Жындарымды жабайын! Кетаен1мд1 жалайын Канжарымды алайын, Карныма кадай салайын, Кызыл канга малайын, Урейщ щ алайын, Уркпейш , жарайын, Н екерлерш келгенде. Несер булттай жауайын, Корлы кка нагып кенешн? Устщ е сенщ тонешн! Баска орнасан баспенен Сыбаганды берейш! Кетпегешн керейш! Жене алмасам сен жауды, Узе алмасам бугауды, К ор боп буйтш жургенше Итш ш еп eMip сургенше, К,адасын пышак карныма, Б1ржолата елейш! Кара баксы тепснад, Тепсшгеннщ белпск Сарнады екс1м-екс1мд1. Актарылган азамат Тамырга ушкын жеткендей Денеге у сепкендей, Курелер1 кепкендей, Селк eTicin, сескен1п, flip-flip кагып, желпщщ. А уруга таман анталап, Ke3flepi Kerri канталап, Ауыздан кеб1к буркырап, 0Heurrepi кыркырап, К ур с-кур с етзп, еушлдеп, 3iKipre басты кэук1лдеп.
1ии-иау... ы кы к-ы м ... ш и -и ау-ау Отырганда кеп жалкау, 1ии-иау... ы кы к-ы м ... ш и-иау-ау! Кдлгып, шулгып, жабыркау, 1ии-иау... ы кы к-ы м ... ш и-иау-ау! Н е боп Kerri ойпырмау. 1ии-иау... ы кы к-ы м ... ш и-иау-ау! Бузды-ау шыркын in калкау! 1ии-иау... ы кы к-ы м ... in n-nay-ay! Сал знардт.. ш и-иау-ау! 1ии-иау... ы кы к-ы м ... ш и-иау-ау! К,ос nbcipfli ш и-иау-ау! 1ии-иау... ы кы к-ы м ... ш и-иау-ау! Жазьш алсан есен-сау... 1ии-иау... ы кы к-ы м ... ш и-иау-ау! Болар сонда той таркау! 1ии-иау... ы кы к-ы м ... ш и -и ау-ау Кошербайды кеп баксы аркага кагып, талкыга салып, баспен согып, коппрдг Бакырган баксы ны н eMi конды м а, болм аса шы н к е ш - л1мен ден койды м а , эй т песе ез бойы ндагы ку аты ж е щ и м е , aftTeyip у ш к у н н е н к ей ш кы раны н ко л ы н а к о н д ы р ы п , ты - магын алш ыдан тастап, кешк1 мезетте уй ж аны нда К еш ер - бай оты р едт К е р маралдай кер1л1п, а к ж аул ы гы келб1реп ак боз уйге суйенш , аткан тандай масайрап К улш еж аны тур efli. Б ары м тага т у с к е н 5 ж ы л кы н ы ал ы п к а й т к а н Э б е ж а н алшацдай басып, аттан т у с т , уйге таман аяндады. Ты кы л кара жолмен тыжылдатып келе жаткан пар атты тарантас 6epi карай ойы сты . А рб адан ор ы сш а к ш н г е н сы п к ы р к ар а сур ж1г1т атып тустп - К,алкам-ау, К,арабек п е !? - деп К ул ш е сан к erri. - Жан кып жаратканына шук1ршш1к!— деп кыранын тугы- рына кондырып, Кешербай улына кушагын жайды. 0M ip калай сендй 103
Ж ИДЕБАЙДЫ Ц БАЯНДАМАСЫ Жидебайдын ата тепн сурасаныз, Жаманкара, Жаманкара ипшде Байтобет. Байтебет йпшде Текебай болады. Байтебет Байтобет бол- галы кы нк етш атк,а м ш ген, мушеге м ш ген 6ip адам шыккан емес. Ke6iHiH Keci6i усталык болатын. Текебай аулынын балала- ры кез1н тырнап ашканнан, корпесш жамылып отырып, mereciH согып, узецпс1н erin, бет-аузы салтак-салтак болып отыратын. Текебай ауылы бас-аягы торт-ак уй. Ауылда бай болып корген 6ipi жок; 6opi каралас: кдракаска кедейлер. К,ара шокыньщ ба- сында Текебайдын шошайган моласынан баска, бауырындагы жа- пырайылган уш корадан баска, тобенщ кунгешнде анда-санда тага, тутка, шотаяк соктыра келген к1сшердщ отка койган атынан бас к а , шошан eTin козге тусерлж еш нэрсе болмайтын. Онды-бесп каралары ауыл алдындагы Сар жазыкта, болмаса К,исык Сары- нын адырында жайлайтын. Текебай аулына о заманнан бу заман Kicici жиылып, топ куры- лы п, сез болып керген емес. Ж ол сокты кылып шабарман атын устап MiHin кететш ; ауы лнайлар тайыншасын куы п кететш. ©Mipiitae Текебай аулынын корген улкен 03repici осы TOpi3fli ша барман. Ауы лнай Текебай аулына жандарал келгеннен кем тимейтш. Ондай уакытга айгайласып, o6irep болы п, ауылдын асты- устше келш жиналысып калатын. BipaK шабарманга не ат бермейтш, не жанжал шыгаратын 6ip еркек болмайтын. Еркеп де, эйел1 де 6opi топас, 6opi буйыгы, 6opi коркак келетш. Текебай аулынын еркектер! байлардын, болыстардын ауылы- на барып, ел адамдарына ici тусш корген емес. Баруга шаруасы да ж о к, 6ip жагынан бата алмайды, корынады, коргалайды. вйткен1 шабарманы мынадай опербакан болтан сон, болыстары «пырага- уын» деп есептейт1н. MiHe 6i3fliH Жидебай сол Текебайдын me6epeci болып келед|. Жидебайдын жасы кырыкты алкымдатып журсе де, 6iniMi. niKipi, анкаулы гы , коркактыгы 5 жастагы баланын аз-ак алдында ед1. Саясат жагынан бшетнп - шабарман, ауылнай, болыс, одан аргы- га миы жетпейт1н. Э леум ет турмысы жоншен 6ineTiHi Текебай ауы лы , жалгы з-жары м кудал асы , нагашы сы . Б1л1м ж еш нд еп б1лет1Н1: «К,ул ху алла», онын озше де т1л1 келмей, «кул-куалда- акет, алдагы к у с камет, бай дэулет ж ап -ж акы н...» деп ез1нше б!рденеш былдырактататын. Молага барып бата кылса да, анда- санда намаз окы са да, Жидебайдын бар талшык кылатын дугасы да, д1н жуз1ндеп табанышы да осы болатын. Жидебай катын алган. 0з1нше калындык ойнаган. Онын калай адам сияктанып сойлескенш де, калындыгымен калай жуыска- нын да адам бшмейщ. О л туралы Жидебайдын да, озгелердщ де магл уматы ж о к едг 104
Кенес укше-п орнагалы уш-торт жылга айналса да, Жидебай баягы Жидебай еде 0зге кедейлер топка, созге Kipicin, партияга жазылып, адам болып жатса да, Жидебайда ондай талап болган жок еде оны TypTin, коргаган да Kici болмап еде 0ткен жылы Жидебайдын карындасы - Жаныл байы елш уй ш е кайтып келген. Ж аныл да уйкы лы -ояу адам тэр1здк мен- зен жан еде Байы барда да, олгенде де баягы калпы: пэлендей куйзелш, кайгырган ж ок. Q x eci берд! — барды; байы елд1 — кай тып келде Артык ойланып, басын катырган жок. Жанылга орю м келш кудалы к сейлесш журде Жидебай 6ip бузаулы сиыр, 6ip танша, 6ip кой сурап, айттырушылар койдын орнына серкеш 6epin, оган Жидебай кенбей журетш. Э рк ш н щ озшше 6ip шолак ece6i болады гой. Жидебайдын 6ip серкешке таласуында да сондай 6ip есеп болса керек. Bip кун1 Копжасар ауылнай к ел ш , Жидебайды кораны н арты- на апары п, ко п сойлесте С о з 6iTin уйге келген со н , Ж идебай ыржиып кул1мс1реп, ауылнайга шай кайнаткызды. Ауы лнаймен оны-муны сойлесш, конин де котерш п калды. Bip жума еткен со н , ауылнай касында eKi ж ш т бар, кеш ке таман келд1 де, Жанылды корапты арбага MiHri3in алып кегге С о жылгы сайлауда Копжасар ауылнай сэбетке бастык, Жидебай орынбасар болып сайланды. Жург Жидебайды олкысынып, кызмет аткара алмайды десе де, сайлаушы жолдас Жидебайдын ата-тепн, малый сурап, турше карап от азш ж1берде «Жидебай собетгщ б1рден сонгысы» болды десп журт. Жидебай одцекандай мардам сьт, кораз- данып калды; бурынгыдай емес, 6ip кы зу, желне панда болгандай, журеп л е т р т Kerri. Котермеиплер Жидебайга кутгы болсын айтып, «той кылатын ж енщ бар» деп кеукеулеген со н , 6ip токтыга борыш- танып, касындагы eKi ауылды шакырып, курмалдык берде Кундерден кун orri. Жидебай тенге иленгенмен, полендей озгерю бола койган ж о к, жалгыз-ак (....................) бермейсщ деп, 6ip мелитсе атын Minin Kerin, оны экелуге б1реудщ тайын м ш ем деп, тай neciHeH мыктап турып 6ip таяк жеде Содан кеш н К опжасар оган кызмет те тапсырган ж о к, созге де алган ж о к. Баягы калпы - мен шаруасын ютеп журе берде Bip жылдан кейш , Жидебай Kocin кы лу ymiH алые елге ба- рып, ай ж у р т уйше келш отыр еде шабарман шауы п кел ш 6ip кагазды берде - Буп н сайлау болады, дереу жет! Копжасар ж ок. К,арап кетште онын кызметш сен аткарасы н!- деде Жидебай: - Ж ана келш отырмын, мен н е т б1лем ш ?- деп жалынып еде - Былшылдама, барасын!- деп шабарман KeTin калды. - Мы нау 6ip туйтюл болды. Улкендерден coric ecrin калам б а , - деген ой Жидебайдын зоресш уш ы р дье - Япы р-ай, мен калай 105
ктгеймш? HeHi ютеймш? HeHi бшемш? М енщ TiniMfli журт ала ма? Тагы б1реуден таяк жеп калмасам негылсын? Элде м енщ 6ip жа- зыгым бар шыгар, м еж шакырып алып, жауып тастар ма? Мунын ретш бшмедш-ау!? КЫ нен сурасам екен?.. К анш а ойланса да, амал ж ок, бармаска болмады, барды. Kni3 уй д щ алдына журтты алка-котан отыргызып, белвде мылтыгы бар, шашы тш рейген кызыл тумсык ж т т айгайлап согып тур екен. Жидебай атын орен байлауга муршасы келш , буыны калтырап, жоргалап келдь А л ак-ал ак етедк Сасканнан тымагын колына алды, не сэлем 6epepiH, не кеппщз дерш б1лмед1, ерш жыбыр-жыбыр erri; онысы «кул-ху-ал л а»- едг IIIeTKepi жерге таман келш ойылып кететшдей ептеп отырды. в н е бойы д1рищеп барады. Журегз турмайды, аттай тулайды. Ж т т свзш б т р г е н сон, 6ip карамурын туксш п турекелд1 де: - Bipmuii ауылнай сэбетгщ баяндамасы болады. Ta6apim бар ма?— дед1. Жидебайды керш койса керек, отыргандар: - М ш е, келдН - деп )^шебайды керсетп. Жидебай кайда бара- рын бшмед1, е н и п п , бет-ауызы Д1ршдеп, адам аягандай болды. - К е н е , жолдас! Баяндама жасайсыз! Ш акы рганда неге кел м ейс1з!?. Осы ндай кызмет бола ма е к е н ? - деп мурт зекш урысты. Жидебайды касындагылар: «Тур-турлап» суйемелеп тургыз- ды. Жидебай д1ршдеп, телт1ректеп, K03i жыпылыктай беред1. Журт кут1п отыр. Ды быс ж ок. Жидебай с1лейш тур. Аузына сез келмедг Ж уреп аузына тыгылды. Аузын ашса, 6epi бас салып устап ала- тындай керед1. Жидебай турып-турып, елден уакытта аузы кем- сендеп, бет-аузы тыржиып: -А г ай л ар -ау ! М ен не жаздым?!— деп отыра Kerri. Ж урт ду кулдк К е к ш олагынын аягына ш окайы п, шонданайынан отырып, астына канылтай арбасын басып, аягынын басы жыбыр-жыбыр тепектеп келе жаткан Kici керсещ з, ол K03iHi3 керген Жидебай к ш дейс1з? Жидебайдьщ 6eri - зауыт. К,алтактап бу байгус кайда бара жатыр? Орыстан корыкпай зауытка негып келе жатыр? Баягыда KOMip алам деп 6ip барганда «Шокер» деген 6ip орыс буртокел салы п, 6ip торсык кымызын тартып алып, кезш icipin коя 6epin eni. Кайтып зауытгын карасын керместей болып едг Тагы да сон- дагьщай сор TypTin келе ме? Ж о к , ондагыдай емес, Жидебай бойына сешмд1. Зауытта 6ip болес1 бар. Болес1 комунес. Ол орысьщнын устш ен де судай журедь О л 03i улкен орында жумыскерлерге «добернай» болып Орынбор- дагы казактын «ханына» да барып келштг Оны н iHici кел1п кет- кен. К ел сен , KOMip беремш, KOMip ез колы м ы зда,- деген. Жидебай тепектемегенде KiM тепектейш!? 106
Анау коршген зауыттьщ т у л т -а у ! Пай-пай! Алай-тулей кып, KopiKTi басып ж атканы , осылардын к о р т немене екен, uiipKin! Олар колмен баспайды гой! Bip TeTiri бар гой. Солардпандей 6ip KepiK колымызга туспейдиау! Te.Mipfli кандай жаланашгатып со- гар ек... Мойы нды кара, мойынды! С о н а у мойындарды калай icTen, калай орнатар десенпп! Оры с иттщ 03i болекет-ау! С он ы н басына шыгарам деп жургенде, 6ipeyi кулап олмей ме екен? Белекеттердщ, аягына ки ш алатыны бар-ау деймш. Д ш п рам агашынын басына коры кпастан ормелеп шыгып кетед1 гой. Басы айналм айды -ау илркшдердщ! 03iMi3 каз1рет маркумнын тамын с окканда, Kici бойы кол усыным жерден зэрем1з калмауш ы ед ь.. Т еп н д е булардын б1летш 6ip дуасы бар шыгар... «кул ку-алда» емес к о й . Там со к канда «кул ку-алданы» айтсак та, козш13 карауыта берд1 гой ... Тандана-тандана Жидебай зауытка келдь Алыстан батырсы- нып келсе де, курсщдеген, буркыраган зауытты; шуылдаган пойыз- ды, жаркылдагап, кызарган, жасарган уйлердк тем1рлердк кыбыр- лаган мылтык асынган Kiciflepfli коргенде ж ур еп турайын дедь Ж енш биш ей, б1рдемесше урынып калам ба д еп , кауттен дь K ici жолыкса сурагалы, алактап келе жатканда мылтыгы бар 6ip мелитсе кокырандап вте бердь Жидебай байкамаган Kici боп, жерге карап аяндап кетп. Ж он сурамау турсы н, аман кеткенше ж еп тиын айтгы. Асыгып аяндап, колденен оте берген 6ip казакка: - Э й , отагасы, кш ж ен е мойнынызды... К,олын 6ip сштеп арбасына карады да, кетш калды. Булар кайда асыгып барады? Неге жон айтпайды. Е л дщ адамы оны-муны сурамай ж1бермеунп efli. Булардын 6epi «ул ик» боп ке-rri ме? Э л п н щ yeri-басы кап-кара KOMip: оны не улы кты к кысып барады? Япы р-ай, таба алмаймын-ау енш ... Зауыттьщ орысы кат- ты болады деупн efli. Атымнан айрылып калм асам , жарар efli. Осы итке бекер келген екем... - Женгей, женгей!.. - Немене? - М уж ы к KOTriKi кайсы? Б ш есЬ бе? - Тейт opi! Коргеназденбей! - Мынау 6ip кок ойел екен! Б олмас... - Э й , бала, сен бш есщ бе? Калмакш ы бай м уж ы ктш н бш ссщ бе? - Естнем ж о к ... К,ымыз экеп пе едвдз? - Ж о к , Tempi... Б1летщ Kici бар ма? - Сурай бер... Жидебай eKi сагатгай сурау салы п, бай мужыкты жанылып, кейде «мужык коп»— деп шатастырып журш ерен тапты. Елге келгендегщей емес бай мужык онша пейивд Kici болмай шыкты. Солгын амандасты. Солгын отырды. Э н е у п а атына тага 107
соктыру у ш ш болса керек. Сейткенмеи казак кой, кондырды, шайын бердь «Кдйдагы кайдан келетшш бш м ей сщ »- деп катыны кункщдеп журдк Кеш ке таман арбасына суйенш, атынын касында тур едь К,олы, мурны KOMip 6ip казак келдь К,азак Жидебайдан жен сурады. Жидебай уста екендпзн бйлшрдь - Уста болсан, 6i3re жалданамысын? - Калайш а? К,анша береандер? - Айына 6ip караньщ кунын табасын... Анау да уста екен, жылпылдатып акшаны уй ш -тепп , Жиде- байдын басын айналдырды. Не керек, 6ip жумадан кейш Жидебай зауьптын ЖYMыcкepi болды. Жидебай кунД13 TeMip согады. Тусте тыныгады, кешке «сабра- нияга» барады. «Сабраниясы» 6ip кызык екен. Б т к жерге шыгып, журтка карап, катгы-катгы сойлейдь Жумысшылардын акысы, noTepi жайынан сейлейш. «Коперетсиеге» Kipy керек дейдь «Агар- ту» ж умысын кушейту керек, «иэшейкеде» каралады дейдь Алгаш- кы кезде Жидебай тусш е алмады, журе-журе еркш нен сурасты- рып б и ш . Эйтсе де, жогаргы жерден келген жолдастардын ce3i Жидебайга угымсыз болып журдь О л кебш есе жумысшылардын сезш тындаушы efli. BipaK олар да «рутком», «шатком» «запком», «зарп лат», «зделны й», «продок» сиякты создердй кыстырмай сейлемейш. Жалгыз Жидебай емес, орысшаны укпайтын жумыс- шылар да бар екен. Шешендер, аягын шалган жоргадай тек1ректеп, жат сезд1 KipicTipreH кезде, жолдас, казакша айтсаныз екен: «укпа- дык!»- деп айкайлаушылар болып журдк Оны б ш п алган сон, Жидебай да айгайлайтынды шыгарды. Жидебай керцплерше кьщырып журш , кейбйршщ газет окиты- нын корда. - С ен хат таниды екенсщ гой? - Сен танымаушы ма ен? - Жок. - Саган ок у керек. Bi3 де тук бшмеунн едак, осында окып таныдык. - К,айда окытады? - Осында жумысшыларды окытатын мектеп бар. Кунде жум ы стан босалган кезде eKi сагат окы п турасы н. Bip aft-6ip жарым айда хат танып ш ыгасьщ. КермейЫ н б е ... хат бшгенге жететш коршбейдь Б эрш езщ окып бш есщ . Газеттщ 03i не бол са, соны жазады екен. Кызык! Б1здт хат таныган жшттердщ б1рсыпырасы прабленге, репкомге, ш струкпрлж ке сайланып, делегат бо лы п , жалубниеш де ко п алып ж ур . Окы маган адам сокы р коршедь KiM болса, сол акынды жеп кетед1 екен. Оны сезбейШ екем1з... - K ep iui Енрталай акыл бердь.. Жидебай аузы- нан суы агып тындады... 108
