А. Естенов. Періштелер патшалығы

Арасанбай Естенов (й м ч - tg b ПЕР1ШТЕЛЕР ПАТШАЛЫЕЫ Эцгшелер мен хикаяттар вю ь Алматы 2009

УДК 821.512.122 ББК84Каз 7-44 Е 85 Бул клал Алматы облысыньщ эюм1 С .0 . Умбетовтын колдауымен шыгарылып отыр. Естенов А. Е85 Пер1штелер патшалыгы. Энпмелер мен хикаятгар. Алматы: ‘Баянжурек\" басгшсы. 2009. - 224 б. ISBN 978-601-7008-25-3 Каламгер айналадагы т1ршннк тынысын. адамдар характерен бапанын кез1мен Kepin, букпес1з сэби сез1ммен айна-катес1з суретгеуге кумар. Содан да болар буп жинакка топтастырылып отырган туындылар жас окырмандар жанына етене жакын. Tmi жатык, мэйекп сез TipKecrepi мен юморга бай, жены окылады. 3 6 5 Т ' АЪ ТАЛДЫК.ОРРАН ЯО УДК 821.512.122 ОРТАЛЫК' 'Ч РЫЛРАН ББК84Каз 7-44 ЮТАПлАНА ЖУЙЕС1 4702250201 Е --------------------- 00(05) - 09 ISBN 978-601-7008-25-3 © Естенов А., 2009. © “Баянжурек” баспасы, 2009.

ТАУДЬЩ Т ¥Н Ы К БУДАГЫНДАЙ Жаратылыс, ттршшк болган сон эр турл1 кубылыс, эр турл1ауарайынсызболмасыбесенеденбелгш.Жаратканнын 6ip кун1 жайма-шуак, енда 6ip куш найзагайлы, Hecepni, 6ip куш аязды, кытымыр, тагы 6ip куш алакуйын. BipaK оньщ ешб1ршщ артыктыгы жок. Fылыми тщде муны ка-ор табигаттын тепе-тевдш завдылыгы деп жур гой. Керкем эдебиет элемшде де тап осындай. Bipeynep онын eciriH да- уылдатып, буркасындатып ашып, тундйтн туре юредЕ Енда б1реулер кыр астынан кымсына шыккан мамыр шуагындай эдебиет элемше уяндау келш, em6ip дабыра-дабырсыз-ак сол кара шанырактын жана тускен келшшдей ун-тунс1з гана ез “кызметш” аткара береда. Элдеюмдердей “мен ана- ны сейтпм”, “мен мынаны жаздым” деп тындырган iciH булдап, Miидетешуд1 де бшмейтшш кайтераз. ©з басым Арасанбайды осы ею топтын сонгысына косар ед1м. Олай дейтin ce6e6iM: жазуына мшезЕ жаны сай болу екшщ 6ipiHin колынан келе бермейтш ic. Ол да табигаттын, жаратканньщ берген улкен сыйы, эрине. Оны колдан жа- сап, немесе элдекандай ш -б ш м , дуниетаным кендтмен тузетем деу бос эурешшк эшешн. Ым1зд1 екшелеп келе жаткан каламгер йнм1здш осы табиги тазалыгы куантады меж. ©р туындысы 03i ескен таулы елкенщ кэусар булагындай мелд1рлтмен, шынайылыгымен, лирикалык саздылыгымен кунды, тартымды, жанга жакын. Буп - керкем эдебиет упйн ен басты кредо. 1980 жылы “Казак эдебиетГ’ газетной бас редакторы болып журген кез1м, проза бел1мшщ менгеруима маркум Сайымжан Еркебаев кезекп HOMipre эз1рлеген 6ip энпмеге

назар аударуга тура келдк Эдебиетте эл1 таныла коймаган, аты-жеш беймэл1м 6ip жастын эщтмесш кос бетке беру хакында шюрталас туып калган екен. Сэкен айтса, тек- ке айтпайтынын бшем. Сонда да болса, анык-каныгына коз жетюзт, бул таласты эдш шешу упйн эщтмет epiKci3 окып шыгу керек болды. Эщзме аты - \"Bip бала”, авторы - Арасанбай Естенов. Расында, эл1 таныла коймаган белrich eciM. Соган карамастан шыгарманы окып шыгып, “булак керсен - K03in аш” деген бол1м мецгеруппсшщ принципше ризашылыкпен косыла отырып, жас автордьщ тырнакалды туындысын \"Казак эдебиетГ газетшщ imKi кос бетше суре- т1мен жарк eTKi3in едйс. Сол жылдардан бастап жас каламгер шыгармашылыгы назарымда келедь Bip жылы редакция алкасыныц етнпип бойынша “Жалын” альманахына усынылган “Баянжурек баурайында” атты уш таган эцг!мелерше nixip жазып бер- reHiM де бар. 1987 жылы “Жазушы” баспасынан осы аттас прозалык жинагынын жарык керуше де cenririM тид1 деп Шлей. Кезшде “Казак эдебиетГ’ газете, онын сол кезг1 бол1м Menrepyrnici Сайымжан Еркебаев куана тусауын кескен жас толкын Арасанбай Естенов бупнде алты-жете ктгаптын авторы, белгш каламгер. Бул “булактын кезш ашып”, жа- нашыр болган ужым yuiiH де, акыл-кенес косып, тшеукор болып журген алдыцгы буын агалар yrniH де улкен абырой, зор мэртебе. Тындырганынан тындырары коп каламдас йймвдщ алдынан жарылкагай! Сайын Муратбеков.

ЭЦГ1МЕЛЕР

ПЕР1Ш ТЕЛЕР ПАТШАЛЫГЫ (желтее эцгшелер) Элкисса Дад'чрменд'ч, юшкентай окушыларым! Алдымен бул эцгшещздег1 перштелер кш дейещдер гой. Из, олар - элдецандай 6ip циял-гажайып ертектердеггдей ойдан шыгарылган сицырлы цудчрет иелерi емес. Метц юш­ кентай пер '1штелер\\м - вздерщещдер, сендердщ цурбы- дос, цатарларыц. Ал nepiuime вздерщ болган соц, патшалык, та сендердщ иелЫтерщ гой. Демек ол - кундечшт! вздерщ ойнап-култжургенорта, ыстыцуя - жарцын омчрлер'щ, бейкунэ балалыц шацтарыц. Ол дуниенщ патшасы да, nepiwmeci де сендер. (Оган ешкшнщ таласы да жоц). Дане endi, 6ip езт сол оз патшалыцтарыца саяхат жа- сап Kopeuimui, достар. Кырык иплтен - Ата-а-а-ас-сс!! Карауылда турган Айдостын yni жан ушыра шыкты. Бул каут-катер тенген сэтте берш етж белп . Сол-ак екен кулаганымыз кулап, сею ргетмгз ceKipin агаш басынан жапырлай тускен бар бала элп н дс ез1мп KipreH теак- ке карай лап бергенб1з. Эйтпегенде ше, арсылдаган кек тебетгщ даусы TinTi дэл касымыздан шыккандай болган. Оньщ уетш е шар ете калган карауылымыздын у ж тым урейл1 еда. Арт жакка карар шама кайда. Койын толы алмамызды кос колдай кысып алып, куйын-перен зы- тып келемЬ. Бар жиган-тергеш\\ш д1 шашып алмаудын амалы да баягы. Агаш-агаш, бута-бутанын ара-ара- сын сагалай, 6ipiini3fli 6ipiMi3 басып озып, шарбакты коршаудан шыкканша асыгудамыз.

Э л пн де осы алма бакка юрерде, атаманымыз Жактын акылымен шарбак коршаудьщ осы тусын у н лп , журелей отырган 6ip бала epKiH сиятындай «жол» ашып койган едж . Жан алып, жан берккен ендйт ypekrii шактагы беталысымыз сол. Онымыз да абырой болган екен. Эйтпесе, Kici бойы, оньщ устш е тутаскан тшенек- Ti шырганак шарбактан калай етер едж . - Ауф-ауф!.. Кектебет! Тым таяп келш калган сиякты. Э не-мш е, арс етш балагымыздан ала кетердей. Т ебе куйкамыз шымырлап, ышкына тускен бойда ею екпем1зд1 колга алып куыска жеткешм1зд1 кайтейж, 6ip-6ipiMi3re опыр- топыр соктыгысып, койша ш рш дж те калдык- Алдынгы жактагылар ею буктетш п, не енбектеп TeciKTCH етудщ орнына, антарылган куйлерц кездер1 бакырайып, 6ip аттап, ею аттап коткеншектей uieriHin келедг Мэссаган!.. Анан кара, Д осбол атай! Малдасын курып жайланып турып, элгш деп 63iMi3 жасаган тездктщ ау- зына отырып алыпты. Кайдан тап болганын... - Э -э, батырлар, келш калдындар м а ? - дед1 ошарылган 6i3re кул1мЫрей карал - Кел1ндер, келщдер, жайгасындар. Жонып отырган тал таягын жанына койып, касынан орын нускады. Каннен капершз, жайбаракат. Н е Kepi кашарымызды, не тобымызбен барып тогытылып корыкшы атайдын колына 03iMi3 TycepiMi3fli бш е алмай дал болган б1здер антарылысып 6ip-6ipiMi3re карастык. Кейш кашуга журепкнз дауалар емес. Ce6e6i ол жакта KayinTi катер - кокжал тебет бар. Хайуанньщ аты хай- уан. Ал мына Kici, жалынып-жалбарынсан да, oftTeyip адам гой. Tyci де суык керш бейдг Соган Караганда аса ашулы да емес сиякты. Таяктай коймас. BopiMii де ш тей осы 6ip ойга бею нсек керек, 6ip-6ip- леп Д осбол картты айнала Ti3e буге бастадык. - Э , MiHe, азамат деген осылай болу керек,- Б1здщ тым-тыракай тура кашпай улкен ю сж щ сезш е

токтаганымызга риза болды-ау деймш, cipa. Жуз1 элпндепден д е жылып сала б е р г е н - Калай, кол- аяктарын сау ма, anreyip!- деп отыргандарга барлай карай шыкты - Жана гой, кектебеттщ даусынан зэре- имандарын ушып, алма агаштыц басынан кулаганда, аяк-колдарын шыгып, не бастарьщ жарылса кайтер ед1ндер? Жазым деген аяк астынан. Кайта гайып ерен кырык шигген перш телерщ кагып, аман калдындар. Д осбол атай майда коныр дауыспен жайлап кана же- те\\пзге ж е т ю зт , купагымызга куйып жатыр. Алма эл1 кек кершедп Э бден т с у ш е ani 6ipep апта бар екен. - Кек алмага тойып аласындар да, су imeciaaep. 1штерщ кебедп TicTepinai камап калады. Каншама бутакты сындырып булд1решндер. Ал ол келер жазда сонша алма жок деген сез. 6 з неабелер щ гой. Одан да енд1 сал шыдасавдар, эбден уылжып nicKeH кезде, бал татыган шырынды алмага мелдектеп тояр е д в д е р ,- дейдг Басымыз темен салбырап, айыбымызды yHci3 мойындаган б1здер уяттан жер болып тукырып калыппыз. Ен батыл, ежет деген Жактын (толык аты - Жаксыльщ) 63i атайга Tiicren карай алмай жанарымен жер шукылап KeTinTi. Эжем дердщ мактамен бауыздау дегеш осы болар. Урмай-сокпай, кдргап-сшеп урыспай- ак, TinTi дауыс кетермей жазалау неткен ауыр едп - Бшмей icTereHHiH айыбы ж ок ,- дед1 Д осбол атай сэлден сонжелпшесейлеп.СМрэ, бiздiн¥нжыpFамыздын Tycin кеткенш андаган тэр1здг- Ендйч жерде бше турып киянат жасасандар сол ауыр - Будан сон элдене eci- не тускендей, жымьщ етш, бэр1м1зге шола 6ip карап алган - Айтпакшы, батырлар, сендер осы боссындар, э? Кэнжел гой. Ракат! М енщ акылымды алсандар б у й т в д е р ,- д еп бар баланы елен етю зш e3iHe каратып алды.- Осыдан туп-тура он куннен кешн, демек цплденщ жиырма 6eciHuii жулдызында келвдер. Буйырса оган дейш алманьщ Kefi6ip сорттары уылжып nicin те калар.

