А. Жақсыбаев. Қорған

жумысшылар Kepin жур. Карпенконьщ оран ерж бермейт1- HiH де б1пем1з. Сен оларра корран бола алдын ба? Кутпеген сезда ecTin Жандос ун-туназ отырып калды. 03Ш б1петш ж!гггке санаушы едь Сонда калай, элг1 адамдардыц жагдайын ойламараны ма? Кунде кезже KepiHin жургешмен, оларды есшен шыгарып алганы ма? — Э, бэлем, ойланып калдьщ ба? Саран сол керек. 1цнме сыймай жур еда, 6ipa3 айттым-ау деймж. Енд1 уйге барып алансыз уйыктаймын,— деп Сарынтай сезЫн аярын эз1лге айналдырды. Жандос еш жауап айта алмады. 15 Сембек кезж ашты. Б1рден езже-ез1 келе алмай, аузын ашып, ауыр тыныстады. Кезерген ерждерж типмен жалап, тамсанып койды. Тебеге Tecipefte карап шалкасынан жатыр. Езу1 кер1пе туст1. Киналгандай боп бетж тыжыртты. Жеч1л ынкылмен демж жиигетп. Кез киыгына жиналып, тамшы боп, бетке 13 салып баяу домаларан жас тырс eTin жастыкка тиди Иегш сэл Tycipin, кез астымен палатаны шолды. 0зже телм1ре карап кереуеттщ аяк жагында турегеп турган Жандосты керд1. К,инала езу тартып: — Э, келдщ бе?— деда. Басын кетермекцп боп умтыла Tycin efli, дэрменаздент жастыкда сулк кулады. — К,озгалма!— деп Жандос оныц касына жупрш барды. Сембек «уф » деп терен курсждь Тамшы жас кез шарасында турып калды. Жандостыч колынан устап, темен тартып тесекке отырура белг1 берда. Уйкыра кет- кендей кезж жумып, демж б1ркелю алып, козгалмай жатты. Жандос онын ашылран TeciH керпемен кымтап, колын жайлап апарып кеудесже койып турже уншдь Аппак кудай боп жудеген шыгар деп еда, жок, енш бермептк Сакал-мурты да ecneirri. Бет1 жып-жылтыр. К,атты шаршап, енда тэтт1 киялмен ракаттанып демалып жаткан секщда. Bip мезеттте кою кара касы дар erri. К,алын ершдер1 жыбырлап, тамсанып, тамарын ж1бггп. KipniriH K03Fan баяу кезж ашты. Жандос куанраннан кулш ж1берд1. Алдымен аузына тускенк — Мотор калай?— деда. Сембек басын 6epi бурып, кезж жумып-ашып, жымиып: 150

— TipiMiH,— деда. — Ендеше, аландама, дуние орнында екен деп, жанывды кутш жата бер. — Бул тапсырманды орындаймын,— деп, Сембек дабагын жазып, жудырыгын туйда. Жандостын кеципн орныдтырмадшы боп: — K,a3ip ес жинай бастадым. EMi, KyriMi жадсы,— деда. Оган куат 6eprici келш Жандос: — 6 м1р суру керек,— деп кушырланып айтты. — Кдрсылыгым жод. BipaK б!збен акылдаса бермейд1 — KiM? — Инфаркт. Сембектщ эзипне Жандос мырс етть Аузына дайтарма свз туспей желкесш касыды. Элгшде палатага Kipep алдында сестра кыз «кеп сейлетпещз, шаршап калады» деп ескерт- кен еда, кеп бегелуге болмайтынын да айткан. — Сагатым тодтап далыпты. Уадыт данша?— деда Сембек. — Алты жарым. Жандос кетуге ьщгайланды. — К,аз1р Еркеш келуге тшс. Сен кетпе, отыра бер. Бунын долынан дысып устап, босатпады. — Достардан 6ipiHuii боп сен келдщ. Ризамын. Жанга батданда жадын адамдарынды ойлайды екенсщ. Tayip боп, турып кететш шыгармын. Дегенмен жан тэтп екен. Жарыд дуниеге не жетсш. — Эрине. Bipeyre жаман болсын демейсщ. Кептщ алгысын алсац тегш кетпес. Осындайда шипа болар. Кеп жадсы сездер айтуга одталганмен езш тежеп, ундемед1. Сестра дызды eciHe алды. Сембектщ долын жайлап дана сипады. Бойыныц ЭЛС13- ддаш саусадтарынан-ад сездь К,олын кетерудщ езш диынсынатын секшдь — вдщ жадсы. Т ез жазыласьщ,— дедь Кезш сел жумып, Сембек басын изеда. Жанына жагатын сезд1 ecTin, ризалыдпен кул1мс1регендей болды. Маужырагандай боп ундемей жатыр. Тыныдданы ма, элден сод баяу ун датып, сездерш б ел т -бе л ш айтты. — K e3iMfli жумсам болды, шеп артдан арбаныц успиде деле жатамын. Ж о л ойлы-дырлы екен деймш. Шайдай береда. Bip уадытта ерден эрыза женеледь Арба ауып, мен дулап бара жатамын, жанталасып шап 6epin устаймын. KosiMfli ашсам, кереуеттен устаганымды бшемж. Бас айналып барады. Талыдсып, кез1м epiKci3 151

жумылады. Тары да сол арба. Bip жагына ауып барады. Мен каз1р, каз1р кулаймын. Суйейтш адам жок. Б|ткен шыгармын. Тунгиык терен езше тартып барады. Кемекке шакыррандай тырмысып колымды созамын... Оянып кетш, ацтарылып, тук тусше алмай жатамын. Bip урей бар. Кез1мда жумсам кайта оянбай калатын секицц сезжтене беремш. Буньщ 6api корыкканнан шыгар. — Эрине,— деп макулдаганмен Жандос калай деп колдауды ц рет1н таппады. Кецыше жакпайтын свз айтып, бекерге журегш ауыртып аламын ба деп корыкты. У ндеместей, кас-кабагын батып, сез ьщгайын андыды. Кенет Сембек демалгысы келгеш ме жок элде шаршага- — Сен эцпме айт. Мен тындайын,— дедк «Н е айтсам екен» деп Жандос катты састы. Жумыс жайын мулде сез етуге болмайды. Уй жатдайын айтуга семьялары кунде араласып, Kepicin-6uiicin журген жок. Ортак таныстарынын ем^рщде ешкандай e3repic байкалмай- ды. Ауа райын эдг1ме ету эдетке енбеген. Эл1 де буньщ колын босатпай, Сембек зешн койып эцпм ест кут1п жатыр. EciK ашылып, палатара ак халат жамылып Еркеш Kipfli. К,уткарушысы келгендей куанган Жандос тез турегелш, амандасып, оран орын бердк «Сембектщ келшшеп кержт!, энд1 жаксы айтады» дегенд1 талай ecTireH. Bip кергеннен адамды бауырына тартып, ак жаркын сейлес in уйipin экетедк К iciде н кысылып, кымты- рылуы жок, б1рден сейлесш кетедь Еркеш каз1р де сол мшезш танытып, ез1мен палатара кеншд! куй экелдк К1ргеннен KyaiMcipen, елпшдеп жур. Куйеушщ мандайы- нан сушп, саусарынын ушымен калын касын сипады. Куланып мурнын туртп. Жумсак алаканымен бетш, мойнын сылап, тамагынын астын шскедь Сембектщ жаны Kipin мулде унатып жатыр. Еркеш эл1 де тыным беретш емес. EMipeHin, аймалап, eci шырып тур. вщндеп кулюЫ жогалган жок. «Эйел1 суйюмд1 екен» деп Жандос шын суйсшдь Екеу1не бегет болмайын деп, кетуге есжке беттегенде Сембек элшз унмен: — Кетпе. Еркеш жалгыз кайтпасын, уйге шыгарып сал,— деп етшдк Еркеш те жымьщ етш, аппак тгстерш акситып, киыла карады. Жандостьщ кенбеске амалы болмай шыгар ауыздары орындыкка отырды. Палатара енд1 рана аныктап кез салды. Терезе жактагы кереуетте 6ipey бул келгеннен 152

Tepic карал козгалмастан жатыр. Есжке таман кереуетте картан адам жатканга уксайды. Ынкылмен берл аунап, кезш ашты. Жандос соган бас изеп, тагзым етп. Ол да амандаскан боп, сэл ишарат жасады. Есжтен 6ipey сыгалады. Элп мсшщ ояу екенш Kepin, орта бойлы арыкша денел1 муртты ж т т палатага Kipin, онын кереуетше такалды. Москал Kici басын кетерт аятын кереуеттен Tycipin ж1берш тш-тж отырды. EKeyiHiH Typi уксас, 6ipax анау тым москал да мынау тым жас. «Дегенмен шалдын кенжесч болар» дел ойлап Жандос буларды кезшщ астымен бакты. Жжгг улкен энпмеге Kipicin, шал акылга салып, сараптап отырган сеюлдь Жандос буларды ез жайына калдырып «кандай адам» дел, терезе жактагы кереуетке назар аударды. Ойлары 6ip жерден шыккандай ол Kici «келген юм?» дел билуге асыккандай керпеш cepnin тастап басын шыгарды. Бадырайган кезшен-ак таныды. — Рака, ci3 бе едвдз?— дел Жандос онын кереуетже карай журдь — О, бауырым, амансын ба? Алан осылай ауырып калды. Эйтпесе 6ip сагат тесекте жатам ба. К,ан кысымым кетершп, eciM ауып, осыган калай экелгешн бшмейм1н. Эйтеу1р, мына жшттер бар, 6apiMi3 кудай дел, тебеге карал, кадам жер басула зар боп жатырмыз. ©зщ калай- сын? Карпенконы жиналыста катырыпсын гой. Slni кудалаган жок па? 03iH 6epipeK к елт, TeceriMe отыршы. Кей сез1нд1 ест1мей каламын. Б1здщ эйел кешке келуд1 койды. Эй, соныц колы да тимей журген шыгар. Еркеш, карагым, Сембек тунде жаксы уйыктады. Енд1 коркудын Keperi жок. Мен бармын гой. Б1здщ эйел келмедн э? Бала, халын калай, экендл жана кердщ бе? Сэлем кайда? Экене айт, улкещн керсен сэлем бер» дел уйретсш. 0й, нлркшдер- ай, булар юсщен акыл сурамайды. Бэрш штен бш п туган. Тек, аман болындар... — Рака-ау,— дел еркелей сейлеп Жандос оны эреч токтатты.— Ci3 ауырып емес, epirin жатырсыз-ау деймш. Женгейд! еске ала бердвдз. Сагынгансыз-ау, теп. — Иэ,кетсе, сол женгенд! твркжше ертен-ак аттанды- рып ж1берер ед1м,— дел, Ракымтай кереуетте малдас курып отырып алды. — Шыдамай, артынан езщгз де женелерсзз,— дел Жандос эзш жарыстырды. — Ke3i TipiciHfle экей ауылга кешейж дел маган талай айтты. Сонын акылын неге алмадым екен, курыганда ауылда завферма боп, лшренш журер ед1м. «Разрез, разрез* 153

деп, куш-туш салпактап нем бар десещш. Ем рет устады. — KiM?— деп Жандос тусжбей калды. — Taftipi, к1м болушы ещ, инфаркт даты. — Т-у-у, Фз де айтады екенФз. Кез киыгымен Сембек жакты нускап, Жандос саусагы- мен аузын басты. Ракымтай тусш д т дегендей басын изеп, б!рден жым болды. Экелген тагамнан Еркеш Ракымтайга да усынып, кояр да коймай куштеп жепздь Москал Kici баласын тындаган калпында мойнын буратын емес. Сездерш белмейш деп Еркеш оньщ сыбагасын шагын столдьщ устше койып, бетш орамалмен жапты. Байкал отырса, Kaaip палатада дербес уш топ курыла калыпты. Москал Kici мен баласы былайгы дуниеш умытып, узак энпмеге KipicKeH. К,апалануына Караганда баласыньщ кецийнде маза жок. Экесш yriTTereHi ме, кенд1ре алмай отыр ма, тынымсыз сейлейдь 0Keci салкын тындап жауап бермейдь Teri, сабыры мол, аз сейлеп, кест айтатын Kici болар. А л мына кабырга жакта Сембек пен Еркеш ез алдына белек отау секций. Bip-6ipme сузите карап, ыммен TyciHicin жатыр. Еркеш кездер1 кул1мФреп, ерке кылыгымен куйеуш cepriTin отыр. Еркештщ жанында бей-жай болу мумкш емес сеюлдь Типмен де, кылыгымен де кумарлан- дырып, бойга куат бергендей боп елжФре туседь Сембектщ келшшегш Жандос осы отырганда сондайлык унатып калды. К,абактыц дарили калт ж1бермейт'н сез1мталдыгын ангарды. ¥зын бойлы, арыкша келген сопак бет, аккуба келшшекке кезшщ астымен тагы 6ip карады. «Сембектщ eMi касында екен» деп !штей куанды. Заматта т1п табысып, Ракымтай мен бул да б^рьщгай боп отыр. Ракымтайды разрезде тетегеннен 6epi кептен бшеда. Елу бестер шамасында мшез1 ашык, ак кедал адам. Улкенмен де, юнпмен де ззшдест, дуылдап журеда. Ол наряд белмесше Kipin келгенде, елдщ 6spi 6ip кетершп калады. Келе дауыстап сейлеп, калжьщ сездер айтып, журтты yftipin экетеда. Жандос оны сол MiHe3i ушш де жаксы керстш. Кездесе калса кашан да амандыгы тузу, кенинй 6ip KeTepin тастайды. — Сен кайдан ж урач?— деп Ракымтай енд1 Fana Жандостан жен сурастырды. Ол Сембекп ымдады. — Досы екенсщ гой. Келгенщ дурыс болган. Меш эйел!мнен баска (здеген ешмм жок. Менен туган уш-терт бала бар сешлда едк олар да кершбейдь Ауырсан эйелщнен 154

баска ешммге керегщ жок. А л сол эйелд1 сау кез1цде жвнд1 сыйлай да коймайсын. Жавдай солай, бауырым. Б1реулерге сырт-гай кешгеш ме KypciHin, кабагын туйдь Бул KiciHiH журтты кызыкка батырып, каркылдап кулгенш де, eiwipic жагдайында керищест, катты ашу- ланганын да Жандос разрезде талай керген. BipaK KOHiai жудеп, кешген кейшн керген емес. — Мен аздщ де кенипадздо сурагалы келд1м,— дед1. Ракымтай б!рден жадырап: — Ку екенсщ, тауып кеттщ. Осыдан аман-есен жазылып шыксам, элп 6ip сезщ ушш кой сойып, ушме конакка шакырамын,— деп шын риза болды. Жандостын да кенип кетершдг Сестра кыз палатага Kipin, кайту керекткж айтып, босагада к утт турды. Еркеш шапшац козгалып, Сембектщ Tecerin реттеп, KepneciH кымтап, кетершде мандайынан суйдь Ke3i жаудырап артында калганын кергенде есжке жете бере токтап, касына кайта барды. Ецкейш ез бетшен суйпздк Кул1мс1реп: — Жазыласыц, жаным,— дедь Жандостын журеп шымырлады. Орнынан турегелш: — Секен ci3fli шыгарып сал деген сон богелт...— дей бергенде Еркеш куйтыркыланып: — Уйге кайтпаймыз. MeHi кинога апарасьщ. Секен руксат етедо,— деп, бурылып, куйеуше акырын кезш кысты. Бул сезд1 макулдагандай Сембек езу тартты. Ракымтай да куакыланып: — Кайнысы емес пе, е, дурыс бопты,— деп, козгалак- тап, Kepeyerri сыкырлатты. Bapi 6ip-6ipiMeH кецицц коштасты. Жандос Еркештщ касына epin, 6ipre кайтты. К,олтык- тап алуга батыла жетпей, журкше Lnecin кана отырды. Ауруханадан шыгысымен-ак Еркештщ кабагы келкпе- ДЬ «Элпнде гана кечида едь Не боп калды?» деп, Жандос оган урлана кез тастап, жалтактаумен келед1. Bip мезгшде оныч бетше учшп, дереу женшен тартып: — Еркеш, неге жылайсыч?— дедг Сол-ак екен, Еркеш токтап кемсендеп коя бердЕ Жандос ундемей, сиюйш тур. Жубатуга тырыспады. Элпнде булыгып, штен тынып келе жатканын сезген ед|. Муныч сурагынан кешн 61рден босачсып, eKcin-excin алды. Жандос катты кысылды. Жанындагы зйел басын томен салып, куйзелш турса, еркекте не кад1р болады. 155