К уш бойы ойланып, ертешнде Жидебай улкендер окитын м ек- тепке Kipfli. - Ш ш енски белели бар ма? - Б а р !- дед! Жидебай. Энеугуш белет алганы мундай абиур болар ма? Белел жок KiciHi окытпайды екен... - Отырыныз. Жидебай езшдей жумысшыларды Kopin куаны п Kerri. Окы ту- шы 6ip жумысшыга KiTan окытгы. О да пелен ж ел к емес екен, тасымалдап: «Кенес кедейлердщ кам коры »- деген сезд1 ерен шыгарды. Жидебайдын lin i катып кеткен екен, оку киын тидь Балкы- ган TeMipfli илеп сокканнан бул ауыр болды. К,ос ко л балгамен 6ip-eKi койып ж1берсе тем1р икемделе бастайды гой. О куды «ко- йып ж!беруге» болмайды, сыгалап, ш укы лап, ойланып, жэпнктен усак саймандарды актаргандай, Tepin ок у керек. Саймандардын басын 6ipiKTipin nicipin устатканда, соз болып шыгады екен. Окыган сайын аспаптар, (туткалар, куршектер, шыгыршыктар, тагалар, таяктар...) кобей;а. Ул кен 6ip жэппк болды. Созд1 окы май турып Жидебай усталык дукен1ндеп саймандарга салыстырып алады. Содан кеш н танбалардын атын iaaen, даусын шыгарады. Н екы л- ганмен, усталыктын да пайдасы бар екен, кем еп коп тид1. Жидебай кербала, корганш ак болып ecKeHi болм аса, затында ак кен 1л , адал ж1пт ед1. Уадасында кеп такайыр кы лмауш ы ед1. K ici алдауды, жылпостыкты бшмеуш1 efli. Сонды ктан жолдас ара- сында сен1МД1 болды. Ленин наборы кез1нде Жидебай партияга жазылды. Партия- нын жолымен таныс болды. Бурынгыдай емес, анда-санда бу да вз ойын бшд1рш, сойлеуге жарады. Партиядагы 6ip жолдастын катын алып каш у жумысына Kipicin, 6ip жагынаи пара алганы тексершгенде, Жидебай катыны кеткен кедейд1н соз1н сойл еп, «кемунестер таза болады» деген1 кай д а?!- деп устаган создерш журттын алдына салды. Катын жумысын тексеруге мелитсе, иошейкеден 6ip Kici сура- ган екен, яш ейке адал деп сеш п , мелитсеге Жидебайды косып 6epfli. Комондиропкадан кайткан сон, иошейкен!н жиылысында Ж и дебай барган жумысы туралы баяндама жасады. Каггы азгырып, екеткен екен. Алып кайтыпты. Жидебай жумысты тындырды. Bip кезде кулк1 болган Жидебайдын баяндамасына бу жолы журт шапалак сокты. 109
жол успнде Узын жолдын шепне К ш н щ K63i жетед1 впздерд щ туягы К,ыбыр-к,ыбыр етеда. Казынанын кек арбасына шанырак муш з eKi дэумыггы ж епп, 6i3 каладан шы кканда, саргылт-кызгылт сэулес1 селд1р орманньщ басын ж алап, кыркуйектщ кыркылжын к у ш уясына таянып еда. А йна таздын басындай жалтыраган аспаннын жулыгында, сайлау- дан кеш н п азбандардай, суркыл бултгар сандырап ж ур еда. Ты- мы к ауада Ke6icTepi тырпылдап орютен кайткан каланын кебеже курсак мешюелер1 кеш е ш буркыратып, ш ан-тутш мен уласып, каланы кара туман басып едй в п з д е р Ы з д щ итщ аянымен бет- кейге ш ы кпасак, карсы алдымыздан кештщ коныр самалы еспе- се , каратуманнын сш емш ен жуырда арыла алмайтын едж. Бет- кейге ж сткен с о н , даланы н кущ рсш ен Hici мурынды жарып, кок1репм1зда кере-кере соны ауаны алгашкы керген уыз кымыз- дай ciMipfliK. К ен и щ еп жерге тез барып калатындай, арбага таласа-тармаса отырсак та, впздердщ кыбырын керген сон, тауымыз шагылайын дедй - Ш аннан Te3ipeK шыгайык; епздерщда айд а!- дейм1з К улту- мага. Култума: — Н о-о-о!— дейд1, епздер мы нк етпейда; меукш бастары, ша ны рак муй1здер1 ырган-ырган етш, куйрыгын асыкпай 6ip сипап, кыбырлай бередь в п з ш щ сыры озше м эл ш болса керек, К,улту- ма «ек» демейш, курмага маужырап отыр. «Айда!» деп канша какса- сан да, Култумадан «но-одан» басканы естш ейсщ . Жасынан оры- ста малайлыкта ж урш , калша болган байгус «но-о-ны» жаксы жаттап алыпты. Одан баска орыстын 6ip MiHe3i жуксашы. Алдымыздан астык тарткан мужыктар кю пгш еда, Култума «соба-собаны» какты , сол жактагы ашан Кызыл касындагы кыр- сау конырды итермелеп, он жакка карай бурыла берда. BipaK ж ол- дан киыс бурылмады, кыныраткып кайта жолга туст1. «Соба» десе он га, «соп» д есе, епздер солга бурылады екен. Тура тарта бер дегенде: «но-о» деп кояды екен. К ун жанылып батыстан шыкса да, камсыздыгын, кара басынын камын жамылып, казак медениетп журтшы лы кка айналса да, К ултум а, Култума «но-одан», епздер аянынан танар емес, 6ip сыдыргы тарта берепн тэр1зда. Арбада жиырмага тарта ш эю рт (уш еш к) бармыз. Bip-6ip буда тесек-орнымызды астымызга басып, курманын арасынан уйшжте- ri козыдай кез1м1зд1 жылтыратып, уйме-жуйме отырмыз. Нагыз козы — ушкелге жана тускендер едж . Шаштарын урпите кай- 110
ырган, казынанын кш м ш киген, бурый тусш жер алган «калпе- лер» де бар. Олар ушкелд1 OKeci салдырып бергендей, казынаны оздер1 аркалап жургендей, тумсыктары KeTepiHKi, тарткандары шылым, создер1 будан, айткандары богауыз. Ол ар таласа сойлейдк каркылдап кулед1, ойнаса, 6ipiH 6ipi койы п яабереда, бас-басы на 6ip-6ip д оу, 6ipeyi «опыраблайшты» шашынан жулы п сабаганын, 6ipeyi орыстын уш баласын уш койып ушырып Ж1берге!пн, 6ipeyi ушетшдщ кызымен гулэйт сокканы н айтып, мактанысып отыр. Э н п м е кыза келе, юм не болатындыгын да айтысты. Кдйырбек дейтш муртын тазынын; куйрыгындай ш ыгырш ы ктаган, кыр мурынды, бука коз, ш уй деа токпактай балуан денел1 ж ш т: «мен крестиянски наш алш к бо л а м »- дед1 (онда патша заманы едО; nip кара, салпауыз Сарбасов: «М ен енженер болам» деда. Ты ш кан коз, ашандау сымсын кара: «М ен торе болмаймын, атбекет болы п, казакка кызмет етем» деда. «Эрине, 6opiMi3 де казакка кызмет етем1з; елге пайда келаре алмаган сон, окы п не керек?» деп озгелер1 де ine турегелдк Ж ана тускен б!здерге мыналар ж е т ш п калган сыкылды Kopinai. Bopi де купсш е сойлейд1, осал-онтагайы ж ок. Боранды KyHi каскыр камагандай алды-артымызды орап, K03iMi3re кар боратып келед1. Ж ексен басбакыл к у ж ш т екен. Кдйырбек пен Сарбасовты егеспре, жел бере сойлеп кояды. Bip уакта К,а- йырбек: - Bip тулаганнан калдырсам, 6opin жабылып аузымды болен- ше ет!.. — деп бш еп н сыбанды. - CeHin 6ip тулаганыца тусш калсам, казынанын наны жыл- май аксын, - деп Сарбасов та дурсе коя берд1. - Ендеше кызылкен1рдек болатын не бар? Д ала кен , жер жум сак, сынаса койындар! - деп Ж ексен козгалган кезде, К,айыр- бек арбадан атып тустк BopiMi3 де тусе калдык. К ул т ум а артына жымиып 6ip карады да, аяндай берд1. Балуандар eTiKTi тастап, балтырды, 6ineKTi т у р ш т , жекпе-жекке шыга келда. - Калаган жер1ннен уста! - д еп , Кдйы рбек ек! колы н бос салып, каскайы п, шабынып тура калды. К,оян ала алмай, жыгыла берет1н epcici би1к ансагай кок тазыша, ж 1 л ш ш т сидиы п, Сарба сов CKi мыкыннан устап, конбед1, «болдым» дегенде К,айырбек Сарбасовтыц арбандаган сирагын анда-санда жерден 6ip т и п з т , донгелете, тулай жонелд1. Эйтсе де Сарбасов мосынын аягындай аягын тарбитып, алыстата бердк Алгашкы тулаудан аман калды. - Маладес Сарбасов! - деп журт ш у ете т у сп . Кдйырбек дол- данып Kerri. Иыктагы колын шыгарып алып, белбеуден салы п, Tepic ciaTeii, кайта локытып eKi аягын серен enci3in, аркалай со- гып *i6epai. - Маладес К,айырбек! — деп тагы шуласты. Арбага карайлап койдык. Bipeyfli 6ipey желкеге туйш KeTin, аяктан шалып KeTin, сурше-кабына арбага ж еток.
Солыгымызды басып, гуищесш отырганда, солкылдак таран- таска кос жирешп жеккен ушкел бастыгы Ж1бектей улб1реп, са- гыздай созылган Сары ш кесш кыпшадан кы сы п, желдйртш оте шыкты. Б1зге улыктыгын бщдарт кыр корсетешн дед1 ме, жек кен атына, касындагы катынына мастанып мактанайын дед1 ме, жан екен деп 6i3re кайырылмады, Олар откен сон, К,айырбек жудырыгын бшеп: «Э й, 6ip сойсам-ау!»—деда. «Уштйцй соятын бул неткен журек жуткан! Басы 6ipey м е, екеу ме? Мына казан бузар, опербакан ж т т казынага калай сыйып журген?»- дегендей, шймнен танда- нып келем. Ж ексеннщ кулагы шала алмай калган екен. - Не д ейсщ , Кдйы рбек?- деп кайта сурады. Кдйырбек элп сезш тагы айтгы. Сарбасов кезш алартып: - Арам болар,— дедг - Э й , се з б е с !- дегендей, озгелер де бетш тыржитып, мырс ericTi. Б1реулер1 отырып, Сарышкемен танысуга бэстестг Булардын кезаздю не танданып, ойыма елде нелер туей. М ен ойлап келем. К,иялдын iueri-Tyci кершбейда. Алдымда киялдай бурандап, зымырап, вдрдщ кою карангылыгына сунпп жогалган кара жол жатыр. A ii коргалап калса керек, коршбейдг Шыгыстан котершген кара TyHi кокке шапшып, батыстын аксан- дагын жутам д еп , кара туырлыктай канатын айкара жабады. MeHipey тунде кара кок аспанга меруертгей шашу шашып, о жер, бу жерде жулдыздар жылтындап, сынсып келедг «Мен жарык- пын» деп, 6ip жуздыз туса, «мен сенен де жарыкпын» деп, тагы 6ipey шыга келед!; «сендерден - 6i3 жарыкпыз» дегендей, олде Hemeyi тагы туады. К,арангы йнрдщ карабаркын копне нур берем деп жулдыздар таласады. К ок жуз1 онтек бозгылт тартып, шырай KipreHi болмаса, с э у л е а 6ipiKnereH сандырама уак жулдыздарга ырык 6epin, карангылыгын онайлыкпен жещнретш емес, сон- дыктан карангы пирде кай жулдыздын жарык екеш бипнбей тур. Ж олды н eni жагындагы диканшылардын балаганы, тусаулы аттар, мужыктын кок арбалары коршедг К,ала манындагы епндрр орыстард1к1 болса керек. К алага карай астык тарткан мужы к тын кейб1р арбасында казак тымагынын кулагы делегейленш, ж елп еткендей болады , орыска малай болган казак екен деп ойлайсын. Энгш еден жалыгып, жшттер саябырлаган кезде жолдын eKi жагында кадау-кадау карайгандар KopiHe бастады. О л жылкы боп шыкты. К ул ы н , тайы, кунажыны аралас байсалды айгырдын 112
yftipnepi шогырмакталып, ез алдына 6ip одак болы п, донгеленш жайылып жатыр; ер айгыр 6ip сауы рлап, зыкысы ш ы ккан coyipiKTep кайда барарын б1лмей, шогыр жылкыдан шетгеп, окшиы п тур. Ат екеш , бие екеш бел паз терт-бес тау ш олак, куйрыктары шолтандап, саяк аттын шйнде жур. Деуде болса, дэуреш откен, кызыгы кеткен, согымга ж1бершген малдар foh деп ойлайсы н. Кдланын кеш еанде шан жутып, одан шыга exi впздщ итщ аянымен iiui пысып, epirin калган ж т т т ер ж ылкы даусын еспгенде, кулагына жылы леб1з шргендей, елен кагы п, бастарын KOTepin алысты. - Жылкы! Ж ы лкы!.. К,удай бердй - А л , тусадер!.. Бас ж ш , кайы с бел беу, тесек бугы ш кетйрлер1м1зд1 ал ы п, ж у п р т жылкыга женедшк. Кдрангыда сидандап, самбырлап, то- бымен дурсе коя берген неткен адамдар дегендей, жы лкы 6i3fli таныркап, топтанысып, кулагын Tirin, оскы ры п, урке бастады. - Ай-ай, кур-кур, так, ж ануар!..- деп дыбысымызды шыга- рып, бытырап, аяндап арасына KipreH со н , казак екенш таныган- дай, жылкы урж кенш койды. Эйтсе де, «журнлн бейсауат, сенбеймш» дегендей, ж уйткш , сырдандай бердг Бес-алты б ас ж т ™ бугыштап жалгап аркан icTen алгамыз. Кер- ген арканга карай жылкыны кайырмалап, шетке шы кканы н омы - раудан орап, тоспауылдай устап жатырмыз. Bip-eKeyiH устап, ершджтеп MiHin алган со н , жылкы кайыру онай болды. Туйдек- туйдегшен арканга камап, шытырлатып устай бердж . Тойы п кет кен кей жануар тосансы п калады бш ем , MiHin алганда 6ip-eKi лы ксы п, opium туседк тулаганын керек кылатын 6i3 бе, жылкы- нын сыры 03iMi3re мол1м, аякты колты кка тыгып ж !берш , айдап KeTeMi3. Кузетий кажып журш уйыктап калды м а, ейтпесе, ауыл кыдырып тамак андып Kerri ме, eifreyip, necis жаткан к еп жылкы ем1н-ерк1н колымызга тидй BopiMi3 6ip-6ip атты болганш а, биеш н exi сауымы откен шыгар. Жылкыны ку а-ку а кара жолдан алыстап кеткен екенбгз; атка MiHin алган сон KOHiaiMia тасып судай K onipin, желдей ecin , кикуды салып, жолга карай жарысты Ж1бердж. Тойы п турган жануар ар- тынан аткытып келедг К,арангыда сатырлатып ш апкан жиырма шакты аттын ay6ipi естшедй 9 з Ay6ipiMi3 оз1м1зге кызык; эр кай- сысымыз кыз алып кашып келе жаткандай, ж ау Tycipin кайткан- дай ж е л т п , карангыда орды, жарды тандамай, кос окпеге тепкш еп, андагайлатып айдап келем13. Айт пен тойдагыдай KeftGipi жерден кумю алып барады; 6ipeyfli 6ipey жулып кетш, аударысып, куйры к- тан алып, ат-матымен домалатып барады О й , сайранды салдык- ау. «Жолга тарт! Жолга тарт!—деп шулаймыз; К,ултуманын касы- нан зуылдап оте шыкпакпыз. К,ыбырлаган опзге мыпауым калай