Соларды жинауга колгабыс етеа н дер . Bip жагы бул балабакшадагы юшкентай бауырларьща да камкор- лык керсеткендерщ болады. C e6e6i осындагы бар же- MicTi мен сол балабакшага етю земш гой. Дардай жйтг болдьщдар, бос журу жараспайды. Багбандык кэсшке бешмделш , ширап, пысудын да артыктыгы жок. Баганадан кысылып, уялып отырган бар баланын жузше кулю yHipmin, жамырап коя берсш. - Келем1з, ата, келем1з! -Ж инасамы з! Уйренем1з! - Ш шденщ жиырма бесш де... Осы кезде б1здер ушш жер бетш де багбан Д осбол атайдан мешр1мдк Д осбол атайдан кайырымды, Досбол атайдан камкор адам жок та ед г К е ц ш м Ь ecin , эп-сэтте 03iMi3fli TinTi ерюн сезш е бастадык. С ейтш , кен колтык, ак пейш атаймен емен-жаркын энпме-дукен курып кет- кенб1з. - Атай, гайып ерен кырык шштен деген н е ? - деп калды осындай эц п м е арасында imiMisfleri ет!мд1м1з Жак Досбол картгы сойлете TycKici келген сьщ аймен.- Жаца езййз айткан... -Э -э , кырык шштен бе? Ол мына сендер мен б1здерд1 Kayin-катер, зш-заладан коргап, желеп-жебеп журетш пер1штелер1м1з. Олар юмдер, кайдан шыккан дейсщ дер гой ?- Багбан карт шокша сакалын тарамдай тусш , терен ойга шомгандай сэл-пэл отырып калды - Ол туралы ел аузында мынадай 6ip ацыз бар. Тьщдаймын десевдер, айтып берешн. - Айтыцыз, атай, айтыцыз. - Тындаймыз. - Баягы 6ip ерте заманда Ka3ipri осы араб жершен ауган 6ip д в д а р адам Ущп елш е барып коныс тепкен кершедг 03i сондай эд1п, имандылык пен адамгершь лпсп, адалдыкты nip туткан таза ж урекп жан болса ке- рек. Барган жершде сонысымен журтка жагып, Унд1 шахыныц кызына уйленедк Одан Балам атты 6ip ул

туады. BipaK эл п араб ол баласынын кызыгын да кере алмай дуниеден ерте отель Кайтыс боларында езш щ ата конысы жайлы каршадай улынын кулагына куйып, есиет айтып кеткен екен. Кундердщ куншде он ушке толган Fалам экесш щ есиет1мен е з ата-бабасынын же- piHe журуге бел буады. Куйеуш щ алдындагы уэдеш бойынша кинала турып келюкен анасы оны улы сапарга эз1рлеп, жолына 6ip дорба алтын бередь Сейтш керу- енпплергс косып, аттандырып салады. Коштасарда улына уш-ак ауыз акыл айткан екен. «BipiHiui есиет1м, ешкашан OTipiK айтпа. EKiHmi, ешюмге ешуакытта киянат жасама. YmiHiiii, ешкашан б1реудщ табан акы, мандай Tepi енбегш жеме. Бул саган калдырган экеннщ актык аманаты»- дейдь Керуен тун журедк кун журедь ¥ за к сапарда 6ip куш жол торыган каракшылардын колына Tycin калады. Каз- катар Ti3in койып карулы каракшылар ю мде не барын сурастырып керуеншшерд1 жагалай кыспакка алып, тш- т1п-тексер1п келе жатыр. KiM колда барды онайлыкпен бере койсын. -Ж ок. - Ештене жок. Bip кезде кезек балага жетедь - Нен бар, кане?- деШй каракшылардын колбасы каршадай балага тоне T ycin. - М ендеп бары о с ы ,- дейд1 сонда Еалам койнына тыккан 6ip д орба алтынын элп ге усынып. Титтей баланьщмынабатылдыгы мен акжуректшгше кайран калган каракшы: - Сен неге б1рден шынынды айттьщ? Ана езгелерге уксап жасырып калмадын?- деп оны ер ж аз сезге тартты. - Маган осы улы сапарга шыгарда апам: «ешкашан OTipiK айтушы болма» деп есиет еткен едь - Со-лай ма?..- Баланын бул сезш е тагы да таныркаган колбасы - Анан будан баска тагы не айтты?- д еп оны opi карай тергей ж енеледь

- Ешюмге киянат жасама, еш ю мнщ адал ец бепн жеме. Сонда гана менщ ак сут1мд1 актап, пайгамбардын адал умбет1 бола аласьщ дедк Бул сездер epiKci3 каракшыларга ой салады. «Кой мунын анасы TeriH адам болмас, cipo. Шынтуайтында б1здш бул журйлм1з не тэшрь Bi3 д е анадан тудык емес пе? Жолаушыларга киянат жасап, б1реудщ табан акы, мавдай тер1мен тапканын тартып жеп, жырткыштык гумыр кешкенше, кунэдан куйin кеткешкпз артык шыгар» деп Fаламнын аягына жыгылып, кулдык урады. Сол заматта буткш кылмыс кунэларынан кулан таза айыгып, шын пешлдер)мен имандылык жолына тускен эл п кырык каракшы жер басып журуге уялып, KyaiperriH кунпмен канатты сэби бейнесш е eHin, аспанга ушып кеткен екен дейдь Б1здер куш бугшге деш н каггы сыйынатын кырык ыплтен перш тем1з аяк астынан тайып болтан сол кырык каракшы кершедт Олар содан 6epi козге керш бей, унем1 тебекнзде ушып журед1 екен. Э м се кауш-катерден сактандырып, желеп- жебеп, рухымызга рух косып, ж ш ерлеш прт отырады. Д осбол атай айткан аныз осылай аякталды. ¥ят-ай! Таты да маскара болдык. Сунгыла карт аныздын аягын айналдырып экелш, тагы да б1здщ оспадарлыгымызта Tipen койгандай. Дэл солай. в йтпегенде ше? Б1реудщ адал ецбегш е кол сугып, бау-бакшасына киянат жасаган б1здердщ кырык каракшыдан кай жер1м1з кем? Айырмашылытымыз кайсы?.. Сонымен есеп 2:0. KenTi корген багбан карттан ой- сырай жен1лген атаман Жактын командасы - б1здер кысыла, кымтырыла турып, Д осбол атаймен кад1р-кош айтысып, туп-тура он куннен кешн келуге уэде 6epin аттанган еднс. Э йтсе д е, бакган шыгысымен кецш м1з квтерш п сала берген. К ецш м1з тазарып, 6apiMi3 де канатты пер1штелерге айналып кеткендейм1з бе калай. Дабырлай, даурытыса дуршдеп езен жакка бет алганбыз. Енд1п бар кызык сол жакта. Ал бакка он куннен кей-

in 6ip-aK ораламыз. Онда да туп-тура Д осбол атайдын езш е. ИПркш, сол он кун жылдамырак етсе гой!.. Т озак уй! Козам азарда достыц жойылады, Урпац азарда махаббат жойылады. Мухаммед. Аулада ойнап журген 6ip топ баланы елеч етюзген тагы да CepiK. Асык ойнаудан жалыга бастаган ол: - KerriK, хутор жакка,- деп шыга келген. - Онда не бар! - Кемшр-шалдардын с ади п 1ашылыпты. - Кой-ей?! - Рас па? - Олар онда не гстейд1?.. Антарылыскан бар баланын зейпп CepiicriH аузында. (Енда ше, ол биыл бакандай 6ipiHuii класгын окушысы болса). - Не icreyuii cai?.. Бара Kopeciaaep - деп достарын одан сайын ынтыктыра TycKici келген ол кешеге беттей 6epin е д ь - KerriK! CepiK айткан жер онша алые та емес екен. Жакында жабылып калган 6ip улкен мекеменщ дангарадай кенсе уш болып шыкты. Тек айналасын тем1р тор- лы шарбакпен коршап, ауласынын эр жер-эр жерше колснкел1 сэкшер жасап койыпты. Оларда скщен-уштен таякка суйенген кэрккуртан адамдар отыр. Шеттершен кол-аяктары калтылдап, эбден кэрЫк женген мусэшр жандар. Айгыз-айгыз эж1м баскан жуздер1 сондай ая- нышты. TcMip тордан асылган буларга uiyHipeK коздер1 жасаурап, жаутандай карайды. Кой, балалар, кстеш к,- дед1 ж уреп сазып, жаны ауырган Ая шыдай алмай. Ол булардын ш ш д е п ере- ccKTepi болатын. Тертшпп класта окиды. Элгш де бес жасар iHici Д эурен «барайыкшы» деп коймаган сон Балалар бакшасы.

келш едь KefiiHri кезде шыга бастаган карттар уШ ту- ралы улкендерден е с п г е т м е н , дэп мундай болар деп ойламаган. - К ережш ш к ш к е н е ,- дескен юшкентайлардын кет- Kici жок. Оларга кызык керек. Зообактын тем ip торынан жан-жануарларды тамашалагандай болтан зердеаздер- ге Аяныц жыны келдг - Балалар, бул садик емес, сендерге! Ж у р в дер ке- тем1з,- деп 6ip-6ipnen шарбактан Tycipe ЖYpiп ж ен- жосыгын тусйодрш э л е к - ¥ я т болады. Олар ез1м1здщ аталарымыз бен эжелер1м1з секиод кэр1 кiciлep. Тек 6ipaK жеНм... Журектерш ауыртпайык. Ж ур в дер тез! - Олардьщ да б1здей балалары бар ма? - Yftnepi ше? - Бар, yftnepi д е, балалары д а - 6opi д е бар. - Ал олар кайда? - Неге садик емес?.. Тус-тусынан жамыратан муздай суык сауалдарта Ая шама-шаркынша жауап беруге тырысып батуда. - Дурысында, балалар, бул ю сш ердщ yfti д е, балала­ ры да болтан. Бупар да бйздщ эке-шешелер1м1з сиякты оларды батып Kyrin e c ip re H . Содан... Аянын даусы бузылып, шарасы жасаурап бара жатыр едь 0з1н-ез1 эзер тежеп, еж1ктей тусшд1руге тырысты. - Содан кешн бул Kicinep картайып, элсгз болып калды. Жумыс ютей алмайды. Журш-туруларыньщ 03i куш. Ежц ездерш е к у п и керек. Ал балалары болса, оларга карагысы келмейдт Д емек олар жаман балалар. Ke3i боталай журш карттар уш нщ жайын эзер тушцщрген Ая осы туста езш щ мугалимасына ел1ктеп кеткенш де ангарматан едь Жан д у н и еа кулазып, шарасы шупшдеген ып-ыстык жаска толы кез алдына алыстагы эжес1 келш тура калды. «Ауырмай жур ме екен. KeKeciHiH де жумыстан колы тимей, кеп болды бара алмай Kerri-ay. Ренжипн шыгар». Соны ойлауы мун екен, эжесш щ езш е айткан 6ip энпмеЫ есш е оралды.

Эжесл айтады: - Ертеде б 1рауылдыненсыйлы азаматыдуниесалгалы жатады. Э л л жан адамга киянаты жок, адал, ак журекп Kici болыпты. Дос-жарандарына тек жаксылыктан езге еш залалы тимеген кершедь Мундай адам ем1рде 6ip- ак рет туар, маркумньщ «дуниедеп орны - беш ш »- деп тон nim icefli журт. Оган жан адамнын кумэш де бол- майды. Бграк дэп иманын уш рерде эл п KiciHiH т!лi кэлимага келсенп кане. Суттен ак, судан таза, шэритат жолын бузбатан бейкунэ жан. С ейте тура, тип кэлимага кел- мей катты киналады. Бутан тан калган дшдарлар 6ip емес, 6ipHeuie рет эрекеттенш, эуреге туссш . Болмай- ды. Содан олар амалсыз бас имамнын езш е жупнедь Ол бэрш е каныгып, безбенге салып болган сон: - Ата-анасы бар ма екен?- деп сураса керек. Сурастыра келсе, 3Keci кайтыс болган екен д е, ше- uieci бар кершедь Д ереу алдырып ж1берш, анасынын баласына деген к ен ш н бш едь С ейтсе, барлык гэп та сол анасында екен. - Бактым-кактым, жетк1зд1м. Ак супмдо актамады демеймш , балам адал да момын азамат болып есть Ол 63i уш ш жаксы, эрине. BipaK болып-толган шагында «анам бар еднау, хал-Kyfti калай екен-ay» деп менщ де жайымды ойлап, тым болмаса 6ip рет ат i3in салмай ке- Tyi жаныма катты батты ,- деген екен сонда анасы. Ал кураннын шартында: «...ата-анасын сыйламаган, кутш-бакпаган пенде - ен имансыз» делшген. Сейтш журт курмет тутып, бешштен орын сайлаган э л п бейбак осыдан кешн Алланьщ 9MipiMeH тозак терш ен 6ip-aK шыккан екен дейдп ...Аянын журек тусы шымал шаккандай шымырлап Kerri. Эжесл неткен акылды едь Сол энпмес1мен-ак буларга жен-жосы к сштеген екен-ay. Ал мына, жанагы бей шара, кэрш жандардын балалары ше? Олар да ездерш щ тозак отына куйерш ce36ereHi ме?..