Эиелдщ кез жасына сол кшал! демей ме? Эрл1-берл1 вткен жургшшшер буган жактырмай карайды. Kefi6ipeyi эдейшеп мойнын бурып, буныц бас-аягын шолады. Таныс 6ipey кездест калмаса екен деп т1гед1. Еркеш кез жасын тез тыйды. К.алтасынан орамал алып бетш бурды. Басын сэл кисайтып, акырын тана: — Журщ1з,— деп орнынан козгала бердк . 0рк1м ез ойымен онашаланып, ундемей катар келе жатты. Жандос кун райын енд! ангарды. ByriHri кеш булыцгыр екен. Аспан жауатындай тутасып, тунерш тур. Ызгар сынганмен ЭЛ1 де едэу1р салкын. Ауада дымкыл леп бшнда. Егер 6ip рет болсын жауын катты жауып, Lne-шала кун кез1 кыздырса кек б1рден кетерипп, айнала тулеп-ак кетер еда. Кектем купоне Kipe алмай, Kemirin жатыр. Кедал де жадырап кун шыкканын, шуактыц мол болганын калайтыи тэр1зда. Ал каз1р кун райы да, кец1л де api-capi куйге ту ст , к у т -i боп, алдан элдеб1р езгерк куткендей мазасыз. Уйше такала бергенде, Еркеш жол айырыгына токтап коштасуга ьщгайланды. Кешкурым эйелдер бала-шаганьщ, кепнй астыц камын ойлап, кашан да уйге асыгады. Жан- достын да оны 6ererici келмей, сыпайы тагзым етш, тез1рек кетпекпп болды. Еркеш к,аз1р бурылып журе беретш шыгар деп куткен едь Ол 6ipaK орнынан козгала коймады. Жуденшреп мелшжп турганын кергенде жаны ашып: — 03ini3fli бекерге кажыта бермедаз. Секеннщ беИ 6epi карады. Енд1 еш кауж жок- Тек сактану керек,— деда. Мундаскысы келгендей Еркеш мелжп карап, буны epiKci3 бегедь Б1рдеде айтуга осынша окталып, сезш бастай алмай турган сеюлдк Bip мезетте кушит: — Журек тектен-текке ауырмайды. К,иянаттан ауыра- ды,— деда. KypciHin, ундемей калды. 1ппне сыймады ма, шыдамай тагы да сейлеп KeTTi. — Сембектщ жан баласына жазыгы жогын екшщ 6ipi б1педа. А л оган сонда неге киянат жасайды, неге журегш ауыртады. Муны калайша Kemipin, калай умытарсыц. Солардын кылыктарын ойлап кетсем менщ де журепм козгалады. Эршбайдын б1зде не кез куны барын бымеймш. Сембектщ сонына тускенде не муратына жетпек. Ty6i e3i де оцбас... Онын да жетшш жургеш шамалы. Эдалетпц кез1 бар дейда. Сол кайда?.. Неге кермейдй неге ара туспейда! Адамды бекерге кинай беру керек пе?.. Еркеш кемсендеп коя бердь Сембект1 есше алып, 6ipey- 156

мен ештесш кецЫ бузыдды. Жасып емес, налып cewiefli. EpiniH намысы ушш неден болсын тайынбайтын, к1мге болсын бетке айтатын ер мшез эйелдер болады. Еркеш соларга уксайды. Элп сездерд1 ызамен, кушнш айтып тур. EpiK берсе куйеуш юмнен болсын коргауга 33ip. Сол ерш&здИне капаланатын Tepi3fli. Онысы сезшен ангары- — Сембек кеп ундемейдк Бэрш 1шше сыйгыза береди К,анша жанына батса да, елее де ешммге шагам айтып бармайды. Талай рет Карпенкога ез1м жолыгып, барлык жайды айтк,ым келдь Сембек ж1бермедй OFaH бивдрмей жасырын баруга жэне болмайды. Бшсе катты ренжиди Сырт кезге туйык, енжар боп кершгенмен, Сембектщ бэрше жаны ауырады, сосын штей киналады. Кейде эбден шпне сыймаган кейб1р екпе-наразылыктарын оцашада маран айтады. Оган каншалыкты киын боп жургенш содан-ак сеземш. Менщ бар кемепм — сезш белмей, кечш койып тындап отырамын. Эбден тындап алып, «осы жасымаса екен» деп адейi кайрай тусемш немесе «онсыз да кажып жур Foft» деп, жуып-шайып, кецшш баска жакка буррым келеди «Соган мэн 6epin кайтесщ» деймш. «Душпандарьщ болатыны — кольщнан келш тур. Былжы- раган 6ipey болсан, сенде юмнщ не шаруасы бар? Сенен аулак журер едь Кдшанда мыктымен устасады» деп ез1мше дэлелдеймж. Сонда Сембек айтады: «М ен уцпн 6ip Эршбай оцай гой. Оньщ жеке езш алып та, шалып та жьтар ед1м. Мэселе оны Tipen турган адамдарда гой. Менщ соларга эл!м жетпей журген жок па» деп курешедк Сейтш онын тез1м1н1ч теркЫн TyciHin, акылын мойындай- мын. Тек д е т сау болса екен... Мен кетешн... Элгшдей емес, сыр ашкан сон, Еркештщ кабагы ашылайын деда. Бастапкыда тарылганы — юмге THicin дамнен калай еш аларын бишегеш шыгар. Эйелдщ ашуы кез жасымен таркайды. Тындаушысы табылып, мучын айтса, 6ip турл1 жещлденш калатын болса керек. Кетершде ризалыкпен кул1мс1рей карап, сыпайы коштасты. Жандос тагы да: — Кджыманыз,— деп жалынды. Бул сезге келюкендей Еркеш басын шулгады. Денесш TiK устап, адымын жишетш уйше асыкты. Онын сез!не еш пш р коспай Жандос ундаз тындаган. Енда оцаша калып, кеше бойлап келе жатканда, Еркештщ элп сездерш есшё Tycipin, езшше 6ip Ойга бершдй.. Сембек жаткан палата кез алдынан кетпей койды. Журек киянаттан ауырады дейдь Бзлшм, солай да шыгар. 157

EipiH-6ipi кинаганда адамдар не жаксылык табады. Кескен теректей сулатып саламыз да кейш кецшй сураймыз. Жанымызга баткандай кезшше куйзелген боламыз. 8pin- бай «Оцтуспк» разрезше тексеруге кайта-кайта комиссия яйбертт Сембектщ жумысынан LnreuieK 1здетпрд1. Б1рде комиссия бастыпяна «кемшипк таппайсындар» деп урсыпты. Сондапясы, кемшипк емес, тшсерге кара таппау гой. Жогарыдан эр icinfli бакылап, мулт кетущд! тшеп отырса epiKci3 сактанып, баскан 1з1нд1 багасын. Оган ескерту, сепстер косылып, туртпектщ теркЫн танысак кецищщ кыжылы молаяды. Жумысты койшы, колдан к е л т турганда копарып icTen тастауга болады. Кециццн ызгары киын. Эрб1рден сои жанынды кариды. Сембек пен Эршбай 6ip-6ipiHe осылай жылымай кете ме? KeiuipiM болмаганы ма? Еркештщ айтуынша, Эртбайдыц да жеткйп жургеш шамалы. Бул сез кай тургыда айтылды екен. Б1реудщ алдында езщнщ осал екешцд1 бшу де азап шыгар. Бастык боп буйыргын келер, 6ipaK ез1нД1 мойындата алмайсын. К,ызганыштан кабагын келкпейдк опасыз ойлар туады. Мукатсам, суршд1рсем деп, соган кайткенде себеп йздейдк Абыройы аспасын деп колдан келсе кедерп жасайды... Кенет Ракымтайдын кереуетте малдас курып отырган отырысын елестегп. Дуниеге сенгшткпен карайтын ак кен>л адам ем рет инфаркт болган. Кдлайша ауырды екен? Кездескен жерде 6ip кулд1рмей коймайтын мшез1 ашык, калжынкой Ракымтай ял! де ауруга бершетш емес. Сол Ракымтайды жамандыкка калай киюга болады? Ал OFaH талай киянат жасалганын бул да битедь Ол таннын атысы- нан куншн батысына дейш жаргак кулагы жастыкка тимей, ем!рден женд| ракат-кызык кере алмай, унем1 «жумыс, жумыс» деумен журдь ¥зак жыл разрезде кен мастер! болды. К,ырык жастан асканда намыс кылып кешк1 техникумды 6iTipin шыкты. Bip диплом ол ушш дуниенщ зары едк оган да кол жетть взш е де маза жок, езгеге де тыным бермейхж Ракымтай будан кейш TinTi кушейдь «Дипломы жок» деп тежеп келгендердщ талайы- мен енд1 ашыктан-ашык айтыска туст. Буран кен Macrepi кызметшщ вз1н кепсшетш. Аршу разрезше учаске бастыгы етш койганда, «тэртш орнатам, жоспар орындаймын» деп тнтген тырысты. Бул келгенге д ети талай бастык ауысып, жоспар орындаудан калган учаскеш ерге суйреймш деп жумыска жанын салды. Учаске бастыгыньщ мркпейтш мэселеа жок. BipeyfliH кырсыздыгы ушш де куйш-тседк Анау жок. 158

мынау жок деп, жыртыкты жамап, кершгенге мрштар боп, эрл1-берл1 шапкылайды. Планеркада «енбек-ri дурыс уйымдастыра алмайсындар» деп разрез басшыларын сынап та алады, кызыл шеке боп таласып та калады. Ветке айтатын тура Мшез1мен э дегеннен соларга жакпады. Шыншылдырымен коса айтканра кенбейтш кикарлыгы жэне бар. Сол ушш де буныц бетш кайтарып, арынын басу керек болды. Жыбыр сез, туртпек кебешп, жанын жаралай бершть Сменага келкпмен кабинетшде камалып отырмай раз- резге тусш экскаваторларды жаяу аралайды. Жаздыц 6ip куншде эбден титыктап, тебесшен кун OTin разрезде кулап калыпты. Андыскан б1реулер кек алып, есе кайтару- ды ойлап, «осынын eci дурыс емес» деп, дереу кол-аягын байлап, ауруханара алып барран. Мундай жаладан сау адамньщ 03i жынданбай ма. Алгашкы инфаркт осыдан бопты... Еюннп инфаркт... Тары да палата елестедк Баласымен онаша отырран москал KiciHin не уайымы бар екен? Былайры дуниеш умытып, мулгш, ойга батканда неш TyciHin б1ле алмай отыр? Эрммнщ ем1рден алар ез улей бар. Б1реулер молынан карпып, Ke6ipeK иеленпй келедь Кднагатынан куныруы басым. Б1реулердщ алраннан бергеш коп. Егер жолына бвгет болмай квтермелеп отырса, одан да кеп беретш бе еда. Сембек, Ракымтайлар беруда ойлайды. Bipax солардын нелжтен жолы ауыр? Неге соларды коб1рек кинайды? Олар неге сонша киналады? вздершде момындык та бар. Сатусыз, саудасыз кызмет жасаймыз деп журш, iuiKe кулык сактауды да бьпмейдь Адалдыктан баска оларда не таддау бар. Тыксырып, шеттете беретшдерд1 эдиин айтып, алысып, жедемгз дей ме? Элде соларды коргап, колдауымыз кем бе. Манаты аз1рде Сагынтай одаша кабинетте буран осыны ескертш ед1 fom. «Н еге колдамай- сыд» деген. Айтып не керек, колдауга буныд 03i де зэру. Егер буран epix берсе, кай бийстен шыгарын кврер еда... Эрнеш ойлаумен Жандос карацгы тускенше кешеде бфталай уакыт одаша кыдырды. Уйше кайтура асыкпады. Bip сэт e3i жайлы да ойланды. Тыныш журмей, осы басына пэле тгпеп алран жок па екен? Ктмнен киянат Kepin, юмнщ табасына калгалы тур? Ертедг1 куш басына булт ушршсе буны колдайтын мм бар? Жабыркап, жападан-жалгыз сенделш журе бердь 159

16 Yiire xipiciMeH Жандос Шекерге жакындап, Сембектщ KOKbiiH сурай ауруханара барранын, Еркецп-i xepin exeyi бфге хайтканын айтты. Эуел1 онын хас-кабагын багып, жалтахтап ед1, алацсыз екенш керген сон, б1рден epxiHcin, жен1лден!п халды. Кулпэнмен хездесхел1 6epi xemixce болды, сол хумэш ашылатындай езшен-ез1 куыстанатынды шыгарды. Шехер сурамаса да хайда барып, хайда турранын баяндай бастайды. Булай ету бурын эдетшде жох еда, енд1 кецйпшц хупиясын жасыруга тырысып, езшше эйелше есеп берген болады. Кулпэнмен хафеде отырганын Шехер бьлмеуге ти1с деп шешхен. Эйелдщ хенийне ceeix xipce ceHiMi азаяды. TyciHflipe де, ахтала да алмайсьщ. К ызрэныш хашан да кшэмшы. Кулпэнмен хездесхенде езш жахсы устаганын халай дэлелдейд1? Exeyi очаша хездесхеннен xiMre не зиян болды. 031 ушш 6ip сырдыц бет1 ашылды. Кулпэн мунды боп xeTTi. Кейде буньщ xenLni бузылады. Кенеттен пайда боп, лезде жоралган Кулпэн бунын б1рхалыпты тыныш т1рл1г1н тенселтт хетхендей болды. А з отырыста терен толхып, хвп ойланган... Мехтеп бтрген деп сол 6ip сочры кездесудщ соншалых мэн1 болганын xiM бшген? IUipxiH-ай десецшН Keperi — жалгыз ауыз свз ехен-ау. Айтылмай, iiirre xerri, квщл де урылмады. Енд1 ештене взгермесЫе xe3i жетсе де, Кул­ пэн деп ашых айта алмайды, сахтанады. Шехердщ хызганышын оятып хайтедк Оньщ не жазыгы бар? Олай десе буньщ да хшэФ жох. Тех хана Кулпэн ехеуше рана тиесий жан сырына бехерге хиянат жасалма- са ехен дейда. Шехерге 6ip сыбыс жетсе туныгы лайлан- гандай, адалы айныгандай epixci3 кейпмей ме? Жандос 03iH уйренийкт1 калыпда салып, хундел1хт1 шаруасын xe6ipex ойлады. Yfl-iuii жатып, тынышталган сон жазу столына барды. КешкЫк узах журктен хэд1мгдаей шаршап халыпты. А ярыньщ булшых errepi талып, табаны дуылдады. Твсеххе хисая xeTxici хелгенмен, езш хуштеп уйыхтамай отырды. Газетхе беретш махаласын кейшге халдырмай, дэл 6yriH жазып тастаура хулшынды. 03iHe рана емес, ауруханада жатхан Сембех, Рахымтай уплн де жазуы херех сияхты. Bipeyi iurreH тынып, ундемей, iui хуса боп, eximuici хенбеймш, айтам, таласам деп журш журехт1 ауыртты. Солардын сез1н свйлеп, кеншден шыхса ол да 6ip ем рой. Сахтых жасап бултахтамай, саясат жасап хвлг1рс1мей 160

бар бипгенш батыл жазса, алдымен сол eKeyi риза болмай ма. «Мынауын дурыс-ак, б 1зд1Н ойымыздан шыктыд» десе, соларды колдап, кемектескеш емес пе. Б1реулерден солардыд KeriH кайтарып, есесш зперетшдей ызаланып отырды. Актив жиналысында жасаган баяндамасынын бет!н де аулкан жок. Онсыз да 6api кедшнде сайрап тур. Ак кагазды алдына жайып салып, неден бастау керепн узагырак ойланды. Блреулермен ойша таласып, дэлелдерш TepicKe шыгарып, eflayip киналды. К,ан кысымы квтер]'лгендей epeKnin, орнында отыра алмады. Турып кетш, белмеде эрл1-берл1 журдь Токтап, Шекер жакка кез тастады. Жастыкка тумсыгын Tipen, пысылдап уйык- тап жатыр. Терезенщ канылтыр жактауы сырт-сырт еткенш енд1 тана естщь Шымылдыктыд шетш кетерш, сыртка ynuifli. К,ап-карангы екен. Себелеп жацбыр жауып тур. К,арсы уйдщ шамдары тетю ceHinTi. Бар дуниеде 6ip 03i жалтыз калгандай елепзш, шымылдыкты Tycipe салды. Шугыл бурылып 6ip;ieн орнына барып отырды. Будан spi клдлрместен жазуга Kipicin Kerri. Элдеюммен inn-ей epericin, езш KepceTKici келгендей кызбаланып, макаланы тез жазып б тр д к К,айта окыган да, кеилрген де жок. 0 3 inin xaaipri хал in бйццрт, жанашыр жакынына хат жолдатандай 6ip леплен токтаусыз жазып тастады. Мшдетшен кутылгандай боп, турегелд!. EciHen, кершш белш жазды. Жастыкка басы тиюмен талыксып уйкыга Kerri. EpreHriciH бойы ceprin, тыныгып турды. «ByriHri басты шаруа осы» дегендей, тура редакцияга тартты. Макала салынган папкеш жогалтып алатындай кысып устады. 03iHe-e3i риза боп, серпше тусть Енд1 тапсырма берген xicici — редакторды да риза етпекпп боп, асыFa басып келедь «Ертелетш нечып журсщ» деген! ме, редактор адырып карсы алды. Бул 6ip сез айтпастан макаланы оныц алдына койды да карсы алдынан бетше карады да отырды. Булай тез жазып экелед! деп кутпесе керек. Герасимов кезицйрМн 6ip алып, 6ip киш, Ka3ip окып тастаудыд не кешнге калдырудьщ ретш таппагандай мазасызданып, тыпырши бердк Mi3 бакпастан езше Tecipefte караган Жандостан жасканып, макалага epiKci3 YHWfli. Тереддеп окыган сайын кабагы тушле Tycin басын квтермедк Кей бетте бегелш, TyciHin алгысы келгендей узагырак окыды. Кдбагы 6ip ашылмады. Жандос шыдам- сызданып, оныц бет кубылысын бакылап отыр. «К,аз1р соцгы бетше жеткен сод элдеб1р себеп тауып ез1ме кайтарып бередЬ» деп кутть «Осыган юрштар боп жалын- 161