Астымдагы MiHreHiM тарпак уркек мал екен, бай малы-ау деп ойлаймын; ж ар к 6epin, локып калып келедт Ж аманбайдын MiHreHi TeciK ок пе, шобыр екен. Ж ануар аркасынын жалагы да бар ек ен , анда-санда 6ip ш егж ш бектерш ш екке отыра алмай келедт К,ызуга Kipin айдап келе жатканда, колым босап Kerri бш ем , ер ш дш м шыгып кетш , атым сьщар езулеп ал а-ак женелдг К,акпалайм ы н, болмайды, шыганга шыгып барады. Bip уакытта ат у стш ен ерш дш тейш деп мойнын куш актап ед1м м эн к т -м о н ш , койды да Kerri. М ойны м астына келе жер кушты м. EciM ауып кал ы п т ы ... EciMfli жисам - т ун , иен дала. Аттан жыгылганымды биипм. Ж олдастар ж ы м -ж ы л ас. М ойны м cipecin, жамбасым ауырып калыпты. К,ай жакка журер!мд1 бш м ейм ш . Уш келге жаца тус- кем , бу ж акты н жер1 жай. Н е калада, не арбада, не баратын епнде ж о к , не манайда битер ел1м ж о к, жапан туздс мошреп калдым-ау деген ой келдь Бул ойды ойлаган сайын урейленемш. MepTirin калдым ба деп 6ip коркамын. Ж олдас mipKin карайлас- пайды екен-a y , 6opi 61рдей тастап кеткеш ме? К,удайдын OMipi, кайдан желйтом! Арбада тыныш уйыктап жататын Kici earn. BipaK ел дщ 6api атка м ш ш жатканда кеудешнде жаны бар, тулаган жастык каны бар Kici шыдап турар ма? К,айткенмен хал м уш ю л бо лд ы ... С у т гп<мр1мдей отырып, орнымнан турдым. Журд1м... жым-жылас. Тан бш нбейдк.. Орагытып жол таба алмай, екпем ornin келе жатканда атгын тыкыры, тыкыл жолда суйреткен сойылдын дангыры есплдт Сойткенше болмады карандай 6ip атгы адам KepiHin калды. Сал- дым айкайды. Тура калды. Тагы шакырдым. Бурылды. Келдт Ж ен сурастык. Жалтыр тун п шынга жосылган жылкынын i3iMeH кырагы жылкышы салган екен. Ат мшген казына yшкeлiндeгi казак балалары екенш бшген со н , к о н ш жайланды. М еш артына MiHrecTipin алы п, жолмен жорытып келедт М ен аттан жыгылга нымды айтып келемш. - К,айта кудай сактаган, о 6ip шалкес мал ед1,—дейда. И то н дауысы шыкканга мойнымды бурып карасам - ауыл Т у н карангысында алка котан ак кумбездерЕ ак кайынды ауыр котан койлары агарандаган, уйшн манын кара малы баркындаткан, кыз-кeлiншeгi даланы жангыртып, шыркап эн салган, ман To6errepi санкылдаган ауыл бул емес. А к балшыкпен сылаган текшедей Kipniui уйлер1 каздай т1зшш, бау-бакшасы желб1реп, бозбаласы кошеде сырнай тартып, эн салган мужык каласы бул емес. Тойдан тоз-тоз болып кайтатын казекем opici тарылып, малы KeMireH сон, тырагайлап, тоз-тоз болып, бет-бет1мен жалп eTin отыра кеткен екен. А уы л емес, кала емес, бес-алты тамнын арасында некен-саяк KHi3 уйлер1 бар, сондай ауылга кез келдис. Ауылда иттен баска «ау» деген жан ж о к, тун жамылып, быркырап уйыктап жатыр. 114
Жылкышы даладан турып сойлес кылды. «Kici-M ici келген жок па?» деп с урады. А уы л: « Ж о к » ,- дедг Элден уакытта жолмен ш бш бара жаткан к ек арбалы К ул т у- мага ж егпк. Оятгык. - Жшттер кайда? - Алдынгы ауылга барамыз деп, мана кеткен. М ен арбада кала берд1м. Ж ылкышы: «кап!» деп тандайын 6ip кагып, тагы жонелдг Култума тагы калгыды. Уркер тебеге келш калыпты. Ж ол баягысындай созылып жатыр. К епке шейш жайдак атка м ш ш келе жаткан тэр1зденем. Мойнымды сипалап жаты п, м ен щ де K63iM ш н ш кетшт1... Жан-жун дауыспен ояна келсем - жшттер екен. Bepi ат устшде, ортасында жылкышы. - Жап-жаксы жш тандер, уят емес пе? - Отагасы, урыспаныз... - Казактын малый жау малындай осынша кан сорпа кыла ма екен? - Бул мал болса, 6i3 казактын баласымыз гой. К,азак 6ip та- йын сурасак та бередг.. - М ы на кызыл май болтан уш жылда да онбайды. Жйттгер айыбын мойнына алгандай уялайын дед1, аггарына карасты. К,ара терге ш омылып, 6opi де сумектей болып сен д е л т капты. - Отагасынын айтатын жон! бар. Рас енд1, обал болды ; коне, ж 1 г т е р , атгарын ж 1береш к,- деп Ж ексен тусе калды . 0згелер1 де пелен демей т усш , ерш дктер ш алысты. Е сенпреген мал боса- нысымен cwKiHin, аунап, ынкылдап, KypciHin, демш алып, жер- ге бас койды. Жылкышы атгарын кайырып, айдап бара жатып: - Т у у -у ! Кар аш ы , м ш е 6ipeyfliH олгел1 к ал г ан ы н ... М ы на турлер1мен кы рарсы здар...- деп кунк1лдеп ж ур ... Жылкышы малынын бул1нген1не Keftin ж урсе, б1здщ жшттер шалбар, дамбалы сауыс тер болып, куйрыгы ойылып калганын уайымдап: « И г а н малы!» деп мшген атгарын боктап мыкшиып, талтактап жур. - Э й , аузынды... Кайырбек-ай! Арбада тыныш уйыктап жата- тын Kici ед1к,— деп 6ipey жур. - Кдйырбек кай д а?- деп сурадым. - О л ит Kerri. - К,айда кетп? - Опыраблайыштын кош 1р1 болып Kerri. - 0 з KOinipi кайда? - Казак ауылында майды жеп-жеп к у п и болып капты. М ана урам деп отырып, енд! онын божысын устап... Э й , К1С1НЩ намысын KenTipefli...- деп Ж ексен жамандай бастады. 115
- Опыраблайшы ж ур деген шыгар. - Ойбай e3i, жарамсактанып журген. - Ж о к , мен б1лсем, ол Сарышкеш айналдырайын деп к е т п ,- деп Ыбырай Кдйырбекке ара TycTi. - Сарышке?! - Мандайына дари алар ма екен. Оны к! опыраб- л айш ке ж акы н Kici бо п, 6i3re кож андамак. Э п з д щ арбасына мшгенд1 ол ар кередк Б1зд1н Ж1пттер емес пе 6ip жаткан. Б1збен 6ipre барганнан орыстын Kouiipi болганды артык KopreHi. Одан баска тук емес. Жайда аузымен орак орып ж ур ш , осындай жерде жолынан тайып кеткеннен жек KepepiM ж о к ...- деп Жексен Кдйы рбекп б1рталай жерге апарып тастады. Ж ексенн щ созш еспгенде, «Куниплд1кпен айтып отыр ма? Ke3i кел се, 03in де суйтер едщ» деп ойлаймын. Ж ексен тагы шала булшдк - Э л п Сарбастын кара To6eri улы к ж ш т ш сш , лаумен келем деп, 6ip кызы бар уйде калды. Б ул итгер онад дейсщ бе? - Тагы б1реулерщ гой... - Э л п Ынтан ет андып калды... Bip-eKeyi атынан жыгылып калды ма? Ж ок... - Сендер де жолдаска кайырымды екенсщдер... - Саган не болды? М ен атым алып каш ы п, далада жыгылып калганымды айтып, ренжшм. - М ен алдымен кеткем, коргем ж о к ,- деп Ж ексен езш актай бастады. «М енщ атым бой бермед!», «мен байкадым». «М ен озщ келер деп ед1м»...— деп ер кайсы сы акталу создер1н айтты: «03iH де m ipix екенс1н» деп, Keft6ipeyi 03iMfli кемнуге айналды. Ж ексен жантая 6epin: - Н е кылганмен мунымыз улкен жындылык болды. Bepi Кайы рбекин Kecipi. Олардын сонына epin керек емес efli. Bi3fli сол алып журген ж о к кой. Б1здщ де басымыз бар гой. К,ур кок1репн керген суркиялыктан (демагогпк) баска оларда тук ж ок. Солар болмаса, манаты ауылда шай imin алатын Kici едпс... Тандайымыз кеуш капты. Сендер де шодцеген шыгарсывдар?— деп жолдаста- рына карады. - Аузымыз кепердей боп K en efli,- деп 6ipeyi TyKipiHfli. - LUipKiH-ай, алдымыздан 6ip тегене кымыз кашар ма efli?— деп Жексен тагы сойлед1. - Э й , несш айтасын! Алдымен сен умтылар едщ. - Сендер де акыларынды ж4бермесс1н... Токта, ayen i юмге жол берер ед щ дер ?- дед1 Ж ексен. - Ж ол-молынды тындагалы отыр ма журт? - Сон да да. К,азакпыз гой. Улкендете илу деген болмай ма? - Улкендетсе, сен imepciH... 116
- Е , мунын iimceHi 6i3re тамак бола ма? - Э р к Ы н щ 03 тамагы жакы н д а... - Уай, бос свзд! догарындаршы. Кшпсене коздщ шырымын алайы к,,- деп Домбауыл аягын к ес и щ . - О й , аягынды epi сал, 6i3 де жантаямыз... - Ж антайсан жер жетед1 гой. - Куйры гы м ... саны м ... иыгым!.. Тарт колы нды ... аулак, ой- бай! Ж ынды мы сы н о з щ ...- деп жнтгтер 6ipiH e-6ipi ур сы п , арт жагына нэрсе жолатпай безектеп, ойбайласып жатыр. - А лла-ау! М ы на калпымызбен жумысты калай ютейм1з? - Ж умысы курсын! К,уйрыкты айтсайшы!.. Култуманын да мазасы кетп бшем, басын онтек кырындатып, 6ip К031Н сыгырайтып: - О й, шулай бермей жатсандаршы!..- деп дауысы д унк erri. - Эл1 уйкы н канбады ма? - Саган не керек? - Аш уланы п жатсын гой... К,ултума жаратпаган Kicime бетш тыржитып, коздайтын кой- ша ыныранды. - Ашуыныздын жон1н айтуга болмай ма?— деп 6ipeyi тагы екшеледь К,ултума Tepic карап, жауырынын курыстырып: - Малды сонш а к,инай ма екен,— деп Ky6ip етт1. - K id жас болган сон, ондай болмай тура ма?— деп Жексен ш айы п-жуган болды ... - Жас болсан кимылынды ертен епн басында, жумы с кыл- ганда корерм1з,— дед1 де, Култум а св31Н токтатгы. «Епн », «жумыс» дегенде, Ж1пттер де кушеней!н дедп - Не де болса, жетсек е к е н ,- дед1 6ipeyi. «Жетсек екен» деп мен де ойладым. Торгай дауысы шыр еткенде, басымды шапанымнан шыгар- сам, тан ауандап келед1 екен. Inip копндег1 шыгыстын кеп ж улдыз- дары ыгысып, шыгар ку н н щ дум пуш ен каш кан екен. TonipeK алас-елес корш ш капты. Жолдын мандайы тундег1дей ем ес, жа- рык,. Ж 1птгерд1Н озып кеткен1 де, калып койганы да болды. Оны елен кылган К ултум а д а, ог1здер де болган ж о к . Эуелпс1ндей узын жолмен тартып келед|. Узын жолдын шепне KiMHiH кез1 жетед1? Ог1здерд1н туягы Кыбыр-кыбыр етедк 117
ЭНШ1 I «Жетйпатыр» жаксы кала. К,аптап жаткан казак. Ж азы-кы сы - кы м ы з, ой ы н-сауы к «катайтса». А йт, той, кудалы к, ат жарыс, курес. М аскунем . Тебе- лес. У й кыдырган келен-келен ак ж аулы к... Жаз ш ы кса, пара- кот, паром, ж олкайы к, жасыл арал, калын орман... К окке шык- кан , гулейт со к к ан , масайрагаи шат к е ш л ... Сы рнай-керней... К,ызык д ум ай... Кайткенмен сергек кала. Степендиядан жырмалаган азды-KenTi тиыннын кызыгын керген адам сияктанып отыз тиынга бержабай жалдап, жексенб! куш ар- жакка тартгык. Келген жылымыз. Каланын жай-жапсарына канык емесшз. — А гай, жаксы кымыз К1мде бар? Бержабай ейелдердщ атын шубырта бастады. — Жумаш кш нщ катыны? — К,атын ем ес, кы з... Б аксак, «Эбуканипа», «Имам Агзамшылап», кымызшылар катындардын атымен айтады екен. О н минутта арты кабакка шыктык. А рж ак казак каласы . Озен орлей салынган eid мештгп, 6ip цнркеул1 ыгы-жыты, тайпак кала. А г а т ы , Kipnim i, Te6eci, токалы жапырайы лган теукеншпс yftmiKTepi «61зд1 казактан баска KiM мекендесш?» дегендей, бет-аузы кисайып. коздер1 сыгырайып, кем- сендеп турган icnerri. Байлардын кек шатырлы салауатгы сарай- лары ж аман-жуман баспаналарды басып кететтдей коразданып, басын кекке созады. К е к шуга тысты, жанат кундызды кек кумыра 6epiK киген м аубас, бордакы байлар ат-турманы жаркырап, кекмо- йын ж еп п , сылкылдак кашабада шалкайып жатып, катайтса сога- ды. EcK i-куск ы кш м , етпс-мет1гш колтыктап, дорбасын, бокша- сын аркалаган каланы н кедейлер! жаяу-жалпы сумендеп, сака- лына с у н п туры п, базарга к е т л барады. Кешкшнс тамак тауып кайта ма? Эйтпесе сандалып, курамай кауып кайта ма? KiM бш сш !.. Ж окш ы лы к кы сы п, eHceci Tycin, мен-зен болтан сорлылар неден мундай болтаный кайдан бш сш ... — Балалар, кайда апарайын? — К,ай жакынына апар? — Ж акыны Аккаты н... Ш экет те алые емес... — К,ай кызы барына апар,— дейм1з. Бержабайшы ко с терезел1 токал уйд1н алдына ойысып тура калады. 118
Тымактарын шекесше салган тэрт-бес желбегей сел дауры- гып, итермелесш, тэлт!ректеп уйден шыгып келе жатады. Б1зге окшия карайды д а, «зиянсыз балалар» екешм1зд1 бш ген с о н , тумсы- гын KOTepin, жypiп кетедь Коптен куткен женешемдей, ауыз уйдеп алтын сыргалы, ак куба, бидай ow n кербез женгей: «Балалар, жогары ш ы ты ндар!»- деп, майысып, Topri уйге карай сипейш . Тосек-орны , денгелек устелп TereHeci, Kececi 6ipiHe 6ipi сай, ш апш ак кана болмеде ек!-уш ж ш т кымыз iuiin, томашадай аппак кана Ш экет сырлы касыктай cap ожаумен кымыз сапырып отыра- ды. Мурты токпактай, туксиген cap ж т т сыргып орын 6epin, отырысымен KececiH усынады. Бул каланын 6ip ж аксы жер1 — казактын окыган балаларын сыйлайды. Балалары улкендерш сый- лайтын болтаны гой. «Кымыз екелейш бе?» дегендей Ш э к ет коз1 кулмендеп 6i3re карайды. - Bip шерек к ы м ы з ...- деп аузьщнан ш ы гуы -ак м ун , Ш экет жылп етш , 6ip улкен ботелкеш алып келедь Даярлап кояды -ау деймш. К ем еш п cap Tereurri алдына такалап койы п, тенкере лы- кытып, бурап-бурап, шорылдатып кымызын игезде к у я кояды. К ою сэры кымыз к е б т буркырай, быжылдап Hici кеудешп жара- ды. Эуш лдекш е KeKipin, кымыз кешрдекке келйт, кез1 кызарган конактар шуленгер ж т т с т : - М э, карындасым, езщ н и !- деп кезек-кезек Ш екетп сый лайды. Ш экет ернш щ ушын типзш 6ip жутады да, аяк иесше кылмындап 6ip карап, кайта куйып бередь Ш экет — он бес-он алтыдагы жас бала. П элен сулу да емес. BipaK бет nimiHi, кез карасы неше алуан кубылады. Кейде касын к е р т , сызыла калады; кейде наздангандай кезш кысынкырап, кылымснды, кейде ceHi суйем дегендей кулыктанып, терен карайды; кейде K03iH жалт етю зш , жайдарылана калады. Эйтеу1р токсан кулпырып отырган 6ip кез. Конактарын не 6ip-eKi ауыз эзш м ен, не сикырлы кез1мен сыйлай бшедг Антал адам iuiiHeH «меш Teyip Kopin отыр» деп ойлап калатын. Ш экет К1МД1 жаксы к е р ге н т «6ip Алла» бм м есе, KiM 6inciH... К езЫ ен алдап, акшасы н каккалы отыр- ганын акымактар кайдан бш сш ... 9pKiM барын базарга салы п, мал таппак, кунелтпек кой. Ш экет те кезш сатып кулпрленш отыртаны —кунелтудщ карасы. Турмы с жокшы лы к не кылтызбайды. Ш екетп бузган да сол муктаждык. Ш экет 6ip уйл1 жанды коз1мен асырап отыр. Ш экет акшага кызык- са, элде к ш бгледь.. Аяйсын Ш екет п . Каргайсын мынау отырган ecipiKTepai. Мынау жугенЫздер, анау касын керген женгес1 Ш е кет п бузбай кояр ма?.. Кала ж т т г ер ! калжынга топас келед! той. 119
Э з ш жараса алмай, кымыз усынуга зорлап отырганда, арса- ландаган 6ip ж т т Kipin келд1. 0 з уйш ен ж ана келе 6ip кесеш алып, «ку й ш ы »- деп, Ш экетке суйкене отыра кетп. Конактар: «Бэрекедщ! Ж аксы кел д щ !»- деп аяктарын усын- ды. - Ш экет , карагым, гармонды enepiui! - Ойбай уакытым жок: бержабай кутш тур... - Барарсьщ, азырак эн салып кет... Ж т т т ер жабылып болмаган сон, эш ш сандыкка отырды. Ш экет сырнайын епердь 0H iiii Ш экетке карал мырс етш: «Болмас, бол- м а с * ,- деп, гармонды колына адцы. 0H uii ер кш , ерке екен. Ш экетке карап: - Бет1мнен 6ip су й , эн сал ай ы н ,- дещ. - Ойбай-ау. С э й т п е й ...- деп Ш экет назданды. - Оны сы дурыс. Эйтпесе, нашына келмейщ,—деп отыргандар кеу-кеуледь Ш экет суйе коймады. Энпп уялып калатынын сезд1 бшем, енкейген Kici болы п, байкаусызда Ш э к ет п н бетшен cyftin алды. Энш1 конин дауалагандай, ыргаландап, мойнын бурып салып, гармонды барылдатып куйледг Уш аты н кустай, кымтанып, комданып алды. Отыргандар аузын ашып анырды. 0 n u ii ж!берди Bip-6ip ауыздан уш эн салды. А з да болса, 6iperefl болды. Сум1рейте, кы лмита сокты , желдете кутырта сокты . JIe6i3i кулакка жагып Kerri, журект1 тербетп, тамырды желтнш рдн бой- ды шымырлаггы. - О йт, ипркш !... П ас-сабазы м-ай!... - О й , пэле-ай! Мундай жазык куда тузде iuiin пысып келе жатканда кезще су д у орман, сэул ет п тау керш се: керпстен, отган айырылган, каба- гынан кар жауган кариялардын ортасында кенетген аткан гандай су д у соулем кы з KopiHce, карангы тунде ел таба алмай сандалып келе жатканда, аягьщнын астынан кнуадан от жылт eTin KepiHce, кандай куаны п, кенелш каласын. Жапа-тармагай жым болып том- сарып, тон-турыс отырган жандарга э н ш ш щ oHi де сондай эсер бсрдь К ош л 6ip жадырап, шайдай ашылды. Отген ауыздын дэмш ала алм ай, кумарымыз кана алмай калдык- - Бул кай OHUii? - 0H uii 0м1ркан осы ,— деда. - 0 м1рканды журт мактайтын. Bip естуге мен де ынтык сдам. - 0м1рканнын yfti осында бола ма? - Осында. - У й ш ен каш ан табылар екен? - Оны кайтеандер? - Э н ш е й ш ... 0 ш н 6ip естуге... 120