Кыздьщ ойын балалардьщ шуылы бел in яабердь - Д ос жок, Д ос калып койды. - Кайда калып койды? - Ана жакта, анау буталардын ш пнде... Жанагы 6ip сиыксыз кершгстен eci шыгып келе жа- тып, байкамапты, расында араларында кершшершщ Д ос eciMfli бес-алты жасар баласы жок. - Балалар, сендер ез1м1зд(н аулага бара бер1ндер. Мен Ka3ip...- деп Ая кешн карай кустай уша ж енелдь Жан ушыра ж упрш журш , балалар нускаган бутапардын арасын теп е тш тш шыкты. Жок. Жолдын eKi жагын кемкерген калын дуал-буталардын арасын сузе жанагы улкен уйге жетш калганын байкамапты. Анадай жерде тем1р шарбакка асылып, бойы 6ip-aK тутам Д ос тур. EKi K03i iuiTeri карттарда. Bip-ак уыс боп, кунжиган TypiH Kepin ет ж ур еп елж1рей аяп кеткен кыз тура умтылып барып оны KeTepin алып едь «Ж1бер де ж1бер» деп булкынган ол бакырып коя 6epciH д е. - Кой, Дос, жур уйге. Не бар мунда? Жур кекен шакырып жатыр. - Бармаймын уйге! Атамды i3flen, тауып алам... Аянын ет-бауыры eзiлiп, тамагына eKciK тыгылды. Тебе куйкасы шымырлап коя берген. - Кой, Д ос, кайдагы атан? CeHiH атан... -Ж ок , олар меш алдап, атамды осында экеп тастаган. Видам. Жана такиясын д а Kepin калдым... Сут nicipiMflefi уакыт жалынып-жалпайып, эке- кекелеп журш кшпеентай Достьщ солыгын эзер баекызып, уйге баруга зорга кещйрген. Онда д а кекесше айтып, атасыньщ зиратына epTin баруга уэдесш 6epin барып баскан-ды. Д ос атасыньщ кайтыс болганына шы- нымен сенбейтш секнда. Бул осыдан eKi жылдай бурын болатын. Коярда коркады деп улкендер терт жасар не- мересш Ka6ip басына апармаган-ды. - Кайтыс болса, такиясы кайда? Оны неге алып ке- Tefli? Уйде неге калмайды?- дейдь Кызык. Ая барын

салып, каза жонелтудщ 03i бшетш жен-жоралгыларын угындырып эуре. Балаларынын бул кылыгын ecTiren эке-ш еш еа антарылып отырып калган. - Рас-ау, ею жылдан 6epi Досжанды 6ip epTin бар- маппыз басы на,- деп элден уакытта кекеЫ тшге кел- да.- ¥ят-ты. - Жумысбастылык кой. Бала тугин ез1м1з де ол жакка ат i3iH салмагалы талай болган жок па. Кой онда узынды кунд1 кеш кылмай тустен кешн барып кележк, деп орнынан турган тэтеЫ жолга жинала бастап е д к - Сен мына Аянын к екеам ен сейлесш керсецип. Колы бос болса, апарып келсш. Осылайша булар кала сыртындагы тау ангары на орналаскан калын корымнан 6ip-ax шыккан. 1штершде Ая да бар. Достын эк еа жол-женекей онын KOKeciHe бул шугыл сапарларынын жай-жапсарын тугел тусшд!рген едк Сейтш , орта тусына суреД ш н ш , астына аты- жвш жазылган атасынын кулпытасын корсете ж ур т : «М ш е, атан осы арада дамылдап жатыр» деп Достын к ен ш ндеп кумэнды эзер сейшткен-дк - Апыр-ай, э, бул дуние не боп барады ©3i,- дед1 кайтар жолда баганадан ауыр ой устгаде отырган Аянын Koxeci. - Халкымыздын табигатында, салтында жок жа- ман кылык кой мынау. «Меккеге уш кайтара аркалап апарсан да, ананын парызын отей алмайсыц» деп оскен елдщ урпагы емес пе едж?.. - Айтпа, тозак кой, тозак. ТСрщей тозак отына кактау емей немене. 0 з ата-анасынан без1ну деген... Будан артык маскара болар ма?.. Достын KOKeciHiH мына c©3i Аянын кекейше кона Kerri. 0 т е дурыс. Дэл 03i. Сол тозактын 03i. Багана куйттай к еудеа сыздап, сол арадан кашып кутылганша асык болганда д е т дурыс 6ip тенеу таба алмай аза бойы каза болтаны бар-ды. Сойтсе сол таба алмаган c©3i осы екен-ау. Тозак! Тозак оты. Демек, ол жер юшкентайлар 16

айткандай, садик те емес, упкендер сылап-сипагандай интернат та емес. Нагыз тозак yfii, тозак!.. Кулагина алыстан, туу-туу 6ip киыр ш еттен, бэлки TinTi жер тубш ен бебеулеген 6ip зарлы эн сарыны та­ лью жеткендей болады. О-о-о, о-о-оу, о-о-оу-у, о -o-o-oh!.. Аса тар емес efli пэтерщ де, Осында тастап Kerriн экелдщ де... Ол эннщ дэл алдындагы ездерш щ ун таспаларынан тегшген Алтынбекгщ «Кара шалы» екенш д е пайымдап жатар куй кайда. ...Бул уакытта ылди темен желдей ескен женю машине кайнаган т1ршшш казаны icnerrec улкен капанью iiuiHe cyHrin те кеткен едь Ерсип-карсылы агылган сансыз да сан апуан мэшинелерд1 кызыктауга кешкен Достын к ец ш н д е ю рбен д е калмаган. Булгган шыккан шуакты кундей жуз1 бал-бул жанып мэз-мей- рам болью отыр. Оны керген Ая да ерш п з езу тартып, кулю яабердк Э й, «акымагым-ай!..» KeiuipiM Крпыцмен icmeeeiidiмойныцлген катер Халык накылы. - Хасенов! Баганадан журналга шукшиып отырган мугалима апайыньщ даусы Айбектщ тула бойын flip етю здь Са- насына б1рден «кап eHfli кайгпм» деген ypeftni ой сап eTTi. Жок, сабак емес. Класс жетекшюер1 - Сэшм апайдын казак т ш пэншен корыкпайды. Ж!ктеу, септеу, тэуелдеу, сез табына белю талдау дейсщ бе, шекюдеу- жшс-ак шагар efli-ay. Коркатыны баска, мулдем баска. Э лпн де улкен у зш сте Kepiuici Русланмен косылып, ана 6ip бэледен 6 ip-eK i сорып койганы бар-ды. Жанын мурныньщ дэл ушына экел! ш да сол. Иэ, сол бэлекет. Кел d iS 'S '- ti

ciHiKi ексшн умытып кеткенш карасаншы кара басып. Орнында турып жауап бере салатын ауызша да сабак емес. 1лби басып, такта алдына келдь Алакуйынданган iuiKi кецш куйш байкатпауга тырысып жауап беру- ге K ipicciH . Ара-арасында кез киыгын апайына тастап кояды. Андауынша, (бэлшм ce3iri) Сэшм апайы бунын жан дуниесш е барлау жасап отыргандай. Кадала карап калыпты. Сол-ак екен одан сайын сасып-салбырап, жа- уабын б т р г ен ш е eci кашты. EKi 6eTi мен кулагынын ушына деш н дуылдап, кызып барады. - Айбек, саган не болды сонша аптыгып? Жау куып келе м е? - Жайлап орнынан турган апайы касына таян- ды - Жазуьщ да адам таныгысыз, ойдак-сойдак. Мына 6ipey кандай spin? - Kbi...- дед1 болар-болмас мщ прлеп, мугалима жакка карамауга тырысып. - «К» эрпщ «н» сиякты, «ьщ» KepiciH m e «кы» сиякты болып кеткен бе калай e3i. «Мэссаган, безгелдек! Birri!» деп ойлады терлеп- Tenmin жауабын б т р г е н ол такта алдынан тез1рек кутылганша асыгып. - Жаксы, Айбек, отыра гой. Жауабын дурыс, бес. Тек жазуын ушш терт коямын - Кезш щ уст1мен муны ор- нына деш н шыгарып салган Сэн1м апайы:- Сабактан сон KeTin калмашы, маган керек е д щ ,- дегенд1 косып койды. Айбекке д е ауыр тиген1 осы Аркеме efli. «Уф» деп бел шеше бергенде, ойы тагы да сан-сапалак болып, Aer6ipi кашсын. «Binin койды. Касына Kenyi де TeriH емес. Э деш Hie сезу yuiiH... Бэлюм каперше ештене алмаган шыгар. Расында баска 6ip шаруамен, тапсыр- ма береш н деп шакырса ше?.. Жо-жок мумк1н емес, карасы жаман. Сынап, барлап, кадалды да отырды гой. Сездь С езгенде кандай. Сабак б т а м е н эдей1 кластан шыгармай алып калып, мойнына койгызбак. Одан кей- iH ... 0ткендег1 ана ж'ет1нш1 кластын окушысы кусатып.

жиналыстан жиналыска салып, ата-анасын педкенеске суйрелеп, итш шыгармак. Не icTey керек? 0л1ммен тен бул бэледен калай кутылмак?..» Ары ойлап, 6epi ойлап 6ip шенпмш тапкандай болган ол енд1 колын кетерпш теп апайынан сыртка сурана бердь Bip суранды, ею суранды. Алгашкысында тш епн елеуЫз калдырган мугалима TinTi жан таптыр- май бара жаткан сон, амалсыз руксатын 6epin кала берген. Сабагыма кедерп болмасыншы дегеш шыгар. Кулыгымды асырдым деп масаттанган Айекен клас- тан шыгысымен б1рден уйге тартгы. Семкесш элп н де касында отыратын BepiKKe табыстап кеткен. Сабактан сон жол-женекей бйздщ уйге тастай сал деп. Ертесшде у з ш с кез1 болатын. Класка келген Сэшм апайлары А йбекп онаша алып калды. - Сен неге кеше кетш калдын? Маган жолык дегеш м Кайда? Онын жауабы 33ip едг - ¥мытып кетшшн, апай... - Жок. Сен умыткан жоксын, менен эдеш кашып кетт1н. ¥рсады деп кашып кетпц. CeHi осындай коркак деп ойламап ед1м. _? - Шынынды айтшы, сен кеше м енщ сабагыма темею тартып келдщ. Рас кой? - Жок, апай, мен шылым шекпеймш. О не д егеш щ з,- деп окушы азар д а безер болды. - MiHe, дэл осылай айту уш ш сен кеше маган жолыгудан кашып KerriH- Кешебул сезд1 айтаалмасынды б т д щ . 0йткеш онда темекш щ Hci муцюп турган сенен. Кша у с л а д е усталгьщ келмедь Ал 6yriH сенщ дэл осы ­ лай eTipiK айтып, меш «алдай» салатынынды бтген м ш . Вше тура эдеш ж1берд1м. CeHi сынап кереш н деп. Апайыньщ сунгылалыгын ш т е й мойындаганмен, бет бактырмауга тырысты. Руслан Kepuiici айтса айткандай, «усталмаган уры емес». Дэлелдеп кореш

ендк Мугал1мдердщ 6api балалардын анкаулыгын пай- даланып, ылги «карауылга» алып, кур туспалдап кана коркытатын кершед1 мундайда. Руслан досы осындай пэлсапалармен думдеп ж1берген Айекен езш е шан жу- ытсын ба. - Жарайды - дед1 ары айтып, 6epi айтып, шэюртшщ кшэсш мойнына коя алмай шаршаган С эш м .- Мен ceHi осыншама су журек, суайт деп ойламаган ед1м. Кад1рл1 азаматтьщ, eciM i ерлйс ютабына жазылган ержурек ба­ тыр азаматтьвд улы осындай болар деген уш уйыктасам TyciM e KipreH бе. «Экеге тартып ул тумас» деген ...- 0 з - езш ен ту ц ш п сэл-пэл тосылып калган устаз сезш щ сонын з т д е й салмакпен 6ixipfli.—Мейл1, Айбек, езщ бш. Мойындамасан мойындамай-ак кой. BipaK ew uri жерде мен сеш мен амандаспаймын. Сейлеспеймш д е - Осыны айтты да, апайы бурылып журе берген. Неткен зшмауыр, неткен ауыр с е з едо. Иэ, ол энеб1р кекезу мугалимага уксап жерден алып, жерге салган жок. Tin де т и п збедг Э й тсе д е устазыньщ осы 6ip салмакты да ойлы свздер1 жан дуниесш щ ойранын шыгарып кет- кендей. 03iH коярга жер таппаган Айбек бэрш ен бурын экесш щ аруагы алдында катты уялды. Осыдан ею-уш жыл бурын гана езш дей ею сэбид1 «ажал аузынан ара- шалап алу ymiH» (ra3erriH ce3i) тайсалмай кып-кызыл оттьщ im iH e KipreH экесш щ epniri барша журтка аян. Bip yftni жаннын OMipiH сактап, бакыт сыйлаган ол KiciHin 03i ауруханада жатып кайтыс болган еда. ¥ят-ай. Расында шпм гой MyHbiKi. 0Keci жасканбай орт imiHe юргенде, 6ip KiHaciH мойындай алмай мунын су журек, суайт атануы калай?.. Bapi д е Русланнын ке- cipi. Сол болмаса гой, осы 6ip бэлеге yflip болмас та ед г Э рине 63iHiH д е кумарлыгы болтаны рас. Досынын кенипн кимастыгы тагы бар. KepmiciHe жаны ашиды. Оньщ да ез папасы жок. Айтуынша, буларды мамасы екеуш баягыда тастап кеткен. Bip киыр шетте журген керш едг 0 г е й aKeci ею куннщ 6ipinae басын кетере ал-

