БАКДОЖА M VK .A EB 0MIP АРНАСЫ
БАККОЖА mykaeb 0 M ip арнасы повестер ,,Ж алы н“ баспасы Алматы — 1978
Мусаев Бащожа Кат 2 М 83 ©Mip арнасы. Алматы, «Жалын», 1978. 208 бет. Ж а с жазушыныц бул ютабына ундес кос повеа ешп отыр. «Ар соты» жэне «©Mip арнасы» — такырыптык, мазмундык жагынан эр баска болганмен, мдеялык тур- рыдан 6ipiH-6ipi толыктыратын дуниелер. Eni повеете де адамныц ар алдындагы ж ауапкерш ш гц достык пен ма- хаббат энлме болады. Кеишкерлер бейнес! психология- лык терец толганые уетшде ашылады. 408(07)78 И Б № 554 g ) «Жалын» баспасы, А лм аты — 1978
I АР СОТЫ • 1. Эрнашан, 9p6ip сагат сайын кощл1мд1 к угт еткен 6ip сурактын шеиимж 1здеймш. Bipan куш бугш- ге дешн оньщ дурыс жауабын тапкан емесшн. Бул тура- лы ойлансам-ак, тыгырыкда тipeлiп, ешдай куйге тусе- м1н. 0з эрттестер1мнщ эрекеттершен тушлген сайын сурак та кобешп барады. Алрашкы элетте б!рге 1стейт1н ж1г1ттердщ Tipui^iri маран табири, api соншалыкды TycimKTi болушы едн Олардын 03iM сезген туши максаты бэлендей epci корш- бейтш. Катарлас ж{г1ттердщ 6ipiHeH-6ipi озбакка тыры- сып, жанын салып жанталасуын мен осылай болура TuicTi, занды кубылыс деп есептейтшмш. Мунын озш олардын 0Mipre деген щкэрл1гшен туран касиет деп угатынмын. Менщ TyciHiriMme, ©Mipre шын рашык, адам гана осындай эрекет жасаура TiiicTi едк Сондыктан да езгелер секБш мешн де озык, шырып, козге окшау тусу- ге тырысканым аник,. T im i, адамдар 6ipineH-6ipi озып, дан,кин шыгару ymin т1ршшк етт жур деп ойлайтыным да рас-ты. Ата-анам меш каршадайымнан жаксы адам болуга тэрбиеледн Олардын: «Бэленшешн баласы ката- рынан озып, бастык, болып отыр»,— дейтпн ешмде. Коп ретте адамга «жаксы» деген создщ мансабына байла- нысты телшетппн ол кезде бшгешм жок,, эрине. ©з бо- иымдары мапсапнорлык. сез1мнщ белсендшгш тым з
кейш, 03iM куралыптас Ж1‘п'ттердщ максат-мудесш айы- рып та цыган кезде тана байкэдым. ©з тiршiлiгiм11iц марынасыздырын, максатымнын соншалыкты нарыксыз- дырын барамдагаи соц барып бурыиры ынтам курт кемш кегп. Данышпандардыц кара басынын дацкын шыгару yiuiH Fa на рулама ецбектер жазбаранын туспшм. Из, халкы ушш ем ip сургендер рана улылык деген зацрарга шыра алады екен. Ал менщ кепбiр туррыластарымнын дэмео ез бастарын асыра багалаудан туран харакет екен. Олардын 6ipiHeH-6ipi озура, данкка беленуге тыры- суы, мансапка кызыруы — жаксы грнллш ету ушш рана керек екен рой. Бэсеке!.. Мундай бэсекенщ адамды тек кана кара баеыньщ камын ойлаура мэжбур ететшш енд1' 61лд1м. Осы Kyui «жамандык атаулынын тууына осындай адамдар себепкер-ау» деген ой маран устемд]'гш жургг зе бастады. Мен олардын кiсiлiк, тазалык, ар туралы Te6iрене еейлейтшше кайран каламын. Апыр-ау, таза лык деген езщнщ халык алдындагы жауапкершктпгшд1’ ce3iny емес пе! Bi3, барлыгымыз iштей арымызга тэуел- Д1’ емесш'з бе! Адамнын ар алдындагы жауапкерш1л1‘п*н умытканы — тазалырын жогалтканы-ау деген ой жат- сам да, турсам да маза бермейд]'. )KopFa дейт1’н кала- мымнын токырауы осындай тусппктщ ocepi болар, бэл- кiм. Жайсанды айтамын-ау. КесемЫп сейлегенде алдына жан салмайды. бул дунпеде езшен акылды жан жоктай бесед}. Алрашкы кезде онын арынын басып тастамак ниетпен карсы пэтуа айтып ем, кыр соныма Tycin алды. Одан имент, бэйек болып жургеьим жок. Ke3i келгенде 6eTiH кайтарып тастаймын. Осы i<yHi ол жаулырын жа- сырын icTeft бастаган. Онын мен туралы редакторра сез таситынын кешн 6^AiM. Мен iстеит}н бел1 мге менгеруШ1 болгалы 6epi тыныштык беруд1 койды. К,ит етсе болд1ы ез1м умыта бастаган жайтты келденен тартып, журттьну KeaiHme кызартады. Маган жактасатын 6ip жан жок. Ж1г}ттерд}н барлыры редакторра жакын журетш Жаи- 4
сацнан сескенедк Оныц кеаршен мен ж{г1ттерден болш т калдым. Анау 6ip куш журттын козжше ол маран: «Ажармен хат жазыеып турасын ба? Осы б1здщ ж1гытер кызык, тоятын кандырран сон жур- рсн кыздарын умытып кетедк Уяла 6iлу керек кой»,— дел TuicTi. Катты кысылдым. Осыдан кешн ол ©3iniк б|‘летшш айта бастады. Орнымнан турдым да лэм демей шырып журе берд1м. Эрине, Жайсаннын созше сенген жокпын. Табалау ушш эдеш айтты дел ойладым. BipaK осыдан Heflin б1рнеше кун бойы Ажардын бейнеа кэз алдымнан кетпей койды. Юнэл1 адамдай ез1мд1 жайсыз сезппп журд1м. Жайсац бурыплы onriMeciH кайталаран жок. Ажар туралы мен де умыта бастадым. BipaK коншм котерже коймады. Ештецеге заукым жок. «Апыр-ау, осы мен кайда KeTin барамын? Не ymiii oMip cypin журмж? Уакыт алдындагы жауапкернплР iiMi3Ai дурыс еезшбеу!'м1'зге не ссбеп?» Осы oip сурактар ызыцдап куларымнан кетпейдк Элдеб1р жумбак ce3iM маза беруд{ койды. 2. Уйкысы канбаран адамдай элсш-элсш ecinen, бей-жай болып ecenripen, екi лырымнан ауыр салмак ба- сылтуррандай маужыранмын да отырамын. Узакты кун тапжылмай отырранмен, б9л1мнщ жумысын киратып жаткан мен жок. Жазура заукым шаппайды. Жайсац- нан соз ест1 мес ушiн келген хаттарды карал, кэдеге жарайды-ау дегендерш ‘ецдеген боламын. Редакция ж у мысына ынта аз. Жайсаннын тапсырмасы да кеп, 6ipaK 6ip,ae-6ipeyi орындалмайды. OMipiM 0 CTin ©Tin жатыр. Газетке кызметке турраны- ма да бiр жыл. Осы уакыттыц шпнде к©зге коршерлжтей ештене тылдыра койран жокпын. Взгелер буркыратып жазыл жатады. Мел сайда бар, санатта жок адаммын. 5
Студент кез1мде кеп жазушы ем, оларым газеттерге жш| жарияланып туратын. Ендн MiHe, каламым аягына жем тускен жоррадай токырады да калды. Корыткан жзне ©3iMHiH атымнан жазран макалаларга кешл1м толран емес, оларды ешюмнщ кезше тус1рмей жыртып тастай- мын. Жазуга кайта KipiceMiH, содан жумыс аякталган- ша туртжшектеймш де отырамын. Кеудемде ащы запы- рандай туспей журген б1рдеце бар. Ол, бэлюм, канагат- сыздык болар. Из, менщ токырауыма канагатсыздык себеп болды. Алгашкы элетте журт тацыркар тацра- жайып дуние жазсам дед1м. Бул дуниеде айтылмаран, жазылмаран ештененщ калмаранын сон 61лд1м. Осын- дайда каламымды как. белш, алдымдары кагаз б1ткенд1 жыртып, тура кашкым келедн Жайсан бул кезде колы маймацдап жазып жатады. Мен оны кереметаяп кетемш. Кешюлж ecenripen, енсем Tycin уйге кайтамын. Эдет- тег1дей алдымнан Канатты жетелеп, Балсулу шырады. Ei<i жасар улымды кергенде барып, бойым жешлдеп, миырыма кулю уялайды. BipaK бул сез1м де кеп узамай i3iM-Kafibm болып, кимас асылы жогалран адамдай ала- рызып, мазасыздана бастаймын. Тамакка т э б е т ! аз, ал- дыма келгенд1 шукып жеп, тойып каламын. Жешлдетп KHiHin алран сон аядай белменщ 6ip бурышында yftijiin жататын ютаптарымды актарура KipiceMiH. Олар маран куйкi Дрлжтщ уайымын умыттырады. Bip кезде шар- шаймын. Осындай кезде колыма Толстойды немесе Достоевскийд1 аламын да окура KipiceMiH, ез1мд{ маза- лап журген сурактардын uiemiMiH 1здейм1н. Ею алыптын кайсысы болмасын меш калын ойдын жыныс орманына суйреп апарып, адастырып ж}бередк «Апыр-ау, румыр бойы кудайра карсы болып, eMipinin акырында oFan кулшылык еткеш калай?» TynHin 6ip уарына дешн отырып, сан суракка жауап таба алмай шаршаймын. Осындай ею удай куиге Tycin отырганда баянсыздык eMip деген тусшшоз угымнын аныктамасы сиякты болып кершед1 маган. Кендлш 6
жудеп, бэржен де жершемш. «Не унпн ©Mip cypin жур- MiH?» Bipey ymiH ©Mip cypin журген сияктымын. MeHi тарыктырмай, жаксы т{ршшк eiyiMe элдеюм жардай жасауга мшдегп сеюлдк Мундай ceHiMre ие болуыма нендей жагдай себепкер? Тусшбеймш. Элде мушеЫ болрандык,тан корамга мшдетсимш бе? Жо-жок! Булай етуге ешюмнщ какысы жок. Адамзат баласынын нег1з- ri максаты, эйтеу1р, кунелтш, тipшiлiк ету ymiH тырбану емес, ол заман ©ткен. Б iрак кейб1р туррыластарым бей- шаралырын жасырмак, оймен Heri3ri максатын буркеме- лейдк Апырау, барлырымыз б1рдей салыстырмалылык теориясы сеюлд1 улы жацалык ашу ymiH рана тчриплж етуге THic емесшз рой. Эрюмшц максаты езше артык K0 piнeдi. Сондьщтан оньщ улкен, Kimici болмак емес. «Шыныида, осы мен не ymiH ©Mip cypin журмш?» Осы 6ip коркынышты сурак Ty6i жок тунгиык аспандай бел- rici3 элемге шым батырып ж1бередк.. 3. Балсулу Menin аз уакыттын аралыгында осын- шалыкезгерт кеткешме нендей жардайдыц себепнп бол- ранын 64лrici келт, жумыстан кайткан сон, эр нэрсеш су- рап, миымды ашытады. «Бастыгьщ урыскан шырар?»—- дейдк Бас шайкаймын. «Элде 6ipeyMeH ренж{ст калдын ба?» Тары да бас шайкаймын. Ол жещл Kypcinin, орны- нан турып кетедк Содан тун болады. Мен аунакшып уйыктай алмай азапка TyceMin. Орнымнан турып, шам жагамын да «К,ожанасыр хикаяларын» окуга KipiceMin. Б iрак эрка- шан бiрiнIui сейлемнен аспаймын, ары карай окуга заукым шаппайды, K©3iM булдырап, басым зенлп журе беред{. Мен адамныц ерюнен, санасынан тыс TipuiMiK ететш улы куштщ бар екенд1гше ceHeTin болдым. 1\\арацры ту- 7
ciciмe11 анталап келт, коршап алатыи коркау коркы ныш мешн осыган дешн калыптасып болтан наным ceHiMiMHiii барлыгын тас-талкан еттк Keftmri кундср карангы TyciciMeH колыма ютабымды алып, туннщ 6if уарына дешн куб1рлеймш де отырамын. Бул кылыры\\ Балсулуды шошытты бтем , невропотологты, сонан соь психиаторды шакыртты. Олар алып бара жаткан еште ме таппаран сон, п'лдей каразра элдене жазды да к е т калды. BipaK мен туннщ 6ip уарына дейт отырып ютаг окуды, эр турл1 урымдардын аныктамасын 1здеп, бас катыруды койран жокпын. Мше, Ka3ip де бакыт жэне ©Mip немене деген сауалга жауап 1‘здеп, калжырап отырмын.... Баныт б1реулердщ урымынша — байлык. Ал калта- сы калындардьщ TyciniriHUje, бакыт — данк. Жо-жок! Бакыт 0 зiндi-0 зiн алдау ушш ойлап тапкан угым шы- рар, бэлюм. 9лде, бакыт деген канагатсыздык па екен?! Жо-жок! Бакыт деген — ырпплпс ету, осынау Ty6i кв- ршбес тунриык дариядай дуниенщ сан кат сырына, жумбагына ушлу. И э , бакыт дегеи жокшылыкты да, токшылыкты да кере ж у р т , алдагы KyHripT кундердш ащы кызыры yuiiH тырбанып тipшiлiк ету. Ал ©Mip деген немене? Меш'н ©Mip туралы урымым осы суракпен рана шектеледк 0Mip туралы ойлай баста- ранда коз алдыма буыркана тасып-толкып жаткан meri де, me6i де жок дария келедк Осындайда ез1мд1 дурыс- тап малтн алмайтын жандай сезшемш. Ойым баска арнага ауысады. ©3iM куралыптас ж\\- riTTep туралы ойлаймын. Апыр-ау, рылымн-техникалык ©рлеу ж у р т жаткан кезенде iuiKeHiHe мэз болып, кызык куып журген жастар неге коп? Олардын рухани дуниеа ерлеуге сай неге шапшан жет1лмейд1? Ойсыздык дегеннщ ©3i ©шрде 6ip- 6ipine уксас жайттардын тым к е п т ш е байланысты емес пе екен? Элде Жайсаннын «©Mip суру дегеннщ ©3i