- Оны уйден устай алмайсындар. О л — 6ip сагым. - 03i не косит icTeitai? - Э м 1рканда к а с т бола ма? Э н салганнан баска... - А к т а тапса, жарайды гой... - К оп устш деп жнтг емес пе? Оган кед ейл к бар ма? - Оленд! акш а су pan айта ма? Ж ок... - Аштан олуге бей1п, олен айтып акш а сураганы н кер гем п жок. - Онысы кызык екен!.. - 03 i де кы зы к ж ш т . Онсыз топтын ажары юрмейдп ©frreyip жандырып журедй Расында жандырып ж1бердй Эм1рканнын жайынан аз енпм елесш , кымызга канган сон, потер1м1зге кайтгык. II «Наурызда» казак uieKiprrepi сауы к жасауга даярландык. Жастардын талабы, OHepi, ж1гер1, кызметке жарамдылыгы сы - налатын жер де — сауы к, шалагайлыгы, салактыгы, коркактыгы , мактаншактыгы, езшшиийп байкалатын жер де - сауык. кп ект екш коюга лайыкты кйабымыз да, ойелдер!м!з де бол- мады. Б1рл1-жарым окыган ейелдер уялды , булданды , конбещ . Bip-eKi рет ш акы рсак та, «басы ауырып» келмей калды. Сонымен 6ip пердел 1к кулкп калганын декламатсие, хор, он , домбыра, эркеспрмен втюзбек болдык. Сауыгымыз сэры ала бол- сын деп, Эм1рканды да шакырып, эн салгызбак болдык. 0 з ролдер1м1зд1 6ip ынгайлап, даярлап алган со н Э м 1рканга Kici шбердйс. Эм ф к ан кол устасып, сыпайы амандасып отырды. Энеуг1 Ш екетгш нд е керген Эм1ркан емес, буйыгы, момакан жнтг. «Боленше кандай Kici?»- деп сурасан, Бек деген к у турш бузып аудармай сала коятын Нармамбет шешен 6ip курбысын: «М ай ауыз, май ку лак , тасбака, талтакай» деп супреттеген екен. Егер мен Бек Topiafli ку болсам, мойнымды кыжырайтып, K03iMfli бажырайтып, «Эм4ркан осындай жшт* дер ед1м. Егер мен Нармамбетгей шешен болсам, ©MipKanau: «Ербен кулак, eaipen, талтиган топек асык» дер едим. Олардай м енщ OHepiM жок; сондыктан мен Эм1рканды «Ш еул! каршыгадай шап етер, KHiKTiH асыгындай тап етер» ж ш т деп кана супретгей аламын. 0MipKanHMH бес-алты он1н тандап алы п, сауы к KyHi келуге уедесш алып, апарып салдык. Сауы кка ез ал1м1зше жаксы даярланганбыз. Клупты н тнат- рын алгамыз. Белет exi кун бурын кыдыртып саты лган. 121
Ж спшатырдыц казактары кандай тыраш: катын-калаш, бала-ша- гасымен келд1, залга сыймай Kerri. Мундайда саналы женгейлердщ де пайдасы улкен тиед1 гой. Разия женгей неше турл1 т аги нандар nicipin, жем1с алы п, баласынын тойы болатындай кызмет ютеген. Оспанбек агайдын уй щ деп женгей де коныр каздай байпандап, CKi бошке кымызды сатып, акшаны KonipTin алып жатыр. К,арын- дастарымыз да програм сатып, сымпылдап ж у п р т жур. Муктаж шэюрттер кенелмеген не калды? Жастардын тунгыш журналы аяктанбаска не калды? Х ал ы к м унш а жиылады деген есте ж о к. М ы на топты, анау кы змето керген со н , кевдлЬйз кокке cepnin, аягымыз сайга ти- мей жур. Журт у да-ш у, мэз-мэйрам. Сауы кты «Наурыз» мейрамына арнаган со н , казактын ecKi ырымын да icTereMi3. Саркаска курт кеж еш тай казанга xcyasipin, буктырып койганбыз. 1шше жылкынын басын салып, eKi-уш та бак ет асы п, улкендердщ алдына тартпак болгамыз. Ойын басталмай-ак, журт кымызга бас койып жатыр. Желен сыкылды мугал1мдер Наурызды т у с н ш р т , жастардын талабын куттыктап мшбеге шыгып соз сейлеп жатыр. Б1реулер: «Ата-баба- мыздын жоралыгын штейне» деп тес согысып, Kepicin жатыр. Ойын баскарушы Эб1жанда ес жок: к1шкене жутып келсе керек. Эб1жан болмаса, сауы к осындай болар ма efli? Б ел егп дендеп отк1зген, эйелдерге тамакты оз1рлеткен, кш ем, ыдыс, сайман, бар жабдык- тын 6opiH тапкан со л. Эб1жан мактаншак ж ш т . Ж арнамага, про- грамга «Баскаруш ы » деген аты жазылганы Эб1жанга зор атак. Эб1жаннын таныс емес адамы ж о к, курдасы eMeci тагы ж ок. Ол журтгын бэр1не ерк1н. Берсе колынан, бермесе жолынан тарткан- дай гып алады. Оны н ойыны кайсы, шыны кайсы екенш адам да бшмейдь Ойынды Эб1жандай Kici баскарсын... К,онырау eKi согылды. Б1з сахна жакта домбырамызды куй- леп, тамагымызды кенеп, К1с 1лер1м 1зд1 жинап, жагамызды тузеп, шашымызды тарап, нэрселерш1зд1 куры п, шала б у л Ы п , жанта- ласып жатырмыз. Осынш а топтын алдында шалдырып, маскара болып каламыз ба, болмаса шапалак согылып, кошамет аламыз ба деп, журепм1з дурс-дурс етед1. К,онырау уш кагылды. Ш ы мы лды к ашылды. Зал у -ш у, айкайласып, кимелесш, орынга таласы п, «дауыстама!», «отырындар!» дес1п к у н к 1лдес1п жатыр. Э л ден уакытга саябырлайын дед1. 031м1зше жаксы шыгардык деп ойладык. Шымылдык жабыл- ды, шапалак согылды. Хорымыз жамырап жаксы шыкпады... Ракымбек декламатспес1н жаксы айтгы. Скрипкага эн коскан он eKi жасар Морж1м тамаша сокты. К,айта-кайта шакырып, зал- ды д ур с 1 л д е т . ©3i Пленит ш ы ккан студент 6HKemiMi3 «Жалгыз 122
шалды» бастаганнан м щ пр леп , «каттырак, каттырак» д еп зш ед1, орта кезше барганда, тобеге ургандай турып калды. К,агазына карап, кэне таба алсыншы! «К,айт, кайт!»— д ей м в . Тындамайды. 0 3 i де кылан Kici емес ещ , элден уакытга 6iTipin, ерт сещпргендей, кап- кара болы п, сахнанын артына ж о к болды. BipaK «абиырды акш а отау жауып», кей н гш ер сурш бей ш ы к- ты. 0cipece журтгы суйшд1рген З ш р к а н болды. Казак iuiiimeri жиын, тойда айтканы болмаса, Эппркан тиатр- да эн салып корген жок екен. - Ж уртка теж1м етесщ , домбыранды кеп куйлеп жалыктыр- майсын, сыпайы журш турасын деп тапсыргамыз. Зм1ркан онын 6ipiH де icrereH жок- Жайдагысындай ф м лм естен тайтавдай басып барды д а, намазда т а е баскан Kiciuie, белуарына ш еш н енкейдт Ceirrri де шалкайып отыра Kerri. Змйркан шыгысымен, шапалак шартылдады. 0зге шыгушы- лардан Эм1рканнын киши де, Typi де, журю-турысы да жат еда: казактын еркщдапн еске Tycipyiui еда. Домбырасын куйлеп, екпшдетш 6ip-exi сарындатып алды да, айкайга басты. Зал тым-тырыс болды. То п коргенде Випркан аруактаны п, к е т е р ш п кетед1 екен. Бурынгы дауысы астар болмай калды. Зал жангырып, кунпрл еп Kerri. Сункылдаган комей1, Сыбызгынын уншдей Ескектеген толкыны «Бозайгырдын» куйш дей, Аспандап соккан айкайы, Алтайдын аскар тауындай, Желтлдеткен тундЬсп Куздагунп дауылдай, Темендетсе соргалап, Тас булактын суындай. В сем , всем накысы Авдыннын сулу куындай Калыктатып созганы Сарыарканын белвдей, Жаяулатса баяулап, Арканын коныр жел1ндей, Тамылжытып, сыныксып, Жана тускен келшдей, Калы н казак даласын Э н ш ен залга сыйгызды. Дауысын кепке суйлада, 123
Ш апалак та шапалак... П еле nipKiH! Бис-бис! Тагы да шы к, тагы да!.. Тагы шьпсты Эм1ркан. Бул жолы 0м !ркан баска енге салды. Bip-6ipiH киып кете алмай, муратына жете алмай, кош айтыс- кан жорга усап, жалгызынан айырылып, канатынан кайырылып, зарлаган бейне жанга усап, болмаса жылап еплген, козден жасы гоплген, бейне 6ip кайгы-зарга усап, екЬнпгп, oKCiKTi, Kaciperri, мунды ощи сарнады. Журт темен карап, эркш журепмен сырлас- кандай, е н ш ш щ б т р ге н ш де сезбей калды. Кенет тым-тырс бола кадды да, ш апалак кайта согылды. Кдлгып KeTin оянган, кызык- ты, тепт туе керген, кайтарам деп талпынган кющей, жанга жак- кан Terri ун н щ кеткешне OKiHin, ершелене согылды. 0м1ркан тымагын кынырайта киш тагы барды. Тагы сокты. Тагы да ескектете, желппадре, желштере, ышкындыра, кулшын- дыра со гы п , тындаушы ны н айызын ебден кандырды. Окпркан бэйгеден келдй Зал сарт-сурт, айгай-уйгай, гу1лдеп, толкындап барып басылды. 0м1рканды кушактап алып, аркага кагы п, бетшен суй ш жатырмыз. Оппркандай еш п е ш кш сала алмайды. Жай жургенде, Эм1рканды еш кш де елемейдг 0М1ркан ен салса, сонда KiM eKeHiH бш есщ . 0 н салса, ол озш 03i умытады, оннщ еуенш е тонкер1лед1, оньщ дау- ысы кемеш нен ш ыкпайды, журегшен шыгады. О л оннщ ер на- кысын угады, энш гана суйедг О л Terri унге, топка бола жарал- ган адам. 0 н сал са, ракатганып, гул-гул жайнайды. Ko3i де, аузы да, денеи д е, колы да 6ipre салады. 0м1ркан Kici емес, енге айна- лады. Онын ен салгандагы турше карап отырсан, тоясын. EipaK 0MipKaH yHeMi олай айта бермейдь Окпркан кымызы, тобы, ойы н -сауы гы , кы з-кел ш ш еп бар жерде озш e3i умытып айтады. 0HiH угуш ы , тындаушы болса шабыттанып айтады. Тында- май, жыбырлап сойлесе бастаса, 0\\пркан турып кетедн айтпайды. III 0\\пркан Kicire тез уШр болатын, жолдаска жанын киятын жшт. «Наурыздан» кеш н 6i36eH дос болып кетп. Бержакка ш ы кса, 6i3re сокпай кетпейдь - MeHiH кужырамды да 6ip K o p iaaep ,- деп кайта-кайта ша- кы рып, уш н е конакка апарды. К,ужырасы 6ip шпик екен. К,арт ш е ш е а, коныр гана келшшеп бар екен. Уш нде мез тесешпп де жок. Бар асыл буйымы - у к ш cap домбыра. Окыгандардан кергенш ютеп: 124
- Шздщ жампоз м ы нау!- деп катынын жетелеп экеп, колын устатты. Кы м ы з, ет алы п, тыраштанып, шабылып калыпты. Эм1ркандш каланын дэл шетшде. Y йш ш ар жагы жасыл дала, кымызды iiuin алган сон когалга шы гып, сей in курды к. Э н тура- лы OHriMe кылдык. - М ен ш журмеген жер1м, кермеген ел Ы бар м а ? - деп бастады Э м 1ркан. Ж ас куш м н ен экеме epin, ел араладым. Э к ем ересен 0НШ1 едг Э кем кайтыс болган со н , жаксыларга epin кеп журд1м. Жэрменкелерге бардым. Маган он уйреткен оуезп экем болды. Содан сонгы , у л п берген Kici Ж умабек энпй едй У а й , инркш , Ж умабек ж т т едй Ондай энш пп OMipi коргем ж о к. К ан ш а айтса, 6ip жалыкпайсын. Bip он ш 6ip ат 6epin уйренсен обалы ж о к ... Эл енин, онш1 деген ж т т т ерд щ борш естщйс. Кайда? Ж оламай- ды. Э н н щ 6ip жер1н келтсрсе де, 6ip жерш былыктырып алады. Басы-аягы б1рден мултпсоз шыкпаган со н , онд1 салы п не керек?.. - Естайды ест1гендерщ бар ма? - Жок,. - «Корланды» сол шыгарды дейд1 гой... Оны н эн салганы 6ip порым екен. Куж щ цеп, ызбарланып, ышкы ны п, т ю т ен т , шыты- нап кетед1 екен. Э н салганы тэбелеске 6eprici3. Энннлердщ Ke6i тур шыгарам деп эуре болады. Ж аксы оши бузып ж1бередп К акы л - дай ма, шикылдай ма, оушлдей ме мазарат... Е сш ец щ бей-бере- кет кылады. Бет-аузын тыржитып, зорланы п, к у ш е н ш отырып салган сон он бола ма? Э щ п еркше ж!берш, кысылмай салган гой кызыгы. Энннлердщ Ko6i не мактан уш ш , не мал табу у ш ш айтады. Шабыты келмесе де зорланып айтады. Зорланып айткан э н дурыс шыга ма? Э н салу кеш лден гой... М ен езш кошлденбесем, жаксы айта алмаймын: айткым келмейдй.. Э н н щ 6ip к!лтен жерлер! болады... Журттын Ko6i соны келт1ре алмайды. «Ау» дегеннщ 6opi эн болад деп ойлайды. О л эн бола ма? Кейб1реу орыска елйстей м е, ногайша жырлай ма? К а з ак эш н бузып ж1бередй Казактын нагыз оз OHiH салш ы , кандай тындар екен!? Бул mipKiiiniH конына тускен со н , кунтгамаса болмайды гой. Ж умабек м аркум вши салып ж1берш: «К ай жер1 унамай- д ы ? » - деп бглетш ю алерден сурап отырушы едг Э р ш м н щ энш тындап, жаксы жерш алып, жаманын тастап талгамаса, дурыс шыкпайтын ко рш ед 1. О сы «EKi жирещп» ел дщ аузы нан бала кушмде ecrin ед1м. Ещ н байкасам, э ж е т -oyip эн екен. Кандай жана онщнен кем емес. Ондап тузеген со н , журт кагып о к е гп ... Мундай соз Эм1рканнын гана аузынан шыгады. Жалпылама OHiiii э ннщ кайткенде жаксы болатынын ескермейш де. Эм1рканнын онге бершгендш сонш а, баска шаруага о л ак -ак . К олы нан тук келмейдг Аштан влем-ау, кештен калам-ау, ертен не к у н корем- ау деген уайым ойына да келмейдг Кейде «К ем ш рд щ наны ... 125
отыны б т п калы пты »- деп саскалактап ж уп р ш ж ургеш. Б1реуден ат, б1реуден арба, б1реуден карызданып а к т а алып жургеш. Ол «барды баламайды, жокты санамайды», езш щ б1рдемесш сурасан бере салады, ш сш щ норсесш, кш м ш 03i де киш журе бередь Уят екен -ау демейдк О л Kici алдауды, арын сатуды бшмейдь KiM кер1нгенге сенедь 03iH вршм талай алдап кетсе де, сенуш кой- майды. Ондай саппасты таппассын. «M eHixi, сеш к Ь деген сезш Эм1рканда ж окка тандык едь Е с1мде бар, 6ip тшлдеханада м енщ касыма 6ip келшшект1 отыргызды. Кул агы м а сыбырлады: «К апы калм а, айналдыра б е р » ,- дейдь А надай жерден он согып отырып, кел ш ш екп нускап, козш кысып кояды. Сойтсем, Эм1рканнын вз келшшеп екен. Bip жолыкканда: - Соккан-ау! Э н еуп оз катыньщ екен г о й ,- десем. - Е , м енпа болса кайтушы едь..— деп былыктырып отыр. - Бурынгы катыньщ кай д а?- дегенде: - Оны шыгарып ж !бер гем,- деп ойыншык Topi3fli айта салды. Сурай келсем , мунысы 6eciHmi екен. Экпркан ешн шабыты кел- генде калай салса, катынды да шабыты келгенде ала салады екен. К е н ш суыган к у ш не катын тастап кетед1 екен, не 03i шыгарып ж1беред1 екен. К,атыны тастап кетсе 03i де намыстанбайды екен, 03i шыгарса катыны да обал болды-ау деп кынжылмайды екен. У й imi не болып жатканымен ici ж о к, кашан керсен де жай- рацдап, мае болып, арсалавдап жургеш. Журт оны «алакус» дейш, «бэдж» дейдь «Осы 0м1ркан 6ip мезет eci Kipin, ойлана ма екен? М уная ма е к е н ? » - деп ойлаушы ем. М унайм ак тугип, Эм1рканньщ жылаганын да кордш. Кокек айы. М ал балалап, жер Korepin, кус уялаган кез. Эм1ркан, Доулетжан ушеум1з Керуенколге кус атуга бардык. Керуенкел калага кы ры к шакырым. EKi мылтыгымыз бар, кос алып барга- мыз. EKi к у н жатып, кайыкпен журит, камыстын арасынан каз- ды н жумырткасын Tepin, кус атып кенелгенб1з. Доулетжан кол жагалап кеткен. К еш ке таман Эм1ркан екеум1з костын алдында каз ж ун деп, жумыртка асып отырып ец гш е курдык- Э м 1рканга: «Басьщнан кеш кен 6ip кы зы к онпмещи айтшы” , - дегенде, мы- наны айтгы: - Ел кы дырып, эн салы п, жын куы п журген кез1м. К,айда ойын болса тздеп кетем13. Ормамбетте Актамак деген 6ip тамаша кыз болды . Y p in ауызга салгандай, жутынып турган су л у едь М ш е биыл отыз eKire шыгып турмын, ондай сулуды коргем жок- 0 3 i пан. Ж епш енш бозбалага кезш щ кырын да салмайды. Пы - сыксыган талай жнтг жанына дари алмай койган. Bip ойында А ктам ак маган орамал тастады. 0HiM екеш н, т уам екеш н бшмед1м. Буыным калтырап кетп. Буы окетш барады. Бетше таман таянганда, колымды устады да: «Ш ы н суйсен, суй!» деда. 126