май мае боп жатады. Пойызда жолсерж - мамасы бол- са, апталап кызметте, жол уетш де. М ундайда уй дщ бар шаруасы мен т1рлж-таукымет1 Руслан-Русикке туспек. Азык-тупж, нан, туз, ен аягы егей экесш щ темею сш е дейш тасу сонын мшдетг Дукенип келшшек те оны жаксы таниды. Мамасынын курбысы кершедк Содан болар езге балаларга татыр- майтын темек1н1 д е Русикке емш-еркш сата бередг Муны керип досына epin барып жургенде талай керген. Жалгыз журуден жалыга ма, жок элде кeнiлiнe алда- ныш, жанына таяныш 1здей ме, KiM б ш п н , ол кебш есе муны epTin жургенд! унататын. ¥мытпаса, алдынты KyHi болуы керек, eKeyi дукеннен кеп таима алган. Эрине Русиктщ егей экесш е. Жол- женекей eKeyi бузылган иеЫз тамга Kipin, куресшге айналган ecKi-кускы заттарды актарыстырып 6ipa3 журдг - Шылым uiereciH б е ? - дед1 элден уакытта кол дор- басынан корабы жып-жылтыр сигарет суырган досы. С ей тп де, e3i шашылган денбектердщ 6ipiHe жайлана отырып, 6ip талын ернш е кыстырды. Дорбадан cipiHKe алып, ылп eTKi3in тутатып та хабердь TinTi кез алдында есеш п, д эу жiгiт боп сала бергендей. Кызык! - Кел, мэ, 6ip-eKi сорып кер. Кумарлыгы артып, кызыга карап турган бул ойланган жок. Кышкылтым тутш аралас хош nici танау жарган шылымга кол соза 6epin едь Сол жолы Руслан оган inme соруды уйреткен. Какалып-шашалып, кезш ен жасы агып елш кала жаздаганы бар. Э йтсе д е сонын езш е элдекандай болып, езш 6ip жйтг санатына косылгандай ce3iHin, коразданып журген-дк Кеше узипс кезшде, эжетхана калтарысында кездесе калган Kepmici усынган шылымга да еш ойланбастан кол созып, кушырлана екь уш сорып яабергеш д е содан болса керек. Мунын 6ip жагы айналасында турган бокмурындарга кыр керсету efli. Абырой болганда какалып-шашалмады, эйтеу1р. 21

Ещн мш е, сонын сазайын тартып, эжесш ш е айтканда, «соры сорпадай кайнап отыр». Ен киыны еИ рж ай- тып, С э т м апайынын к е щ т н калдырганы болды. Су журек десе дегендей-ак екен-ау e3i де. Уй imiHe айта- ды, жиналыска салады д еп зэреЫ ушканы да рас. Олай ететш адам болса, осы кешельбер^ак жетюзетш жерше ж ет ю зт , ит TepiciH басына каптамас па едь Жок бул Kici олай етпедт Kciueri сезш де, жай коркытканы болар, умытып кетер деп ум1ттенген. Сейтсе тагы да катты кателесштг Кластан шыга 6epicTe карсы жолыгысып калган апайына Айбек ыждагаттап турып сэлемдесш едк BipaK ол Kici елен кылмады. TinTi муны кермеген, K03iHe д е шмеген жандай болып оте берген. Класка, балаларга не ymiH келе жатканын да бутан айткысы жок. Демек, мунын да егей болтаны той. ¥ с та з к ецш нщ шындап калганына сабак устшде де эбден K03i ж елт. Канша жерден шошандатып кол квтерсе д е, 6ip рет селт етш назар аудармауы жанына шаншудай кадалсын. Кун вткен сайын умытылар деген д эм е а де бекер екен. K epiciHiue, апайы муны бартан сайын жек Kepin бара жаткандай. Кезш е шалынса, болды туршдей жиырылып, Tyci бузылып сала 6epeTiH болтан. Муны кврген Айбек енда Kipepre тесж таппаута айналды. Не icTen, не коярын бш мей осындай opi-copi ьщгайсыз куйде журген кундердщ б1ршде тусш е экеЫ KipinTi. Кабаты катулы, элденеге риза емес кешпте. Ecine б1рден Сэш м апайынын энеукунп ce3i тускен. Тацертецпсш эж есш е жорытып едк ол кюшщ ce3i д е е з ойынан аса алшак кете коймады. « 9 л i риза болмай Tipi байымайды деген. Коптен niTip-садака да бершмеген екен-ау. Кой буп н 6ip казан конырсытып, кудайы шелпек шЫрейш. Кун д е жума екен. Ниелмиз кабыл болар...» Эке аруагынын peHimiH взшше жорыган Айбек мектепке жеткенше асыкты. Келгеннен жолын тосып, тагатсыздана куткеш - Сэш м устазы. Байламы 6epiK . Апайынын алдында агынан жарылып, каншама кундер 22

бойына жанын ж еп курттай ж еген мынау 6ip зш батпан кунэдан арылмак. Одан да бурын, кешеден 6epi езш е вз'\\ берген cepTi бар. Ол... Эне, кешенщ аргы бурышынан Сэш м апайы кepiндi. Жалтыз екен. Жаксы болды. Осы сэт Айбектщ ж уреп аягынын басына тусердей темен тартып, аткалактап ала женелш едь 03iH -© 3i эзер тежеп, устазына карсы журдь Ойы мектеп ауласына ю рпзбей тш табысу. Эйтпесе... Тагы да 03eri тартып, дегб1р1 кашты. «Сабыр, сабыр - деп 03iH-03i баскан болады - Сен ержурек азаматтын урпатысын, сабыр...» Бул жолы бурынгыдай бипаздап сэлем десш те жат- пады. - Апай, кеппрвдзцй!..- дед1 узш е жаздап. Дэп 6ip устазы эдеттеп ан ш е кезге шмей тура кашардай кершсе керек, бш епнен калай устай алганын да б1лмейдь— KemipiHi3mi отш ем а зд ен . Э н е у к у т мен ©TipiK айтып... ci3fli алдадым. Мешю дурыс емес. Eapi рас. С1здш ж©н. Темек1 тартканым да шын. Тартканда... былай нетш... кур 6ip-eKi сорып... Ycrri-ycTiHe бастырмалатып не айтып, не койганын андамаса керек. Bip караса апайыньщ жузш ен аналык шуак-мешр т егш п , 03iHe кушмдей карап тур екен. - Бэсе, осылай болсан керек е д к - деп аркасынан какты - Кеппрешн, Айбек айналайын, кеппрешн. Тек 6ip тана талаппен. Келкем1з гой? Бул кезде кeнiлi босап, шарасы ш упщдеген жаска то- лып улгерген ол унс1з тана басын шултыды. - Сен тек матан eKiHuii рет ©TipiK айтпаута жэне шы- лым деген бэлеге жоламаута у эде берсен тана. - Сенвдз, апай, мен енд1 ешкашан ©TipiK айтпаута, будан былай шылымга жоламаута ©3iMe ©3iM серт бер- Д1м- Сол cepTiMfli ci3flin алдьщызда д а кайталаута эдеш келш турмын. Тек кеппрйнзнп... - Ж ю тп к , азаматтык cepTiH той?.. -И э. 23

- Сенешн. Кепйрд1м. «Ер житггщ eni сейлегеш ел генi» дегендобш есщ гой... Будан кейш апайы Айбекке 6ipa3 акыл-кенес бе- pin, э а р есе темекшщ зияндылыгын баса айтгы. «Он жастарыцнан темею тартсандар, ертен не боласындар» деген ce3i eciHe Руслан керппсшщ егей экесш елестет- кен-дь Расында бул ертен сонын жасына жетпей-ак, маскунем, не eicneciH тутш ыстаган кексау болып шыкса не болмак. Кой муны Русик досына да айтып, ойлан- тып койганы жен болар. 0 3 i келюсе, бапюм, мына Сэшм апайга айтып, акыл косу да артык болмас. Кемеетесш, кол ушын берер. Мумкш peTi келсе, оны ана дню - егей экесшен де куткарар. Иэ, бул да 6ip дурыс акыл екен. Тек кейш, кешшрек. Русланньщ келю мш алган сон. Ал Ka3ip ше? Ka3ip ез1н!н жайын дурыс тусшген мына Сэн1м апайына ракмет айтуы керек кой. Айтпакшы, иэ... Ортак ттл табыскан устаз бен шэюрт мектепке кел1п те калган efli. Kipe 6epic д эл!зде exeyiHiH жолы ек! айы- рылды. - Апай, ci3re улкен ракмет!- деген Айбек солга бурылып, е з класына карай ж уп р е женелд1. Куанышын жасыра алмай алып ушып барады. Бойы сондай жеп- жешл. Мелд1реген жан сарайы ше? Туп-тунык тау булагы дерлш. Бэр1нен де Сэн1м апайына риза. «Кандай ганибет адам!..» М арадона Мектеп ауласы у-шу. O cipece, бэсеке кызган футбол аланындагы ойыншылардын дуылы алабетен. - Марадона! Экел пас! - Bepi таста! - Теп! Арман карсы алдынан шыга келген тагы 6ip карсыласын алдап ет1п, манадан доп сурап жаныккан сол капталдагы Елнурга шымката пас тастады. С ейтп д е, e3i екп1ндеген бойда булт eTin ойын аланынын орта

тусына карай ойыскан. Марадона! Осы 6ip сезд1 ecTi- генде, табан асты канаттанып к ететЫ бар. Иэ, бул Ka3ip жай гана Арман е м е с ,- Армандо. Кэд1мп KYЛлi элемд1 дур с тан дартен футбол Koponi - Армандо Д иего Мара­ дона. Шаршы аланга шыкканда, шиыршык атып жанып кететш аркалы да, аруакты Марадона. Мше, кас-кагым сэтте зулап OTin, ашык калган туска шыкты. Китуркы шалт кимылына алданып, какпага карай салган касындагы «жандайшап» коргаушысы да кез жазып калгандай. Бул - тура карсыластар какпасыньщ как мандайы. Армандо - Арман ушш ен урымтал туе. Арманньщ киялындагы Бурричага - Елнур да сол канагган сагалай тартып, дэл екпе туска келш калган екен. Алды 6ipaK жабык. BepiK камал. EKeyiHiH арасына орнаган уш-терт коргаушыдан туратын сол камалдьщ бер жагынан эрш тесш е колын кетере койды. Карсыластарды капы калдырудын ен онтайлы т э с ш осы. Мундайда мен мундалап айкайлауга эсте болмай- ды. Онда 03iHfli 03iH устап бергенщ. Колайлы с э т п калт ж1бермейтш командалас досы д а допты аналардын бой- ынан асыра эуелете Teyin, дэл аягыньщ астына TycipreHi. Жарайсьщ, Бурричага! Дуре еткен кара допты жерден к етер ш п улгертпей какпакылша кагып ала женелген ол eufli б1рден какпага карай шушлдь Шеш1м 6epiK, максат айкын. Жол ашык. Буй1рден жанамалай салган 6ipep коргаушы с е з боп па? Какпага тым жакын таянудьщ да кажет1 жок. Жет1-сег1з метрдщ шамасы жетед1. Bip, eKi, уш ... Birri. Коркыныш жок. Коргаушылардьщ карсылыгына карамастан алга умтыла беру керек. Енш М арадона - Арманньщ eKniniH токтату киын. Тежеп KepciH. Шамалары келмей амалсыз ойын ерсжес1н бузса, пенальти! Демек он 6ip метрлж айып добы. 0KiHim жок. Оны согудьщ me6epi - Бурри- чага-Елнур бар. Бул эрине, ен курыгандагысы. Э йтпесе оныншы HOMipni тегеур1нд1 шабуылшыны тобыктан кагып cypiHflipyfliH 0?.i д е онай-оспак шаруа ем ес-Ti.

MiHe, он 6ip метрлж нысанага да ж егп. Он капталдан жан ушырган коргаушынын eKniHi тау бузардай. Тепеп келш те калган. «Кел, кел, келе туе» деп ширыкты ба- сында тагы 6ip ушкыр ой жылт еткен Армандо. Сол мезет дшрменнщ тасындай зырылдаган алдындагы до- пты аягынын ушымен баса койып, калт тура калуы мун екен, анау заулаган Kyiii заулап алдын кес-кестей берген. Какпашыны капы калдырар ен онтайлы сэт! Алдындагы коргаушынын тасасын пайдаланып, карсыластарын оз1мен е зж уру лэз1м. Бул да эбден калыптаскан машыкты э.ис. Шабуылшы кимылына коз шескен жок. Екшндеген коргаушы алдын кесе бере-ак, допты сэл киыстай он буш рге карай жылжытып он аякка онтайлап алган Ар­ ман - Армандо какпанын жогаргы сол жак бурышын нысанага ала пирене сокты. Сол-ак екен жанкуйер журт шу ете тускен. Кызулыкпен байкамай катты тепкеж сонша, сейтсе эл п соккысы какпанын 6ip жак кадасын жулып кетшть Аягынын тыз eTin, сыркырып коя бергешн жана сездк А л а н у сп у-шу. Bipey «гол» д е с е ,б 1реу«саналмайды» деп кызылкежрдек болып жатыр. Кенеттен Марадонанын он 6ym pi солк ете калды. Кэд1мп тегеуржд1 соккы. Жалт бурылып караса, элп н де алданып калган eKni­ Hi катты карсыласы екен. BeTi-аузы кисайып, ырсын- ырсын eTin кашып барады. Бул не мазагы?! Ашуы бурк еткен Арман элп ге умтьша 6epin, оянып Kerri. Класс inii ду-ду. Шикылдаган, каркылдаган кулю. Сайкымазак уытты сезд ер дж неше Typi кетш жатыр. - Марадона, тушмен кой кузеткенеж бе-ей? - Бесжип Б-ны кайтсек жецем1з деп , тушмен жаттыгып шыккан болар. - «Сенген койым сен болсан, куйсегежщп урайын» деп, ceHin журген мыкгымыз мынау болса, 6yriH жецгстщ ауылы алые шыгар... Тертшии «А » класы тугел Армандо Марадона этап кеткен Арман катты кысылды. Осы элп н де гана, 6eciH-