шартты рефлекс» деген свзппц жаны бар ма? Шартты рефлекс!.. Туннщ 6ip уагы болды. Эбден калжырап шарша- дым. MeHi элдеюм орындыкка козгалмастай ет т бай- лап тастаган тэр1здк К,имылдауга эл1м жок. Bipey сеп- леген тэр1здк Д1р-д1р етт бойымды билей алмай кой- дым. 4. Мен ауырып калдым. Дэртерлердщ айтуы бо- йынша, 6ipneuje кун кагазга карамай тыныш жатуым ка жет едк бiрак ертес1не-ак iшiм пыса бастады. Ермек те табылды. Уйде болтан он куннщ 1шшде 30 беттж энпме жаздым. Бул менщ туцгышым. Тунгыш рет эке болган- дар да мендей куанбас. Энпмемд1 Балсулуга окып бергенше асыктым. Ол ynci3 тындады. Окып болдым. Ол элденеден урейленд1 б1лем, жылап ж1бердк Багдаржан, жазу дегенд1 койшы, жаным. Ауылга кешешкнл. 1\\аркарадай болып отырган квншм можап калды. Оны анпменiн эсершен жылады деп куанып калып ем алгашында. Балсулу менщ аурудан ада-куде арылып кеткешме кумэн/Б екен гой. Жо-жок, мен ез1мшн kim екешмд1 дэлелдеймш. Кызметке екi куплен соц шыгуым керек едк энпмеме бола ертесiне кецсеге келд1м. Б1рден редактордыц езше апарын бер\\чме болар едк мысын басып алайын, колым- пан жазу келетшш 6iлс1н деген оймен энпмеш Жайсац- га берд1м. Оныц K©3i б1рден такырыпка тустк сосын ма- ган урейлене жалт карады да, езу тартты. I акырыбы былай, нелеу екен,— дедз сосын ба рин.— Ец болмаса «Жарымес» дегенд1 тырнакшага алып койсац кайтедк Муныц, шамасы, сыкак энпме гой. 9
— Жоп, тырнаншара алынбайды. Жэне де бул сы пан. Э1шме емес. Бул — филисофиялык драма, ©Mip туралы, шындык туралы драма. Жайсац маран барлай парады. Эдетте ол мундай! жагдайда даурырып шыра келетш, екпшдей сейлеп, ме- iii барынша cerin, тупыртып тастайтын. Онын ундемей налуына HeHin себеп болганын мен тусше алмай-ан ной- дым. Ол 6ip турл1 парайды. — Багдар, сен жас журналиссщ, газет жумысыныц пыр-сырын эл1 де жете б1лмейсщ. Сондынтап былай не- Tin... Кушнцб унемдеп дегендей... Хабар жазудан бастау переп. — Эдебиетке улпен-улпен романдары арнылы иел- гендер ше? Журттын бэрш ci3 ©з таразынызра салып ©лшеуге пумарсыз. Ол шамданып палды. Eni 6eii курецтп шыга кел- дй Ыныранып орнынан турды да, аяцдай басып, ecinne беттедй Бала,— дед1 ол ызрарланып.— Сен меш уйретуге жеткен жонсын. Егер, б1ле-б1лсец, газеттщ журег1 фило софия емес, публицистика. Сонан сон,— деп даусын соз- ды да, кекете мырс кулдй— Психикалын аурура шал- дыппан эцгуджтердщ барлыгы философ бола берсе, еншщ 6ipi тез1рек жынданура тырысар едй Eni бет1м дуылдай женелдй Басыма ып-ыстып пан шапшып шыпты, пеудеме encin толып, мец-зец боп ме- uipeiiin турып налдым. Жайсацныц жацары c©3i кецш мящ астан-кестецш шырарып, ойрандап кеткенмен, эцг1менщ жансы екендБ riне, nyHi ертец жарып квретшдшне деген сеш А тш таптай алган жоп. К©цшмд1 желж биледйКвз алдыма ез1м1здщ газет- Tin эдебп шырармалар басылатын ушшпп бетi келдп Журег1м лушлдей женелдк Редактордын белмесше ба- тыл басып юрд1м. 10
5. — Багдар, редактор шакырады,—дед1 Зэм- ззм eciKTi жартылай ашып. Шукшиып элдене жазып отыртан Жайсан елен eTin, басын кетерш алды да, маран жек кере карады. Сосын жартылай жазган каразды умаждап-умаждап урнага тастап, Tyidpin ж1бередк Мен шырып кегпм. Редактор суык карсы алды. — Отыр,— дед1 ол орнынан турып жатып. Мактау ecTiiMiH бе деген дэмемен лешрш, еркш Kipin ед1м, онын кабарындагы салкындыкты Kopin, тосылып калдым. Ол маран суз!ле карап, сэл турды. Сосын: — Отыр,— дед1 тары да, иег1мен орындыкты мензеп. Отырмын. Редактор кендеу жерге шырып, opi-6epi тецсе- лш журш сейлей бастады.— Кдламьщынын жел! бар екен. Философтарды, улы жазушыларды коп окыганын KepiHin тур. Дегенмен,— дед! ол, токтай калып, дау- сын нырарлай созды.— BipaK ом!рд1 эл\\ ушкары тусше- cin. Шырарым, eMip сур у— азап дейсщ. Егер шынында солай деп уксац, жер басып неге журсщ? Ол токтай калып, маран карады, сосын иегш сипалап турып, жешл курсшд1 де жалкау басып, орнына келдк Шашылып жаткан караздарын жинап, столдьщ 6ip ше- тше реттеп койды. — Жаза алатындырыца шек келт1рт отырраным жок,. Шырарым-ау, 6i3 ем!рдщ кайгысы мен кашретш емес, жасампаздырын жырлаура TnicTiMi3 рой. Шабытын та- сып бара жатса, Енбек Ерлер1 туралы роман жаз. Се- нщ колын.ды ешюм какпайды... Бэрш кейш тусшерсщ. Энпмем жарамай калды деп куйзелме. вм1рдщ жасампаздырын жырла. Егер кулкын болса, командпровкара барып кайт. Б i3/j.iн эцгммем1з осымен аякталды. Мен суметыш еакке беттед!м. ЕЫме Жайсацнын. «Жарымес» тырнак- шага алынады»,— деген сез1 туст1. Энтек езу тарттым. Н
— Жайсацды маган шакырып ж!бер1ш ,— дед! ре дактор сонымнан дауыстап. Жаисацныц кабагы солгын, туйтщдеп жазып отыр. Мен! керш, кабагы тыржыц еттк кагазын умаждай бас- тады. Сосын онысын ашуланып урнага тастады да, былш eTKi3in TyKipin ж!бердк Элден уакыттан сон урна- ныц imiHeH умаждалган уш-терт парак кагазды алып, катпарын жазуга Kipidi. — Осы Танаган екеум!з болмасак, кудай бкаедк газет шыкпай калар ед!. Оньщ Танаган деген! редактор. EiceyiHiu жас шамасы катар. Редактордын одан 6ipep жас Kiini болуы да мум- KiH. Танагацныц алдында Жайсац колды-аякка турмай- тын бала сиякты калбалактап жупрш журедк •— ©3iMi3 эдеби кызметкер болып жургенде, бвл!мнщ барлык жумысын тап-туйнактай eTin орындаушы ед1к. Сапсиып сакалымыз шыкканша «досыл» деп зыр жупрш журем1з. — С1зц\\ редактор шакырады,— дед1м орныма оты- рып жатып, лешрш сойлеп, KiciMCn бастаган Жайсан эб!ржш, куйгелектенш кеттк YcTi-басын ретке келпрш, асыгыс шыга жонелдк Кэп кенп'кпей кайтып оралды да, менщ алдыма ка- лыц конверт! тастай салды. — Сумдык кой,— дед! ол кушренш.— Катындарды ерк!нс!тем!з деп ерк!м!зден шыгарып алдык. Эйелдер байын тастап, баласын жетелеп кете берсе... О, сумдык! Ал, бала, хатпен таныс та, жолга шык. Танаган басканы айтыпед!, мен с е т дурыс керд!м. Бул саган улкен сын. Ал, давай,— дед! ол тартпасынан манаты кагаздарын алып жатып. Маган тепле карап, мырс кулдк Кылмыс- ты адамдар аяусыз жазалануга Tnic. Олар кашангы ал- шацдасын. Ол каркылдап кул!п ж!берд!. Селк eTin оныц бет!не тепле караганмен, ештене тупне алмадым. Ауыр KypciHin орнымнан турдым. 12
Yfire келд1*м де, жолта керсктер!мд1 портфел1‘ме са- лып алып, Балсулута хат калдырдым, вокзалга тарт- тым. Mine, мен поездын устшде келе жатырмын. КенЫ м- j\\\\ 6ip шаттык элдилейдк Б iрiншi рет командировката шыfып барамын. Кез1мд1 жумамын да болашатымды елестетемш... Mine, газеттщ 6ip бетш алып макалам шыкты, журт колдан-колта типзбей окып жатыр. Ма- калата байланысты келген хат каншама! «Журналист Батдар Байсаловтыц макаласы менi катты теб1рентт1, колыма epii<ci3 калам алдым»,— дебш 6ip хат. «Батдар Байсаловтыц макалсын окып, коз1ме жас келдк Осын- дай макала жазтан журналист жолдаска шеказ рак- мет!»— дейд1 eKinmici. EciMe Жайсацныц кулюа туст1. Ол неге кулд1? Ке- цшме кудп< уялады. 6. Алапат несердщ арыны катты, карауыткан асиапныц 6ip жер1 тесши кеткен шьтар, cipo. Ертецгшк cipKipen басталтан майда жацбыр 6ecin ауа еселей удеп, inip тускенше сол шабысынан жацылтан жок. Аспаннын мына peni жаман — несердщ арты карта айналып KeTyi мумKiII. Эттеген-ай, желппйп женил кшнш шытып ем, суык сотый, мурттай ушпасам жарар едь YcTi-басым малмандай су, калшылдап тоцып келемш. Кара носерге косымша кешец куздш ызтырыты урып, жауырыным курысып калды. >Kyripin кету кайда, тез журудш 03i кушке туст1, жол лайсан, жытылып калуым мумкiи. Тусалтаи аттай адымым ашылмай i<i6ipTiктей берем in. Б1летш адамдар «кулаш тастам жерде» деп едк Э л\\ ж уpin келемш. Корымныц карасы кершбейдк Менщ со- рыма жолай машина да кезпшедь Erin оратыныц ка- 13
уырт карбаласы элдекашан 6iTin, бул ешрдщ хал| кектем шыкканша козгалмастай жылы буркешп, жатв калган тэр1здк Kemirin кутуаз келген конак мен raj болармын. 5ipa3 журген сон карсы алдымнан жалпак кара жо дын ею жагына тец болш т орналаскан шагын ауь шыкты. Жол езш п жатыр. Мына батпакка батып жур бол1мше MeHrepyrniciniu уйш таба коюым еюталай. Же сурайтын адамнын карасы коршбейдк Жан-жагы!\\ жалтактап, анырып 6ipa3 турдым, жанбыр шыдатпай б ра жаткан сон алга ЖYpдiм. Жайланып жатып бол1мше MenrepyrniciMen акылда каным макул болар. Арыз жазган кемшрдк безбуйре келш мен ынжык куйеуд1 кенсеге шакырып алып, ерте дурыстап сойлесермш. Келш, MyMKiit, бас асауы бар Tii бакайлау 6ipey шыгар. Канша асау болсан да мойынын курык тиген сон тэубана келерсщ. Аягым тайып, жыгылып кала жаздадым. «Таным; ран жердщ ой-шункыры коп» деген осы. Кой, одан да 6i уйге Kipin, жон сурап шырайын. Ен шетю костобел1 жатаган уйге карай журд1м. Kiu кене терезеден сыгырайран жарык коршед|'. «Итл больп кауып алып журмесш» деген кудшпен ecii< алдында а- кем уакыт Ki6ipTiKTen турып калдым. Сактык жасап шене жотелген болдым. Бекер кауштенген екенмш, г болса, богде адамды коргенде эушлдеп ypin шыга келе ед1 гой. Жан-жагыма жалтактап, eciKKe де жегпм, Жайсан айтпакшы, шартты рефлекске уйренген жаь быз гой, eciK кагып ед1м, ernniM жауап бермедк Рукса1 сыз Kipyre батылым жетпедк EciKTi сэл ашып, тагы д кактым. Y h жок. Акыры шыдамым жегпедк Болмеде торт-бес жасар домалак кара бала отыр. Н( ге екенш бюмеймш, оны алгаш KopyiM болса да кез1*м жылы ушырай кетт!. Менщ 6ip танысыма уксайты тэр1здк 14