Актамакты суйген KiciHiH арманы бар ма? «Ш ы ны м» дедЫ . К,асы- нан орын бердь Дэмел1 x irirrep iiuiH жарып яабергендей болды. Т еб ем к о к к е жеттп B ip Kara 6epicTe: «Б1зд1н а у ы л г а к е л ш ж у р с е й ш » ,- дед1. Содан кейш Актамактын ауылынан шыкпайтын болдым. Ж енгесшщ отауына барсам, ен салгызады. Эзглдеседк «Энида тындагым келед1 де тур а д ы »,- дейда. Bip ку ш : « T y cim e к о р д !м » ,- деда. Не керек, суйте-суйте калай жакындасканымызды бш м ейм ш : 6ipiMi3fli 6ipiMi3 кермесек шыдай алмайтын болды к. О л «ел!» десе олгендеймш. TypiM мы нау, жалгыз атгы кедеймш. Н ем е кы зы к- канын бш м ейм ш , ы н т а-к ен ш маган ауды да Kerri. Bip куш : - М еш шын суйсен, алып к а ш !- дедь - К,айда барамын? - К,алага кетеюк. влер!мд! бшмейтш мен де жындымын гой. Танасып турган байдын eKi атына екеум1з MiHin, кала кайдасын деп, тартканымыз гой. С ен кыз алып кашы п корген жоксы н FOft? - Жок. - К,ызык кой!.. Т у ш бойы соктырып отырып, тан ата Орда- нын тауына келш беюндж. Манайда ел жок. Кундаз тауда жа- тып, кешке тун катпакпыз. Атгы 6ip куы ска тыгып, 03iMi3 тамак- танып, уйыктап алдык. Жанторсыкта кымызымыз. Bip коржын- басы ет1м1з бар-ды. Борщ 03i даярлап алган. К,ас карая атгандык. Атымыз ш алы п, тынайып калган екен. К,ылан урады. Жортып келем Ь. Алдымызда eKi кезен калды . А р- жагы 6eTi аш ы к дала. Итжатпастын асуына шыга бергенде, карсы алдымыздан уш атгы Kici солан етп. У ры екен. «Ойбай!»— дедйс. Актамак колымнан ш ап 6epin устай алды. Келе: «Т у е, т у е !» - дед}. Тусе коймадым. Bipeyi сойылмен салып ж1берд1 - калпактай туст1м. Е сш ауып калыпты. EciMfli жиган кезде, eKi колымды артыма байлап, коз1мд1 танып, 6ipeyi артына мшгеепрдй Актамактан ай- рылдым. Таудан тауга согып, олден уакытга 6ip ылдига туетж. M eni аттан туар дп Аягыма шылбыр тагып, 6ip агаш ка байлап тастады. Домалап жаттым. «Элем ш гой» деп жатырмын. Актамак байгус сорлы болды гой. 8л д е не Fbin жатыр? О й мундай кысыл- маспын. Элден уакытга аттыи fly6ipi ееплдг EKi атгы Kici келд1 де агаштан uieuiin алып, атка MiHrecTipin алып журдй Кез1мд1 meuiin ж1берда - алдымда 6ip а к кос тур. У йм елесш ж т т г ер тур. «Kip» дедй К,оста Актамак бар екен, м еш коргенде жылап ж1бердк К,остагы мангаз ж1ггг м енщ жошмд! сурады. Ш ы - нымды айтгым. К,ымыз берпзда. 1рге жагынан 6ip ш еш ен домбы- раны алып, колыма берд1 де: «К,ане он са л !» - дед!. Айтпаска ылаж бар ма? - Урылардьщ онш бш есщ бе? - Б и гем ,- дедам. Исак-Ерм ектщ , И м ан ж у ст т щ , Балуан Ш о - лактын, Моди;йц ондерш салдым. 8нге суйсщда. 127
- Ж ш т е к е н с щ ,- деда. - Э н щ болмаса, жанына кош айтысатын едщ . Ж алгыз 03iK Kb*3 алып кашып журген сен де 6ip ер екенсщ. Жарайды. Жолын б о л с ы н !- деп кезшнэда байлатып, жанымызга e x i ж т т косып таудан шыгарып салдырды. Сейткен Актамакпен 6ip-aK жумадай дэурен сурдш . Ой дуни- е -а й !- деп, Экнркан ауыр курений де, дыбыссыз калды. Бетше карасам, кезш щ жасы парлап тур екен. Жубатайын деп: - О й , саган не бо лд ы ?- дед1м. - Э н ш е й ш ... KOHUiiM бузылып... - Бала болдын ба? Огкен нже OKine ме екен... - Актам акты н кылыгы бетер еда...— деп солкы лдап турып жылады. К э н е уата алсамшы. - Армансыз жан бола ма? К,алай айры лдьщ ?- деп коймаган сон: - Дуниеде кулш -ой нап журген жолдастын мырт-мерез1 жа- ман екен... Копте м еш рш болмайды екен... уры курлы болмады... Не болса, ерд1н колынан келед1 г о й ,- дед1. Аржагынан казбалап сурагам ж ок. EKi каз, уш каскалдак ар- калап, Дэулетжан да келш калды. АЛЫП УЙКЫ 0 л г е н Kici TipLnreH Ж акы н арада К,ызылорда манында 6ip эйел елген ед. Сол куш апарып KOMinTi. Ертенше epi мола басына куран окуга барса, корден «мею казып ал , т1р1лдш» деген дауыс ш ы ккан... Ел1 жиылып кел1п, казып алыпты. Мундай окига бурын бол тан ба? Бутан гылым не дейш?! Нургожа улы. К,ыстауга жана конган кез. К ок тунерген. Каранын адырын карангы лы к баскан. Ж ел ызгырык. Ай карангы. Уры катгы. А ш бурге талаган ауыл арбага тускен кыршанкьшай алас урып, оз денесш 03i ж улмалап. Серпе уйкыга батгы. Т ан курещп шщерлеп беткейге отка койдым да лакке куш мнщ кой жабагысына тумсыгымды тыгып, буйыгып жатгым. Кара адыр- дын ыгы жылы. К у п ш одан да жылы. Курсактагы баладай кол- аягымды баурыма жиырып, курыскан сон денем сая тапты. Ол
тек денем гана емес, денемнщ сырты едк Д ен ем н ж ш п жау тиген ауылдай аласапыран: журепм д у р о л кагып; тамырларым нажагай отындай тутанып, жаным туриппп, урейленш , елепзйп жатыр едЫ . К,ара туннщ кауш-катерше юм ара турады? Адуы н уры жал- гыз KepiKTi ак, сойылдын астына алы п, куа жонелм есш е KiM кегпл? (..............) уйкы жау иектесе кандай коз аш 6opi жалгызды жайра- тып кетпесше KiM кепш ? Кдрацгыда белектеген жы н-сайтан оз1мд1 жазым етпесше KiM кеш л (Ол менщ жын-сайтанга нанатын кез1м гой). Осы ны н 6opiH ойлаган самый басыма сабалак албастыдай кара ойлар келедк кеудемд1 атты душрлеткендей болады. Куре тамырларым зырк-зырк етедь Бойым коргасындай салмактанады. Карацгыда eKi козш жылтырайды. Т у н н щ тунерген тур ш ен кор- камын. ToniperiMe кадала, кармай, урейлене караймын. А кы л ыцыранады. Пы р-пыр етедк А кы р - 6ip ол щ . Тек тез журегщнщ шеге туягы таудын кия тастарын шатырлатын, мау- жыраган тун н щ мазасын алады. К урен тыртык жазылшаны бырс- тырс жулады; анда-санда 6ip пыскырып кояды. П ы скы рган сайын мен1н зорем кетедь «Бул акымак айуан олерш бш мещ ц-ау! П ы с- кырмай-ак жайыла берсе каятед! скен? Урыга, каскырга дыбыс 6epyiH караты !» деп imiMHeH зыгырланамын. Т ун 6ip MeHipey, тац 6ip Tynci3 шынырау, сатат жы лдай, уакыт- пен, тунмен арпалысып, танды ансаймын. Уакыттьщ откенш кошкен бултгардан байкаймын. К ун кап тауынын астында т унш ы - гып жаткан Topi3fli. Алкынган журек алас урып, с1лес1 катып, шегше жетш, калыпка кайлы . Кдбымнан шыгып кайла барамын? Карандаган, калбан- даган сеулел1............... эуеде калкып жымпылдаган, елпелец елес- тер cupeiiKipen, карангьн-а, катерге бойым уйренейш дедь Таг- дырга мойын усынып, кара туннщ зорл1 ущтрше бала болдым. Еркек eKeiiiM eciMe келдт Уры Kopincc.............. (?) ....... салармын; каскыр келсе, какырамын, жын-шайтанды дуамен кашырармын деп кайраттандым. Бул ccniM беки берда. Ш иы рш ы к атып, тырсылдаган тамырла рым солгын тарта бастады. Ж урепм жайдагьщай жалаулап, булкш какты. Жуйелер*м босады. Жаным жай тапты. Манауранып, козге уйкы тыгыла бастады. Бой бермеймщ; кал- гып бара жатсам, коз1мд1 ашып аламын. BipaK уйкы кабаган и т т г е оршеленедк сершкен сайын апалайды... узак арпалыстым. У зак мезплдер orri, (...,.) жаным-ау! «Есеккырган» кайда? Жогалып кетп? «......... KoaiM ш н ш KeTinTi. Ката каппын....... шошып ояна келд1м. Котерейш десем басым зшдей; жер кеше (.........) Ко'йм - тас, кол-аягымда жан ж ок. У сп м д е бура uiorin жаткан Topi3fli. Тырп етуге муршам ж ок. Э ж ем нщ бастыгырлануы болушы ejii, олде сол болар ма?! BipaK «албасты» еркекп баснаса керек кой? Дуа окимын, epuiM кыбырлайды. Элде TyciM болар ма? Онда ат- 9-592 129
тын тыкыры, пыскырганы неге естш п тур? Эне, улкен уй жак- тан cap каншык шабаланып efli, аузы балпылдап кок тобет те баркылдады. Не гажап?! К,удай, пайгамбар, оулиелердщ 6ipi де жэрдем ете алмады. Элде даусым шыкпаганга еспмей жатыр ма? BipaK «кудай imTeriHi бшедЬ> дей пш кайда? Журепм таза, ыкыласым шын, тшепм ак емес пе? Элде куно-сумдыгын женш кета ме? Менщ сонша не кылыгым бар efli? KiciHiH ала ж1бш аттадым ба? Kicire суганактык, Heci6e кумарлык кылдым ба? Kici олт1рд1м бе? Ел тонадым ба? Азырак жастыкты KiM кылмайды?.. «Иманды» биццм, оразамды тутгым. Намазымды окыдым. Астапыралда! К,аза кыл- ган кундер1м де болган екен. BipaK оган мен жазыктымын ба? Онда да жан экемдц асыраганы жанбаласын, eriri TycKipre алда- нып OTKi3in алып журдЫ гой-ау! Зекет пен кажы байдын парызы. К,удай-ау, ецщ маган не кыл дейсщ, кунэмд1 кылга т1зд!м. Ой- ыммен ойды-кырды кезд1м. К,удай мен пайгамбардан мын кабат медет т1лед!М. Ойым, TyciM бола ма деп, куджтендш. Кдшылда- йын деп неше рет умтылдым, умсындым, булкындым, 6ipi де ем болмады... Ауыл турды. К,атындар бор-бор Kepin сиыр сауды. Шалдар шу-шулеп мал opri3fli. Енесше кушынасып, бузаулар агылады. Малай аска суга баруга мошкесш домалапы. Жалгыз-ак кара каска епзде дыбыс жок. Bopi сайрап тур. BopiH естш, б ш п жатырмын. Тек кимылдауга шама жок. Бойым cipecin, ойыммен, кудаймен, сайтанмен арпалысып, тамнын азабын тартып жатырмын.ф Элген екенмш деп 6ip ауык ойлаймын. BipaK, елеем, бо р т есыр ме ед1м. влеем , ойлар ма ед1м? Дуа окыр ма ед1м. Элде талып жаткан болармын? Онда eciMfli бишесем керек ед1 гой. Ал- басты болса, ел турган сон да, кетпегеш ме? Не керемет?!. Ойым- ды туман басты. BipaK eciMHeH тангам жок. Кеше мен бупн шым- дай жазык булттай omin, октай зымырлап, ызбектелш е т т жа тыр. М ш е, ауыл тепе пршдй Узенплерш сылдыратып, мал суга- руга ат epnecin жатыр, кауга i3flen жур. Балалар айкайлап, жупрш жур. «К,агынды келпрлеп», Алтынай баласын каргалап тур. Экем нщ куб1рлеген даусы да еетшдй «Бул ит эл1 кунге уйыктап жатканы м а ? * - дедь М ш е, экем жетелдк тыкырлады: келе жатыр. Тыкыры таянып келедь Менде де Ki6ip жок. Ойымды корл1 сурау кернедй Экем туртш калганда оянар ма екем? Э лш жата берер ме екем? Экем жакындаган сайын, ypeftni сурау кушейдЕ жепшдедЕ тырсылда- ды: миым жарылып кете жаздады; жаралы торгайдай жанталасу. Жаным козше кершш жалгыз кылга ш н ш тургандай болды. Мше, экем жаныма келдй токтады. 130
- 6 й , негып жатырсын? Тур!.. деда. Сорлы басым!— тырп ете алмадым. Экем олай жулкыды, булай жулкыды - оянбадым. Ояумын, козгала алмадым. Экем састы! Экем шошыды! Ентпсп, курЫшн, абдырады, аузы-басы желб1реп алласына сыйынды; буындары, колы, денеа, калпетзмен шр!лдед1. Кдлтыраган колын жалма-жан окпеме салды. EKi окпемд! кезек тындады. Дереу омырауымды жулмалап, ашып ж1берш, кулагын журепме басты. Басын жулып алды. Басымды козгады, сылк етп. К,ол-аягымды сипады - жан жок- Экем мойнымнан удере кушактай алды. Ещреда, епдда, оксш - eKcin жылады. Жып-жылы жасы бет1ме булаудай парлады. в з K03iHe 03i нанбай, 6ipece кушып, 6ipece кулагын салып, 6ipece сакалын жулып, куралдеп, солкылдап, ышкынып ед1 кеп-кеп... К,арашыгым!.. Кулыным!.. К,арт экеннщ сорын кайнаттын ба?.. Ей, жасаган-ай!.. Алдында алсан, арманым бар ма ед1?.. К ор бол- гыр K©3iM? HeH i K©pin оты рсы н ?.. К у а р г а н басы м , KiMre суйенем1н?- деп назаланып, куйш ш , KyHipeHin ед1 кеп-кеп... Ес1мнен тана жаздадым. 0 з олгеншнен де екемнщ к у й т батгы жаныма. Эке жаным-ай, TipiflceM, кок токтын болайын! 0 л деген жершде олей!н!— деп жатырмын. 1цпмнен окемн1н зары ащы efli: кудай- дан eciMfli ал деп т1лед1м. Eci кургыр, кагынан жер1ген катыгез тусакша бед1рейш, бадалып турып алды. Жалганда жан олмеген- ак жаман екен! Сорлы шал! Кор жыла! Жер жыла! Баланнын денес1 елд1, сулдер1 калды, кайтсын? Тагдырыннан кор. Экем енк1лдеп, енкшдеп уйге женелд1. Ауыл шпн тартты. - А , койшы... - Тагдыр... Ажал... - Куд1ретгщ ici...- дескен келте ауыр, суык Ky6ip емю кула- гыма тиед1. Ауылдан сарлаган, зарлаган дауыс шыкты. Бул - ожем гой. Оган тете юкрипкенщ болат шепндей кылдырык дау ыс уз1пш, без1лдеп, шырылдады. Бул жас карындасым - Гулшат кой! 0юрген шырдай коп дауыс он косып, шуласты, уласты! К,ара- нын адырын KyHipeHiri. Дауыстар баяу тартайын десе, кенетген гьщ айкай косылып, доу!рлете жонелед1. Жел ышкына уыдейд1. Ауыл да ышкына кущренед1. Мшекей, жетелесш, ciH6ipicin, тыкырлап Kicwep де келд1. Меш котерт, ки1зге салды. Ауылга океле жатыр. Аяк жагымда солкылдап окем жылап келед1. Таянган сайын, ожем мен Гулшатгын даусы удей-удей согады. Эжем алас урып, талыксып Kerri. Катындар су буркш жатты. Мурнын кос-костап тартып щ ш жур... Шымылдык курып, мен1 он жакка салды. Келген-кеткен Kici Kopicefli, жылайды, кошл айтады. Уанган болады. А с жепзедк 131