mi сабактын орта тусында K03i шырадай жанып-ак отыр емес пе ед1? Мына 6ip терезеден тускен шуакты кун-ау, cipa, маужыратып ж1берген. Жо-жок, бэрш е юнэл1 теле- дидар. Теледидар да емес. Багдарлама. Иэ, теледидар багдарламасын курушы жогарыдагы анау 6ip агайлары. ЭЫресе, ен кызыкты спорт багдарламаларын сонау 6ip тун ортасына апарып iuerepin коятын агайлар. Тэтеам ен жагаласып ж у р т , эзер руксат алган (онда да KOKeciHiH араласуымен) ол футбол туннщ 6ip уагында эзер бггкен. Сагат 6ip ме, элде ею ме екен. Одан кешн сол керген ойындарын езара талкылап, фут­ бол жулдыздары жайлы окыган-бшгендерш энпмелеп 6ipa3 отыргандары тагы бар. Ол Мексика чемпионаты жайлы т у а р т г е н фильм едь Марадона, Платини, Сан­ чес, Руммениге, Гуллит сынды атагы элемге аян фут­ бол жулдыздары... Олардын жасыл алавдагы кестел! ойындары калай кызыктырмасын. Ал олардын бэрш ен д е бшк те жарык жулдыз - Марадонаны айтсаншы. А р­ мандо лесе, Армандо! Отбасындагы с е п з сэбидщ улкеш, бас KOTepepi кара домалак бала - Диегито. Ол туралы болашак фут- болшы Арман тэп-тэу1р бш етш . Токсаныншы жылгы чемпионаттагы ойынын да талай кызыктап, онымен 6ipre аланда жургендей ширыккан, жаны да ауырган. Актык сэттеп ж ец ш стен кешн Марадонага косылып, еп ле жылаган да. Демек, достарыньщ муны Армандо атауы да TeriH емес. Бул тек атынын уксастыгымен, не- месе ойыншылык шеберл1пмен гана емес, бутюл жан- тэшмен, табиги жаратылысымен Армандо Марадона едк - Bopi6ip Марадона сексен алтыншы жылгыдай жаркырап KepiHe алмады ,- деген сол чемпионаттан сонгы 6ip энпм еде KOKeci. - О-о, ойын д еп соны айт. Будан торт-бес жыл бурын ойын мен мультфильмнен езгенщ Hci мурнына бармайтын Арманньщ тун деп ха- 27

барды керуге ынтызар болу ce6e6i де сол. KoKeci де карсы болмады. Ол да осы 6ip спортшыны кереметтей куФрет тутады. Шан жуытпайды. вткенде балалардан Марадонанын ecipTKi саудасына араласканы жайлы ха- барды ecTin, e3i уйге жылап келгенде, оган кез1 анык жеткен. - Сандырак!- деп ед1 ашуланган KOKeci колындагы г а з е т столга атып у р ы п - Жалган жала. Коре ал- майтын куншшдердщ кара куйесг ¥л ы адамдар мен жупдыздарга сондай кун miлдер уш р болады 63i. Баягыда Пеле жайлы да сан-сакка жупрткен кауесет тараткан булар. Bopi eTipiK, жалган болып шыкты гой, эне! Бул д а -с о л ! .. Содан булар KOKeci eKeyi сагат ею-уштерге карай 6ip-aK жаткан. Б1рден уйыктап кете алсын ба. Диего Марадонага уксап, эке у м т н актап спорт жупдызына айналып, мынау 6ip конторгай т1рл1ктерш тузетш, турмыстарын жаксартуда кокесше кол ушын беруге асыгып жатып эзер коз шген. Обалы не, кокесше берген тун деп у э д е а бойынша тацертенпсш 6ip оятканнан- ак атып турып едь Енд1 кермейсщ бе келш, тобесшен урган жерш. Э л п н д еп эп-эдем1 эсердщ 6api Tyci болып шыкканы гой. Бушршен нукыган да жанагы аландагы карсыласы ем ес, ею езу i ею кулагына кете мэз болтан мына жанындагы сэры шелпек - Марат досы екен. Соцгы сабактьщ калган 6ip он-он бес минуты- на шыдамай... Абырой болганда мугалима апайлары байкамаган сею лдг Ол Kici кластан шыгып, бар бала орындарынан дурк котершгенде 6ipaK керсе керек Ма­ рат муны. - С аспавдар,- дед1 бойын тез жиган ол жымывдай KyniMcipen. - Ka3ip к е р е с в д е р - Сосын ceMKeciH ашып, кегйщ р футболка суырды. И э, кудды Аргентина курама командасыньщ формасы сиякты, кегшдйр кеудеше. Аркасында 10 деген жазуы бар. 28

- Кандай тамаша! - Нагыз Марадона болдьщ ендг - Kyurri ек ен ,- дескен достары тандай кагысты. ¥н ай ма? Онда каз1р ойыннан кешн футболкаларынды Teric маган жинап б ер в д ер . Кекеме бэрлерщнщ нем1рлер1нд1 жаздыртып экелешн. - Табылган акыл,- дед1 жанып тускен Елнур д о с ы - Тек ецщ кеудем1зге команданын атын да жазу керек шыгар. - Ол упнн алдымен командамызга ат койып алмай- мыз ба? - Спутник болсын. - Жо-ок, Ж1гер кояйык. - Жаскайрат... - Командамыздьщ аты ма, аты ...- деп баганадан ойда турган Армандо - Арман осы сэт есш е элдене тускендей елен етп - Намыс болады. Атам айтатын: «Ер жптг ешкашан намысын ж1бермейдЬ> деп. Б1з де... - Ой, Марадона-ай, тауып кетгщ, бул жолы да! - Намыс дурыс, Намыс! - Намыс болсын! Осылай 6ip шеппмге келген олар эне мектеп ауласындагы футбол аланына карай шапкыласып ба- рады. Орталарында е з Марадоналары. Иэ, Арген­ тина курамасыньщ немесе Италияньщ «Наполи» командасыньщ жарык жулдызы емес, 4 «А » класындагы «Намыс» командасыньщ у м т . «Жаксы с е з - жарым ырыс». KiM б т е д ц куш ертен осылардьщ iuiiHeH ел на­ мысын жыртып, улкен додага тусер е з Марадона, Пла­ тини, Пелелер1м1здщ шыкпасына м м кепш. EuiKiMHiH алдына шыгып келген жокпыз. Ендеш е, мумкш, эбден мумкш! Арманньщ атасы айткандай, ец бастысы кеудевде намыс болсын де. 29

Кутжол Ит - жетi цазынаныц 6ipi. Халык накылы. Айдардын куанышында шек жок. Жагасы жайлауга кет1п, какпадан екпшдей к!рд1. - Сая, Саяш, кайдасын? Мен саган не экелд1м, бш есщ бе?! Сойти д е, уйден ж уп р е шыккан юшкентай карындасынын алдына домаланган суп-суйюмд1 кок кулики келденен тарта берген. Кезш жана ашкан жудырыктай гана кулик Айдардын колтыгынан жерге TyciciMeH юп-юшкентай кайкы куйрыгын булгандатып, Саянын аягын, о ж ер, бу ж ерш н м к к ш еп , еркелей бас- тады. - О-о, кандай эйбат кулик! Аты калай мунын?- Куанышы койнына сыймаган Сая басынан сипалап, салпиган кулагын кызыктап мэз. - Атын ба, атын не деп койсак екен?.. - Муньщ атын Кутжол койындар,- дед1 осы кезде жумыстан оралып, булардьщ куаныштарын какпа ал- дында кызыктап турган папалары. Жолы кутты болып, тез)рек улкен уйге кошер м е екенб1з. Кутжол! Жаксы а т - А йдар бэрш ен бурын папасынын вз!н костап, куш in асырауга карсы болмаганына куанып кетп. Е н д т 6ip кушп - ма- масы. Ол Kici вткенде осы Саяга мысык асыратпай койган. Мамаларынан да бурынгы лан уй Heci Мар­ фа эжейден, эрине. Шабаланган кара кандеш eKeyi ею жактап, кулакка тыныштык бермеген сон, суп-суйюмд! таргыл асыланды Сая амалсыз корил д о с кызына сыйга тартуга мэжбур боп, шудан эзер кутылган. Содан 6epi Айдар eKeyi д е кара канденд1 жек кередт Не бэлеш бар екенш кайдан, торсыктай боп домаланган Шарик атты кара канденнщ мысык д ес е жыны бар. К езш е мысык туст1 дегенш е, шар-шар eTin, бутюл кошен i басына котерд1 дей бер. Даусы мундай ащы болар ма, кэшрдщ. зо

Тунгышындай болып кеткен Шарик шарылдаган ж ерде Марфа эжейдщ жаны калсын ба. - Шо? Ш о случилось?! Кто моего Шарика обидел?1.. - деп жулына жетер1 даусыз. Канденнщ басына кан шаптырган нэрсеге кез жетюзген ол будан api тепсш е- д г - А х, вот как! Чья кошка эта, откуда? А ну-ка, убери­ те из моих глаз! Ишь ты какой без моих разрешении2... Осылай 6ip тутанып алган уй neci эж ейдщ мама- сына тепсшш, 6ipa3 салгыласканы бар. Мамалары жаймашуактап тушшнрш элек. Оны тындар Марфа эжей ме. - Да-а? Если так, а нука убирайтесь вон из моего д о ­ ма!3- деп каЬарына мш ш шыга келсш. Дал осы жерге келгенде, мамасы лажсыз уй HeciHiH айтканына KOHin, ьщгайына жыгылуга мэжбур. Ойткеш есю н щ алдындагы аядай 6ip-eKi белмел1 шагын ушн жалга 6epin отырган Марфа кемшрге KipinTap. Ашуга MiHin, ушнен куып шыкса, тагы д а кеше кезш, TeHTipen кайда бармак. Муны eci Kipin, есеш п калган А йдар да жаксы бш едг Сол жаксы бшгещцктен гой, жана куийкп алуын алганмен уйге жакындаган сайын етк ен деп осы 6ip жайсыз окига eciHe т у с т , жасканшакгай берген. Алгашкы кущ п папасы е д г Ол сеш лдг - Сая, Кутжолды сен ойната т у р ,- дед1 куанышы койнына сыймаган ол ещ ц карындасына буйыра сейлеп - Мен кшм1мд1 ауыстырып шыгайын. Айдардын уйге KipreHi сол едк шанкылдаган Шариктщ аула iiuiH басына KeTepin коя бергеш. Алкын- жулкын сыртка умтылган. Тагы да сол кара канден. Табалдырыкка талтая турып алып, баж-буж етш ш эушдеп болар емес. Д эп 6ip yfiipai каскыр коргендей-ак кылгына шабаланып ел in барады. ' Не? Не болды! Менщ Ш арипме тшскен и м ? ! Ах, мынаны кара! Бул ю мнщ мысыгы? Куртындар менщ ко лме керсетпей! Карашы-ей бупарды, руксатсыз, дэненеаз... 3A-а, солай ма? Олай болса, курындар кане, уйд1 босатып!

«Birri» деп ойлады эл п н д еп алып ушкан к ец ш су сеп- кендей басылган Айдар азу TicTepi аксиган жулымыр канденге emire карап. Шарик, что с тобой? Шо случилось?1..- Иттщ сонынан eHTire жеткен к ем тр дщ K03i KymiriH бауы- рына баскан куш бурышты айналып бара жаткан Ай- дарды шалып калыпты,- Опять... сколько вам говори­ ть2...- Сол-ак екен итше косылган Марфа эжейдщ де тыгыны агытылып Kerri. Одан калысар Шарик пе. Ce3iH сейлеген иесш аркаланып, бупардьщ сонына Tycin бер- ген. Шэнк-шэнк eTin, жагы 6ip семсепп. Ауладагы айкай-шуды ecTin уйден папалары шыккан. Марфа к ем тр дщ Kopi енд1 солай карай Tirumi. «Балаларын тынымсыз. Bipece ит, 6ipece мысык э к елт, Ш арипме д е, ез1ме д е маза бермейдг Ауру куннк шыгар ол. Вирус таратады. Не кеп каз1р жукпалы ауру кеп. Ау- ламды ластайды. Тез1рек куртсын кезш. Ойтпесе...» Сез1н1н сикы осы. Аргы жагы белплт «Yftfli босатындар» демеюш е д г BipaK папасы оган улгертпедк «Эке-кекелеп» бипаздап алдымен 03iHiH, одан сон жылы жумсак тастап итшщ кещлш аулаган. Шарик те, онын кожайыны да кулкынньщ кулы. Айкай-шудын басылган сэтш пайдаланып, А йдар мен Сая кешеге бет алган да, Марфа кемтрд1 аркасынан кага мактауын асырган па­ палары буп кезде оны уйге карай икемдеп бара жаткан. Демек, экесш щ ез сез1мен айтканда, «кожайынньщ кырыс-тырысын жазбак». Ягни папасы Марфа кемшр- re 6ipep ж уз грамм imiMfliK куйып 6epin, мэз кылады, ашуын таркатады. Э йтпесе... Кеш еге шыгысымен булар Кутжолдын кызыгымен болып бэрш умытып кеткен. Екеуше Kepmi уйдщ ба- лалары косылып, кек Kymiicri ортага алып, емш-ер- к1н шапкылады-ай келш. Куйтакандай Кутжол да мэз, булар да мэз. 21 Шарик, не боп калды? KiM тида саган? Тагы ма?.. Канша айтуга болады? 32