\\ Ол маран тура карамайды. — Эке-шешен кайда, батыр? Ол менен корыкты б1лем, орнынан турды да аксандаи басып бурышка барып турды. Бейшара бала-ай, бесжтен белщ шыкпай жатып кор болтан екенсщ-ау! Оран жаным ашып, муаркей карадым. K©3i жапак- тап, жылап жiбepгeлi тур-ау, шамасы. — Атьщ KiM, батыр? Ол жауап берудщ орнына Tepic бурылып кеттк Осын- ша KiciKHiK болар ма! Каттырак сейлесем бакырып жн беруден тайынбас. К ецш куйрек адамнын квз жасы да- йын туратын эдеН рой кашаннан. Мына бала ушш бакы рып жылап коя беру киын шаруа емес. Бвлме жупыны — еденде ecni кшз жатыр, он, жакта сыры кеиип, кенерген тем1р тосек, 6ip бурышта стол, онын жанында колдан жасалран тайпак орындык тур, кiре бер icTeri кабыррара перде тутылран, шамасы киiм шетш жер болу керек. Бвлме тым тар. Енд1 6ip тесек койса айналатын жер калмас, cipo. Баладан жартымды жауап ала алмасымды 61лд1м. КелеО уйге барып, жвн сураранды дурыс керд1м. BipaK неге екенш, бейтаныс балара, oftieyip, 6ip нэрсе айтуым керек спякты. «Не айтуым керек?» Балара лайык 6ip сез табылмады. Оны алдай салайын деген оймен калтамды актарып ем, колыма ештеце Шне коймады. Ун-тунЫз шы- рып кетуден баска амалым калмады. Ш ырып бара ж а тып балара бурылдым. Ол маран соншалык жакын ада- мым болып квршдк «Кайдан кврд1м?» Ол маран телм!’ре карап тур. «Апыр-ау, кайда Kepin ед1м?» Канша ойлансам да балара уксайтын адамды таба алмай-ак койдым. — Ал, батыр, мен кетт!м. Есжтщ туткасын устап турып, тары теалд1м. Ол ун- деген жок. — Коркып турсыц ба? Муныц жарамайды, батыр. 15
Мен in сен сиякты балам бар. Ол сендей емес, еншмд жатыркамайды. Папацнын аты юм? Осы кезде ecii< ашылды. Жалт кардым. Белмеге ко лында KiujKene сумкасы бар эйел Kiрдi де, состиып турыг калды. Менен коркып калды ма деген оймен, жвшмд айтпакка окталып, сэл езу тарным. Мен оны енд1 ранг таныдым. Ток соккандай денем дiр ете туст1. Келшшек ке теале карап, ацырайып турдым да калдым. Ол да ек козiн менен алмай менлрешп тур. Жузшде куаныш па жок элде урей ме, ofiTeyip, 6ip жумбак толку бар. Танга жаиып нэрсе немесе журек жарылар коркыныш Kopir тУрfан сыкылды. Тез арада ес жидым. Сол сол-ак екен элдеюм кала- каймен осып ж1бергендей беым ду ете TycTi. Heci жок уйге руксатсыз кiрiп, урлык устшде усталгандаймын. Не icTepiMAi, не дер1мд1 бьшей абыржыдым. Шарасыиаг шыгып кете жаздап теарейт турган кезшен шошыдым Басым салбырап Tycin кеттг Эудемнен сон барып басым* ды кетерд1м. Ол neri кемсендеп, ерш' элаз д1р1лдеп, м1з бакпай карап эл1 тур. Ei<i ест1 куйге Tycin, мен-зен бол* дым да калдым. Bip нэрсе деп мщпрлед}м. Не дегешмд] оз!м де тусшген жокпын. Осынын 6api туслм тэр1здт Ощмде мундай жагдайдын болуы мумкш емес деймпт Ол кiрiп келгенде унЫз турган бала «мамалап» куа- па дауыстап, тура жупрген. ШешеО кушактай алгаи, BipaK Ажар орнынан козгалган да, маган теалген коз in тайдырган да жок. Бала сэл уакыт екеум1зге алма-кезек карап, уназ турды да, шешесш жулкылай бастады. Ол болмаганда екеум1здщ 6ip-6ipiм1зге тан кала карап, кан- ша турарымыз белпЫз eдi. Ажар окыс селк ет|'п, баласына урейлене жалт кара- ды. Онын комейшен шошыган адамга гана тэн окыс ун шыкты. Енкейш барып баласын KOTepin алды да, бейне Giр айырылып калатындай тас кып кушактап, Tepic ай- налып ieeTTi. KniMin де шешшбед1, колындагы сумкасын да тастагап жок, KeTin калгалы турган адам секкадк 10
Баланыц eni K0 3 i менде. Шешесшщ кулагына элдене деп сыбырлап кояды. Ажарда ун жок. Б1раздан кейш ба- рып K0i<iperi каре айрылардай курсшд1 де, маган бурыл- ды. Жацагы суеты К03 тагы да кадалды. Телм1рген кос жанарды жалгызын куте-куте зарыккан шерл! жеардщ квзше уксаттым. — Ждбей,— дед‘1 бала булкынып. Ажар улын жерге Tyciрд1 де, сумкасын столдык уетше койды, сосын пла- щын memin iлiп, торге озды. Терезенщ алдына барып, сыртка телм1рш, мукга батып сэл турды да, кайтып ке- лin, улын кушактады. — Корыккан жоксын ба, жаным,— деп куб!рлед1 Ажар улын аймалап. Бала жауап кайтарган жок, ше- LueciHiк бетшен шолпылдатып суйiп жатыр. Менде ун жок, ана мен балага урлана карап, аягым жерге шегеленш калгандай козгала алмай турмын. Бол- Menin imi салкындау болса да пысынап терлей бастадым, тынысым тарылып бара жаткап сиякты, к©з1м булдырап, кулагым шьщылдайды. Bip аттасам кулап TyceTin TOpis- д1мш. Bip кезде рингте карсыласымнан абайеыз катты соккы алгапда дэл каз!рпдей басым мэцпрш, мен-зен. болып калатынмын. Алдым тешз, артымнан лапылдап жалын куып келе жаткандай. Ei<i Т1'зем д1рждейтш ееюлдк Ун-туназ шы- гып KeTyiM керек пе? Кетт калган дурыс болар. Апыр- ау, маган не болтан? Ауырып калган шыгармын, ша- маеы. Мандайымды устап к©ремi11, ып-ыстык, ©ртент тур. Ауырып калганым ба шынымен! Коз алдыма Жайсац- ныц суйммпз 6ei’ineei келдк сосын ьщыранган, кабагы кату редакторды корд1м, сук саусагымен кеудемд1 ну- кып, ьщырсып тур. Селк ете туейм. Жок, ауруга Tnic емеепш. Кету1'м керек. Ажарга, сонан сон KiMre екенш Гилмеймж, эйтеуip, 6ip танысыма уксайтын балага 6ip ауыз жылы с©з айтпай шыга женелгешм болмас. Мунда калганыммен екеум1здж энпмем1з жараса кояр ма екен? 17
Ажар белмнен алып, тглдеп журсе ше... Апыр-ау, Ажар Асанкызы... Хаттагы безбуйрек келш осы болып журме- сш. Жайсацнын. бекер кулмегенш енд1 тусшд1м. Ол ©ткен жолы осы облыска командировкара келген. MeHi мунда здеш ж1берген екен рой. Мандайымнан бурк етт суык тер шыкты. Урейленш баласын кушактап, Tepic карап турран кeлiншeккe жалт карадым. Ол козралмаган калпы, баласын кушактап эл1 тур, тастан кашап жасаран Mycin тэр1здк Ж ок, ол емес. Мен бтетш Ажардан ондай иттш Mi- нез табылмайды. Казакта Ажар епмд{ эйелден коп не бар дейаз. Алакандай Корымда элденеше Ажардын ба ры анык. Ун-туншз кет1п калсам уят кой. Аз отырып, еткен- кеткенд1 anriMe еткеннщ артык болмасы рас. Жайсанныц мешмен 6ipre штейтшш, бел1м бастыгы екенш, мунда келген шаруамды айтсам, езшщ хал-жардайын сурасам, муньщ Heci огаш!.. Екеум1з 6ipirin кылмыс жасаран, из болмаса, 6ipiMi3fli-6ipiMi3 керместей кектесш кеткен жок- пыз. Арамызда аздаган катынастын болтаны рас. Ондай жайт Tipi журген пенделердщ бэршщ басында бар. Ажардын MeHi к©ргендег1 шошынысы, Tepic карап, кысы- лып-кызарып отырраны сол 6ip кYндepдi умытпараны, уялганы шыгар. Уялу эйелдерге тэн, табири касиет кой. Kyfleyi кандай адам екен? Ол ©3i ©те салак, кержал- кау 6ipey болар. Пысык ж1п'т болса, кел{скен уй салып алмай ма?! Элде... Bip суык ой жылмын eTTi. Ш апалак тигендей 6eTiM дуылдай ж©нeлдi. Сасканым сонша, шулд1рлеп uienieci- HiH кулагына элдене деп сыбырлап жаткан балага жалт карадым. Ол да маран бурылды. Баланын шамнын суй- кылт жарырына шагылыскан K©3i, кулд{бадам бейнеа — K0нiлiмнiн терен тYкпipiндe калып, 6ipTe-6ipTe ecKipyre айналган таныс сурет кайта тipiлгeндeй, к©з1ме оттай ба- сылды. Ол эб{ржш алаканымен бетш жапты. Кандай ая- нышты, жо-жок... кандай коркынышты сурет едН Ойын- 18
да дэнеме жок, бейкунэ сэбиге узак теЫлуге T©3 iMiM жет- пед!, сасканымнан басымды тукшитып, жорта жетелген болдым. — Отырыцыз,— дед1 Ажар кысыла, кымсына дауыс- тап. 03i турган орнынан козгалган жок. М е т ез ушнде кездеспремш деген ой уш уйыктаса тусше юрмеген сон сасып, абдырап кaлFaндiкi шырар. Отыратын орындык 1здеп, тещрепме кез ж упртпм . Кайда отырарымды бктмей кысылдым. Ажарды уялт- пайын деген оймен торге шыгып, малдас курып отыра KeiriM. Ол баланы плитанын тубшде жаткан тулактын ycTiHe отыргызды, сумкасынан 6ip уыс конфет алып бер- д! де куйбендеп кетть Балага тары карадым. Кез алдыма Тарас Шевченко- нын «Байгустар» атты cypeTi келдк Кеудемд1 аянышты сез1м емес, кайта 6ip ащы екс1к биледк Алкымыма кап- катты зат кептелд1 де калды. Ажар ун-туназ куйбендеп жумыс 1степ жур. «Конак карап отырып калды-ау, уят болар» дейтш емес. ¥ялып жургеш де, жактырмай жургеш де белпаз. Сыр бермес сырбаз келшшектщ мына кылыгы маган 6ip турл! epci кершдь Энпмеш неден бастарымды бьпмеймш. Жон сурау уй neciHin мшдеы емес пе?! Оган урлана карап коямын — будан алты жыл бурын eici бет! нарттай, езуБ нен кулю узьлмейтш суйшиш келшшек едк Тым-тым жудеп калыпты, жагына пышак жаныгандай, топ-толык балтырыньщ орнында eid кадау агаш калган тэр!здк бойы сунгак тарткан сиякты. ©KneciHin лэз\\ бар едк бэл- i<iM, аскынып кеткен шыгар. Мынандай уйде турып, ку- TiHy мумкш де емес-ау. Онын ycTiHe анау жылдан сон. емделуге, Алматьта барган да жок. Kyfteyi маскунем 6i- реу болмаса негылсын. Ажар керпе жайды. 03i лэм демей 6ipаз турды да: Керпеге отырьщыз,— дед1 уян дауыспен. Ki6ipTiK- теп керпеге жылжыдым. — Б1з кездеспегел1 алты жыл болтан екен-ау. 19
Ол ундеген жок. Сез1мд1 ест1меген адам сиякты, ку* бендеп жур. Куцпрт белмеде онын. не iстеп жургеш аныктап айыра алмадым. Шынымды айтсам, тура кар? ран жокпын. К©з алмай тесш п, Tecipeftin отырсам, ол на заланар едн 0з1м атын бнтмейтш куйтакандай бала маран еекем мен карап, тым-тырыс отыр. Мынадай ©л1 тыныштыкка мыктап уйренiп алган рой, шамасы. Бала деген 6ip сэ'1 карап отыруды б1лмеуил едк Бэлюм, ботен адамнан ко! рыккандыктан козгалмай отырран mbiFap. — Byrin электр жанбай калды. Станция бузылый калган-ау, деймш. Bip нэрсе деу керек едц демим д1 р1\"лдеп еш нэрсе ай'' та алмадым, тебеге карадым... — Жолдасыцыз 6ip жакка кеткен бе? — дед1м элден уакыттан сон. Ол жауап кайтарран жок. Жешл Kypeinдi де, ком ip салмак болып, плнтанын аузын ашып ж1бердц Cay eTin сыртка твгнтген мол жарык шарын болменщ бурыш-бу- рышындагы суйкылт келенкеш плнтанын. ырындаты ку- ыека куып тыкты. Ажардын жузш енд1 кврд1м, мандайына катпарланып эж1м TycinTi, албырап туратын epui коцыркай тартып, ]<e6ipcin тур. Шарасы улкеы козше муц уялаган жэне де) алды Koric. тарткан. Мына куйшде Ажарды отызга енд! шнген келшшек деее еншм сенбес. Самай шашы агарып кеткен бе, жок элде отпен шарылысып агарын Kopinin тур ма?! Журег1м сазып, кеудеме ©как камалды. Оран узак карауга T03iMiM жетпедц Tepic бурылдым. Болмеге толган кекпрдщ nici колкамды кауып кал ды, журег1м лоблып, басым айналды. Катты-катты туш- Kipin ж1берд1м. Ажар плнтанын аузын жаба койды. — Жылы кымтанып отыра турыныз, уйдщ ауасын та- залап алайык. 20