Шам жагып. Kepi катындар кузетедк Кара кожа кунпрлеп куран шыгарды. Экем мен эжемде уйкы жок. Анда-санда кушренгеннен кейщ жалынын 6ip шыгарып, ауыр к у р а н т кояды... Журтка мен ел1мш, ез1ме - TipiMiH, берш се зт , б ш п жатырмын. Элде нелерд1 ойлаймын. 1н1м жас едь Сорлылардьщ куш не болады?- деп 6ipece кемтр-шадцы ойлаймын. Bipece 03iMfli ойлаймын. Жастай о л т - ак кеткеш м бе? Бу дуниеден не корд1м? Н е у или тудым? К,алындыгыма 6ip-aK рет жолыктым. Биыл алмак ед1м. Ол кал- ды. Тырнактап жиган акшама 6ip-eKi уак мал косып, экем 6ip бие алсак деп журуип едк озш1зден оразамызды ашамыз ба деуип едйс. Ол адыра калды. Tipi болсам, калага барып, окырмын, адам болармын, Kicire акымды жепзбесшн деуип ед1м; ауыл аймагыма пайда типзем бе деуип ед1м, ол армандар да курыды. Ой цпркж- ай! Талай арманым бар едьау! Сонын 6epi комшгеш-ау!.. Жаса- ган-ау! 0ркешмд1 ocipMeciH бар HeciHe адам кып жараггын? KiciaeH алгыс алмасам, каргыс алып керген жок ед1м, талай кедейдщ eTiriH текке Tirin 6epymi ем. Малы болса, кауга тарта салушы ем: арба- сын сала алмай, шобш уйе алмай жаткан талай сорлы шалдардьщ батасын алушы ем. Солардын 6ipiHiH тошр жалгасыны тимей, кыршынымнан киылганым ба? Е, Tempi! Эдшетщ кайда, мен........ едщ гой!., деген ойлар кара тумандай каптады... EKi кунп OMip eKi жуз жылдай KepiHai. М енщ азабымды KiM бшсш? Малкумар кургырлар бар. Жаб- дыкты эз1рлеп, жылпылдап м е т арулап кеб1ндеп, жаназа окысты. Шалдын сорлы болганын не кылсын? Аз гана малый жырымдап, улеснт алысты. Садакага екпелесп, таласты, адам айуаннан бетер екенш сонда 6ip корд1м. MeHi молага алып журдь — Япырмау! Осы журттын MeHi KOMreHi-ау! Булар меш олд1 деп жур-ау! Мен Tipi сияктымын гой. BopiH ecTin жатырмын гой. Бул гумырдын нысаны гой. Осынын 03i - OMip гой. Азап кой! Азап та болса, OMip гой. Борш 6iain жатканнын 03i неге турады? Тым болмаса, осы ом1рден айрылсам жарар едк Мына жауыз мол- далар MeHi кемсе, тар корде туншыгып елемш-ау!.. Жаным шы- гып тур гой. Осы жас шырак жер астында сенгеш ме? К,ой, сен- бес, сонер, керге кембес... Комер. О KiM?... 0Mip ме? YMiT пе? К уд ж пе? Молага, кордщ ернеуше жеткенше, осы ауыр ойлар таразы- нын eKi басына Tycin, кезекпен кезек 6ipece аспанга атып. 6ipece тупей зынданга батып, кан кобелек ойнады: корге таянган сайын, безбен зырылдауыкша зыркылдап бердь 0л1м... OMip... oaiM ... OMip... ол1м... OMip... ел1м... OMip... ол1м... OMip... ел1м...ем1р... ел1м... 0л1м, OMip, oniM. М ш е, экелдь Молдалар KopiMfli Kopai. Керегенщ тангышымен eKi жерден салып, MeHi корге салбыратгы... Ж ан ормекиишн 132
оргешндей жвдшке норсеге ш н ш , вне уз1лд1, мш е У31ЛД1 деп барады кордщ орта кезше жетпм бе, жок па? flip етпм. Шошып кетпм. Акыра туре келд1м! Б е т и й ашьш ж1берш, кебшвдй суй- рете кврден шыга келсем, журт кыран-топан, зэреЫ уш кан, тан- данган журтгы тындырайын деп: - Уйыктап кеткен екемш, шошымандар! М ен ояндым!—дедиа. Алдымен экем кушактай алды. Курс еткен бабамнын ecKi мо- ласы екен. Bip кабыргасы кашаннан кикайып, кулагалы турушы еда. С ол кулап кетштг Мола кулаганда, м е т котерген ecKi корда узш т кетнт. Кашкан, буккан, тыгылган киллер аз-аздап касыма жинала бастады. - Е , кайырлы болсын! - ©лгенщ Tipuiin, ешкенщ жанды ма? - Ей, жасаган-ай! Тэуба! Эмсе жаксылыгынды бере гор!.. - Моланьщ астында кала жаздаганым... - 03i негып кулап Kerri? - Моласы бар болсын, влген арыстаннан Tipi тышкан... - Кыршын жасты айтсайшы,- деп шуласып жатыр. - И е, жасты айтсанызшы!.. - TipiHUiucri айтсанызшы, кшмд1 экел!— д ептн . КИЛЫ -КИЛЫ ЗАМАН БОЛДЫ , КДРАРАЙ БАСЫН ШОРТАН ШАЛДЫ Уйезден келген сешмш жолдаска 6ip болыс елдщ адам кара- лысы: - Бупнше токтап, ертен сайлауымызды дурыстап кетвдз! Елдщ 6ipfliri болып отыр. BipniKTiH пшнде болы ны з!- деп коймады. Коймаган сон, жолдас кенда: - Олай болса, «Калмаккырган» болысынын кенесше 6ip xici ж1бер1щз. Мен хабар xiGepin койып ед1м. Бугш бармасам, тарап кетед1,- дед. - Куп болады! Оныца улкен ракмет!..— деп жуандар калба- ландап уидеи шыкты. KiM ж1беред1 Kicini? Ею жактын жуандары «сен жiбep, сен жйбермен» б1рталай KepicTi. Аягында Курман ж1беруге байлады. Коне, Курман ат таба алсыншы! 0 з атын 6eprici келмейдг Табысы жок, двуле™ болса шагын. Жалгыз атын берсе, атка... калганы. Бурын т ш н кайырмайтын ел, керек жшттер кырым карайды. Bipi жок, 6opiH созбен алдаган, 6opi безер болган, зыр- 133
зыр етедй К,урман жылауга таянды. вткен деурен eciHe TycTi; талдын тубшде мыкшиды да калды. «К,илы-килы заман болды...» Сайлаушыны топ жиналган жерге келт1р1ндер деп шапкын- шы ж1берсе, елден шыккан алаяктар: «Ол топ жуандардын тобы, олар 03 шокпарын сайлатам деп жиналып жатыр»,- деп жаман- дап, сайлаушыны meireri 6ip ауылга TycipinTi. Жуандар бере- келесш Бадыракты болыс коймак болып еда. Бадырак уйезден келген жолдасты ушне Tycipin, койын сойып, шабылып жатыр. Сайлаушыга 6ip жiбepдi, келмед!; Бадырак далактап e3i де барды — келмедй Жуандардын мойнына су Kerri. Алаяктар сайлау кемесше Kipin к е тп т; берекеден тук шыкпады. Жуандар шонкайды, жщшпселер Кутырды. «Карагай басын шортан шалды...» Эн е уп менщ биемд1 ел1 берген жок... Кдйтейш бермесе? Менщ колымда двлел1м жок, мен сот емесшн... - Сот болмасаныз, вуел!нде басын неге устадыныз? - Устайын деп устадым ба? Журт жэй жаткызды ма? Амалсыз KipeciH сезге. - ©з малынызды алганда, сезйнз втеда. БЬге келгенде кыр- сыгып калады гой. - Жазыгым сен1н дауынды даулаганым ба? Мен KiM уинн куйш отырмын? Сен упин... Осы малымды взщнен аламын... - Бу не деген корлык ед1?!.. «К,илы-килы заман болды...» — Мен жер уш мнщ терезелер! жок- К,ойма актаратын, дауда болса сешн аулын... Твменде отырган жука кабак сурша баланын кез1 шатынап шокшып коя бердй . — Койманды кашан актарды? Кашан суырып алдын? Б13Д1 уры кыла алмайсыз. Байкал сейлещз... — Сен mipiK, неге KenipeciH, влгешнго бшмей калып журме. 134
- Урлык сендерден етш 6i3re келген жок. елгоресщ? K iw i киратасын?.. - Мына ит не деп оты р?..- деп ecKi болью мырс етп. ©йткеш, жат-жаладан Kici бар еда. EcKi болыстын iHici жакында урлык кылып, мал толеген еда. Амал жок,- Аузына кум куйылды. Деуреш бар ма? К,айтсш? «Кдрагай басын шортан шалды...» Кошербай баягыда елген агасынын малый шнп-жеп кетш еда. Агасынан калган жеттм бала кангырып калага кетш едй Жакын арада сол бала оку окып, Kici болып, елге келшть Кошербайдын устшен арыз 6epin, мура даулап, 15 кара KecTipin алды. Кошербай онда шапты, мунда шапты. Тук болмады. Камунес баланын iuiiHe кан каткан екен, ж1б1медй 15 караны айдатып, сакалынан сорасы агып, Кошербай кала берда. «Килы-килы заман болды...» Bip заманда «кекшолак каскырга» ат шабар болып журетш, бита коз «жет1мек» бул кунде камунеске езшш, кедейлерд1 жи- нап, елде партия басы болды. Сайлаушымен ауыз жаласып, жу- андардын салган юписегш етизбей койган сон , жуандар «улы кеуделтн* кылып «сайлау бермейм1з» деп тебелес шыгарды. EKi куннен кейш каладан 5 мелитсе келш, 19 жуанды жаяу айдап, абактыга апарып тыкты. Абактыда жуандардын K03i жыл- тырады. «Жепмек» кешеде керден-керден басып жур. «Кдрагай басын шортан шалды...» К,исык козд1 сурша бала сот болып елге келд1, Торт «шонжарды» алдына гаесшен отыргызып, тергеп отыр. - Неге жиналдындар? - Ел арасынын б1рлнс жумысын сойлегел1 жинап едж. - Дау бтрдадздер ме? - Жок, кудай сактасын... 135
- Уры бермейм1з дедщдер ме? - Куцай керсетпесш... - Мойындарына алмайсындар ма? - Шыны сол, HCHi алайык? - Айтпасацдар, апар, камап кой!.. EKi аксакалдьщ кезше жас келдс - Шырагым, казактын баласы ед!к кой, 6i3re ракым кыл... урылармен 6ipre уш кун жатып елш кала жаздадык... Ktci бас... елетш. - Жок, болмайды. Сендер дау котерстш жйтлндер гой, уры сактап калатын, топ жасайтын жштандер гой... - Сотгын манайын кормеске, уШп-уШьпзде жатуга колымыз- дан кагаз береШк... Тым болмаса, 6i3fli кетлге 6epiHi3... - Дурыс ендеше. Созге юрюпейснщер гой? - Не деп ант iiu дейсщ?.. - Тертеуге сепз кедей кепш керек. - К,уп болады... Терт жуан далага шыгып, кедей тауып ек ел т , кетлге босан- ды. К е п т болган ездершщ атшылары. Будан да елген артык. «К,илы-килы заман бодцы... Карагай басын шортан шалды». РАДИО ХАБАРЛАРЫ - Сеш н кон1лщ шын таза болса, К.-м ен неге сырласасын? К. нагыз шенкумар ку аяк емес пе? Онда тук бедел жок, орыска да, казакка да сыйымсыз... - Оны тек кару кылгалы журмш. Эйтпесе, онын жайын се- нен дс артык б1пемш. Анаган-мынаган кайрап салып Kopin ед1м, тук шыкпады. Сонымен жолдас болам деп, ез абыройым KeTin барады. Араз болатын 6ip сылтау табылса болар едг - Олай болганда «С»-нын арбасына MiHyiH агат. Ол кай 6ip елд1н, кедейдin камын жеп журген Kici? OHiKi 6ip партпел. Эдкпен дым б1лмейд1. Б1тейш деп турган icTi копнен KeftiH ж1беред1. На гыз акымак емес пе? - К,уралды максат актайды дегсн емес пе? Бул партия деген1н1зд1н 03i кып-кызыл ед1с болу керек. К етл ге б1рдеце ал- дын ба? Ол жолда максутынды орындау ymiH ит болсын, жер1нбе, пайдалана бер, сейтпссен болмайды. Аттан жыгылсын, жау елсш. - Ой, сен eciTnen бе едщ? Энеуп жолы олп «Р»-йнз б1зд!н «М»-га жасырын жолыгып кетшп гой! Сен айтпап па ен, айтпасан да б1лдщ... 136
- К,ой, бекер шыгар... - Бшмегенщ... - (1шшен) Осы итп окпелетш алам ба? Сыр айтам деп ceimipin журуин ем; жок, танайын. (EcTipTin) К,удай акында бшгем жок. - (Tepic карап) [цпнде осы да бар деп ед1, тук кормегенсш отырганын. (EcTipTin) Бшмесен, бшмеген шыгарсын?.. - EciTin отырганым осы (кешрдж K03i жаман, сенбей отырга нын караты). - Есггпесен, онын жайын бммейсщ бе? Сендердщ тзлеулес адамдарыцнын устшен шагым журпзед1 де, emu келш, ел косы- латын болган сон, сендерге жампандаган болып жур. Онык1 едю. - KiMHiH устшен? - Ордабай аулы ше? - Ол ауылмен б1здщ тук катынасымыз жок... Шагымын бере берсш... Ол ауыл ушш ара тусер ж ен М з ж ок... Эйгий, Kecipfli ауыл емес пе? - (1шшен) К еарл! болса да, кыз алысып, кыз 6epicin отыр- гандары ecime жок. (EcTipTin) Ол ауылдан кол узсендер жарайды гой... - Шырагым-ау! Шынга келгенде, opKiMHiH езше жан керек кой. Осы кунде казактын баягыдай куда-тамыры бар ма? К,ызды калмакка да бередк - (Tepic карап) Кунде асы терш кургатпайтыны ecinae жок. О п-OTipiK KiciMcin отырганын... МейлБ айта 6epciH... (EcTipTin) «Ж»-дар осы жерд1 6inin, калага журед1 деген. Оган «К,.»-лар жо- лыгатын шыгар? - KiM бшсш? - О зж бармайсын ба? - К,айдам? Онай жолыгуга peTi келсе... (Dip жел 6epin коя- йын). Мундайга ебщ бар ед1, Tirrri G3iH жолык - - (Tepic карап) KonmiK койып отырганын, кершген 63i-aK KopiHe берсш. Заман кандай болады? EKi жакка да бой корсету жарамас (EcTipTin). М енщ артык жакындыгым жок. Ел сырын озщнен артык бшетш Kici жок, озщ жолыкканын жарайды. - Оныц да дурыс екен (Бу к е т р де таксы кой, не бола кой- сын). - Оздермсн косылып, K03iMi3fli ашпасак, анау итгермен кун де кырысып, код1р1м13 де калатын емес, елд1 де билетепн емес, кызмет те йтететш емес. - БЬ де онып отырганымыз жок. вткен жиылыста камшы ала жупрш, тобелес те шыга жаздады, еслген шыгарсыздар... - EcTin жатырмыз. Bi3 де тобелеске жокпыз. Кудай сактап, беттесе алмаганнан сау журм(з. Булар ещц ондырады дейаш з бе? - Бпдщ казак онбайды гой, не жетпейд1 десешзип (осылай согайын 6ip рет). 137
- Салаумалейкум! - Элис салам, аман жаксысыз ба? - Е, сапар он болсын! - Айтсын! бзинз калай бет алдьщыз? - Мен де кала жакка барамын... тагы жолыгармыз, Ызд1 керген сон, сэлем бергель.. - Е, жолыгармыз... - Осы байгустпа кулк1. Бакырып шакырмаса да, мунын сы- багасын кызганатын Kici жок кой. Шала булшш жургеш. C i3re жолыкпак болып келе жатканы гой... Кете кып кетеаз гой (бутан да сен1м жок-ау!) - Ана жылы 6i3 мунын eKi аягын 6ip етнске тыгып едйс. Оны умытып кета гой! - «Хи-хи-хи! Э й , кашангыдан бурын соларына 6ip суйттщ- ау! Не кыласын!.. ... (1ппнен) о й, жаныч шыксын. Э н е у ку ш емес пе ед1 сен1н 6i3fli жамандап, арыз берпзетшщ: ешн дым бшмегенсш отыр. (Жария) Осы жолы каладагы азаматтармен не угысып, 6ip жайлы болармыз, эйтпесе, 6ip жола ер-токымды аркалап кайтармыз. ...М е н щ де ойым сол (1шшен). Амал жок косылганды жек корем1н. Косылып алган сон, бурынгы дэурен бола ма. жок па? (Жария) Осы жолы бета ашу керек. Слздщ артыныздан мен де барамын. Ауылнай peTi, анау-мынау усак сезд1 бара сейлесерм^з. М ен ещц с1здерге тамак камдайьш. - Дуры с, барыныз... (кетедО. С е н т ойын да белгшй KyHi бурын тесегпш салып коя гой. Эйтпесе, елге типзш отырган пандан шамалы ед1. Сен де ит, анау да иг. Амал жок. Eip жагын устамаса болмайды. Эйту1р 6ip ит болады. Одан да, 6ip жагын пайдаланып, калмайтын камынды ойлау керек. 03ГЕРМЕСЕ BY НЕ? Кордей iHuiuc. Быксыган тутш. TyTiH шпнен кара кожалак бетген exi кез жылтырайды. Тобарсыган, дорбиган ауыз ершеленш, Кызыл енеш болганша урледк дымкыл отын жана коймайды. - Курып калгыр! Не гып жанбай жатыр? - Апа деймш, кеж е!- деп 6ip жагынан Дуйсембайы кургыр мазаны алады. — Жагын карысып калсын, кагынды! K eyin калганыннын кожес1н берей1н б е ? - EKi-ак кылым ун калды! — Апа, коже бер деймш... 138
- О й , жагына жылан жумырткаласын!.. Айгазы отын тагы урледп - Адыра калгыр, елгенше касарганы несй—деп басын кетердк Оты жана тутанды. Жаман eciK шыкыр erri. К,арын эйнек саудыр 'erri. Шыкыр- лап, уйге 6ip арба суыкты ала, сакал-муртына с ун п турган, ш эркеа шалжиган москал адам Kipfli. - Суыр ыстап жатырмысын м у н ш а ,- деп еркек eciKTi ашып тастады. - Жап, азнатпай! Жаздыгуш ме? Б1ржола мола кылайын деме- сен!- деп Айгазы eciKTi жауып койды. Сокпакбай катынга б1рдене айтайын деп онтайланды да, пшпгшщ суыктыгы eciHe тусш, ундемедк Жаман тоны жауыры- нына жетпей, аркасы муздап калатынын негып умытсын? А к таягымен какиган шана бас аяк. лауын 6 ipa3 дурелед1 де, cipi белбеуш агытып, казандык артындагы TaiiTepire yhiaen- куралдеп сулай Kerri. Айгазы ана жакта жаман тоны каудырлап, шелек-ожауларын салдыратып, куйбендеп, к у ш ен т жур, шидемнщ арасында мурны- нан богы агып, кунысып Дуйсембай жатыр. Э к е а келген сон жагы семейш дедт - «Коже-коже» деп, каксатпай, б1рдеме тауып экелсен болмай ма? Негып жатыр 03i сшейш?.. - Не гып жатыр сшейш дейт. Мен 6ip кенелш келгендей-ак. - Е , не кыпты? - Э кен олпгп... - Экем алдакашан олген ...- деп Айгазы кунк erri. Сокпакбай ундемей, KypciHin 6ipa3 жаткан сон, кайгысына катынын да ортак кылгысы келд1 ме, эйтпесе табалайын дед1 ме келтесшен: - Торшолак жок!- деда. - О кайда кетшп?— дед1 Айгазы жулып алгандай. - Ушты-кушп жок. Жер жутып койганын, кок жутып койганын... Катыны кайдан 1здегенш сурады. Сокпакбай тасымалдап бар- ган жерш тугел айтты. Дымы курып, болдырып жатканын сезд1рдг - Уры алып Kerri ме? Кдскыр жеп койды ма? KiM бшсш? Жан корген жок. Тан алдында гана шщерлеп отка койган ат. Айгазы безектедк - Сорлы десейпй! Козд1 агартгы десейпй. Жалгыз керпстен айы- рылган сон енда наци мшер екенсщ! Жагын карыскыр, кун caiibiH азан салып, жалгыз атгы жалмап жатыр екенсщ го й ,- деп Дуйсем- байды томпештедг «Балтам таптын аягы Берл1байда калды». Ыстык кежесш бор-бор урттап, бойы жылынган сон, Сокпак- баи отыра алмай, кушенш жалтандай басып тагы жонелда. Сокан сергелден бола турсын. Ei3 торшолактын i3iH кесейпс. 139