ганша макаланы кайтып алып кете бермеймш бе» деп те ойлады. Кабагы келкпегеннен-ак кудерш узда. «Дегенмен пйирш тындайын» деп, езш-ез1 токтатып, сабыр сактады. Герасимов макаланы окып ш ы ры п api сырып койды. Бастапкыда ундей алмай, ойланып, отырып калды. Онын киналран жайын Жандос та ацрарды. 1шжен «батылы жетпегеш рой» деп табалады. Мундай адамдар сак келедк Оньщ халш тусшуге болады. Жогары жакка Жалтактайды. Соларга жакпай калудан, кырына Lnнуден коркады. Откенде Сарынтай намысына тиген сон, кайрат керсетш, кызбалыкпен «макаланды экел» деп айтып калган болар. Ещй мына туржде басура келмейдц ал кайтарып беруге дэлел керек. Онын мандайын устап, узак ойланганына Караганда киналран жерг осы шыгар. Айтканды ею етпейтш етекбастыга не екпе бар? Жогарыньщ кедалш тапса, осы орында узарырак отыратынын бшедь Кенбкткш сезд1рмейж деп келг1рс1ген болады. Уэде берш шыгарып салады. Сейтш езшше алдагысы келедь Редакторра кецш-толмай сынай карады. «К,оркатыны бар, меш боска эурелегеш Heci» деп iurrefi кешдк Бекерге уакыт етюзбей туруга ыцгайланды. «Макаланы экел» дегендей редакторра колын созды. Герасимов селт е тт, басын кетерш алды. — Шынымды айтсам, мен осы орында отырралы б1зде мундай етюр сын болган емес,— дед!. Макаланы кайтаратын Typi жок- Жандос турегелш: — Ендеше, баспайсыз гой,— деп кекесжмен мырс erri. Герасимов шамданып б1рден жауап берда. — Неге олай дейдаз. KepiciHiue, куанып отырмын. Макаланыздьщ 6ip сезш взгертпестен осы куйшде жария- лаймыз. Сол упнн орнымнан алып тастаса, оны да Kepin алдым. 03iMHiH редактор екетмда шын сезшетш болайын. Эйтпесе... Жандос редакторды жаксы керш, б1рден колын кысты. Элгшде ол туралы жаман ойлап, жан баккан, acipe сак б 1реулерге уксатканына шггей уялды. Герасимовтын кез1 жайнап Kerri. Белдесетш адамша кызынып тур. Макаласын окыган сон, Жандоска курмет1 артканын жасыра алмай: — Ожет екенсщ!— дедк Бул сезге Жандос квтершп калды. 0зшщ бедел алранын сездь Редактор булай тез келюед1 деп кутпеген еда, кайта онымен таласуга дайын турган. Ойламаган жерден мэселенщ тез шепплгенше риза боп: — Bapi ойды мазалап, жанды кинаган жагдайлар. 162

Кдшанры шыдаура болады?— деп, иег1мен столда жаткан макаланы нускады. — Мен уэдемд1 орындаймын,— деп, Герасимов оныц кецшн орныктыра туст1. «Сенемш» дегендей Жандос басын шулгыды. Жанды жеpiне тигенде Герасимовтьщ кез1 еж1рейш, кызбаланып кетед1 екен. «Макаланы баспайсыз Foft» дегенде калай ершелендь Енд1 сезшен таятын емес. Бойында кызуы бар, тэуекелппл екенш керсеттк — Бул да курес,— деп, Герасимов жалпак алаканын сарт етюзш макаланын устше койды.— взщ соккы берсен, дэл солай 03ine карсы да соккы жумсалатынын бшген жен. BipaK екеу!м1з каз1р ол жагын ойламайык. Газетке шыкканша макала жайында ешммге ештене демейтш бол. Осыган кел1сей1к. — Эрине,— деп Жандос кулдк — Bi3 багынып уйренгенб1з. Желкем1зде квзге керш- бейтш тергеуипм13 турады. HeHi беруге болмайтынын, ал бере калган кунде акыры немен тынатынын айтпаса да 6uieMi3. Сондыктан элг1 айткан сырга берж бол,— деп, Герасимов тары да еске салды. BipiH-6ipi кимагандай кайта-кайта кол алысып, жаксы эсермен коштасты. Bipey сураса сырын айтып коятындай сезжтенш Жандос ешюмге жоламауга тырысты. Кабинетшде оцаша калып, 61раздан 6epi жиналган ic кагаздарымен танысты. К,олма-кол жауап жазып, 6ipa3 караздан кутылды. Тексе- руге ж1беретшдерш ез алдына белек койды. Bip жиешнщ буран жан* ашып айткан акылы есше т у с т мырс eTin кулдк ¥зак жыл курылыс баскармасында парторг боп ктеген сол жиеш «Жумысты гстерсщ — icTeMecciH, алды- мен каразына берж бол. Icipfli каразга карап багалайтын заман рой. Сурап, тексере калса, бар кагазды алдарына жайып сал да тугел TyciHflipin, токтамастан айтып бер. Осыдан кейш саган кшэ тарып Kepcin» дейтш. Жас кезшде сол KiciHiH талай каулысын жазысып, жиналыстьщ протоколдарын Keiuipin 6epin едд. Онын осы акылыныц пайдага аскан кездер1 де болды. Жогарыдан келетш нускаулардьщ, карарлардын таскынына карсы турудын e3i киын. Орындамасан, epTepri куш ол да поле. Тексеру- шшер кеп. Kepuii сокпаганмен кенуге тура келген жагдай- да жиешнщ акылын eciHe алып, б1реулерда осылайша амалсыз алдаган. Сейтш ешшмге кажеп жок жогарыдан epiKci3 танылган кейб1р шаралар кагаз жузшде орындалып, жузеге аскан боп шыкты. Тексерген жак кагаздан карап 163

куэланганына, бул болса мшдеттен кутылранына риза. Eki жактыц да ece6i тугел, сез ест1мейд1, ескерту алмайды. Кез ашкалы кергеш кенсе кызмет1 секивд партком секретары болгалы кагаз жагына мукият карайды. Бул пысыктыпян езшше дэлелдейдк Акыл жумсайтын емес, тиянактылык талап етшетш жерде элдеюмнен ескерту естт, ceric алса, оны езше мш керер ещ. Жумыстан ьлгешек 1здейтждер мундайда улкен icinfli елемей, сол 6ip кунтсыздыгына жармасып, кшэлап, каралап шырар еда. Солар бекерге куйд1рмесе екен деп, артык айгак бермес ушж бэр1н тап-туйнактай етш тындырып кояды. 0 cipece, облыстык, калалык партия комите-rrepi жолдайтын кагаз- дарды кеп бегемей, талаптарын орындап, сураткандарын жетюзш беруге тырысатын болды. Буны eui6ip киынсын- бай, киналмай аткарады. Ондагы нускаушылардьщ да кежлдер1 риза, буныц да кулагы тыныш. Буны айтканды ею етпей орындайтын тындырымды жанра санап, усак мазасыздык жасамай, сезше сенетш болды. Кагазын кел1ст1рсе, акылдаскан боп окта-текте хабар- ласып турса, куймей-жанбай, жай журш-ак жаксы атанып, баяндамаларга ён т, макталатынына квз\\ жегп. Тугелдей осы жолра тусш, жогары жакка жагынура бет алса бул к1м болар ед1, кай орында отырар едк Кенет Айдар Ералинов кез алдына елестеди Кжмшде кылау жок сыпайы ж ттт ж барранда к у л т карсы алатыны кандай. Жумысынан мш таппайсыц. К,агазына мукият. Bapi иркеулк сурай калсан, сайрап тур. Сезден жанылды- рура бар, дау айтуга дайын. Орайы келсе ез1мсшген боп екпелей де салады. KeMm uiiri байкалса, акталудын орнына, к у л т сейлеп езщнен акыл сурайды. Жазыктымын дегендей мелие карап, жуасып турран адамга калайша THicepciH. Жап-жас боп осынын бэрш кайдан бшп, юмнен уйренген десений. Онымен кезбе-кез сейлест отыргандай- ак Жандос «эй, пысыксьщ-ау» деп басын шайкады. — Kipyre руксат па?— деген дауыстан ойы белшш, лезде енсес1н кетердь Орта бойлы, денгелек бет ж1гге екшндей icipin, келген бойда: — Мен — Бошановпын,— дедь Облыстык газеттщ кызметкер1 екенш айтып, карсы алдындагы орындыкка отырды. Айналасына бурылып, кабинет™ шолып шыкты. Бунын турже кез токтатып, кандай адам екенш танып алрысы келгендей кадала карады. Жас жарынан ез1мен шамалас бейтаныс Ж1гптен Жандос та кез айырмады. Аз уакыт ун катпай штей андысып 164

6ipin-6ipi бакты. Жандос сыр алдырмауга тырысып, езш салкын устады. Фамилиясы газет б е л нен таныс болганмен Бошановты Kepin отырганы осы. Ойлаганын орындайтын табанды адамга уксайды. Босансып, epiK берсе мецгерт KeTKici келетж сиякты. Жандос ундемеген сон, сезд1 03i бастады. Газеттщ Май мерекесже арналган санында Кдратас KOMip (мрлеслп туралы бет 6epLnefli екен. Б1рлестжтщ партком секретары Жандос Баяндин кол жеткен табыстарды баяндап макала жазуы керек. Тары да озат машинистердщ 6ipiне сез бершедь Халыктар достыгын керсететж 6ip макала болуга тигс. Оны KiM жазатынын каз1р келюп алады. Журналистж озжщ де енбек адамы жайлы келемд1 очерк жазу ойында бар. Оган мм лайык екенж партком секретары айтады. Осылайша бар жоспарын жайып салып Бошанов будан макала талап етш отыр. Жандос б1рден: — Мен жазбаймын,— дедь Бошанов селк етш, бар денес1мен алга карай умтыла Tycin: — Калайша?— деп сурады. Бумл жоспары бузылатынын бЫп, саскалактап калды. — Жаза алмаймын,— деп Жандос шынын айтты. Себебж сурамастан Бошанов аптыгып сейлеп: — Мен кемектесешн. К,олыныз тимесе фактшерж 6epceni3, аздщ атьщыздан ез1м-ак жазып шыгайын. Не болмаса дайын баяндамацыз бар шыгар. Соны берсежз жетш жатыр. Ен онай жолы осы. — Жакында актив жиналысында баяндама жасаган ед1м,— дей бергенде Бошанов куанып кетш, одан api тындамай: — Ендеше, жаксы болган екен. Сол баяндаманын енж айналдырып фактшерж ойнатып ж1берем1з. Ол жагын мына маган тапсырьщыз,— дедь Оныч масаттанган турш кергенде Жандос шыдамай бул жолы да шынын айтты. — Баяндаманы макала етуге келмейд1,— дедь — Неге? — Тугелдей сынга курылган. Ондай макаланы редак- торыныз ж1бермейдк — Э, солай ма!— деп Бошанов тжсже калды. К,ынжыла Tycin енда буны yrirreyre к е и т . Мерекелж санда кеншшердщ ектнд1 енбеп кержуге тию деп кадалып отырып алды. — Ci3 — партком секретарысыз. Енбек, Ынтымак, 165

До£т*Ык деген урай^арды умытпауымыз керек'. Макаладан неге бас тартатынынызды тусшбеймш? вткен жылдын корытындысы бойынша б1рлестж Букиюдактык Кызыл Туды жеHin алды. Биыл 6ipimni токсанды да асыра орындаганын естш жатырмыз. Будан артык не факт керек? 6 з1нен-оз1 макалага суранып турган жок па. Б!рлестжтщ табысын Tepic дей алмассыз. Енд1 бултара алмас дегендей Бошанов кетериге тусш будан жауап кути. — Ендеше, бас директордьщ 03i неге жазбайды? Ол Kicire не айтса да жарасады. — Карпенкога азге келердщ алдында жолыгып шыкканмын. «Сол жазсын» деп ci3re ж1берд1. «Енд1 квнетш шыгарсьщ» деген оймен арканы кедге салып imiHen «шаруа 6iTTi» деп отыр. Карпенконын эдеШ буган ж1бергенш ест1генде Жандос ызаланып, «бул кай ourriri» деп ойлана тусть Актив жиналысында бул б1рлестжтщ жумысын сынап баяндама жасайды екен. Артынша кеп узамай облыстык газетте б1рлестжтщ барлык табысын Ti3in, мактап жазады. Журт сонда бунын кай сезше сенеда. Карпенконын устаган жер1н карашы. Анкау басымен келке салса, мына журна­ лист ж ш т лешрте женелуге дайын тур. — Жазбайтын ce6e6iM — казйрп жагдайда Каратас к0м!р б1рлест1пнде шеиплмеген талай туйш бар. Тас кабыргага тумсыгымыз т!релгендей халдем1з. Ауруын жасырган 0лед1. Ауыспалы Кызыл Т у аламыз, токсандык жоспарды орындаймыз деп зорыпяп болдык. — Сонда калай, Каратас жайлы жазбауымыз керек пе?— деп Бошанов элп созге карсы шыкты. — Жазыдыз, мактаныз, 6ipaK оныныз шындык бол- майды. Хабардар болсын деген ниетпен Жандос облыстан келген журналистке баяндамада камтылган мэселелердщ б1разын кыскаша айтып бердк Бошанов унФз тындап, niKip б!лд1рмед1. Буган катысы жок болек мэселедей селт етпедь — Bi3 кайдан бшейж,— деп акталган болды. Жандос кынжыла тусш: — Каратас кеншщ Ka3ipri жагдайына журналистер де кшэл!. б й тк ет кумпищеп жарыса мактайды. Газет те, телевизор да солай. Мактаумен данкын асырып, кемип- лкш жасырауга жагдай жасадычыздар,— дедь Бул созге едэу1р шамданган Бошанов эдеш тшсюш келш Жандоска: 166

— СМздщ элпндей ойларынызды 6ipfle-6ip газет баспас еда,— деда. — Неге?— деп Жандос егесе тустй— Жакында жа- рык керсе кдйтеиз. — К,ай газетке шыгады?— деп, Бошанов 61рден сурады. Артык кеткенш ce3in Жандос аузын жаба коиды. — Осында Айдар Ералинов деген жас парторг бар кершедк Ci3 келгспейд! екеншз, сол жптгпен сей лест байкасам деймш. — Разрездщ жумысы журмей жатса, парторг неамен мактанады,— деп Жандос оны тоцтатып тастады. Осы кабинетке юргеннен жолы болмаганга кежген Бошанов: — Ci3 б1реулерге катты ешжкен екежпз,— деп, Жан- досты кагытты. — Айтуынызга Караганда, келгешн1з 6yriH. Ертеч, 6ypciryHi кайтамын дейаз. Асыгып журш, не 6Lnin, не жазбаксыз?— деп Жандос та ececiH ж1бермедк Барж б1рден тындырып тастагысы келген бастапкы каркыны басылып, Бошанов ундей алмай калды. Бет1 кайтып, туйшп отырды. Бэрш бипп турган маман адаммен таласуга дэрмеш жетпей, spi сезш етюзе алмаганына камыгып, кабагын туйдь EKeyi де кенш калыскандай томсарып, кездерш темендетш 6ip-6ipiHe карамауга тырысты. Уназдак те жанга батты. Жандос кол сагатына кез киыгын салып козгалактай бастады. Бошанов eMeyipiHfli тусше койды. Сол-ак екен орнынан тж KOTepLnin eciKKe беттеда. Артына бурылган да жок. Ашуланып, «кош» деместен Kerri. Келгендеп жумысын б т р е алмаганына Жандосты жазыкты еткендей euiirin Kerri. Ойламаган жерден басына пэле т1леп алганына Жандос та екЫ п калды. 17 EpTeHriciH жумыска келген бойда стол шетшдеп Кызыл телефон шылдыр erri. Элденеден сезжтенда, Жандостьщ журеп дурсшдедк Квншге HeHi секем алсан, содан сактанасыч. Keuieri журналис^н eciKTi таре жауып, жулкынып кеткеш унамап едь «С ол буныч усечен шагым айтып, калалык партия комитетше барып журмесе жарады» деп ойлады. Тагы да таласып, акталуы 167

керек. Ондагылар дЫддеп мазаны алады-ау деп, алдын ала кажып, трубкага колын созды. Лезде езгер л салды. Герасимов екен. KeTepiHKi унмен дабырлап: — Б угт п газети кердщ бе?— деп сурады. — Кабинетке келгежм осы. — Ендеше, «сен тимесен мен тимен» деген тыныш eMip 6irri дей бер. Сеж де жайьща ж1бере коймас. Меж калалык партия комитет1не шакыртып жатыр. — Жайша ма? — Алпяс жариялайтын шыгар,— деп, Герасимов мырс — Ciere KecipiM тиетш болды-ау,— деп, Жандос екшгендей болды. — Ол жагынан саспа. Б1раздан 6epi вз1м де тебелес т1пеп жур ед1м. 1здегенге сураган деп, сенщ макалан дэл табылды. K,a3ip бул — мен бе, мен емес пе деп, ез1ме- оз1м катты риза боп турмын. Маган осы да куаныш. Эйтпесе, етекбасты боп езщищ мм екенщд' де умыта бастайсьщ. Олар ескерту жасап урсып алуга, (издер ундемей келке беруге уйренгенб1з. Олар акыл айтады, бнздер тындап кайтамыз. Bip кызыгы, буган намыстан- баймыз. Kepicmuie, 6i3re урысса екен, уктырса екен деп 93iMi3 т1ленж туратын семлд1м1з. Орнымыздан алып тастамаса болганы деп, соньщ бэрже KOHflirin, карсы келмей журе берем1з. А л бул жолгы энг1мем!з баскаша болар, теп. — К,арсы шыгасыз ба? — Бугшумен бел1м!з бук1р болды, кенумен кез1м1з кермейт1нд1 шыгарды. Енд1 бойды т1кейтш тед сейлес1п керсем бе дейм1н. K,a3ipri шенпм осы. — Дурыс-ак. Свзщ1з унап барады. Мен де сейтсем бе дейм1н. Не ойладым, соны ашык айтамын. — Эй, кайдам? Одашада бэр1м1з де батырмыз. Солар- дыд алдына барганда, эйтеу1р, жалтактай бастаймыз. Соган Караганда олардыд ездертщ гана емес, кабиетет1н1д де сусы бар ма дейм1н. EciriH ашып к1ргеннен-ак каймы- гып, кысыла тусем!з. Неге олай? Бул да кеп жылгы калыптаскан дагды шыгар. — Осы жолы барганда, эуел1 тындап алыдыз. Содан сод ойыдызды дэлелдеп, таласып турып алыдыз. Олардыд келген адамды кабинеттен куып шыкпайтыны анык,— деп, Жандос эдг1мен!д аягын калжыдга бурды. — 0 з1де тыкыр таянганда, осы акылыдды ecine ал. Эз1рге айтарым — куреске дайындала бер, калалык партия комитетше сеж де шакыртуы мумк!н. BipaK 168