Ол тесектен кврпе алып, баласын орай бастады. М а рай да 6ip кврпе тастамак ойы болды бтем , ойланып сэл турды да есмкке беттедк — Кымтанынкырап отырыныз. Салкын ауа лап койды. Ажар еыртка шьтып кеттк Кврпеге оранып, басы рана KepiHin отырран балага ба- жайлай, багдарлай карадым. Осындай да уксастык бо лиды екен-ау. Bip сапарында умытып кеткен пышагын кайта тауып алган аншыдай кеудеме себездеп куаныш куйыла бастады. Тек кана эз болып калган oip кв31 онын маган уксайтындыгын Tepici<e шьтарып туррандай. — Кар жауып жатыр,— дед1 уйге KipreH Ажар ecikti жауып жатып. — Кыс та келд1 Fofl. Ол ауыр курсшд1 де, плитаньщ алдына барып, Tiaep- лей отырды. Сырттай караран адамнын дэл мына оты- рысында Ажарды кэрi кемшр деп калуы анык. Басында каркарадай орамал, устшде жеш кайырылран купэйке. Валага карагыштап отырып, онын купэйкеHi кай уакыт- та киiII улгергенш байкамай калыппын. Апыр-ау, мен бтетш Ажар шынымен-ак осы ма? Адам деген аз мерз1‘мнщ аралырында осынша взгеред1 екен- ау. Ажар осындай болып кеттт1 деп баска б1реуден естк сем, ешкашан сенбес ед1м. Сез1м1мд1 оятып, лэззаттыц бал шарабына тояттаткан келшшек eMip-баки сол сулу кейшн жоралтпайтын сияктанушы едк Мундай тужырым жасауым ол кеншмнщ TyKnipineH сол сулу кезшде орын алгандыктан болар, бэлюм. Ендк мше, куйрек сез1м кеу- демд1 куйрет1п, мунлы куйге бвлеп отыр. Ажарды мундай куйге душар еткен не жардай? Каба- гы неге кату, неге каяулы? Элде, «Макала жазып, шэк- шэлекейш шыгарып, квзше кум куйралы келген безбуй- рек келш» осы ма?» Осы мен necine irnenin отырмын? Егер сол адам баска емес, Ажар болып шыкса кайтемш? 21
Мазасыз ойдан арылмак болып, басымды шалт кет pin алдым. Шешесшщ иыгына асылып турран бала м; нагыдай кысылып, кымтырылмай тура карайды. K,aj еткен кимылымды карыс либермей андып тур. Ажар унс1з, орнынан козралган жок. Аракщш тип таньщ аузын ашып, кeceyдi жуг1ртш-жуг!ртт алады. Эь riMe бастамай отырранына тацым бар. К,айдан келгешг» неге келгешм оны кызыктырмайтын тэр1здк Элде ша{ шап отыр ма екен?.. Куйю ырлштщ eMipi 6ip быпейы куйбеш ©3iH эбден сарсылтып, сансыратып тастаран-а шамасы. Т1р1шлштен баз кешкен адамдай мина калпь мына сьщайы жан шошытады. Тусшде танысып, тусшде табыскандай бейнеш елеск айналып бара жаткан адамнын ойда-жокта сап ете т^ суi оны таныркаткан да шырар. Олай болмауы да шн. Ce6e6i — алраш керген сэтте окыс селк ете туске1 сонан сон оныд кажыган жузшен езгерш нышанын аь papa алмадым. Ун-туншз, кимыл-кыбырсыз отыр. Ушн тускен конакты жактырмаган кемшрлер осындай ымга танытушы едк Ажармен тшдеспей кетпеймш. Эйелдщ жасыры жумбарын бшуге кулшынраныма ©3iM де танмын. KeTi калуыма да болар едк 6ip белг1а з куш иырымнан басьн тапжылтпай отыр, 6ip белг1а'з куш энг1меге шуйлшт1рй туртпектей бередк — Келе рой, айналайын. Атын юм сенщ? — дед1м кг pan отырып кысылран сон шешесшщ иырына артыльн маран тесше карап турран балара кол созып. Ун-тунс отырран Ажар селк етш, жалма-жан баласыньщ аяры кушактай алды. Сосын естшер-естшмес дауыспен: — 0 зщ тонып калыпсын рой,— дед1 онын бет!н mi паздай сипалап. Бала шешесшщ мойынынан кушакта алды да, ем1ренгенш еркелшпен таныта бастады. Ажа] дын жаулырын желкесше карай Tycipin >Ki6epin, шашь: сипады, сосын кымсына кулш, алкымын кытыктад! Ажар саскалактап калды, асып-сасып жаулыгымен б, 22
сын буркедк Онын неге эб!рж1генш тусшд1 м, самай ша- шына ак KipreHiH маган KepceTKici келмегеш гой. — Мама, анау юм? — дед1 бала элден уакыттан сон шешесшщ кулагына сыбырлап. Ажар селк ете тустк Эн- тек езу тарткан болды, артынша-ак кабагын таре туйш, орнынан турды да: — Карныц ашкан шыгар. Колы-басынды жуынсай- шы, журил,— деп баласын босага жакка суйрей женел- дк Ол юп-юшкентай болып кикар екен, сурагына жауап алмаганына шамданды ма, карсыласып, кырсыгып жур. — Жумаймын!— дейд1 иыгын кикандатып. Аузын буртитып, маган ала кез!мен карайды. Ажар кысылып калды. Куб1рлеп элдене деген болды, мен туеше алмадым. Онын кабагынын тунергенше карап, байкус бала таяк жейтш болды-ау деп ойладым. BipaK ол улын урган жок, басынан сипап, мандайынан суйдк — Ертен мен саган жана ботинка сатып эперемш,— дeдi сыбырлай сойлеп. Бала ыржиып кулш ж1берд1 де, шешес1н кушактай алды. — Бет1мд1 жушы, мама,— дед1 сосын еркелей да- уыстап. Ажар босага жакта турган мосыдан 6ip ожау су алды да алаканына куймалап, баланын бетШ, колын жуды. — Мама, кызыл бэтщке эпейпп. — Макул, жаным. Бала маган карап, жымыц-жымын еттк Езу!ме к\\лк\\ уй1 р!лд1*. MeHin бул кылыгымды жактырмады ма, ол ка бак шытып, Tepic айналып кеттк — Мама,— дед1 ол имене турып, уян дауыспен. — Не, кушм? Бала томен карады. Аз-кем уакыт унЫз калды, сосын шешесше такан барып, басын жерден алмастан: Пэлте алып белни,— дед1 кункшдеп. Макул, жаным! Кандайынан эперейш? Кызыл,— дед! ол кул1мпреп. Кулмендеп маган жалт карады да, жун салып кабыган женаз пенжепнщ 23
омы pay ын катып-кагып койды. Онын тагы да эл айтпак, болып охтадып, шешесшен бата алмай TypFa баикадым. K©3i жапактап, шешесже барлай карады. паи калуга T©3iMi жетпедьау деймш, турып-турып: М ам а,— дед1 тагы да. Ажар сол отырган куйi рылмастан кол созымда турган баласын белшен куш тап, езше тартып алды.— Мэжитке папасы белкэ эп е й п т ,— дед! бала кунпрт дауыспен. Ажар оны мой нан кушактай алып, бауырына тартты. К©п узамай он ею иыгы селюлдей бастады, журепм шаншыды. Же эйел унпн баласынан «бэленнщ папасы» деген с©зд1 ес ден ©ткен азап, будан ауыр с©з бар ма екен? Бала кемсецдеп коя бердк Жылаганы — ©3in кш еезшгенд1п болар. Каршадай баланын колынан боз жылап, к©з жасын колдеткеннен баска не келс}н. Ба кшэсш мойыпдаганда жылайды. Онын жылаганы niipiM сураганы. Ажар асыгыс орнынан тура салып жупре бас еыртка шыгып кеттк Баланын даусы юлт тыйылганм 6ipa3 уакытка дейш ©Kciri басылмай койды, ол к© укалап, турган орнынан козгалган жок. Ажардын сонша абыржыганына тус1'нбей танмын менен неге кымсынады? «Мэжитке папасы велосип onepinTi» деген с©з гой онын журепне канжар болып далган. Осы жасына дейш киындык кермеген, деО кай пafан ©р кеуде, тэкаппар келшшекке элгшдей с©зд1 Tin, шыдап отыру кайдан онай бола койсын. Ажардын орнында баска 6ip кекбет эйел болса, Ж1 лап еыртка кашудын орнына баласын ондырмай шап лакпен осып ж1берер едк Онын ондай ©рескел кимыл бармауында мен туешбейтш 6ip гэп бар. Бэлк1м, кара шыдай калкиып менщ отырганым себеп болтан шыг И э, иэ, солай. Ол бетеннш кезшше баланы ура алмайд! Егер баланы менен кызганбаса урар едк айызы канга] ша, ашуы басылганша аямасы анык болатын. MeHi бал; дан белекате, жатсына тура уйден куып шыкпай кенд' 24
жасаганы калай? Неге ундемейд!? Не ойлаганы, кандай максаты бар?.. Ажар эл1 жок. Ол сыртка шыгып кеткел1 6iраз уакыт en i. Не icien жур екен? Салкын типзш алмаса жарар ед|'. Ойламагам жерден келш кездесш, жанын азапка салдым-ау. Ертен тук керш, тук бктмеген жандай жыл- миып жайыма кетемш. Баланын eKciri баеылар емес. Bip тан калганым — балалыгын icTen, шешесшщ еоцынан бакырып тура жу- прген жок. Шарасыздыгын мойындагандай даусын юлт тыйып, козгалмай турып калды. Мына турысы, таусыл- мас eKciri адамнын жанын туршiKTipiп, дуниеден безш- д1ретшдей. Будан да бала кусап бакырып жылагаиы ду- рыс едк Дуниеде каршадай баланын ©Kciriней ететш коркынышты да, аянышты не бар екен осы?! Турып барып оны жубаткым келдь Орнымнан козга- луга именемш, болмеге Ажар кiрiп келш, жанжал бас- тайтын сиякты. Бул жолгы жолыгысымыз дангаза дау- мен аякталмаеа жарады. Ол ашуланар, эрине, мен ундемеймж гой. К,ылмысты мен гана емеспж. Мундай мэселеде 1стелжген кылмысты eni адам тен бел1сж, тен кетеруге Tiiic. Баланын OKciri миымды шагып барады. Куйеуi каза болтан жае жеардж азалы даусы да муншалык эсер ет- пес. Бэлюм, 03 арыммен бетпе-бет келш, арпалысып, жанталаеып отырган сон, баланын QKciri соншалык. эсер- л1 болтан шытар. — Айналайын копшы!—дед1м жалынышты унмен. Бала мурнын коре етюзт тартып койды да, касакана ку- шене жетелдк Дауыс шыгарып жылап ж1бермес унпн осылай icTereni анык. Бекер айткан екенмж. «Дор болтан кортансызым-ай!» Квз1'мнен мелт етж 6ip тамшы аткып шыкты. Саскалактап калтамды актара бастадым. Не i3 - деп жатканымды бжмеймж. Басымда бiр тана ой — ке- з\\мц\\ cypTyiM керек. 25
Бала тайпак орындыкка бYpiciп отыра кеттк М °ган карамауга тырыстым. Енд1 карасам, жылап ж1б ретш тэр1зд1мш. Басымды тукшитып, TicTeHin отырмы Кез1мд1 жумамын. Кайдары 6ip коркынышты елест< келбендей бередк Осыдан алты жыл бурынры KepiHicTe) Ажар, мен, Жайсан жэне демалыс yfti... 1 Ажар екеум!здщ танысуымыз да, табысуымыз да болды, уншз урысып, мэмлеге тез келдж. Ол менен бе жастай улкен eдi. Лэззаттын дэмш татып тамсанып уi ренген жаннын Hand ниркшге тежеу салура куд1рет1 жет пейтшш мен алгаш рет сол кезде 61лд1м. ЖугенЛз атк жайдак мшгендей шарасыз куйге тусед1 екенсщ. Bi жерде кулап калмасан, Hand деген асау ешкашан токтг майды... 7. Университеттщ 6ipiHmi курсын аяктар жыл1 кеш-рек ауруына шалдырып, ауруханага тусЛм. Bip жа рым ай емделд1м. Сауырып шыккан сон, дэр1герлер кс лыма жолдама 6epin, демалыс ушне ж1бердк Орналас тым. 03iM сиякты жастар коп екен. Bipep кун олардьи ешкайсысы ioi тарта коймады, кашан болсын екеу-еке; болып кыдырып, кырра шырып кетедк Карангы туске] кезде демалыс ушнш ауласында жастар калмайды, кеш Ki тамактан сон жуптаскан кыз-ж1г!тер калын араштьп арасына сщш кете бередк К©шлщд1 мунлы саз баурайды Келгешме ei<i кун болмай жатып imiM пыса бастады Куш боны сыртта журемш, кыздарды андимын. Ойыг аз уакыт ермектесер адам табу. Мешмен 6ip белмеде жа татын Болтан деген кекселеу адам келген куш-ак: «Ж\\ гт м ., бip шуйкебас тауып алмасан, уакыт етпейдк Осын да кыздан к©п ештеме жок»,— деп кулген. Онын акыльп куп кэргенмен, батыл Kipicyre жYpeгiм дауаламады. Эл деб1р жасканшак сез1м талабымды тусай бepeдi. «Эй 26