Кепш сш Шарик атты кызыл коз бэледен урлана ба- сып уйге келсе, папалары канденнщ кезш ен тасалау 6ip бурышка орын эз1рлеп койыпты. Асты-устш е тусе журш, тамагын 6epin, жайгастырар кезде Сая онер шыгарсын де. - Ол далада калай жатады? Коркады г о й ,- деп кемсендептур. Айдар мен папасыньщ айтканына кенбей «уйге, касыма алып жатам» д еп кигылыкты салсын. - Бул ит кой, уйге жаткызуга болмайды. - Марфа эжейдщ Шарип ше? Ол да ит кой. Ол неге ылги уйде журед1? Диванда уйыктайды. Т ш анык болганымен бес жасар карындасыньщ осындай 6ip кьщыр-кисык TyciHiicrepi бар. А йдар оган кашан болсын тусйодре алмай элек. - Марфа эжен сенщ казак емес. Ал б1зде и г л уйге гарпзбейдк Оны кора кузету ymiH устайды. - Саяжан, сен ауылда, атанньщ уш нен корд in гой ез1н,- деп папасы да колдап ж а ты р - Майлыаяк та ауланьщ терш де, е з yйш iгiндe жатады гой. С енщ де Кутжольщ сондай батыл, д эу тебет болып ecyi ymiH кшкентайынан осылай уйрету1м!з керек. К ердщ бе, эне Ш арики, уйде журем деп еспей калган. Opi 03i коркак, су журек. Коркак болган сон ш энкшдеп уре береди Тап берсен, кашып уйге юреди Папасы eKeyi eKi жактап Саяны эзер кенд1ргенш кайтсш, булар уйге KipiciMeH eimiri енерд1 Кутжол бас- тады. Жалгызсырай ма, элде Сая айтса айткандай, корка ма, эйтеу1р кыцсылап байыз табар емес. Сэл отпей оган Kepmi уйден шабаланган Шарикгщ уш косылып, ше Марфа эжейдщ де шан-шуны жеттй - Бу нс деген бейбастык?! Бу не пэле?! Багана айт- пап па ед1м кезш куртындар деп... Лажсыз KHmin папасы тыска шыккан. Cipa Айдарды уйыктап калды десе керек. Ол болса, дем ш imiHe тар- тып, тьщ тындауда. Э не, папасы Марфа кемтрда сезбен сылап-сипап, ашуын басып жур. Арасында Ш арики де еркелетш, сабырга шакырып кояды. зз

MiHe, мш е, каз1р, Марфа эжей, кезш картам... Ша­ рик, болды ещц, жулынба. - Ештене бшмеймш, танертен коз!ме керш бесш!- деп долырган кожайыннын eciri сарт жабылды. Жаман кемшрдщ алдында унжыргасы тускен экесшщ бей- шара кушн кез алдына елестеткен Айдардыц imni жан элемшен элденендей 6ip сез1м талшыгы узш п кеткендей 03eri шым ете калды. Сулесоктау кимылмен тырп-тырп баскан папасы элдекайда алыстап бара жатыр. «Кушпсп экетш барады! Кайда апарады?» Санасын оскылаган осы ойлар маза берер емес. Тыска ж упре шыккысы ке- лш окталды да, ол райынан тез кайтгы. Папасын аяды. Онсыз да шарасыз жанын кинагысы келмедг Баспана да керек. Оны тусш едь Бул ана кшкентай Сая емес кой. Бакандай ушшнп кластьщ окушысы. «ЦПркш, хан сарайындай улкен ушм1з болса» деп армандайды. Ещц б1рде тез1рек ержетш папасына сон- дай уйд1 e3i салып 6eprici келедь Т эгп киялга шомып жатып уйыктап кеткен екен. Бупн кун демалыс болса да, ерте турып, тыска асыкты. Keiueri орнында Кутжолы жок. Ж упрш кеш еге шыккан. Осы кезде карсы 6erreri кальщ бутаньщ арасынан аты- рыла шыгып, 03iHe карай кулдырандап келе жаткан кок кушж кезш е оттай басылды. - Кутжол!.. Ол да муны эбден танып алыпты. Аягына оратылып, жата калып аунап, мэз-мейрам. Кутьщ-кутын етш , сею- pin-cexipin кояды. Кылыгы TinTi балдай. Осы кезде аула жактан: - А йдар!- деген мамасынын даусы жетп де, ше какпадан ©3i д е керш дк - Тан атпай, квз1щн тырнап ашып табыса калдьщ ба? Ж ур шайынды iin. Мамасы элденеге ашулы сиякты. Кабагы кату. Cipo, мунын кушж асыраганын кош кермейтш сеюлдь - Ka3ip шайынды i шкен сон, ана куипкп кайдан алдьщ, сонда апарып таста,- Мамасы жайлап свз бас-

тады. Канша жай сейлейш д ес е д е, 6opi6ip даусы каткылдау эр! oMipfli шыккан.- Мына кемшр кулак етп жеп 6irri. Экен шыдамай тан атпай турып, Же- т1м бурышка Kerri - Мамасы будан api сейлей алмай булыгып отырып калып едк - Жарайды, мам а,- дед1 Айдар анасын кинагысы кел- мсй .- Апарып тастаймын. Сейтсе, танга жуык кара канден тэты ш эуш деп, Марфа кемшр тэты бурк-сарк болып, папасы мен мамасынын тебесш е шай кайнатса керек. Тунде папа­ сы алысырак апарып тастаган жерш ен кек кушак уйд1 тауып келш, какпаньщ том енп 6ip ш етш деп юшкен- тай санылауынан аулага Kipin кеткен керш едг Оны сезген саккулак api шсшш Шарик шакар калай тыныш уйыктай алсын. - «Тунгышын» eprin кызын!к!не Kerri. Уйд! босатып койындар деп з1ркщдеп Kerri,- деп анасы мунайынкы, шарасыз жанармен улына ем1рене карайды - KiM бше- дк.. маскунем куйеу баласын epTin келш куып шыгып журе ме... Бупар шайын iuiin бола бере папасы келген. Ею nini Tycin, басы салбырап KeTinTi. Айдар ею айткызбай уэдесш орындауды ойлап, тыска беттед!. Irni алау-жа- лау. Элденендей 6ip ып-ыстык шок 03eriH карып, экет!п бара жаткандай. Тамагына ек а к тыгылды. Коз алды буалдырланып какпага карай шбш келед!. Кулагында шуиюлдсскен мамасы мен папасынын дауыстары. - Жок. Табылмады. Жолатар емес тшть BipiHmi сау- алдары сол - бала. Бар д есен 6irri, талагы таре айыры- лады. - Солай гой, булар бала д ес е тебе шаштары Tin турады. ИНм бш ш пе не сайтандары бар екенш. Иэ, буларга баладан ropi ит ыстык... Коз алдына Шариктщ шертиген уекыны елестеп, Айдардьщ каны басына тешп. Папасы: «Б!зге Караганда кара канденнщ xani элдекайда жаксы» деп эзшдейтш. 35

Айтса айткандай. Ит басымен ол макулык патша сарай- ындай кен уйде тасыран кагып шапкылап журедк Тамак деген ит-ыргын. Шужык, самса, майлы ет дейсщ бе, калаганы с о н ш . Куркылтайдьщ уясындай гана куркеде туратын булар ше?.. А й-да-ар!- Сан-сакка белш ген 6epeKeci3 ойдан сершлтш селк етю зген карындасы Саянын даусы екен.- Айдар, кайда барасын? Мен де барам ,- д еп ж у л р т ке- ледг Ендо туп етегшен айырылмасы б елгш . Мундайда оган сез1н де зая. Тусшбейдп TyciHrici де келмейтш б1рбеткейдщ б1рбеткеш-ау. - Мына Кутжолды кыдыртып кайтам.- Карындасына жайсыз жоспары туралы айткысы келмедь Осылай- ша алдаусыратып кутылмак. Ойы уйден алысырак, жыкпыл-жыкпылы кеп шр-киыр к0 шeлepдiн 6ipi- не апарып адастырып кету. Бэлюм 6ipey-Mipey тауып алып, асырар, 0лт1рмес. Кутжолдьщ каперше ештене Kipin шыгар емес, алдарына Tycin алып томпан кагып келедп Эрек1д1к кулагын Tire eflipefiin тура калып, 6ipe- се куйрыгын булгандата элденен1 TiMicKinen булкшдей жонелед!. Айдардын eciHe epiKci3 атасынын ауылы, жап-жасыл жайлау Topi оралды. Ш1ркзн, мына Кутжолга сарышунак кугызып сонда журсе гой. Э ттен папасыньщ жумысы, эйтпесе... - Айдар д есе, Кутжолдьщ мамасы кайда? Сен оны кайдан алдын? Онсыз да KOKiperiH ащы окс1к буып келе жаткан агасын Сая осындай жосыксыз сауалдарымен кинай тусуде. - Бшмейм... Кеше мектептен кайтып келе жатып ©3i тауып алган тусты айналсоктап 6ipa3 журд1. Кошеде топ-топ болып ойнап журген балалардьщ да касынан 6ipHeme рет отп . «Мен1н KymiriM ед1» деп бассалатын жан шыгар емес. Расында кошеде кангып калган Heci3 байкус болды-ау. Осы кезде санасында тагы 6ip ум1т оты жылт еткен А й­ дар жакын манда туратын досы Дастанга келген. 36

- Жок, Keperi жок. Мамам уры сады ,- дед1 ол да куппкке канша кызыкканымен бата алмай. Дастандардын да Kici есйтнде пэтерде туратыны жана eciHe тускен Айдар досынын кещ лш е текке каяу салганына окжш , бармагын тютедь Досына кол ушын бере алматанына кысылтан Дастан да буларта epin кешеге шыккан. Куш ж ерткен yiueyi шиырлап 6ipa3 журдг Айдар карындасынан жасырып вз ойын досы ­ на багана-ак жетюзген-дт Э лденеге алданып, Hie куып калып койган Кутжолды элдекашан-ак адастырып ке- туге болар едк Exi-yin реынде д е Сая болмай турып алды. К уш ж аз аттап баспайды. Кезш ен таса кылгысы жок. Адасып калады деп жаны ашып шыр-шыр етедк Дастан eKeyi ею жактан кенд1ре алсашы. Bip-ею рет атасы урсып та алды. Bapi6ip конер емес. К е ц ш босап, K03i боталап 03i де жылап ж1беруге шак туртан Айдар лажсыз imTeH тынып, in6in ере бергеннен баска амал таппай дал. Жер бетш деп ен капгез д е, imiHe шынтак айналмас кытымыр кара канден мен Марфа эжейд1 (ез тш н д е баба Марфа) атарта оты жок. Осы сэт Дастан 6ip акыл косты. Онысы А йдардыц да кокешне кона кеткен. Дастанньщ у ш жанында курылыс салуга арнап казтан улкен шункыр бар едь EKeyi Kim- кентай Кутжолды алып, соныц imiHe TycTi. YfiiHfli кокыстардьщ арасынан жаман тактай, канылтыр, Kip- nim тауып, эдемшеп турып уйш ж жасады. Астына жумсактап ecKi-кускы шуберек тосеп, T©6eciH жапты. - Есж Keperi ж о к ,- дед) к у ш и т уйппктщ imiHe жайгастырган Д а ста н .-Imi nbicnacymiH осы шункырдьщ imiH eMiH-epKiH аралай 6epciH. Bopi6ip жотары шыга ал- майды. Ал 6i3 кунде сабактан кешн келш, тамак 6epin, 6ip уакыт ойнатып, с ер у ен д етт турамыз. Муны TyciHep Сая ма. Булар шункырдан шыгысымен: - Кугжол кайда? Неге тастап к етп вдер ?- деп бай- балам салсын келш, EKeyi ею жактап туещдарш элек. 37

Оган кулак асар Сая жок. T im i тындагысы да келмейдк - Алып шык та, алып ш ык,- д еп жер тепюлеп отырып алганы. Агасыньщ езш е косылып шггей бода-бода боп жылап турганын кайдан бш сш . А за бойы каза Айдар не icTepiH бшмей дал урды. - Кой, Саяш, коя гой. Кутжолын ешкайда кетпейдг Б1з Айдар екеум1з кунде келщ турамыз. Демалыста ceHi де ертш келеьш. Ертен папан д эу уй алганда езщ epTin кетесщ. Оган деш н Кутжол да д эу тебет болады. Тур, тура гой. Акыльвд бар гой с е н щ ,- деп Дастан досы оны орнынан к етер т тургыза алмай жур. Койшы, эйтеу1р ол куш досы eKeyi ею жактап Са­ яны бода-бодасын шыгара боздаткан куш уйге эзер жетюзген. Озш щ де ш екесшщ кызып жургеш шама- лы. Уялганнан сырттай сыр бермегеш болмаса, imi кан жылауда. KeuiKiciH Дастан eKeyi Кутжолга тамак апарып 6epin келдк Ещц тацныц атуын асыга Kyrin уйкыга кетш едо. С ейтсе Сая текке жыламаган екен. Ер- TeciHe танертен булар Кутжолдын орнын сипап калган. Шункыр да, yinniri де - 6spi орнында, тек KyuiiK жок, i3iM-rafibiM. Дастан eKeyi кеше-кешеш Ke3in, 6ipa3 жерд1 шарлады. Не 6ip бел п , He6ip хабар-ошар болсашы. TinTi KOpfliM деген адам шыкпады. Булар б1рде болмаса 6ip- д е ат i3iH салар д еп YMiirepiH узбей, кунде элп шункыр жакты 6 ip cy3in кайтады. Жок. Кек KymiK сонымен осы- лайша ушты-куйл1 жогалып Kerri. Ет ж уреп eлжipeгeн Айдар cyfiKiMfli кунпкке жаны 6ip ашыса, Кутжолын i3- деген карындасын eKi аяйды. Обал-ай, Tipi болса Hri. Папалары: «Жок ол Tipi, ол влмейдь онын атын 6i3 текке К¥тжол койдык па. Жолы кутты KymiK о л » ,- деп буларды умптещ йрш кояды. KiM бш едк бэлю м шынымен кутын кагып 6ip жерде журген шыгар. Булар улкен уй алганша табылып та калуы MyMKiH гой... 38