байка, олар Kici аямайды. Кейш «капыда калдым» деп, боска екпелеп, шала булшш журме,— деп Герасимов та оны кап>1тты. Трубканы кояр алдында Жандос макаланы тез жариялаганына ризалыгын биццрт, жаксы пейитмен коштасты. «Кем1рл1 Кдратас» газетш алдына жайып салып, ез макаласына кайта-кайта карады. К ед ш кетершп, езше-ез1 риза боп отыр. Б1реулер телефон согып немесе кабинетше к ел т куттыктайтын шырар деп кутть «Макаладды окыдык, дурыс жазыпсын» деген C03fli естуге ынтыкты. К,анша алактаганмен шылдыр еткен телефон, тыкыр еткен есж жок. Макала жазылмаган, жарык кврмеген сеюлд1, айнала уншздж. Окымады, бшмед1 деуге келмейдк Б1рлестжтщ кецсесшде Фтейтшдер тадертед алдымен «Квм 1рл1 К,ара- тасты» ашады да жадалык 1здеп тез шолып шыгады. ByriHri буныд макаласыньщ елеушз калуы мумкш емес. Окып ундемесе вздер1 бшец.\\. Тым болмаса Лекердщ 6ip келш KeTyi керек едь Содры кезде бойын аулак салып, буран жоламай жур. Кеше коридорда кездескенде, кыска амандасып касынан ете шыкты. ¥зай 6epin артына бурылып караранын адгарды. Bipey келсе екен деп тшегенмен, вилам есж ашпады. Будан api кабинетте отыра алмады. Эйтеу1р, 6ipey кездесер, б1рдеде айтар деген оймен орнынан турып коридорга шыкты. Ерепскендей коридор бос; шыккан-шрген Kici жок, 6api тым-тырыс бола калыпты. «МейлЬ> деп, жайбара- кат куйге eHin, арканы кедге салды. 0peKniren кедш тез басылды. ByiiiKi — елеп, багаласа екен деген пендешипк ниет кой. Эйтпесе, к!мге не екпе айтады? Эрммнщ ез шаруасы, аткарар мшде™ бар. Акылга салып байкаса, бул еш жадалык ашкан жок. Бар болганы, кез Kepin, кулак естш журген жайларды жария етш, газетке жазды. 0з1нше эрекет жасап, куреске шыккан Typi. Партком мэжшстершде, енд1р1стж кедестерде осы мэселеш талкыга салып, карсылык керсетт отырды. в зге басшылар Карпенкодан каймыгып, болса да буны костамады. Сонда бул не icTeyi керек еди Барды айтып актив жиналысында баяндама жасады. Ол аздай, гпе-шала макала жазып, бугш, MiHe, газетке шыгарды. Карпенко жен кере ме, жок па, ол жагын ойламады. К одш м калаFan сод осылай 1стед1м деп туйдк Бет ашылган екен, енд1 шмнен жасканып, неден тайынады. Егер талкыга салса шындык ашылар едк BipaK не карсы шыкпай, не костамай, бишегенсш, керме- 169

reucm отырса, баржей сол ауыр. Дел-сал етш, дщкецш дуртады. Карпенкомен будан кейш келксе де, кетксе де сабыр садтап, дезжде Kepin алмадда бекшдд Коридорды бойлап адырын журе бердь Мына дабинетте Ледер отырады. Ешдп ашып не icTen жатданын дерер ме едд Бул Мунсызбай деп ат дойган Ледер жалтадтаумен дун кеш т журген жод па. Б1рдецелерд1 айтып, езшше сырттай южшген болады. Жауары жод ашудан не панда? «Meiuii, солай отыра берсш» деп api дарай аяндады. Эршбайдыц кабине™ тусына делгенде, оньщ дысыд кезш, мысдыл кулккш елестетш, сесденгендей тжсше далды. Ед1 жагы суалып, суп-сур боп, шемшп отырган шыгар. Кжэц боп, долына туссен аямас едкау. Талайдьщ тауы шагылып, 6aFbi тайганда оларга дарсы астыртын эрекеттердщ 6ip ушы Эршбайдан тарайтын. К 1мдердщ обалына далганын 03i бше ме еден? Иван жадтырмаган сод ол дабинетде Kiprici де келмейдь Тусж суытып журкш тездеттд Карпендо детсе Эртбайдыц куш не болады? Кднша жыл Сембектщ жолын бегеп, жуйкесш тоздырып келгеш аз ба? К,арсы турганды дулата беру керед пе?! 03ipre Карпенконьщ бары жанып, 6eTi журш турганда Эршбайдыц да туы жыгылмай, дегеш болады. Кездескенде сыр ашпайды, салгыласпайды. Айтар ce3iiwi уназ тьщдап, данын шше тартып сазарып отырады. Сэл сэтте Сембед есше тусш, Эршбайдыц алдына неше рет барып, неше рет дайтданда, не куйде болды еден деп ойлады. Адылыц асып турганмен, суйенгеш мыдты адамныц айтданына квнш, apire бармай сонын алдынан дайту диын да шыгар. Тымырсыд ашумен штен тынып, амалсыз журе бергенмен, сез1мтал журед туламай турсын ба... Адыры, инфардда жетк1здк. Карпендонын кабинетше жадындаганда ержшз тодта- ды. EKi удай бой ойланып турды. Кенет элдеб1р дызудьщ эсер1мен кетершп кетш, дабылдау белмесжщ eciriH жулдып ашып, деуделеп Kipin делда. Орындыдда шалдайып айнага дарап бетшщ сэйж келт1рш отырган Лиза буны кергенде селк ете тусш, долындагы заттарын столдыц тартпасына тыга дойды. Толдынданган сары шашын кешн дайырып 6epi бурылды. Босагада турып далган Жандосда кул1мЫреп: — Мадаланызды одыдым,— деп диыла дарады. — Э, солай ма,— деп, Жандос элп сезш унатып жадындай туст1. Тагы б 1рдеце айтса еден деп тшенш тур. — Мен б1здщ б1рлестжте жумыс жадсы журш жатыр 170

ДеД ойлап келгем. А л \" азд!н айтуйчйзга карагайДа, жагдайымыз онша емес екен. К,айсына сенер1мд1 б1лмед1м. KeMipfli кеп берш жаткан жокпыз ба? Лизата ештене уктыра алмасын ce3in, Жандос: — Мына Kici кайда?— деп, eciri былтарымен капталган кабинегп нускады. — Москвага шакыртып, осыдан ею кун бурын жол журш кеткен. К,асында Эршбай бар. Exeyi асыгыс аттанды. Тужлш-ак келш efli, Карпенконьщ орнын сипап, енд1 бар болваны Лизамен тэжжелест, Kipe6epicTe боска тур. — К,ашан келеда?— деп ашулы унмен. Лиза басын кисайтып, он и ы р ы н козгады. Буран кемек eTKici келген ниетпен: — Москвадан оралса ci3re хабарлайын ба?— дедь — К,ажет емес. Баска ештене демедь Кабинеттен шырып та кетпедь Эрнеж ойлап бегеле тусть Б1рлестш туралы сын сездер Карпенкора шаншудай кадалады. Баска емес, касындагы адамнан мундай онер шыгады деп ойламайтын болар. Газеттег1 мына макала, свз жок, оньщ жанына тиедь Мейлк езше юмнщ карсы шыкканын окысын, бклеш. Шыдамай, келЫмен буны ез1-ак 1здетер, энгйиеге ша- кырар. Kenmi калып екпелей ме, канына карайып euiire ме — осы жолы белгин болады. Буран дешн взара сыйлас- тыгы бар да араздыры жок ед1. Енд! урыспай, xeTicin журмесе жарады. Оньщ алдында eui6ip кашреймек емес. К,аз1р ол орнында болганда айтысып та калуы мумкш едь К,ыжырынып, штей Карпенкора ренжщь Сол-ак жол журе беред1 екен. Сессия, пленум, кёнес Деп, облыс, республика, Москва барады. Бшк мшбелерге кетершп, сез сейлеп кайтады. Бэршде Каратастьщ абыройын асырып, кем1рд1 каз1ргщен де кеп 6epeMi3 деп сенд1редь Бас директор барран жершде бэрш келюирш, уэдесш 6epin, KeperiH алып журсе, бул мунда несше мазасызданады. Ертенг1 xyni алатын кем1р азайса, бунын гана жанына бата ма?! Сол бойда езшен-ез1 куйгелектент кабинеттен ш ы ры п xeTTi. K,a3ip imTeri сезш 6ipeyre айтуы керек. Шыдамай Жакан Халыковтьщ кабинетше ентелеп Kipin барды. Бул келгенде Жакан селектормен б1реулерге тапсырма 6epin, 6ip нэрсеге келшпей керьпдесш жаткан. Дауысы катты-катты шыкты. Басы катып, кажып отырса керек, буны кергенде солры н амандасты. Кеч мавдайлы, жалпак бет, ipi денел1 Жакан будан он жас улкен. Сонысын ecKepin, api байсалды, кен мшезш багалап, оньщ алдында 171

унем1 К1Ш1Л1К танытып, езшше цурмет жасайды. EKeyi ашыц тартыска туеin, кен1л калысып керген емес. Квтеред1 дей ме, сез угады деп сенгеш ме, Жаканга ойындарысын батыл айтып, батырып сейлейдь Кшэ таккыш Лекердей емес, Жакан басканы жазыкты е т т , бекерге жазп>1рмайды. Оран жумыс ж урл жатса болды, как-сокпен ici жок, есек-аяднан алыс.тау журедь Кызмет бабында куйгелектенш, куйш-nicin калганмен, эншейшде кеб1рек тындап, азырак сейлейтш устамды MiHeeiH байкатты. Кейде кечий туссе, eni жадырап кабинетше юрген адамды кушак жайып, тес согысып карсы алуга дайын турады. Осындайда Жандос: «К е ч ш бут1н к1м бер дейсщ. Ортача карап, б1реулерд1ч шалкып, асып-тасып жургенш кергенде, соларда есен кетш api ецбегщ жанбагандай б 1рде жасып, 6ipfle басылып ыкыла- сьщ кемидь Келкуден repi кенд1гу басым сиякты. Содан ашыла да, cepnLne де алмай, уйренишеп калыпка туеш, ьщгайлы болура тырысады» деп ойлайды. Эйтпесе осы Жаканньщ к1ммен болсын Tipecin, таласура, ез алдына билпс айтып басдарып кетуге акылы да, тэж1рибес1 де жетер еда. Оран жардай кайда?! YHeMi орынбасар боп, 6ipiHini басшыньщ дегенш ктеп, келечкесшде калып келе- да. Егер Карпенконыд орнына койса, бул кызмегп одан да жаксы аткарып кетер ме еда. Bip орында 6ip адамды он жыл бойына устап отырранда, басканыч багын байлап, жолын бегеген1м!з неге ескеритейдь Жаканныч жазыгы не? Жумысты жаксы ктесе, бэрш бийп турса лайыкты орнын неге бермейд1?! Эттеч, усыныс жок, колдау жок. Ken icTen, кеп киналган мен, орынбасар болура эдеш жаратылган секищь Жандос оны кезегш кутт, керше алмай журген адамра уксатады. Осындай ойлардан кешн Жаканга THicidci келш ерекпи тусть Селектордагы вцпмеей аякталса екен деп эрен шыдап отыр. Д ел каз1р оныч арына тиш, жанын ауыртса бучыч айызы канып, е з1мшишп канагаттанатын тэр1зда. 03iHe де обал жок, eMip бойы орынбасар болса, оган сол керек» деп табалагысы да келеда. Не еспейда, не кетпейда, 6ip орынра байлаулы боп, узак жыл ктегенде не муратка жетеда... Бастырмалатып, асырыс сейлесш, жаткан Жаканга кез астымен карап койып сезше кулак салды. Ол «Солтус- TiK» разрездеп 6ipeyre кейш, Kepicin жатыр. Eni жакты урыс-кер1стен укканы, тунде авария боп экскаваторлар жумыс icTeMenTi. Жакан бул сезд1 дэлел кермей, бупн кайткенде тэулж жоспарды орындайтын бол деп талап 172

етуде. 03i де кажып отыр. Кдйта-кайта мандайын устап exi шекесш кысады. Жандос шыдамсызданып, айтар ce3i тамарына кепте- _nin, ызалана TycTi. Карпенконы кыдыртып койып баскару- дын бар бейнетш кетерт журген Жаканга 6ip жагынан жаны ашиды. Енбек осыныю болса, бар атак-абырой — KapneHKOHiKi. Не icTen, не койып жатканын Карпенкога хабарлап келйлмт алганы болмаса, арымдагы шаруаны ез1-ак баскара береди Жумыс ойдарыдай аткарылып жатса, Карпенко неоне алацдайды. Жаканга ceHin алган соц, кеп icxe шргспейдь Жакынды багып, алысты барлап, карсы шыкканын жаскап, бар билж 6ip езшщ колында екенш эр жайдан адрартып отырура шебер-ак. Онын еркшен тыс icxe Жакан кадам баспайды. Келгспей ештене гстемейдк Ол тек айтканды орындаушы рана. Бул орайда OFaH кеп epix 6epLnin, талайга aiviipi толык журедк Жогары жакка Карпенконын сез1 ет1мд1, керек дегенд1 сурап, жок дегенд1 тапкыза алады. Кунделжт1 жумыста езш шеттеу устап, бшк KepiHin, бар бейнетше Жаканды салады, жоспар орындауда, енбект1 уйымдастыруда бар акыл-усыныс Жаканнан шыгады. Карпенко бэрш Жаканга жуктеп, бэрш Жаканнан cypayFa эдеттенгеш сонша оны кермесе, сейлеспесе не гстелш жатканын бше алмай калатын секций, кунше оны элденеше рет 1здест1реди б й т т бэрш 63i icTen, 6ipeyre амалсыз есеп 6epin отырранша б1ржолга буран баскартып коймай ма? ЭдЬпет деген сол емес пе?! Осыны к1м icxe асыруы керек. Осы ойга т1релгенде Жандос катты киналды. 0 з басы KiMfli танып, KiMfli ecipfli. К,ай жаксыра шапараты тид1 екен? Наримановтыц айтуымен Айдар Ералиновты «Сол- ту сл к » разрезге партком секретары етш сайлатты. Ал Сембекке 6ipfle-6ip KOMeri тимей жур. Бул да эдшет пе?! Селектордын сырт еткен дыбысынан Жандостын ойы белшш, осы кабинетке не ушш келгеш есше тустк Селек- торды токтатып езше те с те караран Жаканра б1рден сурак койып: — М ет ц 6yriHri макаламды окыдьщыз ба?— деп кадалды. Басын изеген! болмаса, Жакан пэлендей селт етпедк «Солтустйо» разрезде болтан тунг1 авария эл1 де ойынан кетпей, жоспарра аландап отырганга уксайды. Жандос eHfli шындап ашуланып, 6ip турып, 6ip отырды. Макаласын елемегенге бул да ш тей epericin, ececiH кайтаруды ойлады. Оньщ намысына тиетшдей етш тапсынып айтатын 6ip- талай ce3i бар еда. «Басында бшпгщ жок, Карпенконын 173

аитканына кенш, аидауында журесщ» дейдь «Адылынды орнымен пайдаланбай, басданын кецийнен шыгура жумсайсын» дейдк Бэрш Kepin бInin журсеч де, унщ шыдпайды. Басдарудын Ka3ipri жагдайымен келюпесен де, дарсылырын жод. Айтданды рана орындауга ушрсщ» дейдк «Карпенконын ала з жадтарын пищ сезгенмен соныц ж о ры н жодтап, орнын толтыррын делгендей-ад, «жоспар» деп дулшынасыц» дейдк Bip дызметте деп отырып далранын Карпенконын дызмет! ecin жаца орынра ауысса, буны орынбасар етш ез1мен 6ipre epTin журетшш айтады. «Тындасын да дарсы дэлел! болса, адталып керсш. Эйтпесе, сез суйектен етш, дажып отырсын. Жумыстан гана емес, дос-душпанныц табасына далранына да дажысын» деп ойлады. BipaK оньщ жасыньщ улденд1гш сыйлап, бул райынан тез дайтты. Оны сондайлыд жазрыратындай жеке басыныц кшэа ж о ры н да бигедь Бэлюм, дызметш будан api ecipMece де, томендемеу yuiiH бунысы дурыс саясат болар. бзш жогалтпай, белгип 6ip дедгейде садтап далудын амалы деп TyciHce дайтедк Жогары жадтын кенййн табу yuiiH еркше багынура бар, 6ipaK ырдына дену жод. Карпенконын оган журт кезшше дауыс KOTepin урса алмайтыны да содан шыгар. 0pi ойлап, 6epi ойлап Жандос адыры ЖадаНнын кецшн далдырып алудан дорыдты. Дегенмен оны ашыд aHriMere тартдысы келш: — Кдшанра дей1н Карпенконы дудайдай Kepin, ундемей журе бермекшз,— деп дынжылды. Бул сез Жаданра арналганын сезшрт, колындагы «К вм 1рл1 Кдратас» газетш едешлеп столра дойды. «Ещп не айтар екенсщ» дегендей одан сез кутть Буны сулд тындаган Жадан дысылган да, диналран да жод. «Бар айтарын осы ма» деген сьщаймен бунын бетше аныдтап 6ip дарап алды да басын темен салды. Шущрек кездер1 жумыла Tycin, мулгш, уйыдтап отырган секшдь А з уназджтен сон Жадан басын кетерш, сел дасын керш, кезш ашынкырап: — Мадаланды одыдым. Жазганыннын 6epi дурыс, дуптаймын,— дед!. — Ендеше,— дей берген Жандосты сабырлы унмен: — Асыдпа,— деп тодтатып, Жакан ce3iH жалгас- тырды. — Ойынды ce3in отырмын. MeHi неге долдамаисын, осы орында не бп-ipin журсщ flerin келеда. Элгшде туйшп барып ашылган дабарычды да тусшд1м. 174