койшы соларды» деймш ©з1мд1 ©3iM жубатып. Олардын 6ipeyiHe журысып кетсен 6ip коржын эцпме: Журттын мазагына айналармын. Сыйымды жоралтпай-ак кояйын. Тары 6ip байкараным — ешшмге косылмай саяк журсен беделш ©cin, баран арта тусетш тэр1здк саран урланака- райтын кыздар да кебене тусе ме деймш. Осыны ойла- сам-ак кецшмд1 мактаныш ce3iMi тербейдк багамды арттыра туспек ниетпен аз тэж1рибемд1 сарка пайдала- иура KipidiM . Табиратымда жок пандык панда болды. Лсханара журт тугелдей отырып болран кезде келемш. Калын кыздын как ортасымен етш, ©з столыма беттей- Min, олардын ез1ме карайтынын бшемш. Бугш де кеш келд1м, алшан басып, кыздардын ара- сымен ©тым, тамактанып алдым. Тамактанраным да кы- зык — ауылдын ашкарак баласы бола тура столра отыр- ган сэтте басымнан бакайыма дешн аристократ болып шыра келемш, алдымдары асты шанышкымен шукып жеп, эп-сэтте тойып каламын. Содан куш бойы imiM улып, мазам кетедк Амал жок, уакытша uierimc жасау керек. А ярымды сэнмен басып, есшке беттед1м. Элдеюм кулген сиякты болран сон жалт карадым. Осы сэт 6ipey- мен соктырысып калдым. — Ой, Kemipini3,— дед1 бадана кез кара торы кыз. 03i тым суйшмд! екен. Маран тура караура nMeiiin, кур- бысына бурылыи, куле бередк Кабары д1р1лдейтш тэр1з- дк Журег1м дуралдеп коя бердн Денесшщ толысынкырап кеткеш болмаса, адамнын кешлш баурап алады екен. Тура караура каймырып, ке- :пмд1 тайдырып экегпм. Bip керген адамымнаи соншалык кымсынраныма тусшбеймш .Журег1м луп-луп етедк «Ке- шiрiнiз!»— деймш мншрлеп. Ол да «Kemipini3 !»— дейд1 KyjiiMcipen. I:кi адамнын 6ip-6ipiHe сонша штипат керсе- туi жаксылыктын нышаны. Bipa3 узап барып бурылып карадым. Ол бес-алты ка- дам жерде келе жатыр екен, маран карап, езу тартты да курбысына сыбырлап, элдене айтты. Мазактап келе ме 27
деп кудпстешп, тез1реккара у з т кетуге тырыстым. Осын дайда тусаулы аттай >K\\piciH енбей, Ki6ipTiKTeficin де кг ласын. Маган асхана мен ез1м туратын дача аралыгыг дары жол узарып кеткен тэр1здендк Журепмшн кагыа да бвлмеге юрген сон бэсенси бастады. Бейтаныс ею кыз «Орбита» аталатын алацда сеГпл деп 6ipa3 журдк Олар меш кутш журген сияктана берд BipaK канша окталганмен, сыртка шырура батылым жет педк «Отырсам опак, турсам сопак» дегендей белмеп еыймай, мазам кеттк Элденеге елендеп, елегзи 6epeMin Дэл Ka3ip ж тттердщ 6ipeyi кiрiп келш, танражайьн жаналык айтатындай елендеймш. Олар «Орбитаны» ею айналып шыкты да, кетш кал ды. Ж урепмд! лутлдеткен еез1м ешп‘ де, жанымды муч баурап алды. Ен 6ip асылымды бipжoлa жогалтып ал гандаймын. Мыктап тыкыршыдым. Сыртка шыгамын кайтып келш, ютап окыган боламын. BipaK ютап т; елецдеген кецш ме алданыш болар емес. Шыдамымды тауысып, кеш те батты. Быксып сен< бастаган у м т м кайта тутанды. Дурыстап кшнш алды\\ да, асханара жуг1рд1м. Неге екенш, манаты кызды тагь 6ip рет керпм келедь Сагынып-ак калган тэр1зд1мш. Bi рак оны Ke3iKTipe алмадым. КвшлЫз тамактандым да сыртка шыктым. Жан-жагыма жалтандап, тенселш 6i раз журд1м. Оны жолыктыра алмаган сон суметшп, бел меме келд{м де жатып калдым. Элден уакыттан coi Огинскийдщ «Полонез!» шалкп женелдк Бойымды ража йып сикыр сез1м биледк Куд1регп эуен кеудемд1 курса ран муцныц тоз-тозын шырарды. Шабыттанып кегпм Ересен ерл1к жасардай жЕерленд!м. Жанагы эуен каньп аркылы ене бойыма тарап бара жаткандай жэне де о, маран осы уакытка дешн уетемдтн журпзш келген жас каншак ce3iMre от бергендей кенеттен батылданып кет т1м де, асыгыс кшщим. Сыртка енд1 шыккалы турранд; музыка юлт узюдь Терезеге барып, сыртка кез салдым Bip топ адам юшкене аланнын шетшде iiipUin тур екен 28
— Эй, бойдак, негып турсын? — Оран жалт кара- дым.— 1шнен шыкпайтым тышкан кусамай, барып биле- мейсш бе? взщ кылшылдап TypFan жассын, без1лдеп журген бойдакеын. А ярым сау болса, осындары уррашы б1ткенд1 шырк айналдырар ем. Тез1рек шырып кетуге тырыетым. Болтан ара 6ip бас- таса токтату киын. Жары да талмайды. Акыл айтып, миынды иирггедь Ecii< алдына шыкканым сол ед1', «Полонез» кайта шалки жепелдк Жанары ражайып сез1м журег1мд1 тут- кындап, би алацына карай суйрей жвнелдк Сол екш’нмен кел|‘п, шетте турран танкы танау, домаланран кара кыз- дыц колтырына жармастым. ©зiмнiн би б1лмейтжд1г1мд1 де умыттым. — Билемеймш!— jxejxl кара кыз. К,уд1ретт! эуеннщ эсерi болар, бэлюм, онын соз1\"н куларыма да кыстырган жокпын. Колтырынан мыктап устап, ез1ме икемдей бас- тап ем, сырт кезден уялды ма, домаланып ортара шык- ты. Онын да менен асып турран жер1 жок екен. Б 1*з тайпалран жорралардын арасына косылран аксак ат сеюлд1м1з. Кайта-кайта озгелерге соктырысып кала 6epeMi3. Кара кыз оп-сэтте пысынап терлеп, ырсылдады да калды. Эршммен соктырыса берген сон ез1'м де жетш- кен жокпын. Б iр кезде байкамай онын аярын басып кет- т1м. Онын 6eTi тыржын етт1 де кеудемнен iiTepin ж1бер- дк Омы муншалык карулы деп kim ойларан. Шалкалак- тап барып, билеп жургендерге соктырыстым. Маскара! Бет1мнен отым шыкты. Кыз-ж!р1ттердщ барлыры токтай калып, маран карап турран сияктанды. Урейлешп, тонБ periме коз жуг1ртт1м. Мен 6ip Fana адамнан озте еишмд1 керрен жокпын. Ол акырын рана езу тартты. Басыма ыс- тык кап шапшып шыкты. Жолымдатыларды катып-со- гып, без)'п жонелд1м. Сол екпшмен ©з1м орналаскан дачанын алдына жетш 0iр-ак токтадым. Журег1м луп-луп етедн Музыка мети 29
журепмнщ согысына сай «така-така-така-так» деп cap нап коя бердк Аландагылар твист билеуге KipicTi. EciK алдындагы орындыкка отырып, алацра коз сал дым. Алацньщ шетшде карай турран еншм жок, билей тшдер де, бктмейтшдер де секеидеп жур, тттц жалпаг бет кыздын, ©3i колын ербендетш тур. Жана рана осы1 лардьщ тец жартысы вальске косылмай аланнын шетшд^ иipiлiп тур едц сонда жастардын жанара соншалык бе шм болганы ма!? Япыр-ау, мына би мен ойлагандай кп ын емес кой. Мыналар сеюлд1 селюлдеу, секендеуге ме Hin де шамам келедк Буран дешн маран соншалык жа' opi жабайы KopiHeTiH француз эуеш журег1мнщ лупЫ мен уйлешм таба бастаран тэpiздeндi. Огинскийдщ «По лонезк> шым-шымдап бойыма сщш аса 6ip рахат сез1мг< болеп едц мына эн журег1мнщ карысын кушейтш, деле бемд1 коздырып барады. Эннщ б1рде-б1р созш тусшбей MiH, 6ipaK онын мазмунын жаныммен урып отырмын «Така-така-така-так»... Орнымнан турып, сылбыр аяцмен би аланынын шет1 не келш токтадым да, ию-кию болып сапырлысып жат кан топтыц imiHeH манаты кызды 1здед1м. Екеум1зд1н ке 3iMi3 тары токайласты. Ол манарыдай энтек езу тартты Элдеб1р ораш сез1м окыс сокты. Koзiмдi тайдырып эке Tin, кыздын карсы алдында борсандап журген дэу кар, япг1тке карадым. Бетш тер жауып KeTinTi. Элгшщ тур кына, колапайсыз кимылына кулюм келдк Дэу жiгiттil бейтаныс кызды торына Tycipy ymiH жанталасып журге нш тусшд1м. Апыр-ай, адам деген кара басынын макса ты уш1н уят, иба дeгeндepдi умытып кете беред1 екен-а\\ 5 и _ к@щЛ котеру, демалысты жаксы е к т у ymiH ойла: табылран. Ал мынау дэл каз1р азапка туст, жаныры жур. Егер мунын мен тусш т туррандай нас пирылы бо4 маса, би аланына ег1збен суйреп экеле алмасын хаь Жайшылыкта онын билеп ЖYpгeндepдi акылга кат, же локпе деп corepi, мазактап кулетчш анык. Дэл Ka3ip оны мен би туралы сойлесе калсан, ауыздыры сез бермей бе 30
cepi шын. Эрине, ол бидщ пайдасы, эстетикалык мэш ту- ралы айтады. Екшнп би басталды. Ол тары да жацагы ж1г!тпен би- ледь Ж 1пт озшше мэз. Кыздын, куларына элдене деп сы- бырлап, кулш кояды. К улю а соншалык суйюмшз. Ме- iiiH, жанымнан ©Tin бара жатып «к-к-кы-кылап» кулш едк кыз оны жактырмагандай кабак шытты, сосын ма ран карап, ептеп езу тартты. Дэу ж ш т оньщ жанынан карра адым калмай жур. Узш с кезшде де элденелерд1 айтып турып алады. Кыз бас шулрып турып, элдеюмд1 iздeйтiн тэр1здк Юмд1 i3- дейд1? Бул маран жумбак. )KiriTTi жактырмайды екен, неге кет1п калмайды? Эне тары да eneyi билеп кеттк Осы кыздьщ ©3 i жешлтек 6ipey шыгар. KepiKTi кыздар ж т т - тердщ журепмен ойнаура кумар. Олар кейде маган мы- нау дуниеш базары таркамас той сеюлд1 коретш жетК ceri3 жасар кыздар сияктанады. Адам олар ушш жанды куыршак тэр1зденетш де шыгар. Сулулар оздерш ерке- леуге де, TinTi пенде бНкешй мазактап, азапка салура толык какысы бардай сезшетш болар. Дурыстап таныса келгенде олардыц озгешн мысын басар Kyrni де, акылы да коз арбар коркшде жатканын б1лесщ. Мундай туши жасауыца сулулардьщ шектен тыс эбес кылыктары мэж- бур етедк Осындай кезде сулу дейтш кыздардыц ©3 i ма ран соншалык суйюмЫз болып кершедк Кейде оларды отпен ойнап журген акылсыз балаларра уксататыным да рас. Бейтаныс кызра ашуым келдк К алай жарарын б1лмей жалпактап журген дэу жипгп жек коре тура iiiiTeft аяй бастадым. Эне, ол тары кулдк Мен оныц кулюсш естДен жокпын. Б1рак «к-к-кы:кы» ларан суйшмшз ун кулагым- пан кетпейдн Бейшара! Мен ол екеуше карамауга ты- рысканмен, ею кез1м калын. топтын imineH соларды 1здеп табады. Mine, ол екеум1здщ K©3iMi3 тары токайласты. Ол эдеттег1дей езу тартты. Неге екешн, ол кулген сайып Э!