Айшадан аю катын откен бе? Bip ауылдын айгыры сол. Жш nipin бере коймаса да, кабуына келе коймаса да, кориплершщ шанырагына кобыз тартады. Байы Кузек 6ip ауылнай елдщ кожасы, Доулет пен перзенттен кенде емес. Байын билейд1 - Айша кутыр- май KiM кутырсын? 0 з бепмен кутыра берсе, Айшада б1здщ не хакымыз бар? BipaK сойканы езгеге тиеш гой. Айша - аталы жердщ кызы. Кузек катыны влген сон отыз жетшщ малый 6epin, айттырып алган. Бурынгы катынынан exi кы з, 6ip ул калган едй Кыздары узатылды. Ул ы Жанабай келшшегш былтыр алган. Айшанын езшен eKi ул, 6ip кыз туды. бгей улга несше жа- лынсын? Жанабайдын келшшеп калай тусп, солай Айшамен туз енбеп жараспай-ак койды. Келпи уры да, кары да, есекип де атанды. Келш де «Е, десе ме»— деп аздан сон тшш тартпауга айналды. Байына шагыстырып, кел1нш талай ургызды. Шаштасып тобелесп де, аягы кайтсе де тастатуга бет тузед1. Келш шошала уйде бауырсак nicipin жатыр efli. Сембай келш, келшнен бауырсак сурады. Бере коймап efli, малай табактан бау- ырсакты ала кашты. Кел1н бауырсакка жармасканда, Сембай омы- рауын кысып калды. — О й, квргеназ ит-ай!— дей 6epyi-aK мун екен. Айша Kipin келд!. Сембайдын келшмен алысканын кырагы K03i шалып кал- ганда, арам ой сап ете тустк Ол онымен кете барсын. Айша irniHe туйд1 де койды. Bip куш Жанабай жокта, журттын алды турар-турмаста Сем бай отаудан шыгып келе жатканын Айшанын K03i тагы шалды. Бурынгыга жамау бола кетп. Долел колда. Ещп тайсалатын не бар? Бурын журт огейлиспен айтады деуш1 efli. Ещц кайтер екен? Айша онгшен1 бастан-аяк молд1ретт турып байына дэттед1: Кузек Сембай малайын онаша шакыртып алып, эз1рей1лден жаман кысып тергед1. Ж уз жерден жанын берсе де нанган жок, шынгыртып турып жонынан таспа алды да, тыска шыгып кетп. Атарман-шабарманы болып журепн Жолды деген жш тп К у зек шакырып алды да сыбырлады. Сонын артынан Сокпакбайдын торшолагы Кузектщ корасы- на байланып калганын 6ipaK 61лд1к . Сокпакбайдын жазыгы не? Онын жазыгы мол. Баласы Сембай К узекпн уй!нде малайлыкта журепн. Жаман малай Кузек сиякты «жаксынын» келш1мен ой- нап-кулд1 деген не сумдык! Торшолак айыпка алынды. Сембай ушне келген сон, кудайдын урганын Сокан сонда 61пд1. Сокан жылап Кузекке барды. К,айдагы! Сокан жылап ел ацамда- рына барды. «Шамасы келмейги, ел партия»—деда, Сокан сумелендеп 140
болыска барды. Bip ауылнай елд1 билеп турган Кузекп болыс жешп беруип ме ед1? Сокан жылап шрестионски нашаншкке барды. Нашанд1ктщ кенсесш 1здел кошеле сандалып журш , тымагы- ньщ миыгын казак,-орыс бозбалаларына жулдырып, таягынан ай- рылып 6ip eci шыкты. Кенсеге руксатсыз KipeM деп 6ip орыстан токмаш жеп тагы састы. Перуатшжке арызын айткан болып ед1, ол кургыр да аузына TyKipin койгандай, болысына бар деп кайта бердь Нашанджке жолыктырмады. Сенделш уйше кайтгы. Содан 6epi арада 12 жыл orri. Баягы Сокан ба? Ж ок, озгерд1 ме? Кузектсн шыккан соц, Сембай пайда табуга шойын жолга кеткен. Оида 6ipep жыл журш, орысша балдыр-батпак т1л уйренш, салдат CTirin, орыс бешпет1н киш келш журетш. Одан кей1н 16- жылы Сембай кара малай болып, согыс жерше барып, ел танып, жер танып кайтты. К,ызылдар келген жылы Сембай мелетсе болып шапкылап, байлардан кол1к, азык жинады. Кузектщ алты туйес1н б1рдей Ti3in алып, етппн копара «тЬтгт», мылтык 1здеп, KeriH 6ip кайырды. Разбезскше Кузектщ тыккан малым керсет1п, сойылга жыгып есесш ек1 кайырды. Кузекттн малы да кемщ1. Малымен 6ipre багы да кем1д1. Сембайлар кебейд1, Кузектер шомейд1. Кузект1н ауыл- найлыгы Сембайга ауды. Бурынгы медалдарды тот басты. Сембай атка Miimi де, ш1лерш де суйред1. Дуйсенбайды С о- бпартка орналастырды... Енд1 Сокпакбай баска торшолакка MiHin, артына курт, майын бектерт, калага баратынды шыгарды. Енд1 Сокан нашанд!кт1н кенсесЫен корыкпайды; омыраулап Kipin барады, тымагын да ал- майды. EHfli оган тшмаштын да кереп жок. Жаман да болса, оз аузымен арызын жетк1зед1, енд1 онын милыгынан тартатын шай- пау казак-орыс та жок. Евд1 Сокан шалкиып отырып, «Копкин» шай imeni. Лйгазы да eai жун1н тастап, шуберек киюге айналды, отыны да маздап жанады. Енд1 Сокан шым оз ушнде отырган тэр1зд1, уй артындагы кызыл отаудын панасы да молайган тер1здь взгермесе бу не? ЖАГ1ЫРАК.ТЛР Жазгы демалыска ауылга, ауыл емес-ау, ауыл-сымак калага шыкканмын. К.°бдидай кунтиган аппак кана уйлерд1н арасы алшак-алшак. Кошелер кен, ауыл маны, коше бойы тоселген бейне жасыл бар- 141
кыт, ай жарык. Жулдызды аспанды уыз кымыздын манда, акшыл кебтндей буалдыр, шарбы булггар перделеп тур. Терезе алдындагы тал шарбактын шпнде eiceyi епз, 6ipi дара агаш тур. Терек пе, торангы ма, уйеню ме KiM бшсш? Катар ескен уш агаш бастары тушсш, жапырактары кушактаскан. Болар-болмас окпск желдщ леб1 бар. Жапырактар ай сэулесше танадай жалтырап, кобелектщ канатьщдай желб1реп, жыбыр-жы- быр, жырт-жырт eTin акырын гана сыбдырлайды. Сыбдырламай- ды-ау, сыбырлайды, ол сыбырда езшше сыр барга усайды. Агаштьщ ере басындагы, желдщ отшдеп жапырактар уранда- сып ун коскандай, кейде зуылдап, судырлайды. Кейде жалпыл- дап, калбалактап, ншн тарткандай болады. Одан теменп бутактар да жапырактарын жалбандатып тур: 6ipaK булардйй аналардын кимылынан солгындау. Булардш жалпы агымга epin елпстеп, тен- селген тэр1здь Жогаргылардын дурмегше, дуб1рше кызганы бол- маса, буларда к у ы т екпш коршбейдп Ен теменп бутактарга кез салсан, жапырактары арба астындагы шыбын каккан бузаудын кулагы тэр1зденш эрен-эрен, анда-санда 6ip селбевдеп, кыбырла- ган болады. Булардын сыбдыры да, сыры да жабайы козгалыс, буларда куш те, кужш де жок- Байкамаган адам жапырактар суылдаганга, 6epi бiрдей козга- лып тур екен деп ойлап калатын. Сыгалап карай бастасан, ол ойьщ бекер болып шыгады. Агаштьщ ык жагындагы жапырактар желге туягын да cepinneftai, кулактарын салпитып, салбыратып, калгып турган icnerri. Жел жактагы жапырактардыи Ken6ip шогы да желге каскайып, кеудеЫн тесеп турганын кореаз. Мунда не сыр бар десен1з, кайыспайтын кажырлы бутакка жуантык сабагы- мен жабысады екен, булар желге кырын келмей, жонын 6epin, 6ipiHe-6ipi niH ripecin, селбес!п 6epiK кабысады екен. Сондыктан олар жещл-желп1 майыспайды екен. Кейде ышкына соккан екпщщ жел буларды да тенселтед1, 6ipaK взге жапырактарына, эткеншек Teyin кетпейдь Бастарын келте-келте козгап, жел тынар-тынбаста эуелп калпына кайтып, буынын катайтып ала кояды. Жапыракта жан жок деп ойлайсыз ба? Оларда да жан бар. Адам, айуан сыкылды жэндштер демд1 екпес1мен алса, агаш жа- пырагымен алады. Жапырак - агаштьщ екпесь ©Kneci кетсе, адам да влгеш; жапырагы 6iTce, агаш та солганы. Тощректеп Элемнен хабар естшсе, адамнын кулагы селт етедк агаштын жапырагы селтецдейд1: жапырак — агаштын кулагы. Жапыраксыз агаш жа- сармайды, гулденбейд1, ecneftai. Жапыраксыз агаш - ку Ty6ip. Мен жапырактарга караймын. Жапырактар адамша сыбдыр- лап, ун косып, урандасып, шуласады. Маган жапырактар жылы KepiHefli, жапырактьщ жалбаны тымактьщ кулагын еске Tycipejii. Мен жапырактарды суйем1н. Жапыраксыз жаз бола ма? Жаз бол- май, ел мэз бола ма? Бар у м т н - жапыракта. бйткеш жас бал- 142
дырган, агаштын корк1, олар - жасыл гулдга, жазгы булбулдын уясы. Желгалде, жалпылда, суылда, дуылда, жасыл жапырактар. КЕП K.OJ1AFAIUTA... К,айдан б1лесщ?! Журт акылы козшде гой. Бопыраздатып, сым шалбармен сидандап жургенге «тутканьщ 6ipi осынын колында емес» деп ойламайтын сиякты. Жатты нагылайын. Осыны ойлайтын жакындарым болса ке- рек. Эйткешмен желбуаз созге компиятын мен емес, мен де eciMfli бгаем. Кенес кызметкерлер1 бола турып, жатынын болсын, жакы- ныньщ болсын... койган когашгш айырмай нагыпты. Ягни, мэселен былайша айтканда: сайлауда ауылнайлыкты опер деп, мал жасырып салыгымызды азайт десе, егескен душпан- ды жазыксыз табаиымызга сап бер десе, сотты болсак, корга десе... К,удай KopceraeciH, 6ipiHe жуыр ма екем?!. BipaK., окушым, мынауын першгге боп кеткен бе деп журме! М ен де пенде гой, жогаргыдан баска кылмыс занында корсет1лмеген 6ip кылмыска тап болып кала жаздадым. Демалыска елге баргам... Жакынныц аты жакын гой. Обалы неш1к, буынсызга пышак койган 6ipey де болмады. 0M ip бойы жан жолдас боп кеп, биыл гана «К,»-га ауылнайлыкты бермедщ деп Koprici3 боп отырган Арысбай лам демедг Жалгыз-ак агайын- дар Ko6ipai де, Сабырды да, К,абылды да, Табылды да окуга ж1берем1з, школге тусш, басшылык ет деп кулакты шуылдатгы. - Кедейд1н балаларын окуга туарем дегенге к1нэл1 кылатын кандай оулие, шамам келсе, буларды 1школге туЫруден аянба- йын деген оймен - «ж1бер1ндер, ж1бер!ндер» деп жур1п берд!М. Bip Kyni Коб1р-Сабырлар сап ете тусть Журепм су етт1. Мектептерге nipHOM басталып койды. Бул 6ip. Екшш1, уезден келет1н бала одан камандировкеаз келш алын- басын деген каулы болыпты, шыгынданып текке келмендер деп газетте макала жазды... кайткенде жылдагыдан гарном 6eTi катан.. Эйткенмен, ецсемд1 тус1рмей, балаларды потерге орналасты- рып, оку жауабын менен аласындар деп жаткыздым. 143
Астыртын ер жерге барып байкаймын. бзЫ здщ жактын баласына еткез бермеуш! ед1 гой деп, кар- кылдаган енгезердей кара зебедейшне бардым. - Орын жок. Азбыншы жолдастыгы бар едк Айтканымды нагып жерге тас- тар екен деп тымпын-тымпын тыпырлап журетш тепелтек уши- телге бардым. - Орын жок- Шриомы бггкен жок, дегенмен, арык бота TipceK сэры ушител- ге бардым. - Орын жок. - Апырай, евш кайгпм. Балалардан уят болды-ау. Балалар кунде келедь - Bi3 кайтемЫ— дейдь - Ертен кел!— дешм. Б1рнеше кун eTri. Bip кун1 бопыразымды ауызга сап, насаттанып жатыр ед1м, балалар тагы келдп - Шз кайтем1з... - Бшмеймш. Ушкелге тусу киын кершедь - Саскандык кой деймш. - Осынша кеш келерандер м е ?- деп оздерше тап берд1м. - Будан ертеге шамамыз келд1 ме? Кел1к жок, каражат жок, б1здщ нем1з са й ?- деп балалар KYбipлeдi. - И э, тым кеш келдвдер. Баланын Ko6i тусе алмай кайтып жатыр. Азаматтар бедел1мен бала Tycipyfli койсын дегенмен кемесердщ тапсырган баласын ал деп айтуга «К,»-де аузы бармай отыр. Анау да Tycipe алмады... Мынау да Tycipe алмады...— деп KorniH 6ipi болгым кеп кияметп жаудырмайым ба? Кедейлер тыкылдак келетш одет1 гой: Нуржаннын баласы отырып: - Неге туспесш, б1збен 6ipre келген ез елжщ уш баласын «К.» Tycipin-ак хабердк Б1зден 6ip кун бурын келген агасынын eKi баласын Н. ушкелге Tycipin, енд1 казынадан акша еперем деп басына кенеп кап кипзш койыпты. Солардын ояздан екелген кагазы да жок, б1зден баскалар орналасып-ак жатыр деп шакшия коя бердп YHiM eiirri. Темен карадым. Аздан сон балалар тура женедш... Белен демедш. «К,олагаш мыкты болса, кшз казык жерге мредйп» б1лмейд1-ау! Г эп колагашта го й ... деп елс1зд1кт1 мойынга алдым. 144
ЖАРАСЫМДЫ СУГ1РЕТТЕР Мандатынды мыктап алып, намаздыгер, а к т а м кез1нде (...)* кара жолмен сарлатып келе жатасын. Э дегенше болмайды, байдш не келш тусе каласын. Уйдеплер урпш п ата шыгады. Касындагы кеменгер: «Дереу пэуеске мен пар а т » ,- дейдь Мырза: «Жолдас, арба корап тур едй>, пэлен-туген деп калбалактайды. «Оттама, 6i3 атбешайыт!»- деп жолдасын 6ip акырып калады. Бай жерге Kipin кете жаздайды: «Жок еш ейш ... иапыр-ай, ен д ь ..» - деп абдырап, у й д и ecirme карай жупредь Жанды менсшбей, cipeciri келш отырасын- К е щ л щ кокке серпедв К,андай ракат! Кебеже карын бэйбш е дастаркан жайып, сэры тегенеш алды- на алып, KyMicTi ожаумен кулаштап кымыз сапырады. Не деген салкын, кою, сэры кымыз! Жуткан сайын мешрщ канады. Боп- разды колга алып, мамык жастыкты жантайып жатып, буркыра- гасын. Кызыл масатынын успнде Кызыл кордон кеседе кымыз турар ед1. Анда-санда 6ip жутып коясыц. Баглан eTi шырлап кай- нап жатады. Тыска шыгып, бойды жазып, 6ip серш лш кайта келесщ. Досер табак ет алдыца койылады. Уыздай етп шайнап, ащы туздыкпен ми палауды шенгелдеп турып асайсын. Тамакка обден тойган сон аузынды кере-кере жудемете eKi рет керш ж1бересщ. Будан артык ракат бола ма? Y йкын канып, езще-озщ келген сон: «Эй, атдаяр ма?»—дейсщ- «Даяр»,- дейд1. Умамайы шайкалган eKi кур атгы кара поуескеге жегin, eKi азамат may жастап куTin турады. Экен соктырган арба- дай-ак miMipiKnecTeH койкандап барып арбага отырасын. Ауыз- дыкпен алыскаи eKi жануар арбаны куйындай ушырып ала-ак жонелед1. Арба дур ете тусед! - ауылдын катын-калаш, кыз- кыркыны артыннан карап турады. Сонда ceHi кш деп ойлайды?! Бу да жалганнын кызыгы емес пе! Адым жерге бармай-ак meTKi атты жеккен колденен бакан шарт етш yaiain кетед1. Кос тепенге салып, Komipin кекшие тартса да, токгата алмайды. Босанып алган шолкес ат арындап арбаны уршык- тай айналдырады. Шугыл бурылган поуеске кан кебелек ойнап, домалап калады. EKi аягы коктен кел1п, серен eTin кшшрщ кулай- ды. Б ун та катты жыгылмайсын, бажылдап KomipiHfli боктап, басы-коз1н шан болып, шорггашынды сипалап, мыкшиып турып жатасын. ©з ол1нше бу да жарасымды емес пе? Imin кшем, керпемен безеген акбоз уй сайлаушыга Tiryai т у рады. Толгагы жеткен келшдей желбауга асылып, как ортада eMi3iKTen кара саба турады. Жер ошак басында кызарган, жайра- ган ет — eiriH маны ырылдаскан ит. Уйггкен куйка, кокырсыган * Bipep соз Tycin калган. 145 10-592