Жакан кециннщ б1рталай сырын Жандоска мэлш етш, асыкпай свйлеп отырды. Уакытында тежеу салмаган соч техникалык саясатта, келешект1 болжауда улкен кателжтер Ж1бер1лгенш айтып, OFaH e3iHi4 де жауапты екенш мойындады. Бар кшэш баскага артып акталгысы келмедь К,аз1р «Солтустж» разрезде квм1р алу тштен киындады. К,алын топырактын астында жатыр. Ертецп кун1 «Солтустжт1ч» кебш «Очтустж» разрез Kepyi мумшн. Карпенко кайткенде 6yriHri кун жаксы eTin, кем1рд1ч KepceTKiuii твмендемесе екен дейди 03iHiH жолы болгыш. Жагдайды жаксы пайдалана быедь Кезшде «Очтустж» разрез жацадан ашылып, кем1рд1 буркыратып бере баста- ганда сэтш тауып директор болды. Оныц багына карай, сол кезде Эршбай Нусшжанов калалык партия комитет1ч1ч 6ipiHiui секретары боп, оны жаксы колдады. Б!рлестжт!ч бурынгы бастыры Трудов нагыз кекжал едк жумысты жаксы журпздь Кдрауында !стегенде Tieeci кдтты батса керек, Эршбай коп тартысып, акыры Грудовты орнынан Tycipin Карпенконы ecipfli. «Очтустж» разрезш салып катарга косты» деген жаксы атагын дэлел erri. Карпенконьщ кучгп жары — саясатшыл 0зш корсете де, мойындата да алады. Бардьщ багасын асыра да, насихаттай да бигедь А л кен инженер! ретшде осал екен! де рас. Жумыстьщ ауырын баскага жуктеп, нэтижесш иемденуге шебер-ак. Сочры уакытта кунделжт1 жумыска оншалык араласпайды. Б|рак «6i3 осылай icTen жатырмыз» деп, улкен жиындарда жшрек сейлейдд. Адам пенде рой. К,асындаFbuiaрдыч кулыгы кеп, бас директордыч келечкесшде журш 6ipeynep б1рталай турмыстык мэселе- лерш uieiuin, жардайларын жаксартып алды. Соныч OTeyi рет!нде бас директорды тусшген боп, талабына лайыктап карсы шыкпайды. — Мундай ортада,— дед1 Жакан камыгып,— 6i3 та- ласканмен ce3iMi3 етпейдь Exi арада осек болады немесе кысталач шакта бас директорга ж ы р ы п береди Обалы нешж, Карпенко мешч багамды бшедй Баскаларга урысканмен маран дауыс кетермейдй Ce6e6i, оныч осал жарын мен 6Lnin, кемш мен толтырамын. Егер Карпенконы кеирсе, мен1ч де бул орында калуыма болмайды. Актала алмаймын. 0 з 1мд1 толык керсетуге мумюндж бермеген- дерше, узак жылдар басылып, багынышты боп келгешме exiHeMiH. Басканыч жумысын аткарып, абыройын асырган- мен ездер1 келечкеде калган мендей жандар аз ба бнзде. СолардЬщ жанбаган жулдыздары, обалы к1мдерд1ч мой- нында дейм1з? 175

Бунын айтам деп ш ж ш т келгендеп сездерж Жаканнын вз аузынан еспгенде кайран калды. Талабынан кайырылып, кездеген б тп н е жете алмай жабыгып сейлейди брелж) тежеп, epeci3fli ecipreH заман-ай. Учаске бастыгы боп icTereH кезжде разрездж бас инженер! Сагындыковтын керген тепершжтерж е з басы эл1 де умыта коймайды. Бжместнс бар жерде ектемдж журеди Сонын зардабын шегу де — жанра жара, тез1мд! тоздырады. Жаканныц «вз^мщ керсете алмадым» дегенжде «epiK берсе, баскаша баскарар ед1м» деген ниеп сезиадй Келкпейтж, квнш каламайтын icTepfli аткаруга мэжбур болды. Кайтесщ. KeMipfli кеп беру керек деген талап бар. Жоспар орындау керек. Б1зде, осы, ойлануга мурша бермейтж асыгыстык бар. Айгайшыл боп барамыз. «Ензде 6api жаксы» дегенге кен1л 1м1з сенбесе де кулагымыз уйренген. Bip шаруа ойына оралып елен еткен Жакан: — Kaeip,— деп саусагын шошайтты да селекторга бурылды. Bipeyfli i3flerripin, тауып алып тез хабарласты. «Орнын- да отырмай кайда журсж» деп 6ipa3 кысты. Ертенп берген тапсырмасын пысыктап, орындалу жайын кайта-кайта сурады. Энпменщ аягын эзтмен 6iTipin, кызык анекдот айтып 6ip кулд1рш алды. Акыр соцында каткыл унмен: — Басьщмен жауап беретЫнд! умытпа,— деп ескергп. Эзии мен ашуын катар жумсап, дегенше кенд1рген соц, Жакан кайтадан Жандоска kohui аударды. — Осы куш журттын жумыска деген ыкыласы KeMin барады. Bip айтканды он рет кайталап, eciHe салып, тексерш отырмасан «умытып кетшшн» дей салады. ¥расын' ба, урсасын ба? Не ктейсщ! Осылай деп 6ip токтады да заматта сабырлы унмен баскадай энймеге ойысты. — Партком секретары ретжде мундай макала жазу саган лайык нэрсе. Шз кашанда партияга сенем13. Партия- нын мураттары бер!к. Басты багыттан ауыткыса, кателессе тузеп алуга батылы жетедь Осы жасымызда б1здщ вз1м1з де талай ауыткулардьщ, келеноз жагдайлардын куэсше айналып, т н т кейб1рже тжелей катысты да болдык. Осы б1рлестжтщ езжде каншама кубылып, ойымызга келгещн жасадык. KeMip мен аршу разрездерж 6ipece 6ipiKTipin, 6ipece белек шыгарамыз. Жанадан б ел1мдер курып, кешн таратамыз. Кыскасы, жогары жакта не жасалса, 6i3 соны тез кайталаймыз. Кейде олардан асып та тусем1з. Сен Карпенкога багынбайсын- Ашык айтыска шыгып, таласуга, талап етуге еркж бар. 176

Тек кана бултактамай, табанды бол. А л 6i3 буйрыкад багынамыз. Ондарктщ жагдайын езщ де жак,сы б1лесщ. Мунда тартыс катал, ipiKTey мол. Орында десе, жогары жак солай уйгарса, жоспардын шикшпн коре тура кермегенсисщ. «Жоспар орындау — зад» деген угым бар. Шию жоспардьщ шим орындаларын, айкай-шусыз бггпейтшш iiuiH сезш турады. б зщ ойланып, езщ шешсен, TeTiriH тауып, дурыс жасар ма едщ. Жогарыдан барж сен удлн ойлап-niuiin койган сон, бар болганы тапсырманы калай орындаймын деп кун Lnrepi киналасын. Баста бил!к, аякта маза жок. Ce6e6i, бар жумыстьщ нэтижесж темендеп б1здерден сурайды. Жогаргы жак « 6i3 айткан- быз, ескерткенб!з» деп онай кутылып кетедь Жогарыдан басталатын осындай эк1м!шл1к жуйеж теменнен буза алмайсын, оган epiK бермейдь Соны да бшмейсщ бе дегендей Жакан буган сынай карады. — K,a3ipri жагдай баскаша,— деп Жандос акталган болды.— Талайымыз мшбеге шыгуга сан окталганмен тайсактап, ундемей отыра 6epinni3. Барж бш п турамыз. М!нез бар, куш бар делж. Сонда, не багет? Баксак, урей басым екен. «Ертен не болады» деп сактанып, тэуекелге бел бумаймыз. — Дурыс айтасын. BipaK a3ipre ештене езгермесже кез1м жетедк— деп Жакан эщдмеш осымен туйдк Осы энпмеде Жандос турл1 ойга Tycin, кеп киналды. Барж 63i бш п турган Жаканмен таласа да алмады. Сейлескен сайын мэселенщ шешiмi киындап, кайшылыгы терендеп бара жатканын да ce3in отыр. Бурауы катты тутас жуйенщ кай кырынан келсе де, берще коймасын бщгенде журексЫп, дэрменаздене туседь Бар мэселе 6ip Карпенкога зрелее, бул курест1 киын кермес едк Мэселе эрще жатыр, жогаргы жакка бастайды. Ол жакка дауысы жетер ме екен... Кдрсылыктын жазасы барын осы 6ipaec- TiKTin ем1р1нен де керш журген жок па. Кезшде Карпенкога карсы шыгып, арынын тежемек болгандар каз1р кайда? Солардын не куйде жургенш еткенде eciHe Tycipin ед1 Fofi. «Аузы куйген ypin irnefli» деген макалды Жакан б1лмейд1 емес. Сыр ашпаса, басканы жазгырмаса, езшщ ештене езгерте алмасына кез1 жеткендЫ шыгар... EKeyi де ойга батып, будан api сейлеспей койды. 1штей TyciHicin api кажып отыр. Жандостын басы ауырды. Акыр сонында терезеге карап: — Кун жылынбай койды-ау,— дед!. Жакан бул сезге жауап кайырмады. 177

Селектор шырылдап, аргы жактан аптыккан жуан дауыс естщда. — «Солтустж» разрезде машинистщ кемекинсш элек­ тровоз басып Kerri,— деда. — К,ашан?— деп Жакан орнынан атып турды. — Элг! эз1рде. — О, сумдык-ай. Tipi ме? — Шалажансар халде жатыр. Баска айтар свз болмай, селектордьщ уш в и т. Жандостьщ енд1 басы айналды. Кезш жумып efli, кайгылы KepiHicTep елестеп, кулагына ащы зар естида. BipiH-6ipi кимелеп жан-жактан адамдар каптады. Машинистщ кемекшчз ш болды екен? Бул тануга THic. Будан api орнында отыра алмады. Заматта жумыс кшмш киш алган Жаканга Lnecin, кабинеттен шыра женелда. EciK алдындары жещл машинага exeyi 6ipre отырды. 18 «Дуниешц тарылуы да тез екен» деп ойлаган. Журеп ауырып, кушмен езше-ез1 келе алмай журда. Кабинетше 6ip Kipin, 6ip шырып катты мазасызданды. Т^цертен квн!л-куж жаксы-ак еда. Бойында кулшыныс бар еда. Разрездег1 хабарды ест1ген бойда кенш бузылды. Жакан- мен 6ipre барып, бэрш ез кв31мен керш кайтканда жанына катты батты. Барранда да, кайтканда да 6ip ауыз сез айта алмады. Kepin, тьщдап кана журдь Енсесг Tycin, ойлана бердк Сейлесе, жылап ж1беретш секшди 1штей ексш, аяушылык сез1мнен арыла алмады. Журсе де, турса да разрезде TeMip жолдын устщде сулап жаткан жансыз дене кез алдынан кетпей койды. Барранда машинистщ кемекшкд юм екешн б1рден таныды. Таныды да шошыды. Будан api караура дэт1 шыдамай бетш бурып экетть Алыстау кетш, жиналган топты айналып epcuii-карсылы сенделт журд1 де койды. К,алай ойласа да сене алатын емес. Жиналган журттыц алгашкы niKipi — ж1г1т езш-ез1 елт1рт, электровоздын астына эдеш тускен дегенге сайды. Дуниеден тущлгенде не жетпед1 екен. Электровоз машинисЫн eni кашып кетшть 03i де аласа бойлы, мыжырайган 6ipey екен. Ke3i тускенде, Жандос оны да аяды. Бул дуниенщ адамы еместей, тин байланып, мещреу куйде тур. Адамньщ бейшара халге Tycyi очай екен-ay. Кун ашыкта, талтусте осындай куйге 178

тап боламын деп ойлады ма екен? Енд1 басына ic тускен сон, бул да еткен кунше зар болар. 0Mip деген солай. Bipeyfli жоктатып, 6ipeyfli жазыкты етш кояды. Не пэлеге ушыраганын тусше алмагандай электровоз машиниа эрммге жапак-жапак карайды. Жандоспен K03i туйюкенде, одан араша куткендей тштен мелидь Журеп дip erin, Жандос тура карауга шыдамады. Tepic айналып, api карай аяндады. Тагы да машинистщ кемекнпа туралы ойланды. Аты всербай, жасы елудщ шамасында екенш бшедь Осы разрезде экскаваторда icTereHiHe отыз жылдан кем болмаса керек. Содан 6epi унем1 машинистщ кемекнпа болумен келдк Енд1 мше... Оны жаксы бигетш ce6e6i, всербай бунын Макыш жиен1мен узак жыл eciKne-eciK кернйлес турды. Сол уйге барганда всербайдын сорайып eciK алдында жургенш талай керген. Уйде де, тузде де ернш жыбырлатып жай гана салкын амандасатын всербаймен ашылып сейлескен емес. 1шшен «момын жктг» дейд1 де, оньщ касында бвгелмей журе бередь Keft6ip энпмелерш Макыштан ест1ген. Тагдыр оган сорайган бой, дунк етпе мшез 6epirrri. Ешюммен аралас- пай1, еш жерге бармай, уйде отырады да кояды. Жалыкса, жазда бэтенкесш, кыста е т т н жаксылап майлап киед! екен де, eciK алдында эрл1-берл! журедк Уй шаруасына да илшпейдь Корадагы азын-аулак кой-ешкнн кашан кар- тайып, жастары жетш влгенше, эке-шешеа багып-KyTinTi. Олар кеткен -сон, мал да бпчп, кора жабылыпты. всербайдын келшшеп езше KepiciHme, аласа бойлы, шмиген арык бопты. Bip жакка не магазинге бара калса, всербай алган жукп ауыр-жеципне карамай кумырска бел, кара торы келшшеп Кдлампырга кетерт!п, 03i dipep адым оньщ алдында келе жатады. К,алам- пыр кепке дейш бала квтермей, онысы шал-кемгпрге улкен уайым болыпты. всербайга 6api6ip, бедеусщ деп келшшегше тшспейдк Ашуланса жанына жаткызбай шал-кемшрдщ белмесше куып лмбередь Кейде eciKTi жауып алып, ешммда мрпзбей онаша бвлмеде келшшегш сабайды. Буки уйда кабагымен жаскап, уысында устаран едгезердей улга эке-шеше де «кой» деуден калган. Алдымен узак твсек тартып KeMnip дуние салды. Нойыс ул мен буйыгы келшге карап калган шал кут1м1 келюпесе де ауру-сыркаусыз квп жасады. Улкен деп уй де багаламады, кария екен деп сырт та елей коймады. Акыры алжып, 179

сексеннен асып барып кез жумды. Uleiueci елгенде де, экеш елгенде да, бсербайдьщ кезше жас алганын ешюм кермепть Немере сую дызыгын ата-енеден аяп келгендей- ак олар дуниеден ©TiciMen Кдлампыр жук™ боп, торсык шеке ул тауыпты. Артынан дыз туады. Сонымен тодтайды. Улкендер! кеткен сон, бул уйге келуиллер де азайып, шннде не боп жатданын Kepmuiepi де бите доймайды. Квз1 бадырайып, шаруасын icTen Kipin-шыгып жургеш болмаса Кдлампырда ун жод. бсербай жумысда детденде дершшер- ге барып, дыдырып, кец1л кетеprici-ад келедь Кдлжьщдап куле де, эн салып, билей де алады еден. Дегенмен «бсербай жадтырмайды» деп кеп отыра алмай, барган жерден тез кетш далады. Осыдан eKi жыл бурын Кдлампыр мал дорада cipKe суын imin елдь ¥лды К,арагандыда туратын жалгыз inici тэрбиесже алып, дызды Калампырдьщ memeci экетш бсербай 6ip уйде 6ip 031 далып, уйреншк™ дагдымен кун кеше 6epinTi. Мадыштын айтуынша, сол епшммен араласпаган далпында бсербай жумысда барады, келед1, демалыс кундер1 жод боп кетедь «Уйлен- бейсщ бе» десе, ыржиып кулетж кершедь Кейж бигсе, жогалып кеткендеп б тр геш — бейггке барып журш, келшшегшщ басына улкен ескерткш орнатыпты. Бул аздай Кдлампыр мен екеушщ уйленген кезде тускен сурет1н улкейтш терп белмеге Lain дойыпты. Жандос осыларды еске Tycipin, езжше бсербайды TyciHrici де келеда. 6лд1 — умытылды деуге бола ма? Артында не i3 далды. Турл1 оймен басы датып, ешнэрсеге зауды содпады. ¥зад отырып, ен сонында вз уйш, бала-шагасын ойлады. Керер жарыгынын, татар дэмшщ дашан таусыларын к1м бгпсш? Дегенмен бул кетсе, олардыц xaai не болады? Жет1м бала, ж еар эйел дей ме, муаркей ме?! Шекерд1 6ip кющей дурметтеп, ем1рде дызык керсетсем деп тырысу- шы-ад едк Жар кеципне сызат Tycipin алган жод па еден. Кунделж™ дадырьщ, сый-дурметщ кейде еленбей, бага- ланбай далатыны да бар... Эбден мазасы болмаган сон, далалыд партия комитетже кетт1м деген сылтаумен- уйже ертерек дайтты. ¥л-дызын сондайлыд сагынып, коруге асыдты. Yftre к1ргенде, эдеж делуж куэтп тургандай exeyi де алдынан шыдты. Оган да кецЫ босады. Кезек-кезек бауырына дысып, беттержен суйдд К,ушагын жазып, кул1мареп, бас-аягын шолды. Дэулеттщ бойы бунын езше тадап далыпты. Нагашы журтынын epxeKTepi cyfteKTepi ipi, денел1 келед! деуип едк Соларга тартса, бойы бшк боп есер. Сэулет — талдыр- 180