ез-ез1мнен абыржи бастаймын. Бул жолы да бойымды OFaiu сез1м жайлап алды. Кетт-ак, калсам деймш, 6 ipai eid табаным жерге жабысып калгандай козгала алма турмын. Олар дэл мен!н маныма келе бергенде, музыка кчл уз1лдк Дэу ж1пт айырылып калатындай кыздын белше кушактап тур. Неге екенш, ашуым келдк Кыз кысылдЦ бшем, дэудщ кеудесшен жайлап итерт калды да, оньп Кушагынан босанган сон,, мешн жаныма келт турды. Fa жайып 6 ip жупар iiic мурнымды кытыктай баетады. Ке неттен журепм атша тулап, ез-ез1мнен абыржыдым. Те pic карап турган кыздын желкесше, иыгына, шашынг карауга соншалыкты кумартканмен батылым жетпед! Карап турып пысынап, терлей бастадым. У зЫ с созылып кеттк — Бэрi жабылып 6 ip магнитофонды сойдете алмаг жатыр. Ой, онкей сауатсыздар! К-к-кы-кы! Кыздын теОне, мойнына, бетше суктана карап турга кара дэу «кы-кылап» кул т ж1бердк Tepic карап бейка турган кыздын пыгы энтек д!р еты де, маган жалт кара ды. >K\\'3 i кызарып кеткен екен. — Тiлiн быеензз, кемектест ж1бермейаз бе? дед1‘ кыз. — Мен каз1р... K,a3 ip келемш,— дед1 де, ол калба лактап, тура умтылды. Кыз иыгынан ауыр жук тускен дей терен курсшд1 де маган 6 ip кырын берiп бурылы турды. Кэп узамай жещл ыргакты эуен мамырлай же нелдк Мен ортага шыгып улгерген топты кагып-согыщ емпендеп келе жаткан дэуд! керд1 м. Ол мешн ен 6 i асылымды тартып алуга келе жаткан тэр1здендк Bipar козгалуга, дэл жанымда турган кызга кол созуга дэр мешм жетпедк Емпендеп умтылып келе жаткан дэуд1 ол да керд1 К,ыз аяк астынан абыржып, аеып-сасып маган жалт бу рылды да: 32
— Билейшып,— дед1 жалынышты унмен. Мен би бiл- мейтшд1г1мдк осыдан аз рана уакыт бурын уятка калга- нымды умыттым. Элдеб1р элеуеттл куш меш кызга карай mepin ж 1бергендей болды. Кара дэу маиан аларып кара- ды, Tepic бурылып Keni. Сосын аланнын шетше шырып, темеш тутатты. — 0 3 1 6 ip кызык icici екен,— дед1 кыз. Bip нэрсе де- yiM керек едк тш-аузым байланып калгандай ундей ал- мадым. Бар болтаны жайлап кана кулд1м. Кулшм кара дэудш «кы-кы-кысына» уксап кеткен сияктанды. ЕМ бе- т1м дуылдай жвнелдк Кыз тары да элдене дедк Мен бiрак. оныц не дегенш TyciHreH жокпын. Е Ki Мземнен жан кеткен тэр 1зд!. Кыз- дын аярын басып кетпеуге тырысып-ак журмш. Денемд! тер жуып кетт1, жейдем сырып алардай су. Кыз менщ катты кысылып жургешмд1‘ еезд1 61'лем, акырындап кул- д1 де маран такала тустк Мен тудрыш рет мае болран адам тэр!зд1мш. Еажа- йып 6ip жупар нic баеымды айналдырып барады. Оньщ бетше 6ip рана рет, 6ip-aK рет карасам деймш. BipaK K03iM кайта-кайта аланнын шетшде темеюсш устьустще сорып, мазасызданып TypFan ж1гт<е тусе бередк Ол да eid K03iH 61'зден алмайды. Музыка аякталысымен оньщ кыздын жанына жетщ келш, «кы-кылап» турып алаты- нын ойладым. Ал мен ше? Менщ не ieTeyiM керек? Кыз дын жанында калуга батылым жетпейдк Оньщ жанында калсам кара дэуге уксап, ©TipiK-шыны аралас 6ip нэрсе- лерд1 айтып, кулулм, кулд1ру1м керек. Ондай внер мен- де жок. Япыр-ау, муншалык ынжык емес ед1м рой. Маган не болран бугш? Мына кыздын KopiKTi екеш рас, 6ipai; уоншалык томенплктейтшдей сорлы емеепш рой. — Мен бугш тек Ызбен рана билеймш,— дед1 ол. Екеум1зд1н K03iMi3 тары токайласты. Мен баеымды бу- рып, дэу KapaFa карадым. Ол екшип темекпп тутатып жатыр екен.— Карсы болмайсыз ба? Ж о к ,— дед1м м пш рлеп. 2—6S7 /
Екеу]\\шдщ эн.пмем1з осымен 6iTTi. Осы кезде музыка да аякталды. Екеум1з аланньщ шетше шыгып, топтан окшауланып турдык. Жанымызра «кы-кылап» кара доу келдк MeHi белщ тастарысы келд1 б1лем, кимелеп ара- мызра Kipyre тырысып едк кыз: — Мен бугш мына ж1г1тпен билеймш,— деп кулд1 де, менщ колтырымнан устады. Кара дэу маган менсшбей мекерлене карады да, езу тартты. Тары да темею тутат- ты. Кыздыц K03iH ала 6 epin, кабык шытып, «Te3 ipei< та- йып тур» дегендей ьщрай танытты. MeHi коркак 6 ipey деп ойларан болу керек. Эттен нпркш, баска жерде бол- са «корыкканды» керсетер ед1 м. Амал жок, кыздыц ал- дында ондай эбес эрекет жасай алмаймын. Мен касакана Tepic бурылып, оран жауырынымды бе- pin турдым. Ж1пт MeHin мына эреке^ме шамданды 6 i- лем, иырымнан кагып: — Бала, TeMeni тарт,— дедй Онын сезш есымегендей тындамай тура берд{м. — Йемене, сен казакша тусшбейсщ бе? — деп ол иы рымнан жулкып калды. Ызадан жарылып кете жазда- дым. Тобелес шырып кетер деп кayiптeндi ме, кыз Meni ортага карай суйрей жeнeлдi. Жуптап улгерген ceзiмдi айта алмай калдым. Ашуым 6ipa3Pa дeйiн басылмады. Буран дешн emKiMre есемт ж1берт кермегенджтен бе, ©3 iMAi корланган адамдай сезшд1м. Кызбен сойлесе де алмадым. Коп узамай музыка юлт узыд!* де, 6 ipey ортага шырып, магнитофонный бузылып калганыи айтты. Жи- налгандар тарай бастады. — MeHi жeткiзiп салынызшы!— дед1 кыз. Онын бул ©Tiniini маран тосын есплдь Эдепюде «мазактап тур» деп ойладым. Эйелдер дачасы кол созым жерде тур. — Уйыктар алдында 6ipa3 сейплдеп кайтпаймыз ба? Кара дэу руксатсыз кeлiп, кыздын колтырынан устады. кыз — Жо-жок! Шаршадым, уйкым келш тур,— шeгiншeктeп. Онын жанагы сезшщ TepKiniH енд1 тусш- 34
д!м. Соншалык батылданып кетучме нендей куштщ эсер еткенш бьлмеймш, кыздын колтыгына кол салдым да: — HlbiFapbin салайын,— дед!м. Кара дэу шлешп ту- рып калды. Кызды дачанын алдына дешн шырарып салып, Kepi кайттым. Жолай элдеюм жолымды бегедь TeMeKiciH ус- Ti-ydiHe сорып турран манары жiгiт екен. — Бала,— дед! ол маран ызбарлы дауыспен,— жолы- ма неге турасын? Оньщ свзше тусше алмадым. Юмнщ жолын юм беге- д{? Кас пен коздщ арасында imin алганына ceHriM кел- мейдк Элде осы жарыместеу 6 ipey ме? ©зшщ кулюш де кызык. Тамарына катты зат кептелгендей «кы-кылап» турраны. Манары кыз будан бекер кашактап журмеген шыгар. — Сен немене, казакша тусшбейтш нокайсыц ба? — дед1 ол кеудемнен нукып. Колын карып жiбepдiм. — Абайлацыз! Менщ де колым бар. — Кы-кы-кы! Т ш ц бар екен рой. Каным кайнап, эрец шыдап турмын. Бурын мундай жардайда сабыр сактай алмаушы ед1 м. Аузымнан бурын колым кимылдайтын. Бул жолы мынанын !р1лiriHeH сес- кенд1м. Мына денемен бул ешк1'мге куш бере коймас. Анау гурзСжудырык тиген адамньщ орнынан турып ке- Tyi де еюталай. Сескенш турсам да каршадайымнан ка- ныма сщген менмендж дейтш касиет теменшштеуге, жалтактаура ж 1 бермедк — С 1зге не керек? Ол иырыма колын салды. Колын шлюп ж1берд1м. Ол бас-аярыма сузLne карап шыкты да, «кы-кы-кылап» кул- Л\\. Бул меш KeMciTin, келемеждегендег1ш деп шамала- дым. Byrinri кылырыма ез1 м де тацмын. Апыр-ау, калай рана шыдап турмын!.. — Слушай, бала,— дед1 ол «кы-кылап» болтан сон.— Сен мafан «нос» корсетпе, бюдщ бе? — Kepinin тур Faн нэрсеш жасыра алмаймын. 2* 35
— Сен осы каншадасын? — Озбен курдас емесш'н. — Кы-кы-кы!.. Тш ннщ ирониясы бар екен. Но,— де- Д1* ол кабагын шытып,— меи де сешмен калжындаскалы турран жокпын. — ImiHi3 пыскан шырар. — Сен тшнд1 суйрендетпей, сез тында. Былай, бала. Сен манары кызра жарамсактануынды кой. Жолыма турсац, ез обалыц озще. Аяушылык кутпе. — Менш аянарымды кайдан бьлднпз? — К,ы-кы-кы!.. «Арыстан элш бшмей айра шауып- ты» депп' баярыда 6 ipey. Сол айтпакшы,.. Кы-кы-кы!.. — Уакытында корерм1з. Онын сез1 н тындарым кeлмeдi. Жолымды богеп, тал- тайып турран кара дэуд1* иырыммеп акырын рапа карып Ж1'берд1*м де, кетш калдым. Айналып ©туге де болар едк одет кактым. Одан корыкпайтындырымды, берicnefi те- белесуге жарайтындырымды анрартып кетт1м. . 8. Бул туш бозарып тан атканша кез 1лмед1 м. Тан атар-атпастан узак canapFa шырардай елег1зумеи болдым. Уйыктасам кеппп'п калатындай кеудемд1' куд1*к кеуледк Б iр уакытта манары кыз сыртта меш кутш, кы- дырыстап журген тэр1здендк Тосектен кандай куштщ жулып алранын бшмеймш, сыртка шырып, «Орбитаны» 6ip айналып, кайтып оралдым. Алданран yMiTTin эсершен оянран элпз мун журег!ме нэр 6 epin, шабыттандырып турран eMipmen рухтын жалынын бэсенате алган жок. К,айта сол мун элп' кызра деген сарынышымды оятты. Ол caFbiHbiuj Menin ©Mipre деген щкэрл1г1мд1 кушейгп, ер- Tenri кундерге асыктырды. Таннын тез1рек атуын Нле- д1’м. BipaK мундайда уакыт отпей адамды ырыр кылады. Элсш-элсш саратыма караймын, ол токтап калган Topi3 - 36
дене береди Шепне жетюзе бурап койдым. Уакыт менщ гана саратыма тэуелд1 сеюлдк «Полонездщ».сикырлы эуеш куларымнан кетер емес. Мен манаты кызбен бплеп жургендеймш. Жастырымды кушактап, балкып жатырмын. Жо-жок! Билеп журмш. Ол маран куле карап, элдене дейдк BipaK даусы есДл- мейдй Менщ кулагымда «Полонездщ» сикырлы эуез1 рана, ©лен жазгым келедн Ceri3 inuii класта окып жур- генде 6 ip кызды жакеы керемш деп осындай куйге ду- шар болтаным eciMne. Онда кун еайын eid немесе уш елен жазатынмын. Ол кезде олен шырару оцай болушы ед1. K,a3 ipriM твтен киналые. Шашырап кеткен ойымды жннай алмай, «дэмдЬ> деп тапкан еездер1мнщ басын 6 i- piKTipyre шамам келмей-ак койды. Дол каз1р мен ocepi Огинскийд1*ц «Полонез1мен» пара-пар ражайып жыр жазура m ic тэр1зд1мш. KoidperiMne жаткан куд1ретД жолдарды сыртка шырара алмай кажыдым. Шабыт-тол- рак кушейт, кыеып барады. Bip кезде барып жанары сикырлы эуен к©кiрегiмнеи шырып жаткан сеюлдендь «Полонезбеи» иык тенесДрер танражайып жыр жаза ал- масымды мен енд1 рана туспшм. (Улы сез1м адамра улы дуние тудыру ушш емес, улылыкты TyeiHin, табыну унин берьлед! екен рой). BipaK шабыт-толрак камшылауын коймады. Mine, кок1'рег1 мде булкынып жаткан жырдын алгашкы жолы жарык дуниеге шыкты. Я помню чудное мгновенье... Кекешмде жатталып калран осы 6 ip жолды берд1м. Апыр-ау, бул юмнщ олещ? EciMe Tycipe алмадым. Журе- I'iмдi туткындап алран «Полонез» ойланура мурша бер- мейд!. «Я помню чудное мгновенье...» Будап Kemriri жолдарды журеп'м унЫз тчлмен жатка айтып жатыр. Кеиет «Полонез» юлт тыйылды да, жырдын сопды жол- дары eeiMe туст!. Я помню чудное мгновенье, Передо мной явилась ты, 37