майдьщ Hici мурнынды жарады. «Япырмай, нелерщ бар? Тискен уйден былай кетсендершЬ деп, уй манын корып 6ip карасакал журедь К,у жак. шубар ж т т Ti3eciH бупп, 6ip кагазды усынады. «Бу н е?»- «Жуандардын cneceri». Кабагынды тукситш, кагазды окыган боласьщ. К,олынды калтана салып тыска шыкканда, бо- сагадан сыгалаган коркактар дуршрей жонеледь Жын етш, айды- ньща с уй с ш т 6ip каласыц. К,андай тамаша! Сайлау басталады. Элекедей жаланган мелитсен кылыш ой- натып, жуандарды борсандатып, ден асыра айдап журедь К,ызыл- ды-жасылды болып тамылжып, мына жактан эйелдер келе жата- ды. Оларды жакынырак алып, елд1 алка-котан отыргызып, екшеттш imKi-тыскы жайынан баяндама жасайсьщ. Ара-арасында орысшалап та коясын. Bip мезет эйелдердщ пырауасын козгап, оларга корган бола, жагына сейлеп кетесщ. Bip мезет жуандарды туйреп, одан барып оку моселесш де, зайым помоигп де басып отесщ. Акындардьщ ауыз суын курткан хор сыпатты арулардын молд1реген отты кара коздер1 саган кадалып махаббат леб! еседь Ансарын олденеге ауады. Т ш ц курмеле бастайды: «Жасасын, жа- сасынга» зорлап сезиш догарасын. Шапалак сарт-сурт согылады. 1Шркш-ай! Жан mipxiH сонда негып шыдайды екен! Сайлауды 6iTipin, тройкелетт калага тартасын. Былай шыга косшешн десен, кезшенщ астынан 6ip жумсак нэрсе аягына былк ете ту седi. К,арап ж1берсен, 6ip кап болады. 1шщ б1рденеш сезе кояды. Бшмегенсш: «Соккан-ау! Мынауын не?» дейсщ- «Онда жумысыныз болмасын, женгенн1н тапсырган 6ip амана ты едЬ»,- дейдь Шукылап сурай берген сон, кулагына таман таянып: «Bip iiniK пен шлем едЬ»,— дейдь «Сен ит маган уят келэтрш журме!» деп урыскан боласьщ. Сойткенмен кемейщ бос. Уйге барган куш жана калындык ойнагандай болатынын еске туседь К,атын деген сон аузына кум куйылады. Бу да 6ip ганибет емес пе! Сам жамырай калага KipeciH- К,апты актарып, катынын калын урады. С еш ecTin, жолдастарын да келедь Керген-бшгенщш сурай- ды. Едш мен Жайыкты аралап келгендей, аузын Konipin, сога- сын. Жаган жайлау, тобен кыстау. Сол кызудын уст!нде жолдас- тармен сырага барып KipeciH. Жылпос бикештер каз мойындарды алдына саусылдатып койып, тарсылдатып тыгынын ашканда исшш сала бересщ. Дуниенщ буты 6ip тиындай коршбейдь Кешрдегш ж1б1ген сайын Жиреншедей такылдайсыц. Коз алдында отырган- дарды жан екен демейсщ. Аузына ак ит Kipin, кара ит шыгады. Не жазыгын барын да бшмейсщ, елдеб1реу екешздщ аузынан сырга тагып, келдектей, жудырыкпен кок желкеннен койып кал- ганын 6ip-aK бшесщ. Онымен де турмайды, тагдыр 6ip калыпта турмаска бекшсе керек, куйымшактан нык тиген TereypiHfli Ti3eHiH 146
думпу1мен бийс баскыштан басын томен карап, зымырап бара жат- канда квктеп жулдыздай жымын кагып, кулш турады. Бые-бшген Kicire бу да жарасымды супрет емес пе? ЖАЦА 0М 1РГЕ АЯК, БАСТЫ К ун шагыл. бкпек жел балбыраган жасыл тогайды жайкал- тып, шыгыска карай жапырган. Ш еп кургак. «Шалгы, тшш» деп тур. К ун жаксы болтан сон бупн айданкырап тастайын деп Додай шалгысын шындап алып, кайрагып конпаше суйретш тэты туст1. Сусындап алтан сон тынайып калган екен, жуз кадамта шалтыны 6ipaK жанып, eKi сагаггай шауып, б1рталай ецсерш тастады. Мандай TepiH колымен 6ip сыпырып тастап, шалгысын Tipen койып, жан-жагына карап турганда, астында сем1з биеш бар енге- зердей болып, сапсиып, шоп neci К,уныке бай келдь Додай анадайдан солем бердт Бай солемш алар-алмастан: - Шопке тускен малды кормейс!ндер-ау! Ысмагулдын сиыры бэйектщ как ортасымен ж у р т , калпепмен жапырып кетедг BipiH айдауды б1лмейс1н... Манадан 6epi дем алмай шауып, шепт1 вншргенше мактау естим1н бе деп турган Додайдыц кон1л1 басылып калды. Мадак деген адамга улкен куат кой. Додай байга карамай, шалгысын жанып жатып: - Bi3 шоп шабамыз ба, жер коримыз б а ? - деп кунк eiri. - Ой, онбаган итгщ айтып турган C03iH. Мал киратып жат- канда негып дотщ шыдап турады? Сендерд1н мал кермейтшщ осы гой. Бар шабатын ш о тз малга жепзген сон, атаннын басын шабасын ба? - Жалдансак, шабуга жалдандык. К,оруда 6i3fliH жумыс ж ок,~ дед1 Додай. Бай камшымен тартып ж!берей1н деп 6ip окталды да, акысы шамалы болган сон кетш кала ма деп каупшеп озш-ез1 токтатгы. Урсып-урсыи, баска шалгыншыларга карай Kerri. Бай кеткен сон Додай KeaicTipin турып атасынын аузын 6ip боктады да, алаканына TyKipin, сермей бердг Эйтсе де ойы белшш жумыска коц1Л| жар бермед1: шалгы жануы кобейе берд!. Додай OMipi кедей болып келе жатканын, борышка бермек тайыншасын, Умсындыктын Tepi шалбар KHin, eKi баласынын жаланаш жургенш, exi сиырдын 6ipi жогалып KeTin, уй 1ш1 кон 147
торгайланып калганын, кыс калай кун корет!ндтн... тагы талай- ды ойлады... Bip-eKi жол апарган сон дщкеЫ курып, шалгысын тастап, жантая кетп. II Ел жаткан сон Кокмурын сарышакшасын колына алып, ба- сын KOTepin отырып шскеда. Астынан су ж1берген парабоздай, мурны шуылдап Кекен аз отырды да, шидем KyniciH жамылып тыска шыкты. Кекеннщ уйыктай алмайтын меш бар: алпыска келгенде каты- ны ел!п, eKi жылдан 6epi бойдак efli. Кэртайганда катыны олген- нен кырсык не бар? Полей жерде *ecip катын бар десе, Кокмурын енкендеп, кулагын Typin болмайтын. Кокен де - 6ip кара каска кедей. Ерте кезде шабарман болып, ат устшде журш, содан калган желне кэртайганша басылмай, езш 6ip субе Kicire санайтын. Ушнде не TeceHiuj, не жецщ мал жок болса да кабыргасы жабык соз аузынан туспейтш. Жастар мшезш келемеждеп кулсе, «оу, мына жаман жапалактын кутыруын!» деп арсылдап Кокен де кулетш. Кекенн1н «жаксылармен» жанаскандагы тапкан олжасы: сэры шак- шаны мактап-мактап, жиылган журт 6ip кагып шыгатын. К ек ен тыска шыкты. Дэурен еске туей. Тырс еткен жан бшшбейдь Э р уШин касында б1рдьекш сиыры ынкылдап, куй- сеп жатыр. Ай карангы. К ун жылы. Аспандагы жулдыздар да Кекене «ойыи макул» дегендей жылтылдап, жымын кагады. Ауылдагы эйел бгпеен - Кекеннщ келшк Келш екенш тын- дайын деп журген Кокен жок. BipaK колына туспейдк Нуркан- нын катыны мундай шайпау болар ма, карангьша шелект1 сал- дырлатып келе жаткан Кокенд1 каткан торсыкпен как тумсыктан 6epin калып, 03i конкиып кызара кеберш туратын тумсык кезек алып, колагаштай болып баржиып KeiTi. Сондыктан бупн Кокен ол уй жакка бетгей алмады. «Додай уйде жок. Умсындык 6ipTora, ундемейтш адам efli. Энеугуш уй1не барып отырып, санын кысканда, онша ашуланган жок ед1, колымды HTepin тастап, бетш шымшып коя салып efli. Соны 6ip байкасам кайтед1» деген ой efli Кокенд1 тургызган. Б1рбеткей Kici алды-артына караган ба: аягын ныгыздап, солта- ландай басып, мурны шуылдап, уй-yHaiH артымен солай таман аявдады. III Кешке шей1н шоп шауып, титыгы курып, шоп балаганный касында Додай жантайып, тыныгып жатыр efli. Byftip жактан 6ip
атгы Kici сап ете туей. Балаганга келш; «Додай бар ма?» деп дауыс- тады. Додайдын журеп су ете т усп: «Бар!»- деда. Атгы Kici Ш улгау- дын Сокыры екен: - Bepi ке л !- деп айгай салды. Додай дауысты таныды. Орны- нан сиыршылап ерен дегенде турып, ijirepi баскан аягы кейш кетш, Сокырга барды. Амандыктан кейш Додай 6ip пелеш сезген- дей: - Йемене, жаным ?- деп сурады. - Сен езщ Kici емес екенсщ гой. Атымды кинап, ауре кылга- нын не? - Бермед1 ме? - Аягына да отыргызган жок. Обыр ыскаяк. кудайдын атканы емес пе? М еш еуре кылганын жeтeдi енда. Ж ур, тайыншамды тауып бер! Мен де борышымнан кысылып турмын... - Япырай, кайдан табайын. 03iM, мше, шоп шауып жатыр- мын... Bipa3 кунге шыдай турсайшы. - К,ой, карагым! Шатпа! Тэлкегщ жетедт Bip сагат та кара- маймын. Неше рет келнрдщ... - Emu калай кыл дейсщ? Жерден каз дейсщ бе? Жалгыз сиыр- дан баска малым болса, керш турсын гой! - Малый жок болса, курбан жасаганда не акын бар еда! М енщ ол токтымды KiM болса сол алатын eni- Агайыншылыгынды айт- кан сон бергем1н. - К,урбан шалганы курысын!- дед1 мщпрлеп Додай. 1шшен жылпос кожаный аузына сырганатты. Сол ит болмаса, 03i кедей Додай курбан шалып борышка урынар ма efli? Оган не керек: TepiciH алса болганы. Додай олай айтты, булай айтты, Сокырды KOHflipe алмады. ЕЬелесш, боктасып та алды. Бул эн п тобелесуден де таймайтын. By 6ip кудайдын nofleci. Аягында Додайды алып журд1. Додай былтыр олген сиырынын етш С у Эбдглдэга 6ip тайыншага сат- кзн. С у Эбд1лдо Сокырга бермей ж1берген. Енд1 тагы 03i жур1п, тайыншасын Сокырга алып беруге бармак болды. Тан атканша барып келет1н болып, байдан 6ip байтал сурап м Ы п , Додай кын- жылып жонелд1. IV Тун iuiiimc Эбд1лдоны барып оятып, сейлес кылды. Эбд1лдо тайынша бергеш сол, карсы дау салды. - Сиырдын TepiciHe как жарлы болгамыз. TepiHi 03iH eni пут тарыга сатып отырсын, мен тайынша бермеймш. Берсем, кой беремш, ойтпесе, женген жер1нде аласын,- деген;п айтты. 149
Енщ не кылу керек? Амал курыды. Сокыр ныктап калмады. Додайдын унжыргасы тустк - Агатай-ау, menri бтргенш е аялдасайшы!..- деп жалынган- нан баска айтары болмады. BipaK Сокыр аялдамады. Додайды курс- курс боктап, oKipTin келедп - MeHiH алуым оп-онай! Сен тупл1 мен пэленшеш солай кылганмын,— деп куш тш к етш кояды. Додайдын жан Tepi шык- ты, киналды: - Бупн курып калсам да сенен кутылайын. Кунекеден ала- тын койымды eKi кунде ж еткЬл 6epeMiH. Кдлганын тагы тауып беремш. Сен ренж1меш1,—деда. Сокыр кенбей, api-6epi шалыктаса да, тук енбесш бшген сон, сол созге байлап, аулына карай кета. Додай да кайтгы. Додайдын 03 ауылы да жолдан онша бурые емес еда. «Тан атканша жетермш. Ауылга согып, балалардын «амандыгын бше кетешн» деп, ушне бурылды. Бул ой кайдан сап ете тускенш e3i де байкаган жок. Ага- йыннан, елден торыкканда, табан т1рейтш еш нэрсе калма- ганда, катын-баласын алданыш кылып, кон!л1н жубаткысы келд1 ме? Болмаса, баска ой болды ма - afrreyip Додай келе жатыр. О йы карангы туман, K03i бажырайып турса да еш н е р с е т кврмейд1. Аягы тепендеп, кос-костан камшылап, омы- рауы анкиы п, К0з1нен сорасы агып, жуттан шыккан Kicifleft келе жатыр. Ауыр ойда келе жатып двнееге калай шыкканын да байкаган жок. К,араса аягынын астында томпиып, карандаган 4-5 жаман уйлер тур. Жатактын курым лашыгы. Манайында мал жок- К,онекенщ ауылындай котанда койы жок, т1зул1 жел!де жаткан бузаулар да жок. Кузетш1 де жок, eain жаткан, свш кеткен MeHipey ауыл. Ауылга таяна бергенде тумсыгын колтыгына тыгып жаткан ала маймак басын квтерместен булж-булис урген болды. Сум1рейген жаман ак куш ж даусы кырылдап шэу1лдеп efli, Kepi тебет жарат- пады ма, «сен-ак ypmi!» дед1 ме - даусын бэсендепп, ынылдап коя салды. V И т а к даусы шыккан кезде нокталы ыскаяк кара кебеженщ алдында элде неге сасып, тумсыгы азан-казан болып, эн салып отырган Кокен козгала бастады. «Жумыстын Typi осылай болды ма?» деген Kiciuie: - А -а -а !- деп 6ip аныранды да: - Сен де 6i3fli менсшбед1н бе? Bi3fliH eHfli ебден бтскеш м 1з-д агы ...- дед1. Жауаптын орнына Умсындык Tepi твееп салдырап, тыкыр-тыкыр касынды. Квкен отырып камыкты: 150
- Bi3 6ip сорлы да. «К,осы ауганнын eci ауады» дейд1 гой бурынгылар. Ой, етгеген-ай,.. болмас, болмас!..- деп шубатылып орнынан туруга айналды. С о кезде атгын fly6ipi естш п, уйдщ к,асына дуре етш тускен Kici де сезшдь Коксннщ мурнынын шуылдагы таянып келе жат- кан тыкырды манадан 6epi еспрмей отыр екен. «К,удай кара бас- тырганын» 6ijuii де кикайган ергенект1 шыкыр етюзш, арбавдай басып тыска шыкты. К,олакпандай Кекмурынды Додайдын K63i шалмай турсын ба: - 0 й , бул кай сьщ ?- деда. Кекен дес беруге жарамады. У й ш т н е KipreH аюдай, бексеа солбаландап оз уйше барып, жок болды. 03i жарылып келген Додайдын журеп дурей! кагып, аузына тыгылды. Тула боны калтырап, Tici шыкырлап, eciKTi жулып тас- тап, уйге Kipin келдй - Итгщ баласы!.. Негып жатсын?! - Негыппын? - Кекмурын неге келд1? - Temipen жур. М ен шакырды дейс1н бе? - Шакырмасан неге келед1? - Буйырмасын. Онбайын... К,удай ур... - 0й !.. Кудайдан садага кет!- деп Додай катынын суйреп алып, темпештедг Балалары оянып, ypraicin, шулап жатыр. Д о дай урып-урып маукы басылган сон, атына Minai де ж у р т кета. VI Тегшнен таяк жеген Умсындыкка катты батты: OKcin-eKcin жылады. Коп жылады. IUemeci жылап, кенкшдеп бугжиш отыр- ган сон бес жасар кызы - Шиттей де кемсендедг Апасынын касына таман кслш колын мойнына карай апарайын деп ед1, апасы HTepin тастады. Шиттей шырылдап, бакырып коя 6epfli. 7 жасар Тошке еркектнш б1лд1р1п, тонына оранып K03i былжырап жаткан. О да не болып калды ?- дегендей танданып уйкысы шайдай ашылды. Умсындык катты KyttiHai. Куй1нбей кайтеш? Жазыксыздан- жазыксыз, эйт-ойге карамастан урганы. Умсындык жаман да бол- са Додайдын коз1не шоп салган емес ед1. Кел1ншек Ke3inae жал- гыз-жарым желбастык icTece де, балалар туган сон солардьщ тшеуш т!леп, адал журуцп efli. Bipfli-eKini сиырдын cyMecin ас кылып, аз да болса тырнактап балалармен жагаласып, курт-май алып, кыс кожесше катык кылушы ед1. Борыштан кысылса, Умсындыктын майын MiHTen, соны сатып талшык етуш! efli. Байы жалшылыкта журсе Умсындык «6i3 ушш жур гой» деп келгенде шайга май салып 6epin, ез1нше кутетш. Онын жеген1н 03i жегендей керетш. 151
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