маш, нэзж. Сез жок, эжесже тарткан. Ол KiciHiH суйеп усак, аласалау болатын. Осы кызым еспей кала ма деп кауштенуип едк жок, олай емес, еткен жазда «Артек» лагеpiне барып кайтканнан 6epi едэу1р серейш ескенже куанды. К,ызын кайтадан бауырына тартып, мандайынан шскеда, шашынан сипады. Босаткысы келмей саусактарын алаканына кысты. Осыньщ 6apiH кы зы к керш, сэл шеттеу турган Дэулет акыры шыдамай: — Экей, неге ерте келдац?— деп сурады. Балалар шындыкты айтуга эдеттенген. Жумыс аягы бггпегенш еске салып, жауап кутш бетше тура карап тур. Жайшылыкта ерте кетш, кештеу кайтатын экесшщ уйге ертерек оралуы бала уипн тосын жагдай сеюлдк Жандос сасканынан: — Ауырып, суранып кетпм,— деда. Бул сезге иланбаса да Дэулет куакыланып: — Э, э,— деп ацырган болды. Соншалык сагынып келгендеп кецш балаларына елен- беда. KeTKwepi келш тыкырши берген сон екеуше уздагш карады да, метрленш: — К,улындарым, бара койындар,— деда. Дэулет дайын тур екен, куанып, сыртка ата женелда. Сэует бойын TiK устап, аягын сэндене басып ез белмесше карай аяндады. «Кербезш-ай» деН, кызыньщ журЫне суйсшш калды. Балаларын Kepin маукы басылганын К,ызы баска белмеден дауыстап: дайындаламын. — Папа, шай кояйын ба?— дедк — Жок, кулыным, маманды кутешк. — Ендеше, езщ 6ui, мен сабакка Телефон сокса, MeHi уйде жок деп айтарсыц. — Жарайды, келктж. Сеж уйде жок деймш. Жандостын мезг1паз уйде отырганына Шекер де тадыркады. KipreH бетте б1рден Tepri бвлмеге бас сугып: — Сен уйде ме едщ,— деп, оныц бетше уцицц. Ауырмаганына квз1 жеткен сон, колындагы ауыр свмкен1 еденге койып бунын касына такалды. — Шаршап кетпм де, не болса о болсын деп уйге тартып берд1м,— деп Жандос кен1лд1 KepiHrici келдк — Дурыс жасагансын. Ештеце етпейда. Мен де магазинге кезекте турып эбден аягым талды. K,a3ip 181

eiceyiMi3 жаксылай отырып шай iuieMi3,— ден, Шекер семкенщ бауын киып, кегерген саусактарын, укалады. Ас уй жакка барып, кешк! тамактьщ камына KipicneHiH Жандос терп белмедеп диванда кисайып жатып ecrifli. К,ызы шешесше «папам бугш тым бауырмал боп кетигп» дел сыбырлап улгерштк Жандос урланып келш арт жагынан бакылап турганын сезген Шекер бурылып карамастан: — О не?— деп сурады. всербайдьщ жагдайын естйенде Шекер ттрк ен т: — Алда, байгус-ай,— деп, долындагы аршып отырган картобын шелекке тастай салды. — Ещй не болады? — KiM бшпн,— дед! де Жандос бул энпмеш будан эр! козгамады. Электровоз машинисшщ мелиген кездерж елестетт!. влгенге кайыр дейж, иршщ хал1 не болмак? KiMfli жазыкты ет1п жауапка тартпак? блгеннщ Tipire тарткызар бейнет1 аз емес. Аныктап, тексерудщ e3i канша жумыс. Эдип кайсы? бсербай деп ат койганда, axeci оньщ келешепнен ум!ттенд!-ау. 9м!рден безуге неге мэжбур болды екен? Tipijiepre койылар сурак, кеп. Егер тусже алсак,, жумак- тын Tepi, тозактыц кыл Konipi Tipi жургенге де буйыратын шыгар. Бастан не кешпей журм1з. Жандос кенеттен курт e3repin: — Тамагыдды тез1рек эз!рле, Сембект!н кедипн сурап кайтайын,— деда. *■ Э ли эцпмеден кейж Шекердщ де eHceci басылып, уназ далып ед!. Б1рден: — Мен де барамын,— деп шыга келд1. — Эуре боп кайтесщ? — CeHi жалгыз ж1бермеймш. «Айтылды-болды» дегендей будан api свз тьщдамады. — Ет1 дайын, тез!рек пельмен жасай кояйын,— деп Сембекке апаратын тамагын камдады. — Палатада Ракымтай жэне 6ip шал бар. Бэр!не жететждей етш молырак nicip. Сен болганша мен сэл кез LniHflipin алайын,— деп, Жандос басы ауырып турганын жасырып, азырак, тыныккысы келдь вткен жолгыдай емес, Сембек енд1 тесекте отыруга жарапты. Булардьщ келгенже куанып, езу тартып тесепн сипалай бердк Tepic карап бук тусш жаткан Ракымтай 6epi аунап, буларды KepiciMeii жастыктан басын жулып — Салем, сэлем,— дед!. 182

0 Hi жадырап cefiaerici келш-ак отырганы байкалды. Шекерд1 Lnrepi Ж1берш, Жандос мреберкте epiKci3 бегелда. EciK жактагы кереуетте кезш твбеге кадап орта жастап>1 6ipey жатыр. вткенде кврген москал ккке уксамайды. Оныц тур-Tyci, жанындары жас xcirirri унс1з тындап, мулгш отырганы эл\\ де квз алдында тур. Кез уйренген адамын кере алмаранына едэу1р егейсш, «каз1р кайда екен?» деп ойлады. — Жогары шык,— деп Ракымтай дабырлап свйлеп, дол алысуга асыдты. Еркештей еркшсш кетпегенмен Шекер инабатпен козралып, экелген тагамдарын улеейрш, э дегеннен унады. 0cipece, Ракымтайдыц ыкыласы ауып, оныц козгалысын кез астымен багып жатты. Булар келердщ алдында Еркеш осында боп, бэрш тамактандырып, асырып кеттть Ракымтай езшен-ез1 квцшиектенш, Еркешт! ризалыкден ecine алып, «ипрюн- ай, мен!н осындай келШм болар ма еда» деп KypciHin калды. Бул сез палатадарылардын бэрше эсер erri. Сембек масаттанып, кезш 6ip нуктеге кадап KyaiMcipen жатты. «Сен кандайсын?» дегендей Жандос epiKci3 Шекерге карады. Тары да Ракымтай сейледа. К,асын Kepin, кезш бакы- райта ашып: — Менщ жайбасар бэйбшем кецип тускенде келш, 6ip казан ет nicipin экеледк Сонша erri KiM жейдь Б1зда санаторийде демалып жатыр дей ме екен. Ашуланып, урсайын десем журектен коркамын,— деп кешгеншда. «Эйел!цд1 аузыннан тастамайсыц, Teri, жаксы кересщ- ау» деген оймен Жандос мырс етш, оныц сезш макулдаган боп басын изедк Ракымтайдьщ еш зий жок элг1 6ip eKneci эзшге уксады. 0 зшше эйелш сырттай кызыктап, сагынган Typi болар. Кермесе 1здеп туратын сыйластыктыц x,a/;ipiH байкады. Жан ауыртпайтын, бас катырмайтын оны-муны эцпме- мен ерлкзайыпты eKeyi палатада едэу1р бегелдк Сембек сез тыцдаганы болмаса, сейлегенд1 киынсынып, кереуетте уназ отырды. Ракымтай 6ip жатып, 6ip турып, сурак койып та, сейлеп те жатыр. EciK жактагы кереуеттен еш дыбыс бшшбедц Жандос солай карай басын бурып, карагыштай бергенге Ракымтай да алацдап: — Кайтесщ соны. Ундемейтш, iurreH тыдран туксиген 6ipey,— деп сыбырлады. Жандостыц ада де кецш тыншымады. ©тк'ен жолы 183

келгенжде осы кереуетте экел1-балалы ею жан былайры дуниеш елемей, мулде очашаланып алып еда. Баласыныц ерекше толганып, ycTi-ycTiHe тепелеп сейлеуже, экесжщ томен карап томырылып, ундемеужде не сыр болды екенж б|лгкм-ак, келген. К,упиясы ашылмаган кушнде каз1р енд1 сол 6ip KepiHic алдында турды да койды. Шыдамай Ракымтайдан акырын сана: — М оскал Kici жазылып шыккан ба?— деп сурады. Ракымтай ecTiMereHcin, б1рден Сембек жакка коз салды. Оныц басын томен салып отырганын байкап Жандоска «ундеме» деген ишарат жасады. Жайлап орнынан турып, тесегж реттеп жинап, халатын кидк Жандостьщ арт жарында турегеп турран Шекерге карап: — Келж, калкам, айыпка буйырмасан, Жандоспен онаша сейлесш, 6ip шаруа тапсырайын деп ед1м. Коп бегелмесшз. езщ Сембекпен сейлесш, осында отыра турсан кайтеда,— деп OTiHfli. Жандоска «ж ур» деп ымдады. Шыга бергенде eciK жактары кереуетте exi колын айкастырып шалкасынан жаткан ж1г1тке жактырмай караFaн едк Квридорра шыгысымен ашуы imine сыймагандай алдымен сол ж1г1тт1 — Сонын журег1 ауыратынына кумэн1м бар,— дед! юж Ы п,— Таныстыкпен орналасып не бой тасалап, не жанын кутш жаткан 6ipey. Ыцкыл-сынкылы да жок, дэр1 де imnefifli, б1збен де араласпайды. Жандос бул сезге назар аудармады. — Мейл1,— дей салды. Ракымтай енд1 кейщ сейледк — 03ine унаса жата берсш. Мен1н не шаруам бар? Журттыд аурумен де кулык жасайтынына жыным келедд,— деда. — Эр нэрсеге журек ауырта 6epin кайтеаз. Онын да 6ip ece6i бар шыгар. — М1нез1м сондай, эдшетаз нэрсеге шыдамай, Kipic- дам, айткым кел1п турады. — Оньщыз дурыс-ау, Рака. BipaK денсаулык та керек шырар. Бекерге куйгеннен не пайда? Кен болуга тыры- сыцыз,— деп Жандос кенйнн котеруге тырысты. — Бэйбшем де унем! осылай дейд1. Маган 6ipaK осы акыл конбай-ак койды. Не icTefliH, жаратылысым сондай. — Буран да кенейж. Солай-ак болсын,— деп, Жандос жайдарыланып оньщ колынан устап каттырак кысты. Осыныч оз1нен колдау тапкандай Ракымтай заматта босансып, коздер1 жапак-жапак erri. 184

«К,органсыз жандай елшлдеуш караты» деп, Жандос акырын гана мырс eiri. EKeyi онашалау жердей бос диванFa барып отырды. Жандос палатада койган сурапяна жауап ecTirici келш Ракымтайдан энйме кутть — Сез1мтал екенсщ,— дед1 Ракымтай терен кура- ню.— «Москал Kici жазылып шыккан ба?» деп сурадьщ. Bip кергенде-ак сырдьщ ушыгын дэл сезтсщ , умытпап- сын. Сол ушш де саган риза боп отырмын. Адамды аяу керек. Бшемш, «жазылып шыкты» деген сезд1 еснгщ келедь Кецш ц жаксы екен. BipaK 6spi баскаша болды. Сембекке сезд1рмеЙ1н деп ceHi одейi онаша алып шыктым. Куйзелсе э ла з журен ауыра ма деп бул окиганы Сембекке эл1 де бицпрген жокпын. Ол Kici реанимацияда дед1м. Сол окигадан кейш ез1мнщ де жагдайым нашарлап, ауырлап калдым. Шырагым, бул да 6ip каарет. Сураган екенсщ, сенщ де бшущ керек. Айтайын... ... Bapi 63iH еткен жолы б1здщ палатага келш, кен№м1з- fli сурап кеткен кун) болды. Экеа мен баласы езщ керген- Aeri калыпта отыра бердк Bi3 мэн берген жокпыз. Баласы кеткен сон шал ун-туназ бук туею узак жатты. Тамакка да барган жок, 6i3 усынган уйдщ дамiне де келмедь Жатар мезгшде тесекке кшмшец кисайып е/пм, кез1м ш ню KeTinTi. Bipey TypTin оятты. Ke3iMfli ашеам, элг! Kici тоне карал касымда тур екен. — О не, Эбеке?— деп турегелд1м. Аты Эбен бола- тын.—Сембекй оятып алмайык,— деп сыбырлады. Кереуейне карай журдь Мен epiKci3 сонынан ерд1м. Меш токтатып, бетпе-бет сейлесш: — Коридорга шыгайыкшы. Кеудем кысып тур, шыдай алатын емесшн. Айтатын энпмем бар, жур,— дедк Дэл осы диванга келдж. K,a3ipri сеюн орньщда Эбекен отырды. Ойымда ештене жок, Эбекеннщ энймесш тындап боп, тез1рек уйыктасам деймж. ЕститЫм, экенщ балага OKneci шыгар деймю. С ейтт, сезге кулак койып, мулги туею, селкостау отыргам. Эбекен киналып, токтап-токтап свйлеп, ауык-ауык KypciHin алды. Палатага келген кенже баласы екен. «Осы баламныц уйленгенш керш елеем, арманым жок деупп ед1м. Айтканымдай, балам уйленем деп келш отыр» дед1 Эбекен. «Арманымыз орындалгалы тур екен, куанбайсыз ба» дед!м мен. Эбекен ауыр ойга батып ундемедк Ештенеге туане алмай «б ул Kici неге сонша киналады» деймш. Эбекен еш адамга айтпайтын iiuTeri купиясын сол тунде оцашада маган айтты. Жаксыга жанын ауырады екен, саган да сенешн, ауыртпалыгын 185

6ipre белкейж. Тында. Сонымен, ата-анасы танысайык деп уйже шакырган сон, Эбекеннщ баласы кыздын уйже барыпты. Кыздын axeci буныч бетже узак карап отырып «осы сен KiMHiii баласысьда?» деп сурайды. Бул «Эбеннщ баласымын» дейд! де жай-жапсарын тусшд1редь Кыздын 3Keci суп-сур боп, «о л Tipi ме еда» дейдй «Tipi, xasip осы калада журеп ауырып ауруханада жатыр» деген свзд1 ест!генде, кыздын axeci бутан суык жузбен карайды да баска белмеге хетт, содан кершбей кояды. Элдеб1р жаттыкты сезжген сон, бул да кеп бегелмей солбырайып уй1не кайтады. Сол бойда ауруханадагы экесже келш осы жагдайды жасырмай айтты. Эбекен вз баласынан кыздын экесжщ аты-жвшн сурап бшген сон тип байланып, томен карап томырылып отырды. Бар айтканы «сол кызга уйленбесен кайтедк деп етждк ¥лы ол кызды суйетжж, баска ешммге уйленбентжж айтып, келк1мж алмак боп, экесже осынша жалынады. Тас мусждей сшейш, ун катпай отырган sxeci кайтпакшы боп турегелген улыныц мандайынан суйш, коштасарда «жарыгым, бакытты бол» Дед!- Бул созд1 вз кулагыммен естдам. Ундемеужде не сыр болды екен деп бшуге ынтыгып Эбекеннщ аузына караймын. Айтса екен деп шыдамсыздана туст1м. Эбекеннщ бет yepici жиырылып, астьщгы epHi д1рглдеп киналганын керд1м. Журеп ауырды ма, колын кеудесже апарып, алаканымен басты. Осы KiciHi ауыртып алам ба деп корыктым. Калтасынан нитроглицерин шыгарып тшнщ астына салды. Менде зэре жок. Сэл тыныстап, сабырлы калыпка енген сон, Эбекен бар сырдьщ бетж ашты. Оньщ сондагы уж эл\\ кунге дешн кулагымда, xa3ip де ecTin турмын. Эбекен акырын свйлеп, кыска гана айтты. Сонда Эбекен: «¥лым унаткан кыздын экеамен мына мен соплста 6ipre боп, тар окопта катар жаткан адаммын» дед!. Мен epiKci3 селк етим. Bip пэлеж сезгендей манда- йымнан суык тер шыкты. Эбекен маган кез тастады да С0з1н жалгастырды. «Б1рде корганыста боп, онымен окопта катар турып атысып жаттык. Б1здщ жактан uieriHyre буйрык бершдк Квппен 6ipre кетерше бергешмде ок тиш, кескен теректей окопка кулап туснм. Кыздын экеш, атын эдей! айтпаймын, окоптан жанталасып атып шыкты. «MeHi ала кетцн» деп жалынып, оган колымды создым. Жан ушырып, кетерше бершшн. Ол артына карады да, кеудемнен 6ip теуш, кайырылмастан кете барды. Окопка екщцп рет шалкалай куладым. Сондагы прщей елгежм-ай. Буюл жан-дунием козгалды. Оны куып жетмм келш, долданып, умтылып ед1м, тура алатын 186