Каской Kopuii Достыц ашыц кецшдгЫ, Кврштщ ОЦrieutidici жак;сы. Мухаммед - Bip, ею , уш! - Э й, арам баспа! Аягындагы кырык беснпш размерл1 экесш щ кара га- лошын салпылдата баскан Кыликара тагы да кулыкка кеш im i. Онысын байкап калган Дастан жанына жeтiп барган. - Кайта баста, кане. Аягьвдньщ арасын ашушы бол- ма! Бул Асаннын Kepiuici Кыликараньщ канына сщген эдет. Кембеге таш ген асыкты канша жерден пирене атсан да, 6api6ip оныц уш табанынан узакка ушыра алмай жер боласьщ. C e6e6i аягындагы суйреткен галошынын 6ipeyiHiH eai жарты кезден кем емес. Еке- yiH жалгаганда 6ip метр жер1нд1 6ip-aK басады. Ал будан кейш атып кер асыкты алыска. Онын езга дурыс басып елш есе жаксы гой. Кез1щп бакырайтып койып, тумсыгы мен eKuieci Tyfiicin турган галоштын арасын эп-сэтте алшактатып ала коятыны н ем есе аягын ауыс- тырар кезде жердег1 табанын жып eTKi3in, байкатпай алга сыргытып ж1берет1н1 тагы бар. Кыскасы баскан адымын андып, касында кыдиып турмасан, кайткен кунде д е ол атып ушырган асыгына жетпей коймайды. М т е , Дастаннын да даусыньщ ектем1рек шыгуы со- дан. Осы жана гана eKeyiHiH кез1н бакырайтып койып, Кыликара тагы да арам елш ей бастаган. Комбен1н шет- Ki сызыгына Дрелген eKuieci аягыныц басы жерге тиер тиместен-ак сынаптай сыргып алга оза 6epin ед1. Кебер- cireH куп-кургак корданьщ бет1мен э, дегенш е-ак б ес- он сантиметрге кет1п калган. Сусыган сырганак болса да, бул жайлау терж ен одан артык орын таба алмайсыц. Ауылдагыдай шаны аспанга шыккан кара такыр кайда

мунда. Айналан Teric тутаскан кекпенбек шалгын, одан калса куз жартасты кия беткей, аршалы тескейлер мен карагайлы терец сай, шаткалдар, жынын шашкан бура- дай буырканган курюреуж кек ала езендер. - Кайта елш е деймш , мен саган! - Олшемеймш. Ж етам бе, жетам, Арамданбасан арамданба. Ал бул Кыликарага сез еткш п кер енд1. TyKipiriH шашыратып ещ KypeHiTin шыга келдк Атылган асьщты уысына тыгып та улгерттк Жайшылыкта айрылар Typi жок. Онын к ек бетапн бшетш Асан арага Tycin шыр- пыр болып жур. Онын: - Койындар жарайды, сол асыкпен-ак бай болганын керерм1з - дегенш е Дастан Tyririn кета. - Жок, эдщщк деген кайда?! Екеум1зд1 б1рдей акымак санагысы келе ме? Ендеше ойнамаймыз. Осыны айткан досынын кембедсп тнтлген асыкка умтылып уыстай бергеш сол едк Кыликара эдетюше аттандап коя бердь - О -о-о-а-а!.. Потшагардын даусы мундай ащы болар ма. Окыстан баж ете калганда Дастан мен Асан б1рдей селк ете туст1. Дэп 6ip жаудын колына тускендей ойбайлаган ащы уж тебе куйкавды шымырлатады. «B ird !» деп ойлады Асан. Бул озаны ш еш есш е ж ета дегенш е, кулактан тыншу Kerri дей бер. - О, м м , о-а!?. Э н е, казак уйден жанушыра шыккан uiemeciHiH карасы кершдк Шакылдай жекш, жер-жеб1рлерше же- тш келедк Е м бю егш сыбанып алыпты. - Кектемей кектей киылгыр, ку шешек, осы сенен-ак керд1м-ау, керссшП Негылды тагы, кушм? ¥ рды ма? - Асы-гы-ым... асы -гы -ы м...-деп боздаган Кылидын даусы одан эрмен удей тускен. - Кайсы асыгьщ? Э й , экел кане! деп келе Дастаннын койны-конышына кол салсы н .- Карай гер пысыгын, бул

муттэшмнщ. Сонша асыкпен уй жабайын деп пе едщ? Жок, тау-тасты кезш, TeHTipen журш елген ана экецнщ басына мола тургызбакшы ма едщ , а?! Улы тш м ен Дастанды осып-осып еткен кызыл бет келшшек (кершшердщ койган аты) бар асыкты сыпы- рып-сиырып етегше салып алды да, Кыликарасын же- тектеп уш не ала женелдг «Апай, мынау менщ асыгым» деген Дастанньщ жыларман даусына пыскырган да жок. 0n-eTipiK кезш щ сорасын агызып, мурнын корс-корс тартып бара жаткан е з улын сылап-сипап, ебек болуда. Дэп онын баласынан езгеде асык жоктай керед1-ау дей- мш. Ылги да icTefiTiHi осы. -Ойнама, ойбай олармен. Ней бар ондай бейбактарда. Э й , екшпп рет бул уйдщ карасын Kepymi болмавдар! Ж елкелервд! у зе м !- д еп буларга карап жудырыгын 6i- леп-бшеп кояды. Кыликараньщ бай-байы мен оньщ ш еш есщ щ уытты сездерщ кунде ecTin журген Асан уппн бул тацсык нэрсе емес. Сондыктан элпнде-ак кызыл бет к елтш екгщ карасы керщгеннен-ак кембеден жылыстай берген. Со- нысы абырой болып, калтасындагы бес-алты асыгы аман калды. Асык демекпп 03i улкен 6ip дорба едь Кызыл бет келшшек тартып ала-ала калганы осы-ак. Бугш 6ip Дастан eKeyi ею жактап утып, е з асыктарын кайтарамыз ба деп келш едь Мына кырсыкты карашы тагы. НПркщ асык болганда кандай десещ ш . Кш ен 6ip кынага боялган кып-кызыл, шымыр асыктар. Кылика- раньщ асыгында бояу д а жок. BipaK ш еш есш щ кезш ш е «ceHiKi боялмаган, бул менщ асыгым» деп Kepuii, басын кып-кызыл бэлеге калсын. «Ей, сумырай, немене сонда сенен баска адам асык бояй бшмейд1 деп пе едщ ? Не кеп, тауда кына кеп. Ен тег ш » - д еп eKi иыгын жулып жеп шыга келеда. Жарайды солай-ак болсын. Боялган кунде булардьщ асыгы мен Кыликараньщ асыгын айыру сокыр адамнын e3iHe тук киындык экелмес едьЭ йткеш онык1 шетщен сынып, мужшген мужык асыктар. ГИс-

пеген шию асык кайдан шыдасын. Б у тр ш е коргасын куйылган шып-шымыр сакалар сарт еткенде-ак кетшп шыга келедг Алгашкы куш-ак ол Асанга сынган асыгынын кунын eKi есе гып телетпрш алган. Сол элпндегщ ей аттанга ойбай коскан жылауымен-ак. Асыктьщ сынуын шикь лйтнен емес, «каской» будан керген кызыл бет келш- шек заматында-ак калтасындагы бар асыгын сыпы- рып алып, cyMipeflTin коя берген. EKi K03i жаска толып, ашуга булыгып уйге келсе, апасы отыр жайбаракат. «Е, бопты 6ip калта асыктан олген ешюмд1 к ер гетм жок. Бар гой эне, ал да ойнай б е р » ,- деп езш сегедь Бутан кайтш тас-талкан болмасын. Кызыл бет келшшектщ бетш кайтарып, асыгын алып беруге жарамаган апа- сына, сол 6ip Кыликара бэлекетке ушрсек бола калган езш е ашынып, жатып-жатып ещц онын уш жакка аяк баспауга беюнген болатын. Ол ойынан кайтарган да осы Дастан болды. Тау басындагы корыктан келген онымен eKeyi тез доста- сып кеткен. Ею-уш куннщ ш ш д е талай ойынньщ ба- сын кайырып та тастады. Дастанньщ б и т е й т и п жок. Жылан кияктан ернектей токып, кайык жасау, талдьщ кабыгын кайыс кылып, камшы ер у дейсщ бе толып жатыр. Ал ойынга келгенде титл жанып туседь Фут­ бол ойнай калсац, допты б1рде рет жерге туЫрмей аягымен, л з е а м е н , кеудемен кала берд1 иыкпен, басы- мен какпакылдап ала женелгенде, аузын анкайып кала 6epeciu. Асык атканын кореец. Кулжанын асыгынан жасаган шып-шымыр кок сакасын у т р е сермегенде ти- ген асыгын шырылдатып-ак яабередь 0 3 i д е керемет мерген екен. КанДай кашьщтыктан болсын, кембенщ туб1н булк етюзуден 6ip танбайды. Жана досыныц бул eHepi шине калай сисын. Дереу Кыликарага «таныстырып», кыр KopceTKici келген. Кай онер1нен бастаганы жен. Кыликара доп куалап жын урып Kerri дейсщ бе. Оны калай тебуш д е б и т е й д ь Бар 42

eHepi асык кана. Ендеше осы енерш сынап кору керек. Бэлюм бутан жасаган киянпурыстыгын конак балага жасай коймас. ¥ят-тагы деп туйген ол. Енд1 м ш е, бул ойынын 6spi жокка шыгып, досыньщ алдында жер бо- лып келе жаткан сикы мынау. - Не деген биш ара,- дейд1 тулан туткан Дастан ашу- ын жасыра а п м а й - Соп-сомадай болып онысы Heci? Мектепте не окып жур 03i? Шыншылдык, адалдык дегеннен муншама макурым болар ма. Эттен б в д щ интернатка берсе езш ... Кылидын кылыгына дал болып, зыгырданы кайнаган Дастан ашына сейлеп келедк Кыликаранын былтырдан бастап мектепт1н eciriH жылы жауып койганын кайдан бшсш ол. Bip класта eKi-уш жылдан отырган ол терт класты эзер Gmpiirri. Одан сон кайтып ол жакка аттап баспаган. Асанньщ апасыньщ айтысынша: «Кеп окыган бала катпа боп еспей калады. Осы окыганы да жетер. 0Keci д е осындай-ак сауатпен канша жыл склэт устап, канша жыл зэ г э т э б т л болды. Бул да сондай болса же- тедЬ>- дейтш кершед! mem eci. Ал экесшщ: «Жалгыз улды асырауга байлык та, дэулет те жетедк этэсш , юм кершгеннщ айтканымен турып, айдауымен журмей ез1\\пздщ касымызда емш-еркш ecciH, э т э с ш » - деп отырганын ез кулагымен талай ееп ген. Бул оньщ «жас баланы окудан неге калдырдындар?» дегендерге берер жауабы едь Оньщ ойынша сыртта ескен бала жасык, жасканшак келедь Жасык болмай емш -еркш ескен улыньщ Typi осы сондагы. Кызыл бет келшшектщ «кан-ша-а жы-ыл» д еп енешш созуынын накты есебш ю м бш сш , эйтеу1р оньщ (cyfteyi Мержанньщ койма устаганы, бертЫ рек тем1р-терсек, жун-журка жинайтын дайындаушы болганы рас. Ата- сымен 6ipre ет, Tepi етю зуге барганда талай керген. Кос танауынан жылт-жылт етш «ауыздыкпен алыскан ак боз аты» эсте тыным бермейтш осы Кыликарамен де алгаш сонда «кезайым» болган-ды.