Как :иимолетное видение, Как гений чистой красоты. К,уд1'ретт1 эуеннен жырдьщ ocepi кем соккан жок. | Коз алдыма eciMi беймэл1м кыздьщ бейнеш келдк Терт h жол елец тек соран тана арналган тэр1здЕ Бул елецнщ езгенш екенш б1ле тура ез1м жазгандай куандым. Тары да кайталап шыктым. Тары да... Кайталап айткан сайын кыз маран жакындай тускендей болады. Как гений чистой красоты. Как гений... Как гений... Гений... Апыр-ау мынау Пушкин рой! Пушкиннщ жыры! Екшнп кырыма аунап тусНм. Саратыма карап ед1 м, кершбедЕ Басымды кетерш, колымды терезеге жакын- даттым. Bopi6 ip кере алмай койдым. Кеш кш к бiздiц те- резен1н тубшдег1 баганга орнатылган шам жанып тур- ган. Куйш кеткен екен рой. Карангылыктын сулбасы суйылып барады. Этештщ уш куларыма талып жетедЕ Тан да алые емес екен-ау. EciMe Болтан аранын кешеН ce3i TycTi. « А я р ы м cay болса, эйел быкенд1 шырк yiTipep ед1 м». Сонда калай, аягы аксак, сокыр, я болмаса колы жок адамдардыц Fa- шык болура какысы жок па? Жо-жок! Махаббатка аяк пен колдын, кездщ катысы жок. Махаббат — 6ip адамга eKiHmiHin табынуы. Бальзактын 6ip кейшкер! куные кызга елш-енип рашык болады. Акыры ©MipiH сол уппн курбан етедЕ 0м1рде осыран уксас жардайлар аз емес. Жо-жок! А я к ты н , колдын немесе кездщ жоктыры муге- дектш емес. Бул заманда мугедек деп Tyficiri тайыз, пи- рылы пасык, еш нэрсеге селт етпейтш ce3 iMci3 адамдар- ды айту керек. Иэ, иэ, ешюмге рашык бола бщмеген адам — мугедек. Е а’ме тары да манаты oip шумак елен тустЕ Ойша кайталай бастадым. Неге екенш кайдам, осы 6ip шумак- ты кайталай 6epriM келедЕ «Я помню чудное мгно- венье...» 38
Куб1рлеп жатып уйыктап кетшпш. Туе элетшде 6 ip« ак ояндым. Киппп, жуынып алдым да асханага тарттым; Адамдардын алды тамактанып алып, кайтып келед! екен. Kenieri кызды алыстан таныдым. 0з-ез1мнен абыр- жып, Kepi кашкым келди Журег1м ал кеп туласын. Аяк астынан кандай куйге душар болрандырымды туешбей- MiH. Екшшм бэсецсш, юб1ртжтед1м де калдым. Дэл каз1р аярым шалынысып, кулап калатын сияктымын. — Уйкыныз канды ма? — дeдi ол маран жакындап келш... «Кекетт тур» деп ойладым. Одан сайын кызара тусп’ м.— Кеше билеймш деп шаршап калрансыз рой. — Жо-жок! — дед1м саскалактап.— Шаршаран жок- пын. Екшнп кыз сыкылыктап култ ж!бердк Мен одан opi кысылдым. Басымды квтерш, тура караура батылым жетпей-ак койды. Устазынын суратына жауап бере ал- май кысылран шэюрттей жерге карап, калшиып турдым да койдым. — Карньщыз ашкан шырар. Ертенгтжте келген жоксыз. — Жо-жок. Ашкан жок. ImiMHin улып туртаны рас. Мына кыз Ka3 ip кыдыра- йык десе, жырылранша журе беруге бармыи. — 0TipiK айтасыз,— дeдi ол к у л т .— Дурыстап та мактанып журмесешз, билей алмайсыз. ЕНздщ арамызда будан баска onriMe болтан жок. Тамак iiuin отырып, оз1мнщ соншалыкты ынжыкты- гыма намыстандым. Енд! кездессе, алдымен сезд! ез1м бастаура бекпшм. «Менщ озгелерден нем кем? Жакын- дарысы келт журген кыздын 03i. Кысылып, кызарактай- тындай жвгпм жок. Кара дэуден коркатын мен емес. Егер урынуын коймаса, урып жырамын. Оран купим же- тед1. Енд1 THicin корешпп, аямаймын». Тамактанып оты рып 0 з1 мдЙ0 з1 кайраумен болдым. Осыньщ 0 3 i адамды желжт1рт,желшнд1рт тастайды екен. Кызбен кайтадан 39
кездест, кысылмай-кымтырылмай сейлесу унлн т1з!рек сыртка шыгура асыктым. Адам асыкканда тым алацрасар болып кете ме, ыс- тык шайра тЫ мд! куйшрш алдым. Аузындарыны кай-» тып тегу уят, киналып жатып арен жуттым. Кез1мнен бырш eTin жас шырып кеггп. Шайды тауысып imyre зау- кым сокпай сыртка шыктым. Апыр-ау, мен не дегеи тулей ед1 м! Егер онын кен1л5и- де маран деген ытипат болмаса бите шакыра ма? Менен баска да ж1г!ттер толып журдк Ал ол тек мешмен рана бнлед1 рой. Егер мен туралы ойламаса, 1здемесе ертенгы лп< тамакка келмегенд1Т{мд1 кайдан б1лед1? Осындай карапайым жайтты TyciHyre еремнщ жетпегеш ме? «Мен саган рашыкпын» деп e3 i келмейд1 рой онын. TinTi, кыз бала 6ipeyAi елт-енлп суйгенмен, ондай батылдыкка бармайды. KepiciHHie, олар ондай сез1*мш жасырып, ку пля сактауга тырысады. Тендесаз жаналык ашкандай куандым. 0 з-ез1‘мнен жещлтектент KeTTiM. Бойымды ражайып ce3 iM биледь «K,a3 ip барамын да, сейлесемш. Барлык сырымды алды- на жайып саламын!» ©з белмеме карай кустай уштым. Белмеге келген сон улкен салтанатты кешке баратын- дай сакал-муртымды кырып, бет1 мд1 эт1'рмен жудым да, дурыстап кшнд1м. 03iMHin aiiTeyip 6ipey емеслг1мд1 кер- ceTKiM келт, колтыгыма Чеховтын энг1 мелер жинарын кысып алдым. Тары да элдене жетпей турран ceкiлдi. Белмеден шыга 6 epin, кайтып оралдым да ненщ жетпей турранын ойлап, ал.ешп турып калдым. Б iрак eciMe тусы реалмадым. Кызбен кездесетпЕмд1 ойласам журег1 м лу- шлдейдк Ka3ip де алкымыма тырылардай дуралдеп тур. Неге екенш, жанагы батылдыгым зым-зия жогалды. Сыртка шыруга журег1 м дауаламай-ак койды. А птырым- ды басып алмак болып, колтыгыма кыскан к1тапты па- рактай бастадым. BipaK колымнын д1р!лi мен журег1мнщ л у п ш бэсенси коймады. Мен ecTin отырранда олар кетт калады-ау! Ютапты. лактырып тастап, терезеге бардым. 40
Ол курбысы екеул сылбыр аянмен кыдырыстап жур. Ау- ык-ауык элдешмд! куткендей жан-жагына жалтактай карайды. Олар «Орбитаны» 6 ip айналып шыкты. Эне, оларра кара дэу келш косылды. Ким асы колды болып бара жаткан адамдай абыржыдым. Сыртка калан атып шыкканымды 03iM де б1лмей калдым, жебей басып ymeyiHiH сонынан журд!м. Алрашкы екгншм катты ед1, мен1 олардыц ешкайсысы елей конмаран сои бетим кай- тып калды. Сыртка шыкканыма екшд1м. KeTin-ак кал- рым келдк 6 ipaK 6 ip жойкып куш меш нокталы бузаудай ушеушщ сонынан сумендетш жетелеп барады. BipaK олардын, бiрде-61реуi кайырылып караган жок. Кара дэу дшмарсып сейлеп келедн — Ауылда ескен кыздарды ез1 м идеал тутамын. Олар меп ушш тазалыктын, пэктжтщ символы icneuec. Сон- дай кыздардын 6ipeyiMen сырлас болсам деп армандау- шы ед1м. Ендк мже, сол арманымды жузеге асыруга мумкшд!к туып отыр. — С1здщ уйдег1 женгей каланьщ кызы болды рой,— дед1 кыздардын 6 ipeyi. — Кы-кы-кы!.. Сол женге болатын адам кезжпей жур-ау кырсыкканда. Эрине, кыз аз емес. Жана айттым гой, маран ауылдын кызы керек деп. — Ауылдын кыздары ауылдын Ж1'г1ттершен артыл- майды, aFafl,— дед1 eniHiui кыз сыкылыктап. «Кы-кы- лап» кара дэу де кулдк — Шынымды айтсам,— дед1 ол кулюсш юлт ты- иыи.— Сондай кыздардын бiрi туралы очерк жазуды кептен берi армандап журмш. Келешекте ютап жазу да ойымда бар. Леиiрiи сейлеп келе жаткам ж1гт<е жыным келдК Максатына жету ушiн eTiрiк келг1рсш, алдап кететшдер- Л1* мен б1лемш. «Мен композитормын» дегендердщ 6 ipne- uieyiн кергенмш. Б iрiишi кездест1ргешм, арарымды iujin, ез1мд1 Т1‘лдеп кеткеп. Мыпапын кой терiciн жамылып журген каскыр екенд1гше шубэм жок. 41
C©3 i де ж еы ст турган жок. Менщ угымымша — жа- зушы, иэ, журналист акылды 9 pi гуманист болуга тшс. ©ткен жылы У. Фолькнерд1 окыганмын. Онын «гуманист емес адамнын колынан жазу келмейдЬ деген сезш эл! умыткан жокпын. Кара басынын камы ymiH езгеге к а с -, тын ойлайтын пендеш ешюм де гуманист демейдк Ж а з у -! шы да, журналист те ен алдымен ©з ©Mipimn авторы бо- луы керек кой. — Газетке аяк астынан кыздар туралы макала керек болып калганда, жазатын адам таппай киналамыз-ау. Осы yuiiH Танаганнан талай рет сез естш м. Осы жолы 6ipaa факт жинап аламын да, барысыммен буркыратып жазамын. ©здершз бюеОздер, б1зд ш дем алды деген аты болмаса, карап журмейм1з. Туртшшектеп жазып, окып дегендей... Кы-кы-кы!.. MeHin 6ip акын досым ку- нше алты шумак елен жазбасам, уйыктай алмаймын дейдк Сол айтпакшы, танды юршк юмей карсы алатын кездер1 м1з кеп кездесед1,— дед1 ол даусын котере сейлеп. 03iniH «онай адам» емеспгш кыздарга сезд1 ргенше куанды бюем, Konipe бастады. Онын энпмесшен 03iM атын бюетш журналистер мен жазушыларды ecTin келемш. Онын журналист екендтне сенгендей болдым. Леш- pin келе жаткан кара дэуге танкала карап, токтап кал- дым. Жолымды кара мысык Kecin ©ткендей к©шл1м жасып журепм элОз гана шым еттк Кара дэу жанагы сездер1 аркылы менщ есек дэмемд1 тас-талкан ет т , ©3i кызбен 6 ipre кол жетпестей зангарга кетершп бара жат кан сиякты. Ж урш-журш келш, шалкар тешзге тап бол тан адамдай ею удай куйге TycTiM .Жолым осымен тау- сылган сиякты. Буыркана тулап жаткан улы тешзден ©те алмайтындай yMiTiM узшдк бойымды алып тау немесе тещзд1 алгаш керген адамга устемдтн журпзе бастай- тын коркынышты сез1м биледк Кара дэу карсы алдыма кесе келденен жатып алган зантар тау тэр1здГ 0 з1 ме та- 42
ныс адамдардыц аты-жеш аталган сайын урлыгы эшкере болган баладай кысылып, абыржимын. — Амандык болса, ездерщ туралы очерк жазамын. — Б1з сйзге идеал бола алмаймыз рой, арай,— дед1 кыздардын 6 ipi. — Идеал дегеннщ 03i гармония,— дед1 устем унмен. Сосын ары карай не айтарын б1лмед1 ме, тосылып калды да «кы-кылап» кулш ж1бердк Осыдан кешн идеал тура лы ештене айтылеан жок. Ол баска 6 ip жешл эцг1 ме бас тап кеттк Нокталы бузаудай соцдарынан сумендеп {лесе берге- iiiM калай болар екен?! Енд1п iciMneH ештене шыкпайды, атары дардай журналист турранда кыз маран караушы ма едг Оныц кара дэуден кашактап жургеш — таныма- рандыктап шыгар. Егер оныц журналист екенш бисе, онша ypiKneci анык. E iu i ол дэудш ыркынан шыкпайды. Апыр-ау, сонда менщ асыл ce3 iMiMHiH сергелдецге тускеш ме? Не icTeyiM керек? Максатыма жете алмасам, азап- ка TycepiM анык. KypecyiM керек. BipaK eiui жолым бол- май ды. Шарасы таусылран адамдай жол жиепндеп орын- дыкка сылк e'rin отыра кетт1м. Кыдырыстап журген ушеуге карамаура тырысамын, бiрак ез e p m u i оз1 м бн- лей алмай отырмын, KQ3 iM кайта-кайта элгиерге тусе бередк Кеудем алау-жалау болып, мыктап мазасыздан- дым. Bip албырт сез1 м «бар да кызды тартып ал, ол се йш» дейдц 6 ipaK уят деген зшмауыр ei<i иырымнан ба- сып, тапжылтпайды. Егер кара дэудщ журналист екенш бимесем, каз1ргщей кысылып, кымтырылмай кыздарра килire кетер ед1 м. Адуын сез1мге epi к бермей пба сактап отыруым — 63iM калаган мамандыкка деген штипатым- нын, KypMeTiMHin белг1а шырар. Элде данк дегеп дак- пырттын мысы басты ма екен? Иэ, иэ, данктыц кез кел- ген пенденщ бетш кайтарып тастайтын сурапыл куuj i болады. Булай болатын ce6 e6 i — сен сол данк neciiieii 43