емесшн. Эттёй, колыма Ttf'dce, итше тёпкшер ед1м деймш. К1жшгенмен дэрмен жок. Жаудын емес, элгшщ жагасынан алып, алысып елеем арман жок, деп, намыс кысканмен тура алмай кор болдым. Кднсырап, кез алдым булдырап бара жатканын сезд1М. «Шipкiн-aй> елдд кере алмай кетем-ау» деп жылап ж1берд1м. «Опасыз-ай» деп айкайлап, актык куиймда жинап алга умтылганда, еамнен таныппын. К ейт кез!мд1 ашеам, медсанбатта жатыр екенмж. Мен ymiH элп адам жок ecenTi едн Содан 6epi оны керген де, ест1ген де eMecniH. Бул калага кайдан келгенш ш бшеш. Тагдырдьщ тэлкеп-ай, оныц кызына менщ улымды ынтык етуш карашы...» Эбекен турегелш, шайкалактап турды да, жайлап басып палатага карай женелдк Мен м эцпрт калыппыи. Орнымнан эрен турдым. Палатага KipceM, шам ceHinTi. Кдрангыда сипалап твеепме келш жаттым. Эрнеш ойлап, уйыктай алмадым. Не icTeyre болады деймш. Шедпмж таппаймын. Карадай киналып денбекши берд1м. Журектщ ауырганын да елеген жокпын. К ез алдымда окоп турды. Эбекеннщ де ояу екешн ауыр тыныстаганынан сезш жатырмын. Сембек б1ркалыпты демалып, тыныш уйыкта- ды. Тан алдында барып талып уйыктасам керек, абыр- сабыр журктен шошып ояндым. Палатада ак халатты адамдар жургенш байкап журепм дурешдеп коя бердь Б1рден Сембек жакка карадым. Ол Tepic карап жатыр екен. Дэркерлер Эбекеннщ кереуетше тен т, сыбыр-сыбыр сейлесж, o6irepre Tycin, сасуылдап жур. Басымды кетерддм. Эбекеншч денесш квтерт, суйретпел1 арбага салгандарын кергенде денем муздап Kerri. Журеи кысьпх, жан тапсыр- ганын б1рден 6uifliM... 0Mip деген осы... Ракымтай осы энпмеден кейш мулде кажып калды. Exi умтылып орнынан зорга кетерицц. Жандос онын колтыгынан демеп тургызып ж1берд1 де, палатага карай 6ipre аяндады. Есжке жете бере токтап: — Мен палатага юрмей-ак кояйын. Шекерда шакырып ж1берщ1з1Ш,— деда. Палатадан шыккан бойда Шекер: — Ракач кещ лаз оралды гой. Не эцгше болды?— деп сурады. Жандос сыр бермей: — Эшейж, басшыларга деген екпесш айтты,— дедь Шекер будан epi казбаламай ез эцпмесше к в о т . — Сембек сыртыннан с е т мактады,— дедд. — Солай ма, кецшне рахмет. — Сеш эл1 де кызмет жагынан ecipy керек дейдь 187

Бул сезж унатып калдым. Мен де «оныц колынан кеп ic к елед» дедам. — KyfieyiHai мактауга уялмайсын ба?! — Шындыгы солай болса несше уялам. Сембек дурыс айтады. Карпенко Kici таныса, ceHi ecipyi керек кой,— деп Шекер кызына бастады. — Осы энг1меш догарсак кайтедк— дед! Жандос. — Мейл1,— деп, Шекер сезш бвлгенд1 унатпай томсарып калды. EKeyi кешеде yHci3 келе жаткан efli, 6ip мезетте Жандос Шекердщ бушршен тургп. Оны езше каратып, эзш-калжыцсыз: — Шекер, мен елеем, баска куйеуге шыгасын ба?— деп сурады. «Денщ сау ма?» дегендей Шекер токтап турып, онын бетше YKUifli. Жандос м1з бакпастан элп сурагын кай- талады. — Мазактаганын ба? Бул не сез,— деп Шекер катты ренжда. Булкынып, оцаша кетпекил болды. Жандос алдын кес-кестеп босатпады. Жалынып, эрен токтатты. Шекер оган тиг!зе сейлеп: — Йемене, катан еле’пшцда бипп пе едщ,— деди — Ол жагын 6ip кудай бшед\\. CeHi баскадан кызга- натынымды TyciHcenmi. Шекер куланып: — Осы энпмеш догарсак кайтед1,— деп ед1, Жандос: — Мейл1,— деп epiKci3 к у л т ж1бердк PeHimi таркаганын ацгартып Шекер куйеуше жабысып колтыктап алды. Жандос кайтадын ундаз калып, ойга бершдк Ракымтайдыч элпнде айткан «eMip дегенщ осы» деген 6ip сез1 ойынан шыкпай койды. Осы ем1рде не магына бар? Ертещч KyHi дурыс деп сенш келгендер! Tepic боп шыкпай ма? Шаншу кадалгандай «аЬ» деп калды. Шекер елен етт: — О не?— дед!. «. — Журепм ауырды-ау деймш. Ине суккандай болды. — К,ойшы api. Еш жерщ ауырмайды. CeHiKi, эншешн, еркелж. MeHi коркыткын келедь — Дурыс айтасын. Еш жер1м ауырмайды. Мен узак жасаймын. — Эй, epiM-ай, бэсе, солай десетш,— деп, Шекер оны взше карай тартты. Орталык квшеге келгенде Жандос тагы да кубылып: — Шекер,— деда. — Тагы не айтпаксын, кулагым сенде. 188

— Жаксылап турып iuiin мае болгым келеда. _ Буран дешн eMipiHAe аузына арак алмап едщ, енд1 ненщ KyfliriHe iiueciH? — Ec-TyciMfli битей, мае боп, ез1мд1-ез1м умытсам ба деймш. Шекер кайтадан ашуланды. — Саран 6yriH б1рдеце болтан шыгар. Bipece олай, 6ipece булай деп, адамды мулде жынды кылдын рой,— деп, колды 6ip сермеп, ал Fa туеш, журкш тездетп. Бул жолы Жандос карсыласкан да, жалынран да жок. Онын сонына iлес in, журе бердн Ресторанный жанына таянранда, оны куып жетш колына жармасты. Шекерд1 epiKci3 солай карай бурды. Ресторанга Kipin орын тауып отырранша, 6ip-6ipiMeH сейлеспей, ыммен TyciHicTi. Залдыц ортасындагы терт ккмпк столда узын бойлы, арык ж1ггг пен ашык жузд1 келшшек 6ip-6ipiHe карсы карал шампан iiuin отырган. Кдсындагы бос орынды бул eKeyi иемдендь Даяшыдан шампан суратып ед1, «таусыл- ды» деп Kecin айтты. Жалынбасын дегендей даяшы тез к елт, тез кетп. Шампан болмаганга Жандостын кещл-куш келкпедь «Саган сол керек» деген ерегкпен Шекер кетуге асыкпады. Ж1пттщ кошлдеез шыгар деп Жандос карсы отырган келшшекке кез салып сынай карады. Бэлсшш, кылымсынбайды. 03iH еркш устап, момакан отыр. Ж1г1т те сабырлы. Шампанды аздап куйып, акырын- дап iuiin Жандостын кезш кызыктырды. Элден сон жшт уян жузбен буларга карап: — Кенпрщпдер, егер руксат болса, мына шампанды аздерге де белкейж,— дедк Шекер еш ыцгай б1лд|рмед1. Жандос куйса екен деп эдеш ундемеда. Ж 1г1т: — Сергазы, Сеуле,— деп ездерш таныстырды.— ByriH тунгыш улымыздыц туган кун1 едн Bip жаска толды. Улымыз елдег1 аке-шешем1здщ колында. Жумыстан шыктык та, келшшепм1з екеу1м1з осында келдж. Жандос кенищенш, б1рден сейлей женелдь — Буларын жаксы екен. Куаныштын уст!не келген екенб1з. Бунын 03i той Foft. Ендеше белш шкен берекел! болады. 1жшек, кысылма, куй,— дедь— Жасым улкен, сондыктан кутты болсын айтып тост кетерей1н,— дед!. «Мынанын желп!ну!н-ай» деп, Шекер куйеушщ елге- 3eKTiriH, жас жубайлармен тез tui табысканын унатып отыр. Жандос агынан жарылып сез сейлед!. Жас семьяга 189

жаксылык Tuiefli. «Айналайындар, жуздерщ жаркын, уйымды екеначдер. 0м1рде сыйласып ет1ндер. Ерд! багала, эйелд1 курметте. Сонда рана турмыстын дэмш тусшедацдер»,— деда. T e 6ipeHin, тары 6ipa3 свздер айтты. Tirm Шекердщ де кецшн босатты. Аузын ашып, Жандосты тыцдап калыпты. Бокалдарды сыцгырлатып согыстырды да, тугел тауысып iurri. Bip-6ipiHe ыкыластанып карал, бастарын изестк — Оздер отыра берщ1здер. Bi3 кайтайык. Пейш- дерщ1зге рахмет,— дел, Жандос орнынан турып, Шекерге жол берда. Есш алдына шыккан сок: — Шекер, асыкпашы. Тун жаксы екен. Bipa3 кыды- райыкшы,— дед1. 19 Кунделжт1 дагдымен такертек еюнпп кабатка кетерийп ез кабинетше беттеда. Кенет 6ipey корлагандай куйшп кетт1. Дэл жанынан Лекердщ буны кермегенст ете шыкканын байкады. «Кап, мынанынц ызасын-ай» дел, ершелент: — Лекер,— дел дауыстады. Ол бурылып карайтын емес. Ест1мегендей боп, басын томен салып узап барады. Жандос онда ececi кеткендей сонына Tycin, баспалдакка жетюзбей токтатты. Б1рден тшсш: — Карамайсьщ рой,— дедй — А сырып барамын. Т ырыз шаруа бар еда. — Асыкпаганын кезщнен KepiHin тур. — А л сонда не айтайын дел едац?— дел Лекер тапсынып сейледь Жандос капел1мде сезден тосылып: — Квптен кершбегенге...— дел кумшжци. Лекерге не кшэ коярын б1лмей: — Эншейш, кедал Fofl,— дел жуасып калды. Содан сон: — Бурын маган келш-кетш энг1мелесш турушы едан. Ka3ip оны да койдын- Саган не болган ' дел тусшбей opi касымнан амандаспай ете шыкканра • намыстанып э д е т токтаттым,— деда. Бул сездердin эсер! болмагандай Лекер селкос тында- 190

ды. Bip-eKi адым Lnrepi журдь Жандос та Lnecin калмаган сон epiKci3 токтады. Онын бас-аягын шолып шыгып, аяушылык 6uiflipin: — Жандос, ceHiici дурыс емес, Ty6i курисын,— деп ашыгын айтты. — Бул не сез?— дед1 Жандос б1рден TiKciHin. Мазасызданып, дем1 жишеда. «MeHi кшэлаганы Heci» деп ойлады. Лекер саспады. — Осы кунще зар боп журмесеч жарады. Газетке макала жазып нен бар efli?!— дедь — Э, солай ма,— деп Жандос терен дем алды,— MeHi б1ткен адамга санап, жоламай жургежч сол екен рой. Лекер ыржиып кулш: — К,ол тимейд1,— дед!. — 0TipiK кулеан,— дед1 Жандос унатпай калып. — Неге?— дед1 Лекер куыстанып. — Бшемш ceHiH саясатьщды. Егер маган жакындасан, 6ipey-Mipey «Жандоска жактас» деп айта ма деп коркасьщ. Эуелде осы icKe итермелеген езщ емес пе ед1н- Кдйта-кайта к а б и н ет е келш «Карпенконы пенсияга кет1р» деп кенес бергешн кайда? Лекердщ жак eri булкшдеда. Дауласып, акталып жатпады. Тек кана эр сезш салмактап айтып: — 03iH 6ipeyre соккы берсен, карсы соккы алатынынды да ойлаган жен,— дедк — Мейл1, тэуекел керек,— дед! Жандос. — Тэуекелд!н кайыгы алып та шыгар не су тубше батырып та тынар. Ол ушш желд!н кай жактан согарын жобалау керек. — Маган не акыл айтасыч?— дед! Жандос. — Енд1 кеш калдыч. K,a3ipri кызмет!чнен куыласыч. — Kici аямайды екенан. Тым болмаса кеншге карасан нетт!,— деп Жандос шын екпеледь Кетуге ынгайланып бурыла бергенде Лекер жалынган- дай боп: — Токташы,— дедк— Екеу!м1з бостан-боска mmicin кала берем!з. Мешн колымда не би лк бар, тек бшгешмд! айтамын. Сен ез!ч турашыл адамсьщ. Сондыктан мен де саран эдш н айткым келед!. 0 ткен жиналыстагы баяндамач, мына газеттеп макалач бар — юмге карсы шыкканычды бшетш шырарсыч. — Журттьщ сыбырлап сейлейт!н!н мен мшбеден дауыстап айттым. Очашада кабинет-кабинеттерде естшп жататын сездерд! мен газетке жаздым. Осынын 6api шындык кой. Bapi6ip, айтпай-жазбай тура алмас та ед1м. 191

— Ол шындыкты 6i3 де б1лем1з. BipaK карсы шыгуга батыл жетпейдц кейж кудаламай ма деп коркамыз. Бала-шага, турмыс бар. — М е ж унемг келке беру кинайды,— деп Жандос куйзелзп сейледи — 0 зг н ойланшы, карсы келгендерден каз1р юмдер бар? Ке тф у д щ эд кг квп. Солар ж ум ы сты аксатканына емес, жагына алмаганы у ш ж куылды. Т ем еннщ жогарыга, орындауш ы ны н эм>р етуцдге тэ у е л д ш п жойылмайынша карсыласып, 6opi6ip, жене алмайсьщ. Оларга кенбктер унайды. Олар жэне юмге не керегж дэл таб'ады. Квмекте- сем десе 6api колдарьшан келеда. Кдласа орталыкка жакын жерден пэтер опереди К е з е к а з машина да алып беред!, сы йлы кка усынады. Турл1 т1з1мдерге uiiKTipin, талай нэрсеге колын жетю зедй Т урмы с жагдайынды тузеп алу у ш ж бул аз ба. Э л пнд ей ж аксылыктары у ш ж оларга кары здар боп кандай илеуже болсын кенедй Ертенп куш саган карсы соларды жумсайды... Б у л сезд! ес-пгенде Ж а ндос «солардьщ 6ipi ез1ч емесш- ciH?» дегендей Лекерге те с ш п карады. Ол свзден тосылып антарылып калды. 0 з ж эшкерелеп алгандай куыстанып, дереу: — М ен щ саган зияным тимейдй— деп жалбактап, кулш сейледй Д э л осы кули га Ж а ндоска унамсы э керждй «Ipi сойлеп ту р ы п зам атга езгере калганы Heci» деп жактыр- мады. Б уд ан api сейлескк! келмедк TeaipeK кетсе екен деп, «элгжде осы ны бекер-ац токтаткан екенмж» деп, езже де кейцп. Унскдактен куты л у уш ж , эйтеу1р, б1рдене деу керек болды. Д э л каз1р Лекерд1 табалап, жанына батыра свйлесе вкшбес те едй К е п свзге бармады. — Б эр ж б ш п турсын-ау, Леке,— деп бул да кулди Осы кулю м ен Л екердщ ж ы ны на тидь Eneyi де 6ip-6ipiH ту с ж д и 0 з ж KeMiTKici келгенж Лекер де сездь Кекесжмен айты лган элг1 сезд1 кеш лше ауыр алып ж асы п калды. Ж андоска ызалы ж узбен окыс карады да, те р к айналды. Баспалдакты тарсылдатып томен ту с ш бара жатты. Тым аш улы кеттй Табанынын тарсылы буны твбеден урып жаткандай боп катты естш п турды. Б у н ы н да бойын ыза кысты. Кабинетше барганмен ты н ы ш оты ра алм асы н бж дк Эуелде кабинетже тез Kipin- ш ы г ы п калалы к партия комитетж е бармакшы болган едь Енд1 бастапкы ш еппм ж курт 03repTin, Карпенконын кабинет!не тура тартты. Енд1 бегелетж Tyri де жок, э н п м е ш н 6eTi аш ыл ган сеюлдк 192

Лекердщ алп 6ip сездер1 араны ушыктыра туеп. «Кызметтен куыласын» деген сез кулагынан кетер емес. Лекер сияктылар будан элден безе бастаган екен. «К1мнщ кет1п, KiMHiH куылатынын кереинз элй>. Сол демжкен бойда кабылдау белм есте жулкынып мрдк Онын осы TypiH кергенде Лиза орнынан аты п турып: — Ci3re не болган?— деп таныркады. Осы сез жолына тоскауыл боп epiKci3 бегелдк взже-ез1 келш, eHTirin басып Kipe6epicTeri орындыкка отырды. Л иза да кайта отырды. EKeyi 6ip-6ipme карасып акырын Faна жымиысты. — Мен азден коркып кетт1м. Тебелесетш Kicime асыгыс Kipin келдщ'з,— деп, Л иза оны ж акы н тартып сейледк Ж ылы сез жанына жагып Жандос тыныштала туеп. К,амсыз-муцсыз осылай отыра берер ме ед1 деп ойлады. б з ш щ ш аршап ж ургенш сездк Лизага карап, онын жастыпяна, алансыз турше кызыкты. — Лиза,— дедк — Ау. — Мына Kici езшде ме? — взж д е жалгыз отыр. Москвадан кеше келдь — Кой, отырганмен болмас, мен барайын,— деп, денеа ауырлап, орнынан зорга кетершд!. Кинала басып кабинетке беттедь — Лиза, мен шыкканша ешюмд1 Kipri36eiui,— деп ет1ндк Карпенконы сол баягы сабырлы, салмакты калыпта отырганын кер/ii. К,алай дегенмен, онын мысы басып турады. Ж андос именщ юреп амандасты. Креслога отырган сон да, одан сез кутГп бетже кара гыш тай бердi. О нын ш ашы мулде агарганын осы жолы ангарды. Бур ы н ш ашы у неMi бурыл сеюлд1 кержетж, «К артайы п барады» деп, енд1 онын тур1нен к э р Ы к т щ бел п сж 1здедк Со л eKi арада езж щ макаласы шыккан газет Карпенконын столында жаюлы ж атканын кердк К е н Ы кылп ете TycTi. «Бэрш б ш п отыр екен гой» деп ойлады. А ш у ы н тежеп, буган ipijiiK керсет1п отырганын байкады. Москвага барганда не тындырып келд1 екен. Ол жайында айта коймайды. Бар ауыртпалыкты ез1 кетерш, бар ж аксы лы кты e3i иеленш, осында езж ен асатын адам ж о к деп, басканы менсжбеуге уйренген. 0 з кенмннщ калауына багынып, уна ткан iciH жасайды. Ж у р тты н бул кабинетке Kipep алдында онын кеж л-куй ж андитыны да содан. K,a3ip Карпенко нитей тушлгенмен, сыр бермей 193