- Кой ма, дэу, ceMi3 кой м а?- деп алакеленкелеу койманын 6ip калтарысынан шыга келген такылдак кара атасы екеуш селк етюзген. С ей гп де, эр адымын epiHe басып ьщыранган экесшен бурын койдын eTi салынган каптын аузын uieuiin иаберш, сирагына жар- масты - О-о-о, м ала-дес?- Жерден жет1 коян тапкандай кысыкK03i кулмщ -кудмщ erin, жайнап салаберсш д е - Тагы д а ею асык! Дабай, папа, т е з,- деп анадай жердеп ет шабатын денбектщ устш де жаткан 6ip д эу пышакты алып, жаландай ж е т т келген. Содан жауын куртынша шубатылып, собаландаган э к е а аспай-саспай ьщырана ж у р т туп-тура шай кайнатым уакытты койдьщ асыгын алуга ж1бердг Коймасыньщ 6ip шетшен ерт койып ж1берсен д е, асыгатын Typi жок. Ecenci3-aK шнплген кос танауы пысылдап, асыкты ала алмай жатып ара- арасында мунын атасын кетере мактап та кояды. - О-о, мынау 6ip нэн кой екен, несш айтасыз. К¥нан кой а, денен кой ма, эй cip9, ж екеменшж болар. Мынан кара асыгын ойпо-ой, д ей саканын 03i этэсш ... Ka3ip койшылар да куланып алган. М ундай сем1з койлардын ет1н коймага елее етю збейдг 0 з eneuiTepi турганда оны кайтеш. Экелетшдер1 ю лен 6ip кекбака. TinTi кейб4ршщ кой деп еш ю еш щ етш экелетшш кайтереш, этэсш... Бул кезде асыккумар такырбас кара балага зер сала кадалган Асан «мыкты ойыншы болсан, боларсын, кезщ жаман екен кылиган» деп туш п улгерген. Ол болса, карап турмай койны-коншынан упкендью- ш ш кызыл шака асыктарын шыгарып, мунын кезш кызыктыруга тырысып багуда. Элден уакытта жанына таман жакындап, котыр ешкгпердей суйкене келш: - Асыгын бар ма?- дедк - Бар. - Жур кегли! А ла жаздай ауылга анда-санда 6ip келгенде калта- ларына азын-аулак асык сала келу кыр балаларынын эдетьтш . ИПрюн, тастактау, такыр жерден кембе жасап.

алан ашыкта асык ойнаганга не жетсш . Аткан асыгына ештене де бегет бола алмайды. Шыр етш , шымкай ушып кете барады. Y ih табан тугш бес табанын жетер ме екен. Атасы мен коймашы Моржан шаруаларын б т р г е н ш е булар жана «досы » eKeyi уштабандатып ж1берген. Bip мезет тош ген асыкты кездеген сакасыньщ ден естеу жерге Tipenin, кембеге тым жакын Tycin калганы. Он- сыз да кысык кездерш одан эрмен сыгырайта алга созылган карсыласы сакасын кездеуге KipicTi. «Кап, 6iTTiM-ay, сакамды шыр етю зсе, бар асык ссны ю гой». 0к ш ш улгергенше сакага сака сарт ете тускен. Сол-ак екен ананьщ: - А -а-а-о-о!- деп бакырып коя бергенк - О, не? Юм тид1? - Не боп калды?- десш коймадан атасы мен онын эк еа ж упре шыккан. - А-а-а! Мы-нау-у менщ сакамды сындылып койды. А - а -а -о -о ... - 0 й мурнынды урайын, Кыликара, соган да eKipin. Bipeyinai ат Teyin ж1берген екен деп шошып к а л с а м - Kenini орнына тускен атасы к е н т сала 6epfli д е : - Е, ода турган не бар? Саканды сындырса, орнына сака бере- fli,- деп ежелг1 эдет1нше кел бола калсын. CefiTin сол жолы-ак бул оньщ жаман шик1 сакасыньщ орнына езш щ мына деген кек сакасын «телеп», imi удай ашып кете барган. «Саканы койшы, Taftipi, imin куйгенде мунда OTipiK жалага куйед1 екен. Аткан e3i. Ал сындырган бул болып шыкты. 0йткеш мыкты сака мунык1. Дурысында жен(с те буда болуы керек ем ес пе? Оган шиш асык, шиш сака жина деген шм бар екен. Те- г1нде осы асыкка да, футболдагыдай 6ip тореш1 кажет- ау, э? Эйтпесе караулар 6spi6ip караулыгын жасамай коймайтын сиякты». Осылайша канша бас катырса да, уйге жеткенше асык ойынын карау ойнамаудын еш амалын таба ал- май дал болган. Тек ол жолгы тапкан бар олжасы жана

«досынын» бойына уйлесе кеткен тамаша eciM едг Кыликара! Иэ, атасы тауып берген ат. Э й, тапкыш-ау ол Kici де. Ещц м1не, сол Кыликарамен Kepiui отыргандарына екшпн жыл. Д а тр ек айтканда, Кыликараньщ экеЫ Мержанныц кап-кап койдын exi катталган койманы да, тау-тау Tepi-терсек пен жун-журка ушлген ауылдагы унгыл-шунгылы кеп кора-копсысын да тастап, койга шыкканына биыл ею жыл болады. Содан 6epi бупармен кудайы Kepmi. Э деп кел1тмен-ак ерущкке шакырып, жана icKe сэт кадам ттлеп атасы ак батасын берген. «Е, Heci б а р ,-д е п ед1 сонда М ержан карнын сипап ьщырана отырып,- таза ауа, жасыл жайлау, ет жеп, кымыз iiuin ерк1н 6ip кесшгенге не ж етсж . 1нге тыгылган суыр- дай канша жыл 6ip коймага Kipin алып, е с т eMipfli кор кылыппыз гой. Н есш айтасыз, этэсш ...» Бул сезш е Караганда Мержанды ел айткандай бурынгы кызметшен icxi болып, одан эушр1ммен эрен кутылган сон, лажсыз осы жумыска ауыстырылган адам дегенге сене кою еюталай ед1. Б1рак калайда эйтеу1р, онын бедел1н!н журт алдында бурынгыдай емест1- ri анык. Келе-келе «коймашы Мержан», «зэгэтэбит1л М ержан», «Tepi алушы Мержан» деген сиякты 6ip-6i- р1нен 6ip eni ажырамай ун е\\и ipKec-TipKec журет1н дыр- дай атгары д а ел eciHeH шыгып, умыт бола бастагандай. Онын ececiHe кыр тес1нде «Мержан журты», «Мержан кыстауы» деген сынды атаулар пайда бола бастап едг - Папасына айту керек кой. Булай бола ма екен?-Тагы д а Дастан Kyfiin-nicin келе жаткан. Бар есш -дерД 6exi- мен кеткен Кыликараны женге салып, оны адалдыкка, шыншылдыкка уйрету. Э й, кайдам. - Мамасы курысын. Tuii ащы екен. Удай...- деп тунжырап калды. Eneyi кыналы уйтаска кел1п жайгаскан. «Кап - деп ек1нд1 Асан б у п н п кунн1н бар кызыгынан айыры- лып калганына сан согып. Сол бэлекетке жоламай-

ак койганда болар едь Кайдан гана epTin бара койып еда...» Кун 6yriH кереметтей тамаша екен. Аслан шэйдай ашык. Тым-тым бшкке шыгандап кеткендей, эзер шалы- нады. Сол бшкте, Бурютп шьщыньщ у с п н д е калыктай ушып жалгыз кыран жур. Мынау уыздай уйыган тау TepiHin тыныштыгын кузеткен сакшыдан аумайды. Теменд1 барлай шолып, баяу калкиды. Онык етю р K03i буларды да Kepin турган болар. Жанагы Кыликара бастаган 6ip сзтп к шан-щунды да ecTin, селт erri-ay, э. Бэрш койшы, Tofiipi ш еш есш щ усойкысын айтсаншы. Дастанды аямай-ак жер-жеб1рше жетпед1 ме. «Асыктан экецнщ басына мола тургызайын дел пе едщ » деуш . Тагы жай турмай «кангып журш елген» дей дь Осы уытты се з Асаннын кабыргасын кайыстырып кеткен­ дей. Кыликара мен оныц ш еш есш е жыны курысып, TiciH кайрай тусуде. Дастан болса сол тунерген каллы. Катты ашынып-ак отыр. Оцай дейсщ бе. Дастандар туратын корык басында каз1р жан адам жок к ертеда. Bopi тау-тасты кезш, шипалы ш ел жинап жургенге уксайды. Мамасы eKi-уш кун бурын ойдагы ауылга кеткен. Содан ол осы Асандардын уш нде жур. Досы да кызык. «Папасына айту керек» дейдь Мвржанньщ к1м екенш кайдан бшсш. Дастанньщ паласы осы е щ р д еп жан-жануар, еам дй с бггкещл коргаушылардын бастыгы болтан. Былтыр жазтытурым корыктарды аралап журш , кешкшнщ астынатус1п калыпты. Епдщ болжамына Караганда, сай ш пндеп кеуекке Tycin кеткен 6ip елйсп куткармак бол эрекеттешп жатса керек. Осы кезде тып-тымык жаткан тау ангары таре еткен мылтык унш ен астан-кестен! шыгады. Кыс бойы cipecin, жш еш жаткан калын кар тау жангырыгынан козгалып кеткен керш едь Болтан 6iTKeHi осы. Жакын мандагы корыкшылар кемекке же- Tin, кальщ нвп1рден аршып улгергенше журш кеткен екен.

Сол кун1 Асаннын атасы Аркарлынын кыркасынан асыгыс асып бара жаткан мылтыкты 6ipeyfli KepinTi. Сырт пошымы осы Моржанга келетш сиякты дей- дт « 0 й , сонын ез1-ак. кудай бш едь Не жетпейд1 екен соган, жанын соншама шуберекке т у т п ...» - деп кейш отырганы да есш де. Демек тау шаткалында мылтык аткан да сол. Муны Дастан еспмей-ак койсын эрине. Кызыл бет келжшектщ «тент1реп журш елген» деп KOKin жургеш осы. Асан зыгырданы кайнай 6ip бушрде калып койган караша уйге жауыга коз тастай 6epin, кадалып турып калыпты. - Э н е кара,- деген с е з де аузынан epiKci3 шыгып KeTin еда. Жана гана OKipin-бакырып уйш е Kipin кет- кен Кыликаралары каннен Kanepci3 балпандай басып. у й н щ аргы жагындагы беткейге ермелеп барады. TinTi ештене болмагандай, сап-салмакты, тым бипаз. Булар жакка коз кырын да салар емес. Кайтсш эрине. «Аш бала ток баламен ойнамайды». Ол кайткенмен д е кешеп б в д е й 6ip коймашыньщ баласы гой. Illem eci кулагына куйып ж1берген болар тагы да. Иыгында к ундеп кара дорбасы. - Кайда барады?- деп Дастан д а ецсесш KOTepin алды. - Сарышунак аулауга шыкты. - Сарышунак? Калай сонда? Оган дам руксат берд1? - Калай Tyri де жок. 0 н е , ана кара дорбанын iiui толган ж тт у за к . 1нше куып тыгады да, соны курып кетедк Ертен, не туе ауа барып, тузакка тускен тышкандарды кез1н жэуд1ретш жинап алады. - Т ф щ ей устай ма? Оны кайтед1 сосы н?- Кылика- ранын мына кылыгына кайран калган Дастан орнынан турып та кеткен. Жамыраган сурактардын астына алып жатыр. - Ана колындагы таякты кермеймкщ ? Сонымен 6ip салады да, ejrripin алады. U leuieci онын TepiciHeH оган тон Tirin бермек керш едь втк енде «ж узш устасам мына деген тон кием» деп кешргеш бар. 48

Расында, тертке т ер тп кебейте алмайтын Кыликара бул жагына керемет жуйрнс едь Канша суырдьщ Tepi- с1нен малакай шыгады депи, колма кол так етюзедк «Терт суырдын TepiciHeH - 6ip тымак, он суырдан - 6ip тон (езш е эрине), ал арлан каскырдын 6ipeyiHeH 6ip тон, 6ip тулюден келгскен 6ip жата, не 6ip ты м ак...»- деп сайрай женелгенде аузьщнын калай ашылып калганын байкамайсын. Жалпы ол е з бас пайдасына келгенде алдына жан салмайды-ак. «Маралдын етш ен жасаган мэштш айтсаншы. Аузьщнан дэм1 кетпейдЬ>- деп басын кисайта тамсанып, сш екейщ ц шубыртарын кайтерсщ. - Ш еберш, mipKiHHiH! KerriK, аулатпаймыз! Кыликара асып бара жаткан кезенге карай тура умтылган Дастанды Асан эзер тежеп калды. - Кой, бэледе нем1з бар. Жана кердщ гой, ш еш еа 6ip кек долы, э к е а одан еткен. EKeyi д е улы д есе, жан бе- руге бар. Тагы да... - Ендеше, муны 6i3 оган керсетпей жасырын к теш к. KeTriK, ж у р ,- деп досы енд1 баска багытка карай бастай женелд1.~ Кеше кешке карай онын осы жактан келе жатканын кергенм1н. Онда да иыгында осы кара дорба- сы бар сиякты едк Дастанньщ ойын бул жана TyciHfli. Досынын пай- ымдауынша, Кыликара сумырай кайтар жолда осылай орагытып, мына ycTipni Teric шолып OTneKmi. Канша жерге тузак курды екен? 03ipre жольщ болсын ендеше. Дастан кателеспептк Ауылдьщ TycTiriHfleri улкен ycTiprriH ycTi толган сарышунак пен суырдын iHi ед1. Соган iniHiciMeH-aK, кыл мойындарынан тузакка iniH- ген тышкандар жанушыра шикылдап карсы алды. Ат- тап баскан сайын 6ip тышкан, Дастан eiceyi eKi жактап тузактагы Кыликараныц кiшкeнтaй «туткындарын» куткаруга KipicTi. Кш-юшкентай туймедей кездер1 мелт-мелт eTin, урейлене жаутандаган байкустардьщ турлер1 кандай аянышты. BipaK сондай суйк1мд1. «Уф, кутылдым ба, кутылмадым ба» дегендей 6ipep рет