езщнщ элаздтн д* мойындайсын, ягни мусэш рлтш и сезшеещ. Осындай ойлардыц келуй мун екен, кеудеме ©Kciк ка- малды, элдеюмге ашуым келдк Орнымнан атыи турып, бар даусыммен «данк деген дакпырт» деп айкай салсам деп желш^м. Аеыл ум тм д } y3in, кещл1мд1 кулазыткан кара дэудщ тумсыгынан койып ж 1 беруге кулшындым. BipaK тентек еез1м1мд1 белпшз 6ip куш жецдк ол бэлюм, данк туралы калыптасып калган угым немесе барша пендеге тэн пендешЫк деген эзэзю шыгар. Иэ, иэ, сон- гысы. ©йткеш юм-юм болмаеын пендешшкке корык- канда, куанганда, кыеылганда гана барады. Ягни, пен- деш ш к деген адамньщ рухани дуниесшен болт алуга болмайтын ерекше касиет. Сондыктан ол Min емес. Мш дейтш ce6e6iMi3 — KenuiLniriMi3 оны жасырып жауып, ©згенщ к©з!не TyeipMeyre тырыеамыз. Оны адам бойын- дагы жшркешнш кылыктардын 6ipiHe айналдырып жур- ген де ©3 iMi3 . Пенденплж жаеаган жанды макулыктай К0 рем1з. 03iniH нас, лас кылыгын макулык кана жасыра алмайды гой. «Эдюет кайда» дейм1з. Япыр-ау, басына ic тускен адам ушш 6i3 бюетш эдюеттш эдюетпздж болып Kopinyi табпги зандылык кой... Yineyi маган жакындап келе жатыр. Ол нагыз боепе- нщ ©3i екен, аузы дамыл таппай эл1 nonipin келедк Онын эцпмеш кыздарды жалыктырган болу керек, екеушщ де ©Hi сынык. Асханада соктыгысып калган кыздын ею K©3i менде, энтек езу тартатын сиякты; журепм дip еттн, 03-оз{мнен кысылып, басымды тукырттым. Мысымды мыктап басып тастаган кара дэудщ алдында юнэл! адамдай сезше бас- тадым ©з1 мдк — Журе берем1з бе, дем алайык,— дед1 кыз маган такай бере, осылай дед{ де екеушщ кeлieiмiн кутпей, жа- ныма келт отырды. Екеум1здщ арамызга «дэу» отыра бермек болып едк кыз сыкылыктай кулш: и
— Бул жерге сыймайсыз,— деп 6 epi карай ыгысты. Ол маган алара карады да кабак шытып, ен шетке ба* рып жайгасты. Катарымда отырган кыздын устшен зНр iiici буркырап, танауымды кытыктады. Неге екешн бш* меимiн, ез-ез1мнен абыржи бастадым. Бул, бэлюм, ез ба^ гасын бш п, бойын куте бастаган кызга бурын-соиды жакындамагандыктыц acepi шыгар. — Иэ, бала,— дед1 кара дэу темею тутатып жатып. Колы тагатсыз дipiлдeйдi.— Кайдан келдщ? — Алматыдан. — 0,— дед1 ол даусын созып. Бас-аягыма CYзiлe карап шыкты да жумсак унмен.— Кдмнщ балаеысыц? — дедь Онын не максатпен булай сураганын тусишм. Ашуым келдк Аты-жегп беймэл1 м журналистщ шекшдн rine куйшд1м. — Буюл Алматыны танушы ма едini3 ? Ол езу тартты. — Б1разын б1лем1з гой,— деп кыздарга карап, мекн реи in койды. Бадана коз кыз онын. C03in жактырмады 6 i- лем, езу тартты да шалкайынкырап отырып, шлге ujай- тандай туп-тунык кеплд1р аспанга карады. — Газет жумыеы деген талай-талай улкен кналердщ алдына апарды гой. Бул агац не кермед1* дейсщ. — Оны Ызден i<iM сурап отыр,— дед!м мырс етт. }Ki- riT селк ете TycTi, ек\\ бет! курентп шыга келдк Астыцгы epui салпиып KeTTi, темеюсш ycTi-ycTine сора бастады, ж!пс1к K03i одан сайын Kimipeiie TycTi. Iii<i кыз бiрiне-бiрi карап, жымыц-жымыц етедн Ме- pefliM устем болып калды, 6 ip сэттж жеьиОмнщ куаны- шы ма, миыгыма кулю уялады. Кабанл Tynepin, булы- Fbin отырган ж т тк е тагы да 6 ip зэрл1 соз айтсам деймш, оны ею кыздын алдында табалап, каркылдап турып кул« )зм, жерлей тусюм келедк Бала кез1мнен каныма сщген осындай 6 ip касиелм бар. Карсыласымды епд! кайтып бас кетерместей халге жетюзгешпе жапым тыншымайды. 48
Рингте де бетчме 6 ip жудырыктисе-ак ел!рт кететшмш. j Bipак, бул касиеттщ пайдасымен 6 ipre Kecipi де коп. Та- лай рет С03 де естш м. Бул жолы да устамдылык жаса- рым анык едк Кеудемнщ терец тукшршен кайнап шык- кан ызаны бадана коз кыздыц кулюЫ туншыктырды. Ол MeHi куптагандай кул!мс!ред! той. К,ара дэуге караймын, ; ол дэл Ka3 ip мен унин бурют болгысы келш, киянга сам- j pan ш ы р ы п , кайта кулаган карга сиякты. ©з шамасын бшмегендердщ осындай рабайсыз кылыктары аркылы ©здершщ бейшаралагын, э л а з д т н эшкерелеп алатын i эдеЛ бар. — Ажар, кун ысып кеттк Болмеге барсак кайтед1 ?— дед1 екшпл кыз орнынан тура 6 epin. — Отыр, Лэззат, мен сендерге 6 ip анекдот айтып бе- ререшн,— дед! ж т т калбалактап. Маган карап кет де- гендей ыцгай б!лд!рд!. Ашуым келдк — Бекер шашыла 6 epin кайтеЛз, оз!шзге керек бола- ды,— дед!м кекете мырс eTin. Ол козыга коз тжкен кас- кыр сиякты, маган теЛлш, теарешп узак карады.— ¥нап отырмын ба? — Бала, осы саган не керек болып отыр? Кедерп жа- самай жонще кет! Катты ашуланганднЛ болар, тутыгып сойлей алмай ! калдым. ¥рыс шыкпасын дед! ме, Ажар ес!мд! кыз : — Бупн «К,ыз Ж1бек» болады екен,— дед! саскалак- тап. Ж!г!т суык жымиды. MeHin дау бастагалы отырга- нымды сезд! ме, ©Hi кур ец тп , орнынан турды. — Онда кешке кездесерм!з, Ажар. Жумысым бар едк Лэззат еЛмд! кыз бен жтт кет!п калды. Мен куткен сэг те жетт!. Энг!мен! неден бастарымды б!лмей кысыл- дым, журег!м луп-луп етедк нак 6 ip туцгыш рет тешзге тускел! турган бала тэр!зд!мш. Ол унс!з. Мен сапыры- лыскан сез!ммен арпалысып, тыкыршып отырмын. Ажар сагатына карады. Ж урспмнщ согысы жшледй «Бол», «бол» де асыктырады б!р албырт сез!м.
— Слзд! мен 6 ip жерде керген сияктымын,— дед!м аптыгып. Ол маган жалт карап, кулш ж 1бердк — Умытшак екенЫз, асханада кактыгысып калган жок па ед1к. Билегеннизд! де умытый калгансыз ба? «Кызарран тек турмас дегендей» мщпрлей бастадым. — Жок, одан бурын керген сияктымын. — Мумкш, тушщзде керген шырарсыз. Кыздын сезше пара-пар келетш уткыр жауап тауыл айта алмай дардарып калдым. Оньщ аузынан мундай батыл «калжын» шырады деп ойламарам. «Иэ, тус1мде керд1м»,— леу\\м керек едй ©з! ынгай б!лд1рш отырган- да, кара басып, кызарганымды, кысылранымды караты. Эл1 де кеш емес, дэл осылай деу!м керек. Осыдан кейш энпме езшен-ез1 жанданып, 6 ipаз жерге барып та калар- мыз. Онан сонрысы белгш. — Слзд1 де мен 6 ip жерде керген сияктымын. — Иэ,— дед1м куана дауыстап. ©тiрiк айта баста дым. Ол сыкылыктап кулгенмен, сез1 мд1 белген жок. Мен neci тiзгiнiн босатып ж 1берген жуйр}ктей кeciлдiм. — C i3 мен1 алдымен «Целинный» сонан сон «Арман» кинотеатрынын алдынан кергенс1з. Bip емес, б!рнеше рет кездескенб1з. Кол алысып, танысканбыз. Ол кезде Ыздщ еампиз Ажар болатын. Устпизде паршадан Нплген К ы зыл кейлегпиз болушы ед{. (Ka3iprici де паршадан тiгiл- ген кызыл кейлек). Б iрак ол кезде кольщызга сакина салмайтынсыз. — Йемене с\\з бметш кыздардын 6ecii<Te жатканда колында сакинасы болушы ма ед1? — деп суык жымпды. Онын, жузше кызгылт нур ойнап шыкты. Абайсыз артык сейлегешмд1 кеш тусшд1 м. Акымак басым, саки- нада нем бар едП Тэп-тэу1р басталган сез1мнщ аягы пы- шырап, былжырап кетт1м. Енд1 Ажар менен кашкактан бастайды, кылмысын бшетш адамга шм жакын журупН ед1. Магынасыз сезд1 сонша коздырып, сонша коздаткан- nia^ «иэ, ci3 меш тупщзде кергеназ» дей салсам, элде- кайда утымды болмас па едй Кап!.. 47
Екеулш 6 ipa3 уакыт унс!з калдык. Араттыгымды жуып-шайрым-ак келдк Б iрак. кырсыкданда аузыма с©з туе пей койды. — Мен кайтайын,— дед! Ажар б1раздан сои отппшт! унмен. Маган карап тары да суык жымиды. Элдеюм ба- сымнан суык, су куйып ж 1бергендей денем i'iксiндi. Ол орнынан турура ьщрайланды. «Апыр-ау, шынымен-ак 6 ip ауыз С9 3 айта алмай каламын ба? Жо-ж<ж! Bip нэрсе деу1 м керек». — Егер уакытыцыз болса... М уд1рд!м. Ол култ ж!берд1 де: — KeiuKicin кездесейж демекОз рой,— деп бет!ме ка- рады. — И э,— дед!м жулып алгандай. — Ер балалардын шаш койран кун! осындай усыныс жасайтыны кызык. Ею бет!м ду ете Tycii. Жаутандап бет!не карап ед1м, ол култ тур екен. Одан сайын кызардым. Катты уялып турранымды б!лд! ме: — Алдымен танысып алайык та,— дедк — Бардар,— дед!м м!нг!рлеп. Ол ез!н!н eciMiH атады. Екеум!з тары да унс!з калдык. Ажар мен! 6 ip нэрсе айтар деп куткен сьщайлы. Соны бше тура т!л!м байланып калгандай лэм-мимс!з менлрешп отырмын. — Кайда окисыз? — КазГУ-д!н. журналистика факультепнде. — Жазушы, журналистерд!н пысык болатынын ез1 м де б!луш! ед1м,— деп бет!ме куле карады. Бурын жур налистика факультетшде окитындырымды iuiTeft мактан тутатынмын. Осы жолы жайсыз энг!ме еститшд!г!мд! се- з1п-ак ед!м. Эйткен! кара дэудщ Ажарра жайсыз эсер калдырранын алдын ала б!лгем. BipaK ©TipiK айтура арым ж!бермед!. — Ж айсан aFafi да журналисп!н дейдк бтетш шьь Fapcbi3. . «Жайсан.. Жайсан....» Канша ойлансам да еаме туа- 48
ре алмадым. Бае шайкадым. Елеушз, ескеруаз журген журналист кеп. Кайсыб!рш бите берешн. Жастар газет!\" не сонша барып журш, Жайсанды кермеген1ме танмын. Элде керсем де умытып калдым ба екен? TinTi, онын га- зетте Ктеймш деп Ажарды алдап журуч де мумкж гой. 03iMe сеншд! болмагандыктан, бул туралы Ажарга еш нэрсе айта алганым жок. Б!з кел!с!мс!з тарастык. Мен онын жылы коштасуын кел!с!мше сайдым. Куннщ батар кезж ум1тпен кутпм. 9. Оеынша шыдамсыз болармын ба! Кун баткан- ша сыртка сан шыктым, кешк! тамакка эдеттеп тэрт1б1 м- д*1 бузып, елден бурын бардым, шала-шарпы тамактанып, сыртка жупрд!м. «Орбитаны» айналып, жападан-жалгыз сенделш журмш. Ел кешьп тамакка енд! кетж барады. Жайсан ойелдер дачасыныц алдында сктешп тур. Капдай оцбаган адам едП Ажар карга адым жердей асхананы таба ал- май, адасып кетед1 дей ме екен. Кыз муны жактырмай- ды. Соны б\\ле тура сумендеп сонынан калмайды. Эне, Ажар мен Лэззат шыкты. Жайсац «кы-кылап» кул т ал- ды да, сойлей бастады. Бугш 6 ip улкен очерк жазып тас- таганын айтып, 6 ocin турган шыгар. Оныц очерк! жмге керек болыпты?! Ажар да кызык. «Ары журщ!з» деп бе- iin кайтарып тастамай ма екен. Енд! бул Ажардын касы- нан ei<i ел\\ калмайды. «Киноиа барайык» деп мазалай- тыны анык. Бугш Ажармен онаша жолыга алмайтын болдым. Кара дэу турганда жолым бола коймас. Сон- дыктан оны ек!пin! рет кызга жакын келмейт!ндей кор- кытып кою керек. Кеи кенпкпей Ажар асханадан шыгып, «Орбптага» беттед!. Жаисаннап кутылу ушш шала тамактанган гой. 49
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210