сеюлдй.. Телефон шылдыр еткенде бул кезш жыпылыктатып,' «кайда отырмын» дегендей айналасына карады. Будан кутылудьщ ce6e6i табылып Шарданбаев б1рден трубканы кетерди Жандос оны эл1 де сейлетпей кетершде: — Бул дау ci3 келмей б1тпейд1,— деп ескертти Мангаз кейтпен бойын тж устап шыгуга беттеда. Арт жагынан Шарданбаевтьщ: — Алло, тындап турмын,— деген бэсен уш естищк Есж алдына шыккан сон да Шарданбаев туралы ойланды. Жасы елуден аскан. Сырт кезге орныкты адам сеюлдй Тартынып, журш-турысын багады. Бунысы — , жылдар бойына калыптаскан дагды болса ^ керек. Оны; оншалык танымаса да отырган орнын сыйлап, мэселе шешед1 деп ceHrici-ак келедй Буган дейш ол туралы шюр туймеген едй Журттан да «Шарданбаев бузды- 248

жарды, жарылкады» дегешп ест1мепть Элгшде онын алдында боп кайтты. Кдкпайлап, кутандай eTin, акыры келклмш алды. Отыртан орны бшк демесе... ППркш, Сембек, жйчттщ Tepeci екенач-ау... CeHi де шыдатпай жур ме? Журеп ауырушы едь Ка sip калай екен? Енш бар ойы К,артас боп, ешкайда аялдамай тез1рек KeTKici келдь Жаксылык KepciH, жамандык KepciH, бар т!рлiri Каратаека байланып, сонда ег in жатыр. Сырын бшетш уйренген ортасы. Сотан жетуге асыкты. Осы жолы улкен шаруа тындыргандай кеншденш кайтты. Эдеш асыктыргандай кундер тез етш жатты. Bipey буны барар жерше ж ет м зт тастап б1ржола кутылмак болтандай карбалас кебейдк Партком жумысын тексеруге Нариманов айткан комиссия да келдь Басшысы — калалык партия комитеть н1н бел1м Menrepyiuici Айдардын 03i. Ширайын дегеш ме, б1рден кгкерлк байкатып, комиссияга оцаша кабинет сурады. К,ыр KepceTin эуел бетте cipecin отырды. KyHi кеше бунын алдында калбалактап туратын Айдарын танымагандай мына турше кайран калды. Кей сезш унатпай, езшен теменищ бупн тебесше шыкканына штей корланса да айтканын тындай бердк Жагдай солай болтан сон амалсыз кенш, керек дегендерш эз!р eTin, булар келгенде 03 кабинетш босатып беруге келютг Айдар бунымен араласы аз Kiciuie тартынып, кыска гана сейлесть Кабагы ашылмастан, «ертеннен бастап KipiceMi3» деп тез кеттк Тексеретш не бар. Bapi езше белгип. Екеушщ де илегеш 6ip TepiHiH пушпагы емес пе ед1. 0pi-6epi ойланып, Жандос Айдардын осы кел1сшен баска 6ip ызгардын лебш сезд1. Гэп Айдарда емес. Басында билнч жок адамнын «бар» десе шаба женелетш эдеп той. Бул — солардын ici. Эдеш {зд ен л журген сиякты. Егер басына кун туса бутан тшекнп болар юмдер бар? Жубатута табылар-ау... Жандос тынышсызданып орнынан турып Kerri. Карпенконьщ сессиядан оралганын естленмен, жолыта алмай журген. Кенш калыскан сон шакыртпай барута беттемедк Онымен андысайын деген ойы жок. Kiciwi езше жакындату не алыстату амалын Карпенко ешммнен сурамайды. К ец ш калай каласа солай карай кубыла салады. TinTi туп теркшш утынып та улгермейсщ. К,аз1р онымен сейлесуге сылтау табылып тур. Шардан- баевка неге барып кайтканын ест!ртедк Бул юргенде Лиза сагынгандай ушып турып: 249