отырранра бул да кинала туе й . Бастапкыда 6ipeyflin кас-кабагын багып, ашыла алмай сыпайысып калатын efli. Сезд1 бастап кетуге ту р тм болмай тур. Б ун ы эдеш кинай TycKici келгендей Карпенко да ундей коймады. Зерш кен турмен терезе ж акка коз салганда Жандос TinTi не дерге бшмедк Б аска сез таппагандай акырында: — М о сквадан каш ан келд1ч1з?— деп сурады. Карпенко басын 6epi бурып: — Кеш е тачертед,— деп немкурайды ж ауап бердь — О л ж актьщ кун райы калай екен?— дед1 Ж андос э нп м еш ж алгастыра TycKici келт. «О ныц саган не Keperi бар» дегендей Карпенко мырс етт1. Салкы н кабакпен «тапя не сурайсыч?» дегендей бун ы н бетше т к т е п карады. Ж а й с ы з энпме басталгалы тур ган ы н ce3in Ж а ндос ты кы рш и туст1. Карпенконын ызбарлы жуз1 ы кты ры п барады. Б1рдене айтса карсыласа алмай, е зш ж азы кты санап, дегешне кенетш секицц. Ж андостын жаны кысылды. Карпенко сабырлы унмен: — С е ш ч эл1 де айта алмай журген эчп м е ч бар сиякты. Енд1 аянаты н т у п де жок. Bapi б е л гЫ болды,— деп столда жаткан газегп нускады. Б ул Kipreai 6epi калай тшсуд1ч ретш таппай отыр екен. М оскван ьщ кун райы н сураганы ж ы ны на тисе керек, б1рден eiiiirin алды. — С е н тура айтаты н ед1ч гой. Т агы не демекан, свйле... «Сен ю м й ч осы» дегендей бул свздерд1 буйырып та, к е м с т п те айтты. Ж а нд о с «не бемсетж , не кет1сетш жер1м осы * деп укты . Ойындагы сы н б1ржола актары п салып, арылгысы келдй « 0 3 i epiK 6epin е тш ш турганда аяны п калмай, бэрш де айтайы н» деп, 6ip орында комданып, козгалактап алды. К ы с ты гы п -ак ж ур екен, езш е epiK 6epin, кызынып, екш ндетш сейледа. Б ш г е ж ж ч бэрш айтты. Bipa3 тындап алып Карпенко: — М е н осы орында отырамын десем, кайткенде ж оспарды орындауым керек,— деп кесш айтты. Ж андос одан сайын ершелендк — Разрез басшыларын «жоспар орындамасач орныч- нан аламын» деп коркытасыз. Б ары нш а сыгып, ез1ч1з осы орында отырганда куреп калгы ды з келеди Грудовтыч кез1нде жасалган игш ктерд1н б1разын тауысып болдык. К,ураудыч орнына к у й р е т т ж аткан ж окп ы з ба. Ci3 194

бэрж осы орында отырган кезщ1зге есептеп барынша тауысып тынбакшысыз. Эдигетш айтсак, К,аратастын келешегш ойламайсыз,— деп кшэлады. «Айта тусан » деп Карпенко ундемедг Сазарып, кыбыр етпестен тьщдап кдна отыр. Жандос токтамады. Карпенконын жогары орындардын алдына мэселе коймайтыны — ты ны ш ты кты калайды. Мэселе кою уш ш ойлану керек, таласып-тартысуы керек. Жагаласып, талап еткенд1 м м унатады ? Айтканды орындап келюе берсе, жогары жакка ж агатынын бкледь EceciHe, е зж щ apayында гыларды уысында устайды. Б угш кайткенде KOMipfli кеп 6epin сол аркылы бедел, атак алса абыройынын асканы емес пе. К,урмет дегеннщ кызуы куш т1 болса керек. А з сураган кеп орындаган боп кершетж адамды жогаргы ж ак та колдайды, коргап та шыгады. Б1рлестшке кеп ецбек свдрген боп, езш баскалар- дан артык санайды. Тец1репне езш е ьщгайлы дегендерд1 жинап, ойы бар, ерш ш адамдарды колайсыз керш, куты лу- га асы гады. Олардыц юмдер екенж де атын атап санап бердг Осында He6ip K a 6 k e rri инженерлердщ тагдырлары- на тоскауыл боп, ес1рудщ орнына еш1рдг Ж а зы ксы з кудаланды, б ш м д ш п уппн ж апа шектк Осыларды айтканда «бэрше а з ю н эл ю з» дегендей Карпенкога ш уйш е TycTi. Со л 6ip адамдар кез алдына елестеп, «тары да айтсаншы» деп е тш ш тургандай болды. Ауруханада жаткан Сембект1 eciHe алды. Одан сон ойына Э р т б а й TycTi. EpiKci3 KypciHin калды. К у т и т : — Канж а жаксы адамдардын обалына калдындар,— дедн— Солардын ездер1 FaHa емес, ш ацырактары да шайкалды. О н ы н ececi калай кайтып, орны немен толады. Ал азд ер колынан ic келмейтш адамдарды кетермелеп, кемек етуге ушраздер. Солар 6ip орында жылдар бойы жылжымай суйретш п журе беретж! калай? — М ен саган 6ip сез айтайын ба,— дед1 Карпенко оныц сезш енд! FaHa б е лт. «Бул кай сыпайылыгы» деп, Ж а ндос е р к а з : — Иэ,— деп келктк — Б ун ы ч албырттык деуге жас емессщ. Алды-артын ойламайды деуге аузы м бармайды. П артком секретарысьщ, 6yriHri кун талабы тургы сы нан сезщ дурыс та uibiFap. BipaK дэл сен б1здеп жагдайды езгерте алмайсьщ. — Неге? — Ж агдайды езгерту ymiH ж огарыдан бастау керек. Соны да тусш бейсщ бе? М а ган ж огарыдан «ел-т1рк — 195

орында» дейдь М ен орындаймын. Бар мэселе осыган ! прелей. j Ж ениима келмей Ж андос эл1 де жагаласып: | — Бунымен поймай жогары ж акка барып дэлелдеймш. Керек болса, айтысып-тартысуга эз1рмш,— деп элп свзге [ кенбедк j — Б ул мэселеде с е т калалык, партия комитет! колдай I м а ?— деп Карпенко эдеш сурады. j ! Ж андос аузы н аш а алмады. Карпенконын устаган j жеР 'н карашы. Дэл Наримановтын колдамайтыны белгип. j К арпенконы н орынды жерде айткан 6ip ce3i оны ecipyi де, кызметшен Keripyi де мумкж. Карпенконын колы I узын, ce3i ©TiMfli екенш 6Lnin, оган карсы шыкпайды. Москвадагы м ин и стрл к Карпенконы K©6ipeK тындайды. Сон да бул кайда барып c03iH етюзбек. Карпенко Орталык Комитетке муше, Ж огаргы C oeerriH депутаты, Енбек Epi этапа жэне бар... Элден тыгырыкка прелгендей Ж андос куйгелектене бастады. А йтуы н айтканмен, шынында, 03i не озгертпек, калай эрекет етпек? Баяндама жасады, макала жазды, бар бшгенш Карпенконын бетше айтты. Енд1 не !стемек керек? О ньщ не ойда калганын сезш, Карпенко элп 6ip сезш: — Сен коп нэрседен кур калгалы турсыч,— деп туйдь О н сы з да басы катып, «кемектесетш м м бар» деп оты рган Ж андос ызаланып, б!рден: — Meitni,— деда. Эрб1рден сон турмы сы м куйзелед1 деп киналып отырган жок. Ш екердщ буныч несше болсын шыдайтынына сенеда. Сонда булармен кайтып куресед!? в з ш е тонер еш Kayin ж оп ян Карпенко ангартып-ак отыр. бткендеп баяндаманы да ескерус!з калдырды. Газеттеп макаланы да елемегенсш, буны н е зш сейлетш койды. Буны сы не саясат екен?! — А йтпакш ы , элпнде сен М оскванын кун райын су para н едщ гой. М ен баргалы кун жылы болды. Кошеде кейлекшен ж урдш ,— деп Карпенко дереу энпм енщ такырыбын взгертть Ж а ндо сты ч кокейшде не барын тусшген сон api карай тындауга кызыкпады. Бул арыны каншага барарын байкап кореда. Егер басылмаса... ©3iHiH соры. Карпенко есебшен жанылмайды... Эйтпесе, бунымен каш ангы салгыласып, ж ауаптасып отырмак- Б ун ы н жанында ол м м?! 6зш ен-ез1 насаттанып, Ж андоска кеш1р1ммен карады. вз1мсшген кеш ппен еркелеткен боп: — Т агы не ай тасы н?— деда. 196

Ойында ештене жок, энш ешн сурай салган еда. Ж андостьщ кептен imiHe жинаган карсылыры оянды. 03iH-e3i билей алмай, твбеден ургандай eTin, окыстан: — СМзге бул орыннан кету керек!— дедь Ж айбаракат отырган Карпенко лезде бойын жинап алды. Б1рден TyTirin Kerri. А н ы к ecTirici келгендей алга умтылып столга твне Tycin: — Не айттын, кдйталашы?— дед!. Колдары flip-flip eTin, орнынан туры п кете жаздап эрен отыр. А кс ур еда KypeHiTin кездер1 канталап Kerri. Ж андос мына туршен KayinTeHin «ауырып калмаса жарады» деп ойлады. Bipan, аям астык жасап, сол кадалган калпында м1з бакпастан: — Ж асы цы з келдц пенсияга ш ыкпайсыз ба?!— дед!. «KyHiH erri, кейжпге жол бер» деп талап еткендей каткыл унмен шегелеп айтты. О н ы ц eHfliri OMipiHe удам шыгаргандай ектем сейледа. Д эл булай тис кетемш деп ойламап efli, э лп создан аузынан калай шыкданын 03i де адгармай калды. К,ысылып-киналраны ма, елердеп ен содгы свз1н айтты. Кептен ке цш нд е ж урген бар тш е пн 6L)iflipfli. Карпенко айкайлап урсатын шырар деп, акыры не боларын кутш . «Bapi 6irri, колынан келсе меда ондыр- майды» деп ойлады. YHci3fliK созыла TycTi. У да ш у да жок, кабинет тым- тырыс бола калды. Еш тене айтылмаган, ештене болмаган сеюлдк Айкайлап, урысса жедал болатын efli. А йтар ce3i таусылганын 6iflin, Ж андос онымен ш т е й арбасты. Бар сырын аш ы п алганын сездь Ш ы н д ы к айтылды. EHfli ж асырын ештене жок. Б уны сы кы збалык деп еюнбеда. Бойын урейге де билетпедк А уы р ж уктен арылгандай бойы босансып сала бердь EHfli буган не icTece де 6epi6ip секицц. К аны н imiHe тарты п Карпенко буны кез1мен жеп барады. Ойламаган жерде кутпеген сезш ecTifli жене оны KiMHin аузы нан естнц? в з ш е б и л т ж уретш ж огары жактагы 6ipeynep айтса, дэл осылай киналмас та efli. С е зш тауып 6ip амалын жасар efli. М ы н ан ы н корлырын-ай! Таласса, табасына калам ба деп корыкты. взш -ез! тежеп, канына карайып отыр. Егер ол булай десе, ш ыны - мен, KaflipiHiH кеткеда ме. О сында ез1мнен арты к адам ж о к деп келген. Е ш к 1мге кеудесш басты рып керген емес. Б1рлестжт1 устап турран 6ip 03i екедане тары да K03i ж е т л кайтты. EHfli мше к е ш н п ж ас жагадан алып, «бул орыннан кет» деп отыр. К е п сейлеп ез KaflipiH кет1ргенше 6ip свзбен-ак кабинеттен куы п ш ыксам ба 197

екен. К1мнщ алдында отырганын б1лсш. Б у л райынан тез кайтты. О нын партком секретарь! екенш eciHe алды. Элден сон терен KypciHin: • — Кателескен екенмш,— дедк Б уган арнап емес, е зш ен-ез1 дауыстап свйлеген ееюлдендг Ж андо с елен ете калганга ойын жасырмай: — С е ж осы орынра койгызган мен ед1м,— деп ею ш ппн б1лд1рдк | «Актамадын» деген свзд1 ангартты. Буд ан сон «сенщ барьщ да, ж огын да мен уинн 6api6ip» деген немкурайды турмен креслога ш алкайып, назарын терезе жакка аудар- ды. К атты куйзелгенш байкатпауга тырысып. алыска квз Ж1бердь EpiKci3 ойга калып, осы К,аратаста еткен жиырма жылдан астам гумырын тез шолып erri. Согыс ж ы лдары Украинадан К,арагандыга ауы п келш ш ахтага ж ум ы ска Tycin, электрослесарь болудан бастап ед1 гой. И нсти тутты сырттай 6iTipin Каратаска ауысканда, «Сол- ту е п к » разрезге б1реулердщ кемепмен бас инженердщ орынбасары боп арен орналасканы кайда. Одан кейж бас инженер болды. Разрездщ директорлыгына жогарылады... Барш де «вз куипммен болдым» деп есептедк Каратаска квп енбек cmipfliM, коп ж аксы лы к менщ аркамда жасалды» деп б м д к Енд1, мше, езж ен теменнен ауы р сез естцц. Ж а чагы 6ip сезден кейш Ж а ндос у н а з кала алмай кун пр ле п свйлеп: — М е н кайтейш, а з г е ж ам андык тклемеймж, 6ipaK зам ан езгердь ж у м ы с ты н камы уш ж ,— дей бастап efli, К арпенко з1пд1 унмен: — Акталм а, ж эйщ б е л г ш болды,— деп сезд1 к е с т тастады. Ж андо с ты м -ты рыс оты рып калды. Карпенко кажып — CeHi кулагы ннан KOTepin адам кылган мен ед!м. 1 i С о л ж аксы лы гы м ды кайтарганы н шыгар,— деп 6ip токтады. Свз1н жалгастырып: I — Пенсияга шыкпайсыз ба дедщ. Буган дейж бул | мэселеш ескермеппж. Д у р ы с еске салдын, ойланайын,— деп астарлап сейледк Б ул ж олы ан ы к улкендж керсетть Ж андос ундей алмады. Не айтады, с е зж щ 6api рас. Е н д т жерде Карпенко бун ы ж азы кты санайды. Б ун ы да аямайды, 03i де аянбайды. Солай боларына куш uirepi коз жетть.. А уы р оймен козгалактап, умтылып барып турегелдк «Сау болыныз» деп ед1, Карпенко ернж де жыбырлатпады. Тас-туйш боп мелшиш катып калыпты. 198

Кабинеттен басын темен салып кедалаз шыкты. EciK аузы толып отыр екен. Бун ы кергенде, 6api де жарыса турегелдк Еш ы м ге карамастан, Лизага «кош» деместен бурылып кете барды. Т у сыртынан 6ipey: — Осынша бегелш...— деп к е й к тж бицмрда. 20 EKi-уш кун тыныш етть Карпенко жактан еш хабар болмады. Ешк1ммен араласпай, жуасып, о наш а ойланумен журда. Багдарын жогалтып алгандай енд! не болар екен деп дудэмал, купт1 кеш лмен ештж т! кутумен болды. Булардан кутылу мум кж емес, кайда журсен де, алдьщнан ш ыгып жолында турады. Тек кай ж актан келш ти ке р екен... 0зщ н е н 03iH безе алмайсын. Улкен бол, Kimi бол, адам езже кашан да пана 1здейдк 0 з щ умтылмасан, ез1нД1 6ipey !здемесе, ескерус!з шеттей береда екенсщ. Ж андос iurreH тынып, THicTi м ш детш аткарып, ж умы ска келш-кетш сулесок куйге тусть Е ш ю м ештене демесе де, Карпенкога барганнан кейж 6eri кайткандай жасып калды. Карпен- кода болтанын 6ip адамга айтпады. Сы рттай еш езгерк байкатпады. К ай та ты м кпшпешл, елгезек боп алды. К,ызметке келгенде буры н оншалык кедал аудара коймай- тын адамдарга и ш п сэлемдест, туры п жатдай сураса- тынды шыгарды. Т ерт кубыласы тугел Kicirne, асыкпай сойлесж бегей туседк Онысы — оцаш а калса буйыгы тартып каж итынын бигеда. Карпенкомен араны суытып алганын ойлаган сайын кен>л1 жудедк Канша умытайын деп эрнемен алдануга тырысканмен, оныц кабинетше калай барып, калай шыкканы кез алдынан кетпей-ак койды. Келке алмас жагдайта келгенш угынган сайын кудаг1 молайды. «Кдрсыласып нем бар едЬ> демесе де, «едай кайтер екен» деп, пендешшшпен эрнеш ойлады. EHfliri жерде ез келешегш турл1ше елестетть Кайда барады, ы м корган боп, калай кемектесед1? Лекер кепт1 керген рой, б ш п айтады, о сы ны ч Ty6i жаксы лы кка апармас. Аралары мыктап уш ы ккалы тур. Кетккенде к1мнен киянат кередк Б1реулерд1 е а н е Tycipin, к к ш к кел- беттерж елестеттк Солар юмдерге кугын керсетш кандай эрекет уйымдастырганын ойша тез шолып erri. Карпенко- нын адамды езж е жакы ндатуы да, алы статуы да онай. Керек десе, тарта бшедк сезш сейлейдь Кдламаса, елемей шетке шыгарып тастайды. Бул 6ipeyre куш м туспесе екен деунп еда. 0 з айтканы 199'